The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ).

Transkrypt

1 Radzimińska Agnieszka, Kos Agnieszka, Bułatowicz Irena, Struensee Marcin, Janowiak-Maciejewska Katarzyna, Styczyńska Hanna, Kaźmierczak Urszula, Zukow Walery. Pływanie jako forma aktywnej rehabilitacji osób z urazem rdzenia kręgowego na wysokości C7 = Swimming as a Form of Active Rehabilitation for Patients with Spinal Cord Injury at the C7 Level. Journal of Health Sciences. 2013;3(11): The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; Conflict of interest: None declared. Received: Revised: Accepted: This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised: Accepted: W związku z zapotrzebowaniem na szukanie odpowiedzi dotyczącej jakości w sporcie oraz podnoszeniu efektywności wyników klubów sportowych Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Wydział Nauk Pedagogicznych, Uniwersyteckie Centrum Sportowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, oraz Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego stworzyły projekt konferencji naukowej pt. Jakość w sporcie. Bloki tematyczne: zarządzanie jakością w sporcie, sport jako forma autokreacji, oraz psychorehabilitacja i pomoc psychopedagogiczna w sporcie, prawo sportowe. Pływanie jako forma aktywnej rehabilitacji osób z urazem rdzenia kręgowego na wysokości C7 Swimming as a Form of Active Rehabilitation for Patients with Spinal Cord Injury at the C7 Level Agnieszka Radzimińska 1, Agnieszka Kos 1, Irena Bułatowicz 1, Marcin Struensee 1, Katarzyna Janowiak-Maciejewska 1, Hanna Styczyńska 1, Urszula Kaźmierczak 1, Walery Zukow 2 1 Katedra i Zakład Kinezyterapii i Masażu Leczniczego UMK w Toruniu Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy 2 Instytut Kultury Fizycznej, Wydział Kultury Fizycznej, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Słowa kluczowe: uraz rdzenia kręgowego, niepełnosprawność, pływanie, metoda Halliwick. Keywords: spinal cord trauma, disability, swimming, the Halliwick method. Streszczenie: Uraz kręgosłupa powikłany uszkodzeniem rdzenia kręgowego jest obecnie jednym z najtrudniejszych zagadnień zarówno dla dotkniętej nim osoby, społeczeństwa oraz fizjoterapeuty planującego rehabilitację. Mimo znacznej niepełnosprawności, która dotyka osobę po urazie rdzenia kręgowego na wysokości odcinka szyjnego niewykluczone jest jednak uprawianie przez nią takiej dyscypliny sportowej jak pływanie - doskonałej formy aktywnej rehabilitacji. Pływanie jest jedną z niewielu form ruchowych w sporcie i fizjoterapii, która umożliwia harmonijne rozwijanie całego ciała z minimalnym ryzykiem urazowości. Ponadto środowisko wodne jest jednym z niewielu miejsc, gdzie osoba po urazie rdzenia kręgowego może przemieszczać się bez jakichkolwiek pomocy ortopedycznych. W artykule, na podstawie dostępnego piśmiennictwa przedstawiono zalety wynikające z wdrażania pływania do podstawowego programu usprawniania osób po urazowym uszkodzeniu rdzenia kręgowego oraz przybliżono zasady obecnie wiodącej metody nauki pływania wśród osób niepełnosprawnych metody Halliwick. Abstract: Complex spine trauma spinal cord damage is now one of the most difficult issues for both the affected person, society and the physiotherapist is planning rehabilitation. Despite significant disability that affects a person after the injury of the spinal cord at the level of the cervical conceivably, however, is making such sport as swimming-perfect forms of active rehabilitation. Swimming is one of the few forms of motor sport and physiotherapy, which allows the harmonious development of the entire body with minimal risk of traumatism. In addition, the aquatic environment is one of the few places where the person on the spinal cord may move without any orthopedic aid. 233

2 In the article, on the basis of the available literature shows the benefits resulting from the implementation of the fly to the basic program improvement after traumatic damage to the spinal cord, and were brought closer rules currently the leading method of learning to swim among people with disabilities - methods Halliwick. WSTĘP I EPIDEMIOLOGIA Uraz kręgosłupa powikłany uszkodzeniem rdzenia kręgowego jest obecnie jednym z najtrudniejszych zagadnień zarówno dla dotkniętej nim osoby, społeczeństwa oraz fizjoterapeuty planującego rehabilitację. Problem staje się tym bardziej złożony im wyżej zlokalizowany jest uraz. Niepokojące są w związku z tym dane epidemiologiczne, które wskazują na to, że większość urazów zlokalizowana jest właśnie w odcinku szyjnym kręgosłupa [1]. Osoby, które tracą samodzielność w wyniku urazu rdzenia kręgowego to najczęściej osoby młode, aktywne i dotychczas niezależne. Przyczyny w jakich dochodzi do urazu są niezmienne od wielu lat i porównywalne w wielu krajach Europy jak i świata, niewątpliwie wiążą się one z postępującym rozwojem techniki i motoryzacji oraz skłonnością młodych osób do uprawiania co raz to bardziej ekstremalnych dyscyplin sportowych. [Wykres 1.] Większość urazów rdzenia kręgowego w odcinku szyjnym jest następstwem wypadków komunikacyjnych i upadków z wysokości, nieco mniejsza ich część powstaje w związku z wykonywaną pracą, w urazach sportowych czy w następstwie aktów przemocy [2]. 15% 10% 7% Wypadki komunikacyjne 41% Upadki z wysokości Akty przemocy 27% Urazy związane z wykonywaną pracą Urazy sportowe Ryc. 1. Wykres 1. Przyczyny urazów rdzenia kręgowego[2] 234

3 RDZEŃ KRĘGOWY - PODSTAWOWE DANE ANATOMICZNE Aby zrozumieć, jak poważny problem stanowi uszkodzenie rdzenia kręgowego, konieczne jest poznanie jego budowy oraz funkcji jakie pełni w organizmie. Rdzeń kręgowy stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego, która przebiega w kanale kręgowym i układa się tam zgodnie z krzywiznami kręgosłupa. Jest bezpośrednim przedłużeniem tyłomózgowia, a kończy się na wysokości pierwszego krążka międzykręgowego w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Od rdzenia kręgowego odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych zwanych neuromerami, które przez odpowiednie otwory międzykręgowe kręgosłupa opuszczają kanał kręgowy. Na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego widoczna jest istota szara układająca się na kształt litery H oraz otaczająca ją istota biała [Ryc. 1.]. Istota szara zbudowana jest z ciał komórek nerwowych, które tworzą słupy przednie i tylne rdzenia kręgowego, widoczne na przekroju jako rogi przednie i tylne rdzenia kręgowego. Istota biała utworzona jest z włókien nerwowych, które układając się w podłużnie przebiegające pęczki tworzą sznury rdzenia kręgowego, oddzielone odpowiednimi bruzdami: głębszą szczeliną pośrodkową przednią i nieco płytszą bruzdą pośrodkową tylną, które dzielą rdzeń na dwie symetryczne połowy, a na każdej z nich zaznaczają się dwie inne bruzdy dla wyjścia korzeni nerwów rdzeniowych : bruzda boczna przednia dla wyjścia korzeni ruchowych oraz bruzda boczna tylna dla korzeni czuciowych. W ten sposób każda połowa rdzenia została podzielona na trzy sznury : przedni, którym przebiegają zstępujące drogi ruchowe, tylny z przebiegającymi wstępującymi włóknami czuciowymi, oraz boczny w którym znajdują się zarówno włókna wstępujące jak i zstępujące [3]. Ryc. 2. Przekrój poprzeczny rdzenia kręgowego schemat.[3] Rdzeń kręgowy ma ograniczoną samodzielność funkcjonalną i w znacznym stopniu podlega wyższym piętrom centralnego układu nerwowego. Szereg dróg nerwowych budujących rdzeń kręgowy, stanowi system komunikacji pomiędzy mózgowiem, a zewnętrznymi obszarami 235

4 ciała i odwrotnie [Ryc. 2.] Rdzeń kręgowy ponadto stanowi siedlisko odruchów rdzeniowych, które są najprostszym przejawem funkcjonowania układu nerwowego i polegają na mimowolnych reakcjach ustroju na podrażnienie receptorów, co może przejawiać się skurczem mięśnia, bądź sekrecją gruczołów [4] Tabela 1. Drogi nerwowe rdzenia kręgowego [4] DROGI WSTĘPUJĄCE Rdzeniowo wzgórzowe (przednia i boczna) Wstępujące sznura tylnego Rdzeniowo móżdżkowe (grzbietowa i brzuszna) DROGI ZSTĘPUJĄCE Korowo rdzeniowa (piramidowa) Pozapiramidowa FUNKCJA Przednia : przewodzenie czucia delikatnego dotyku Boczna: przewodzenie czucia bólu i temperatury Przewodzenie uświadomionego czucia głębokiego Przewodzenie nieuświadomionego czucia głębokiego, koordynacja ruchowa, czucie położenia całej kończyny FUNKCJA Boczna : odpowiada za ruchy dowolne, precyzyjne Przednia : kontrola mięśni osiowych Podświadoma kontrola postawy ciała, automatyzm ruchowy, prawidłowe napięcie mięśniowe PODZIAŁ I MECHANIZMY URAZOWEGO USZKODZENIA RDZENIA KRĘGOWEGO Do przerwania ciągłości rdzenia i tym samym zaburzeń w obrębie układu nerwowego może dojść w wyniku choroby demielinizacyjnej, czy też wewnątrzkanałowych guzów, mówi się wówczas o nieurazowym uszkodzeniu rdzenia kręgowego. Znacznie częściej jednak dochodzi do przerwania rdzenia kręgowego na drodze urazu kręgosłupa. Zdrowy i prawidłowy kręgosłup charakteryzuje się stosunkowo dużą wytrzymałością, jednak niektóre urazy mogą pokonać jego mechanizmy obronne i spowodować obrażenia kręgosłupa powikłane uszkodzeniem rdzenia kręgowego. W odcinku szyjnym uraz taki spowodowany jest gwałtownym ruchem tułowia lub szyi, który prowadzi do przekroczenia fizjologicznego zakresu ruchomości. Kiwerski wyróżnia trzy podstawowe mechanizmy urazu kręgosłupa : wyprostny, zgięciowy i kompresyjny [5,6]. POSTĘPOWANIE LECZNICZE I POWIKŁANIA PO URAZIE RDZENIA KRĘGOWEGO NA WYSOKOŚCI C7 O dalszych losach osób po urazie rdzenia kręgowego decyduje już postępowanie ratowników medycznych na miejscu wypadku. Ich głównym zadaniem jest przede wszystkim zabezpieczenie prawidłowych funkcji życiowych, zapobieganie dalszym obrażeniom rdzenia kręgowego, przez prawidłowe zabezpieczenie i unieruchomienie pacjenta na miejscu 236

5 wypadku i możliwie szybki i bezpieczny transport do ośrodka specjalistycznego [5]. Uraz kręgosłupa powikłany uszkodzeniem rdzenia kręgowego wymaga kompleksowego i specjalistycznego postępowania. Zadaniem odpowiednio wykształconej kadry medycznej jest zapewnienie stabilności kręgosłupa, przywrócenie prawidłowego kształtu kanału kręgowego oraz ograniczenie do minimum wtórnych zmian w rdzeniu [7]. Uraz rdzenia kręgowego, szczególnie w odcinku szyjnym wiąże się z szeregiem powikłań w obrębie narządów jak i całych układów. Do powikłań tych zalicza się : zaburzenia oddechowe, pęcherz neurogenny, skostnienia okołostawowe i odleżyny będące wynikiem unieruchomienia, nieprawidłowe pobudzenie w mięśniach powodujące spastykę i wynikające z nich przykurcze mięśniowe. Osobom po urazie rdzenia kręgowego często towarzyszy ból zarówno w obszarze o zachowanym prawidłowym czuciu jak i w miejscach gdzie go brak. Największym jednak problemem osób po urazie rdzenia kręgowego w odcinku szyjnym jest tetraplegia, czyli porażenie czterokończynowe, które całkowicie lub w znacznym stopniu uzależnia poszkodowanego od pomocy osób trzecich [8,9,10,11,12,13]. POSTĘPOWANIE REHABILITACYJNE PO URAZIE RDZENIA KRĘGOWEGO Rehabilitacja w przypadku osób po urazie rdzenia kręgowego jest nieodłącznym elementem postępowania leczniczego i procesem długotrwałym [1]. Po urazie rdzenia kręgowego wyróżnia się charakterystyczne cztery stany pourazowe, do których zalicza się kolejno : wstrząs rdzeniowy, okres regeneracyjno-kompensacyjny, okres utrwalających się zmian oraz okres adaptacji trwający do końca życia, w którym poszkodowanego nazywa się człowiekiem rdzeniowym [Ryc. 3] [14]. Podobnie do tego w jaki sposób można podzielić stany pourazowe po urazie rdzenia kręgowego, wynikające z anatomii i fizjologii człowieka tak też można podzielić długotrwałą rehabilitację na poszczególne etapy. Według polskiego modelu rehabilitacji leczenie usprawniające rozpoczyna się możliwie wcześnie po zaistnieniu schorzenia czy urazu. W przypadku urazu rdzenia kręgowego jest to pełna stabilizacja kręgosłupa i odbarczenie układu nerwowego. Ostry okres rehabilitacji obejmuje przede wszystkim zapobieganie wczesnym powikłaniom, na które narażona jest osoba po urazie rdzenia kręgowego, należy również zadbać o prowadzenie wczesnej pionizacji, która zapobiega roztrenowaniu układu sercowo- naczyniowego oraz wspomaga odtworzenie prawidłowego odruchu postawy. Ogólnokondycyjne przygotowanie pacjenta pozwala na przejście do kolejnego etapu rehabilitacji, który trwa do około roku po urazie i nazywany jest wczesnym okresem rehabilitacji. Okres ten poświęca się przede wszystkim pionizacji czynnej, nauce chodu lub prawidłowej techniki jazdy wózkiem oraz kontynuowaniu podnoszenia kondycji pacjenta i zwiększanie jego samodzielności. Ostatnim okresem rehabilitacji, trwającym stosunkowo najdłużej, bo do końca życia jest tzw rehabilitacja przewlekła, pacjent większość czasu spędza wtedy w domu i wraca jedynie na ćwiczenia podtrzymujące. To właśnie na tym etapie rozpoczyna się aktywną rehabilitację, wdrażając do postępowania podstawowego różne formy aktywności sportowej [14,15,16]. 237

6 Ryc. 3. Stany pourazowe po urazie rdzenia kręgowego [14] AKTYWNOŚĆ SPORTOWA JAKO FORMA REHABILITACJI Aktywność sportową postrzega się jako doskonałą metodę rehabilitacji, ponieważ odnosi się jednocześnie do elementów fizycznych, mentalnych, emocjonalnych, społecznych i duchowych jednostki [17]. Osoby niepełnosprawne podejmujące się uprawiania wybranej dyscypliny sportowej mają możliwość na nowo odnaleźć sens życia i nierzadko dochodzi do sytuacji, w której aktywność ruchowa w postaci wybranej dyscypliny sportowej, podejmowana w celu kontynuacji rehabilitacji staje się sposobem na życie i uprawiana jest wyczynowo. Wówczas pojawia się ryzyko przeciążeń układu ruchu związanych z dużą częstotliwością i intensywnością prowadzonych treningów oraz ryzyko podejmowania niefizjologicznych stymulacji w postaci dopingu, w celu poprawy osiąganych wyników. W stosunku jednak do znacznie liczniejszych zalet wynikających z podejmowania aktywności ruchowej należy zachęcać osoby po urazie rdzenia do właśnie takiej formy spędzania wolnego czasu [Ryc. 4] [18]. 238

7 Ryc.4. Wady i zalety podejmowania aktywności sportowej przez osoby niepełnosprawne[18] PŁYWANIE JAKO FORMA AKTYWNEJ REHABILITACJI Obecnie wybór dyscyplin jaką mogą uprawiać osoby niepełnosprawne jest ogromny, należy jednak pamiętać, że należy go dostosować do rodzaju dysfunkcji, aktualnego stanu zdrowia, wydolności fizycznej oraz czynników środowiskowych [1]. Jedną z chętniej podejmowanych aktywności ruchowych przez osoby po urazie rdzenia kręgowego jest właśnie pływanie[18]. Pływanie jest jedną z niewielu form ruchowych w sporcie i fizjoterapii, które umożliwia harmonijne rozwijanie całego ciała z minimalnym ryzykiem urazowości. Ruch w środowisku wodnym przynosi liczne korzyści zdrowotne, między innymi: dotlenie i uodpornienie organizmu, poprawa pracy układu krążenia i układu oddechowego. Zanurzenie ciała w wodzie niesie ze sobą osiowe odciążenie kręgosłupa. Ponad to pływanie jak żadna inna dyscyplina sportowa aktywizuje równocześnie największą liczbę mięśni w szczególności mięśnie grzbietu i brzucha wzmacniając dzięki temu gorset mięśniowy. Odciążenie jakie zapewnia środowisko wodne w połączeniu z przyjemną, ciepłą wodą powoduje, że mięśnie ulegają rozluźnieniu, zmniejsza się spastyka, a co za tym idzie, istnieje możliwość wykonywania ruchu w większym, bezbolesnym zakresie, co trudno byłoby osiągnąć w warunkach sali gimnastycznej. Ruch oraz ciśnienie wody powoduje ponadto mikromasaż całego ciała, który poprawia ukrwienie i odżywienie skóry, co stanowi profilaktykę przeciwodleżynową, nie wspominając już o tym, że basen to jedyne miejsce gdzie osoba po urazie rdzenia kręgowego może sama się przemieszczać, bez pomocy wózka. bez osób trzecich, a to bardzo poprawia stan psychofizyczny[19,20]. 239

8 PRZECIWWSKAZANIA DO ĆWICZEŃ W WODZIE Mimo tego, że o pozytywnych aspektach wynikających z podjęcia aktywności ruchowej poprzez pływanie można by mówić bez końca na uwadze należy mieć to, że środowisko wodne nie jest naturalnym środowiskiem człowieka. Dlatego należy zachować szczególną ostrożność zarówno przy wyborze pływalni, jak i podczas prowadzenia terapii w wodzie. Istnieje również kilka sytuacji, w których wizyta na basenie staje się niemożliwa. Do grupy przeciwwskazań należą : ostre stany zapalne toczące się w organizmie, które są ogólnym przeciwwskazaniem do jakiejkolwiek aktywności ruchowej i temperatura powyżej 38 o C. Również osoby, u których występuje przerwanie ciągłości skóry lub też krwawienie, czy też ryzyko ich wystąpienia powinny poczekać z wizytą na basenie do czasu pełnego wygojenia ran czy też ustąpienia krwawienia [21]. METODA HALLIWICK Obecnie wiodącą metodą nauki pływania wśród osób niepełnosprawnych jest metoda stworzona przez hydroinżyniera Jamesa McMillana, który przy współpracy z Bertą i Karelem Bobath opracował metodę Halliwick. Praca zgodna z założeniami metody Halliwick powinna odbywać się w grupach składających się z 5 par, każdy ćwiczący ma indywidualnego terapeutę, ponadto do ćwiczeń nie zaleca się stosowania przyborów wypornościowych, które według twórcy dają złudne poczucie bezpieczeństwa oraz utrudniają właściwe utrzymanie prawidłowej postawy. Podstawę metody stanowi 10-punktowy program realizowany w trzech fazach [Ryc 5.]. Warunkiem powodzenia terapii jest przechodzenie na kolejne etapy tylko i wyłącznie po opanowaniu punktów z etapu wcześniejszego. Pierwszy etap właściwie nie różni się od innych metod nauki pływania, ponieważ niezbędnym warunkiem do swobodnego poruszania się w wodzie jest psychiczna adaptacja do środowiska wodnego i oswojenie się z warunkami znacznie różniącymi się od tych panujących na suchym lądzie. Szczególne znaczenie ma tutaj wyporność jaka działa na ciało zanurzone w wodzie. O uwolnieniu i psychicznej adaptacji mówi się kiedy pacjent w sposób psychiczny i fizyczny jest niezależny tzn., że pacjent nie boi się wody, nie wstrzymuje oddechu i nie trzyma się kurczowo terapeuty pozwalając mu na ograniczenie asekuracji oraz ograniczenie kontaktu wzrokowego. Można wówczas rozpocząć fazę drugą. W fazie drugiej pacjent uczy się jak hamować niepożądane ruchy swojego ciała, które wynikać mogą zarówno ze specyfiki schorzenia jak i specyfiki środowiska wodnego, a następnie jak zainicjować te ruchy w dowolnym momencie przez ruchy głowy, kończyn górnych, dolnych lub z wykorzystaniem ruchu całego ciała. Cel ten osiągany jest poprzez realizację 6 podpunktów tej fazy, do których zalicza się naukę rotacji wokół osi poprzecznej, podłużnej i strzałkowej, kontrola rotacji łączonych, kontrola wypierania ciała w górę oraz utrzymanie równowagi w bezruchu. Kiedy pacjent opanuje te umiejętności pozostaje nauczyć go samodzielnego poruszania się w wodzie oraz czynne zachowanie równowagi w wodzie kiedy ciało przemieszczane jest biernie przez terapeutę lub pod wpływem turbulencji wywoływanych przez terapeutę. Faza trzecia kończy terapię metodą Halliwick, a zadaniem pacjenta jest doskonalenie nabytych umiejętności [22,23]. Osoby po wysokim urazie rdzenia kręgowego, ze względu na liczne dysfunkcje mają ograniczony wybór technik pływackich. Podstawową metodą pływania jest 240

9 zmodyfikowany styl na grzbiecie zwany Gleichem, który polega na symetrycznym ruchu ramion [24]. Tabela 2. Program 10-punktowy metody Halliwick [22,23] Fazy nauczania Faza I Przystosowanie psychiczne Faza II - Równowaga Faza III Poruszanie się Program 10-punktowy 1. Adaptacja do środowiska wodnego 2. Uwolnienie, uniezależnienie 3. Kontrola rotacji wokół osi poprzecznej ciała 4. Kontrola rotacji wokół osi strzałkowej ciała 5. Kontrola rotacji wokół osi podłużnej ciała 6. Kontrola rotacji łączonych 7. Wypieranie w górę (wypłynięcie) 8. Utrzymanie równowagi w bezruchu 9. Poślizg szybowanie w wodzie z turbulencjami 10. Proste przemieszczanie się i nauka podstawowego stylu pływackiego PODSUMOWANIE W dzisiejszych czasach widok pływającej lub uprawiającej inną dyscyplinę sportową osoby niepełnosprawnej nie powinien nikogo dziwić, ponieważ sport przy odpowiedniej opiece lekarskiej i właściwie prowadzonych treningach jest znakomitą formą samorealizacji ludzi dotkniętych kalectwem. Pływanie w stosunku do licznych swoich zalet jest wciąż niedocenioną formą uzupełniania podstawowego programu usprawniania u osób po urazie rdzenia kręgowego. Należy więc podjąć wszelkie starania do tego, aby aktywność sportowa na stałe zapisana została w program leczenia. Podsumowując, powrót na basen jest doskonałą formą stanowiącą aktywną rehabilitację. BIBLIOGRAFIA: 1. Tomasz Pasek, Jarosław Pasek, Karolina Sieroń-Stołtny, Aleksander Sieroń Znaczenie wybranych dyscyplin sportowych w rehabilitacji osób z urazowymi uszkodzeniami rdzenia kręgowego Medycyna Sportowa 2010; 2-3(6); vol.26, Lewis P. Rowland, Timothy A. Pedley, Neurologia Merritta: Urazy rdzenia kręgowego, t. II, Elsevier Urban&Partner, wyd.3, Wrocław 2012, s Gołąb B., Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2004, wyd.5, s Konturek Stanisław, Fizjologia człowieka, t IV Neurofizjologia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998, s Kwitowski P., Wybrane urazy kręgosłupa i rdzenia kręgowego oraz postępowanie przedszpitalne ratownika medycznego, Acta Scholae Superioris Medicinae Legnicensis: Zeszyty naukowe nr 2(12), Legnica Kiwerski J., Schorzenia i urazy kręgosłupa, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2001, s.208,

10 7. Kwolek A., Lenart Domka E., Pacześniak-Jost A., Zasady rehabilitacji osób z urazowym uszkodzeniem rdzenia kręgowego, Postępy rehabilitacji, tom XVIII, 2004 z Knapik H., Nowoczesna rehabilitacja pacjentów po urazie rdzenia kręgowego, Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2004; vol.6, nr 4, Materiał informacyjny FAR : Układ moczowy i wydalniczy. 10. Materiał informacyjny FAR : Odleżyny Noszczyk W, Ciostek P, Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa, Chirurgia tętnic i żył obwodowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s Kiwerski J., Neurogenne skostnienia okołostawowe, Balneologia Polska, 2008, Kwolek A., Fizjoterapia w Neurologii i Neurochirurgii, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2012, s Kiwerski J., Rehabilitacja po urazach kręgosłupa i rdzenia kręgowego, Prewencja i Rehabilitacja 2005, 4, s Furmaniuk L., Cywińska Wasilewska G., Ocena zmian niezależności funkcjonalnej osób po urazie rdzenia kręgowego w trakcie obozów Aktywnej Rehabilitacji, Fizjoterapia 2009, 17, 2, s Kosmol A., Margulec - Adamowicz N., Molik B., Sport niepełnosprawnych- od rehabilitacji do sportu wyczynowego, Postępy rehabilitacji 2009; (3) Puciato D., Nalepa M., Charakterystyka aktywności ruchowej osób po urazie rdzenia kręgowego, Rozprawy naukowe akademii wychowania fizycznego we Wrocławiu 2012; 39, Pasek J., Wołyńska-Ślężyńska A., Ślężyński J., Pasek T., Witiuk-Misztalska A., Sieroń A., Znaczenie pływania korekcyjnego i ćwiczeń w wodzie w fizjoterapii, Fizjoterapia 2008; 17, 1, Nonn-Wasztan S., Zdrowie kobiety i mężczyzny w aspekcie metod rehabilitacji w wodzie, Nowiny Lekarskie 2012; 81, 4, Fundacja Aktywnej Rehabilitacji, ABC bezpiecznego pływania, Materiały informacyjne FAR, Region małopolska. 22. Nowotny J., Podstawy Fizjoterapii, t. III, Wydawnictwo Kasper, Kraków 2005, s Weber-Nowakowska K., Żyżniewska-Banaszk., Gębska M., Nowe metody fizjoterapii. Koncepcja Halliwick jako forma usprawniania w środowisku wodnym, Roczniki Pomorskiej Akademii w Szczecinie 2011; 57, 2, Żurowska A., Seidel W., Porównanie wybranych aspektów sportu pływackiego osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych, Konferencja w Szczyrku