Spis rzeczy. Wprowadzenie... XV

Transkrypt

1 Spis rzeczy Wprowadzenie XV PRELUDIUM: ANTYTRYNITARYZM W POLSCE PRZED SOCYNEM ZARYS DZIEJÓW Początki antytrynitaryzmu w Polsce. Piotr z Goniądza Grzegorz Paweł z Brzezin. Rola Jerzego Blandraty Antytrynitaryzm w Wielkim Księstwie Litewskim. Mikołaj Radziwiłł Czarny i jego mecenat; jego podopieczni: Marcin Czechowic Szymon Budny Wawrzyniec Krzyszkowski Inwazja anabaptyzmu. Jego rola w polskim ruchu antytrynitarskim Początki antytrynitaryzmu w Siedmiogrodzie. Interakcja antytrynitaryzmu węgierskiego i polskiego. Pierwszy w Europie manifest unitarianizmu: De falsa et vera unius Dei cognitione (1568) Tło historyczne Stosunki wyznaniowe w Siedmiogrodzie Dywersyfikacja poglądów antytrynitarskich wśród arian polskich w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XVI wieku Powstanie Rakowa. Kontakty z komunistami morawskimi Rozwój i schyłek dyteizmu: Piotr z Goniądza. Dyteizm małopolski: Stanisław Farnowski i Stanisław Wiśniowski Unitarianizm w fazie przedsocyniańskiej. Liderzy ruchu i ich pisarska działalność: Grzegorz Paweł, Jerzy Szoman i pierwszy Katechizm Rakowski, Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Szymon Budny V

2 Radykalna heterodoksja lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI wieku POGLĄDY W FAZIE PRZEDSOCYNIAŃSKIEJ Sprawy teologiczne Wokół dogmatu Trójcy: trydeizm, dyteizm, unitaryzm Trydeizm Dyteizm Unitaryzm Antytrynitaryzm Andrzeja Frycza Modrzewskiego Stosunek do doktryny grzechu pierworodnego, predestynacji, wolnej woli. Rozumienie Sakramentu Wieczerzy Stary i Nowy Testament Ideologia polityczna i społeczna. Stanowisko nurtu radykalnego. Stanowisko Szymona Budnego Wiara i rozum. Racjonalizm czy irracjonalizm? Odrębne stanowisko Szymona Budnego Problem tolerancji. Uwagi ogólne o stosunku do problemu tolerancji wśród polskich arian w XVI wieku. Nietolerancja kościelna zboru rakowsko-lubelskiego wobec Budnego i jego grupy. Wypowiedzi na temat tolerancji Jerzego Szomana, Stanisława Wiśniowskiego, Jana Niemojewskiego Szymona Budnego poglądy na tolerancję SOCYNIANIZM CZĘŚĆ PIERWSZA: ZARYS DZIEJÓW ROZDZIAŁ I. FAUST SOCYN I JEGO DZIAŁALNOŚĆ W POLSKIM RUCHU UNITARIAŃSKIM ( ) Socyn przed przybyciem do Polski (Italia i Szwajcaria) Epizod siedmiogrodzki Epopeja polska Socyna VI

3 ROZDZIAŁ II. OKRES ROZKWITU I EKSPANSJI ( ) Raków jako metropolia ruchu socyniańskiego. Drukarnia rakowska Najważniejsze dzieła socyniańskie tej doby Czołowi działacze i pisarze w latach : Hieronim Moskorzowski, Adam Gosławski, Andrzej Wojdowski, Tomasz Pisecki, Piotr Morzkowski, Samuel Przypkowski, Jonasz Szlichtyng Czołowi działacze i pisarze niemieccy: Krzysztof Ostorodt, Johann Völkel, Walenty Szmalc, Johann Crell, Marcin Ruar, Joachim Stegmann starszy, Krzysztof Stegmann Nietolerancja w kraju tolerancji ROZDZIAŁ III. OD ZNISZCZENIA RAKOWA DO LIKWIDACJI KOŚCIOŁA UNITARIAŃSKIEGO W POLSCE ( ) Rok 1638: zniszczenie Rakowa Rok 1647: proces Szlichtynga i konsekwencje procesu Rok 1658: uchwała o banicji Rożnów 1660: ostatnie w Polsce przyjacielskie spotkanie teologów ariańskich i katolickich Najważniejsze traktaty napisane w tym czasie Czołowi działacze i ich pisarska działalność w tej dobie: Samuel Przypkowski Jonasz Szlichtyng Piotr Morzkowski Andrzej Wiszowaty Stanisław Lubieniecki młodszy Jan Ludwik Wolzogen Joachim Stegmann młodszy Daniel Zwicker VII

4 ROZDZIAŁ IV. EMIGRACJA ARIAŃSKA. OSTATNIE MOCNE AKORDY W DZIAŁALNOŚCI PISARSKIEJ I EDYTORSKIEJ Szlaki emigracyjne i główne ośrodki diaspory ariańskiej Najważniejsze pisma powstałe w tym czasie oraz najważniejsze publikacje Czołowi działacze i pisarze socyniańscy w ostatniej fazie ich życia: Samuel Przypkowski Andrzej Wiszowaty Stanisław Lubieniecki młodszy ROZDZIAŁ V. EPIGONI I KONTYNUATORZY: Benedykt Wiszowaty Krzysztof Niemirycz Samuel Crell CZĘŚĆ DRUGA: POGLĄDY ROZDZIAŁ VI: FILOZOFIA I TEOLOGIA Podstawowe założenia systemu Racjonalizm religijny Stanowisko Socyna: Treść Objawienia musi być zgodna z rozumem, inaczej Objawienie byłoby w ogóle zbyteczne Negacja religii naturalnej Racjonalizm religijny w wersji późnego socynianizmu Sprawa religii naturalnej. Teologia naturalna Jana Crella Rozum jako sędzia w sprawach wiary Norma wiary i zasady filozoficzne VIII

5 Prawdy ponad rozum (supra rationem). Socyniańska koncepcja tajemnic religii Problem cudów Prymat moralności Stanowisko Socyna. Cnota jako wartość samoistna i najwyższa Wolność woli jako postulat absolutny moralności i religii Eksplikacja dylematu: w jaki sposób nagroda nieśmiertelności przyobiecana w Ewangelii cnotliwym jest niesprzeczna z zasadą bezinteresowności, będącej warunkiem prawdziwej cnoty Stanowisko Crella Problem cnoty i nagrody za cnotę w ujęciu Jana Crella Modelowanie portretu Boga według wzorców moralności humanistycznej Pars destruens w doktrynie socynian: radykalna krytyka tradycyjnego systemu dogmatów Uwagi wstępne Krytyka dogmatu Trójcy Krytyka dogmatu Odkupienia i Zadośćuczynienia Krytyka tradycjonalistycznej nauki o grzechu pierworodnym Totalna negacja doktryny predestynacji Negacja bożej przedwiedzy (praescientia divina) Negacja wieczności kar piekielnych Socyniański model religii zgodnej z rozumem Unitaryzm i chrystologia Socyniańska wersja zasady usprawiedliwienia tylko przez wiarę (sola fi de) Stary i Nowy Zakon. Przykazania ceremonialne (sakramenty) Późniejsze odstępstwa od modelu klasycznego IX

6 Wątek metafizyczny i kosmologiczny Ontologia Boga socyniańskiego Bóg jako byt rozciągły, przestrzennie ograniczony Czas Miejsce i przestrzeń. Odwieczność materii Kosmologia i metafizyka socyniańska w ujęciu francuskiego kryptosocynianina Auberta de Versé Samuel Crell wobec koncepcji rozciągłej substancji bożej. Opinia Leibniza o tej koncepcji ROZDZIAŁ VII. SOCYNIANIZM I TOLERANCJA [I] Uwagi wstępne. Tolerancja kościelna i tolerancja cywilna Faust Socyn wobec problemu tolerancji Pierwszy drukowany manifest socyniański w obronie wolności religii (1599) Jana Crella Vindiciae pro religionis libertate (O wolność sumienia) Okoliczności powstania i kompozycja traktatu Temat pierwszy: o konieczności dotrzymywania umów Temat drugi: tolerowanie herezji nie oznacza jej aprobaty Temat trzeci: argumenty za tolerancją: Racje moralno-religijne Racje socjo-polityczne Temat czwarty: czy Pismo św. rzeczywiście aprobuje zasadę nietolerancji i nakazuje tępić heretyków Konkluzja. Granice tolerancji w ujęciu Crella Dlaczego socynianie nie opublikowali traktatu Crella w Polsce? ROZDZIAŁ VIII. SOCYNIANIZM I TOLERANCJA [II] Samuel Przypkowski czołowy wśród socynian teoretyk doktryny tolerancji X

7 Uwagi wstępne Dissertatio de pace et concordia Ecclesiae Okoliczności i czas powstania traktatu Mistyfikacje edytorskie Zasadnicze treści traktatu Echa traktatu i jego kolejne edycje Braterska deklaracja na niebraterskie napomnienie Okoliczności powstania Kompozycja traktatu Najważniejsze treści traktatu: Cztery stopnie, na które kolejno wznosiła się wolność w Rzeczypospolitej Dlaczego edykt wieluński i inne edykty królewskie nie mogą podważyć legalności Konfederacji warszawskiej Konfederacja warszawska jest prawem uchwalonym w sposób l e g a l n y Właściwy sens terminu dysydenci Konfederacja warszawska jest nie tylko prawem uchwalonym legalnie, ale jest nadto f u n d a m e n t a l n y m prawem Rzeczypospolitej Racje religijno-moralne Uwagi końcowe Ostatnie ważne pismo Przypkowskiego w sprawie tolerancji: polemika z ojcem Cichowskim S.J Okoliczności powstania i kompozycja Przypkowskiego sprostowania historyczne Cel, do którego zmierza ojciec Cichowski, jest szkodliwy i dla Rzeczypospolitej, i dla religii katolickiej Racje religii i racja stanu Ocena pisma Przypkowskiego Nowoczesna doktryna rozdziału kościoła i państwa XI

8 ROZDZIAŁ IX. SOCYNIANIZM I TOLERANCJA [III] Tomasz Pisecki i jego traktat Manuductio in viam pacis ecclesiasticae Stanisław Lubieniecki młodszy Jonasz Szlichtyng ROZDZIAŁ X. IDEOLOGIA SPOŁECZNO-POLITYCZNA Stanowisko Socyna. Ewolucja poglądów w zborze na temat ideologii politycznej Jan Ludwik Wolzogen i ideologia nowych radykałów Samuel Przypkowski przeciw radykałom socyniańskim Rozbieżność poglądów na ideologię polityczną w okresie diaspory (Jeremiasz Felbinger i Benedykt Wiszowaty) CZĘŚĆ TRZECIA: ODDZIAŁYWANIE ROZDZIAŁ XI. DRUKI SOCYNIAŃSKIE I ICH WĘDRÓWKI PO EUROPIE XVII WIEKU Inwazja druków rakowskich na kraje Europy protestanckiej. Utajnione edycje traktatów socyniańskich w oficynach wydawniczych Holandii i Anglii Obfitość literatury socyniańskiej w angielskich bibliotekach publicznych i księgozbiorach prywatnych Najgłośniejsze druki socyniańskie: Katechizm rakowskii jego europejska kariera. Kolejne edycje i przekłady Bibliotheca Fratrum Polonorum XII

9 ROZDZIAŁ XII: ORTODOKSJA PROTESTANCKA XVII WIEKU W WALCE Z WIDMEM SOCYNIANIZMU Sytuacja w krajach niemieckich Sytuacja w Holandii Sytuacja w Anglii ROZDZIAŁ XIII. SOCYNIANIZM I ŚRODOWISKA LIBERALNEGO PROTESTANTYZMU Liberalne środowiska protestantyzmu holenderskiego Arminianie (zwani także remonstrantami) Mennonici Kolegianci Dirk Rafaëlsz Camphuysen ( ) Hugo Grocjusz ( ) Filip van Limborch ( ) Angielscy socynianie i sympatycy socynianizmu w Anglii do lat sześćdziesiątych XVII wieku Środowisko Tew Circle Pierwsi znani tłumacze pism socyniańskich na angielski Interesujący przypadek Paula Besta John Biddle ojciec angielskiego unitarianizmu ROZDZIAŁ XIV. WIELCY AKTORZY SCENY FILOZOFICZNEJ U SCHYŁKU XVII I NA POCZĄTKU XVIII WIEKU I ICH STOSUNEK DO SOCYNIANIZMU Spinoza i jego krąg Leibniz Bayle Locke Newton XIII

10 ROZDZIAŁ XV. UWAGI KOŃCOWE: ECHA SOCYNIANIZMU W HISTORII INTELEKTUALNEJ WIEKU XVIII I XIX Socynianizm w oczach ideologów Oświecenia francuskiego (d Alembert, Diderot, Naigeon, d Holbach) Niemcy wieku XVIII i XIX Nieprzejednana postawa sztywnej ortodoksji Stosunek do socynianizmu u przedstawicieli niemieckiej teologii Oświecenia (neologowie) Postawa Lessinga Początek systematycznych studiów nad socynianizmem u schyłku XVIII i na początku XIX w. Socynianizm i Kant Otto Fock: pierwsza nowoczesna i naukowa monografia socynianizmu (1847) Wilhelm Dilthey: rola socynianizmu w dziejach umysłowości europejskiej Posłowie Wykaz i objaśnienie skrótów bibliograficznych Summary Indeks nazwisk XIV