GLOBALIZACJA GOSPODARKI - WYBRANE CECHY PROCESU

Transkrypt

1 MINISTERSTWO GOSPODARKI GLOBALIZACJA GOSPODARKI - WYBRANE CECHY PROCESU DEPARTAMENT ANALIZ I PROGNOZ Warszawa, listopad 2007 r.

2 Spis treści 1. Globalizacja gospodarki 3 2. Wpływ globalnej liberalizacji i postępu technologicznego Fragmentaryzacja delokalizacja Wzrost obrotów towarami i usługami zaopatrzeniowymi (intermediate) Przemieszczanie się produkcji (zatrudnienia) na linii państwa rozwinięterozwijające się Wzrost wymiany wewnątrzgałęziowej i wewnątrzkorporacyjnej 7 3. Instrumenty fragmentaryzacji produkcji w globalnej gospodarce - offshoring, outsourcing 8 4. Handel międzynarodowy. Rosnąca rola Chin i Indii Eksport i import towarów Eksport i import usług Międzynarodowy przepływ kapitału Globalizacja - konkurencja - innowacyjność Światowe tendencje a sytuacja Polski Podsumowanie 33 2

3 1. Globalizacja gospodarki Globalizacja współczesnej gospodarki jest faktem, który dzieje się praktycznie na naszych oczach i każdego dnia tworzy nowe wyzwania. Często nie potrafimy nawet dostrzec i dobrze rozpoznać wszystkich, skomplikowanych mechanizmów tego procesu. Nie mamy też jasno wypracowanego poglądu, co tak naprawdę oznacza w dzisiejszym świecie bycie skonsolidowaną gospodarką. Globalizacja zatacza dziś coraz szersze kręgi. Potwierdzają to dostępne statystyki. Światowy handel oraz przepływy kapitałowe w ostatnich dekadach wzrastały szybciej niż produkt globalny. Od 1980 r. do 2006 r. nastąpił prawie sześciokrotny wzrost światowego eksportu towarów, podczas gdy PKB wzrósł w tym samym okresie blisko czterokrotnie. W 2006 r. wartość globalnego eksportu wyniosła 28,5% światowego PKB, wobec 17,1% w 1980 r. Rośnie też wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 1980 r. napływ BIZ w skali globalnej odpowiadał niespełna 4,7% światowego produktu krajowego brutto, w 2005 r. 20,6%. Poszerza się skala i zasięg aktywności korporacji transnarodowych. Na świecie funkcjonuje około 78 tys. przedsiębiorstw wielonarodowych 780 tys. spółek zależnych, które mają w sumie około 780 tys. firm córek. Sprzedaż tych filii osiąga wartość 19 bln USD, przekraczając dwukrotnie wartość globalnych obrotów handlowych. Nie ulega wątpliwości, że są to zjawiska, które towarzyszą integracji i liberalizacji gospodarek, będących na przestrzeni ostatnich dekad są częścią globalnych procesów gospodarczych. Nabrały one przyspieszenia wraz z początkiem lat 90., po upadku żelaznej kurtyny dzielącej Europę, otwarciem na świat Chin, Indii oraz państw Ameryki Łacińskiej. Kraje i regiony, które dotychczas funkcjonowały niejako poza głównym nurtem globalnego systemu gospodarczego, na fali globalizacji zaczęły odgrywać ważną i wciąż rosnącą rolę. Dynamiczny wzrost gospodarczy notowany w państwach rozwijających się, a także zwiększające się dochody ich mieszkańców powodują, iż gospodarki te w znacznym stopniu wpływają na przebieg światowej koniunktury. Już obecnie handel międzynarodowy w coraz większym stopniu kształtuje się pod ich wpływem udział tych państw (spoza OECD) w ogólnych obrotach zwiększył się z 25% na początku lat 80. do 36,8% w 2006 r. Natomiast w ujęciu wartościowym eksport ten zwiększył o 7,4 raza 1. Zmienia się także struktura handlu coraz częściej ich ofertę eksportową stanowią towary o znacznym zaawansowaniu technologicznym. Poszerzenie zakresu wymiany umożliwił postęp w zakresie komunikacji i technik informacyjnych, które stały się dostępne dla krajów słabiej rozwiniętych. Kraje te, choć nowych technologii nie produkowały, z powodzeniem zaczęły je stosować i to stosować taniej niż kraje rozwinięte. Rosnące powiązania między gospodarkami, wzrost liberalizacji i integracji rynków handlowych, deregulacja przepływów kapitałowych, redukcja dzięki nowym możliwościom technologicznym kosztów komunikacji i transportu, zmieniły warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Globalna gospodarka prowadzi do globalizacji aktywności przedsiębiorstw. Przejawem tego jest przemieszczanie produkcji, cechującej się znacznym nakładem pracy lub usług związanych z procesami biznesowymi do dowolnego miejsca na świecie. Kryteria wyboru miejsca działalności mogą być różne, najczęściej związane są z poszukiwanie przez firmy niższych kosztów wytwarzania. 1 Eksport krajów rozwijających się w 1980 roku 597,6 mld USD, a w 2006 r ,9 mld USD. 3

4 Globalizacja a wraz nią coraz ostrzejsza konkurencja na rynkach światowych sprawia, że zmiana lokalizacji procesów produkcyjnych może być dla przedsiębiorstwa sposobem zwiększenia wydajności i efektywności, wzmocnienia pozycji konkurencyjnej w środowisku międzynarodowym. Z kolei w państwach macierzystych tj. rozwiniętych, jak UE, czy USA, wywołuje mniej lub bardziej uzasadnione obawy dotyczące utrzymania dotychczasowej produkcji i miejsc pracy. W dobie globalizacji, państwa rozwinięte, które osiągają przewagi komparatywne w odniesieniu do produktów cechujących się wysokim nakładem wiedzy i wykorzystaniem najnowszych technologii, stają pod coraz większą presją pochodzącą z kilku źródeł. Po pierwsze pojawiła się grupa nowych potęg handlowych, w szczególności Chin i Indii, które dysponują wręcz nieograniczonymi zasobami taniej siły roboczej. Po drugie, zdecydowanie obniżyły się koszty realizacji wymiany handlowej na rynkach międzynarodowych. W końcu, wzrosła zdolność firm transnarodowych, korzystających z własnych oddziałów czy filii lokowanych na rynkach zagranicznych, w zajmowaniu wyższego miejsca na drabinie wartości dodanej, dzięki możliwościom wykorzystania wyrafinowanych technologii i systemów zarządzania. 2. Wpływ globalnej liberalizacji i postępu technologicznego Aby sprostać rosnącej presji wiele przedsiębiorstw poszukuje sposobów na efektywne i tanie wykorzystanie czynników produkcji. Coraz lepsza i tańsza komunikacja oraz rosnąca otwartość globalnej gospodarki powodują, że mniejszą rolę odgrywa to, gdzie owe czynniki są zlokalizowane, a bardziej, jakie przewagi konkurencyjne można dzięki nim osiągnąć. Stąd gotowość poszczególnych firm do podejmowania inwestycji na rynkach zagranicznych, nawet w niektórych wypadkach, kosztem zaniechania działalności na rynku macierzystym. Wybierają zatem najkorzystniejsze miejsce na świecie zarówno do podjęcia samej działalności gospodarczej, jak i do płacenia podatków. Współczesny kapitał może dokonać wyboru lokalizacyjnego na znacznie większą skalę, niż było to możliwe w gospodarce przemysłowej, silnie uzależnionej od zasobów surowcowych i energetycznych. W gospodarkach najbardziej rozwiniętych widoczna dezindustrializacja (np. przemysłów schyłkowych) oraz postęp technologiczny, który umożliwił zastosowanie nowoczesnych technik komunikacji, pozwoliły dokonać podziału procesu produkcyjnego (jego fragmentaryzację), czyli wydzielenie danego etapu lub części produkcji z działalności podstawowej przedsiębiorstwa i zlecenie wykonania ich na zewnątrz (poprzez outsourcing) lub przeniesienie części produkcji do innego regionu, państwa (offshoring) 2. Należy podkreślić, że ma to miejsce w warunkach silnej specjalizacji produkcji. Wymiana w handlu zagranicznym dotyczy już nie tylko towarów i usług finalnych, ale także a z punktu widzenia międzynarodowej relokacji produkcji przede wszystkim, znaczącego zwiększenia udziału produktów zaopatrzeniowych, które są odpowiednim wkładem w procesie powstawania finalnych towarów czy usług. 2 Offshoring polega na przenoszeniu miejsc pracy oraz produkcji lub zamówień z kraju, w którym umiejscowiona jest siedziba firmy, na rynki zewnętrzne. Nie musi się to odbywać w ramach jednego przedsiębiorstwa. Jednym z głównych motywów skłaniających przedsiębiorstwa do uciekania się do offshoringu są niższe koszty zatrudnienia. Podobnie jest z outsourcingiem, który z kolei polega na kontraktowaniu tylko części a nie całości procesu produkcyjnego u dostawców zagranicznych. Najczęściej na zewnątrz firmy wyprowadza się funkcje, które nie są bezpośrednio związane z działalnością podstawową. 4

5 Procesy specjalizacji i fragmentaryzacji są głównie napędzane przez korporacje transnarodowe, które poszukują korzyści w rozwijającej się geograficznie specjalizacji. Stosunkowo łatwo dokonują one relokacji (poprzez BIZ), dążąc jednocześnie do zajęcia miejsca w tych fazach procesu produkcyjnego, który dostarcza wyższą wartością dodaną. 2.1 Fragmentaryzacja delokalizacja Obserwowane obecnie, głównie dzięki integracji i postępowi technologicznemu, niższe koszty wymiany, łatwość komunikowania się, dostępność informacji, umożliwiają fragmentaryzację produkcji dóbr i usług, które z kolei mogą być dość swobodnie zlecane i lokowane (przy wykorzystaniu międzynarodowego outsourcingu i offshoringu) w różnych częściach świata, w zależności od rozkładu korzyści komparatywnych. Firmy realizują tym samym strategię optymalnej lokalizacji dla poszczególnych etapów produkcji. W ślad za tym współczesny handel międzynarodowy nie ogranicza się już tylko do wymiany gotowych towarów i usług, ale w coraz większym stopniu obejmuje części i elementy, których produkcja jest zlokalizowana poza rynkiem macierzystym. Na gruncie przedsiębiorstw prowadzi to do zmiany sposobu zarządzania firmą. Po latach pionowej integracji, kiedy przeważało w strategii firm nastawienie na skupianie wszystkich działań związanych z produkcją podzespołów, od kilku lat następuje proces dezintegracji, czyli poszukiwania dostawców na zewnątrz. Przed zarządami przedsiębiorstw staje dylemat: wykonać samemu, czy kupić. U źródeł fragmentaryzacji produkcji leżą bowiem różnice w zasobności krajów w czynniki produkcji, czyli ich cena. Dlatego w przypadku państw rozwiniętych obserwujemy tendencje do relokacji tych z nich, które są relatywnie drogie na rynku macierzystym. Jednocześnie w krajach, w których wykonuje się outsourcing i offshoring, poziom zaawansowania technologicznego czy kwalifikacji pracowników powinien być na tyle wysoki, aby proces produkcji nie został obarczony ryzykiem, np. utraty jakości. Stąd wynika tendencja do przenoszenia działalności o dużym nakładzie pracy i niewielkim zaawansowaniu technologicznym. Ponadto, co jest szczególnie widoczne w przypadku korporacji transnarodowych, które w tych procesach choćby ze względu na globalne podejście w strategiach inwestycyjnych przodują, następuje podział produkcji zarówno w celu zminimalizowania kosztów, jak i wykorzystania atutów lokalnych rynków. Perspektywa delokalizacji staje się tym bardziej realna, jeśli dany podmiot gospodarczy napotyka na trudności w obszarze 3 : pozyskiwania nowych konsumentów (inwestycje mogą być wówczas skierowane na nowe rynki, zwłaszcza w krajach rozwijających się o średnich dochodach), redukcji kosztów (BIZ zorientowane na poprawę efektywności, głównie w krajach rozwijających się o niskich dochodach), dostępu do czynników produkcji (BIZ w krajach, gdzie występują liczne zasoby), wdrażania nowych technologii w celu poprawy wydajności (BIZ w krajach rozwiniętych), lub ma miejsce kombinacja tych możliwości. 3 World Investment Report, UNCTAD 5

6 2.2 Wzrost obrotów towarami i usługami zaopatrzeniowymi (intermediate) Odzwierciedleniem zjawisk fragmentaryzacji działalności gospodarczej oraz jej delokalizacji są rosnąca produkcja oraz handel produktami stanowiącymi części, elementy i komponenty procesu wytwórczego. Stają się one cechą wyróżniającą globalizacji ekonomicznej i tworzą specyficzną jakość w międzynarodowym podziale pracy. Tradycyjne formy internacjonalizacji produkcji, opierające się na imporcie surowców i eksporcie gotowych towarów, zostają zastąpione. Towary i usługi zaopatrzeniowe, najczęściej wysoko wystandaryzowane (korzyści ekonomii skali) są produkowane na masową skalę przez dość wąską grupę wysoko wyspecjalizowanych producentów. Tak wytworzone dobra zaopatrzeniowe (części, komponenty, półprodukty) stają się przedmiotem intensywnej wymiany handlowej. W rezultacie rośnie udział tej kategorii towarów i usług w handlu zagranicznym. Standaryzowane części oraz komponenty stają się elementem następnych, już z reguły niższych (pod względem wykorzystania kapitału, wiedzy i kwalifikacji) etapów procesów produkcyjnych. W praktyce są montowane na różne sposoby w celu wytworzenia finalnego produktu dopasowanego do lokalnych rynków i/lub gustów konsumenckich. Na tym etapie bardziej już liczy się dostępność licznej i tańszej siły roboczej. Dominujący profil specjalizacji powoduje, że aktywność gospodarek rozwiniętych koncentruje się na fazach procesu wytwórczego o najwyższej wartości dodanej. Stąd sięganie po tanią siłę roboczą czy wręcz zmiana lokalizacji, przy jednoczesnym dbaniu o to, aby część produkcji związana z najbardziej zaawansowanymi technologiami, wysokich kwalifikacji, nowoczesnych metod zarządzania, była lokowana z reguły w kraju macierzystym (np. ze względu na ochronę praw własności intelektualnej, know-how, itd). W ślad za tym nie może dziwić, że w ostatnich dziesięciu latach udział państw triady: UE, Stany Zjednoczone, Japonia w imporcie tego rodzaju towarów i usług znacząco obniżył się. Nastąpiło przesunięcie w kierunku państw rozwijających się, które z kolei import zaopatrzeniowy zamieniają na eksport produktów gotowych. Tak jest w przypadku Chin. Udział omawianej grupy produktów (zaopatrzeniowych) w ogólnym imporcie tego kraju zwiększył się znacząco, bowiem z 57,7% w 1992 r. do 72% w 2003 r. Trend ten jest także charakterystyczny dla nowych państw członkowskich UE. 2.3 Przemieszczanie się produkcji (zatrudnienia) na linii państwa rozwinięterozwijające się Globalny rynek produkcyjny staje się coraz bardziej zintegrowany, czemu towarzyszy geograficzna redystrybucja wytwórczości. Import z krajów rozwijających się generalnie zwiększa się w tempie zbliżonym do eksportu tych państw realizowanego z resztą świata. Widoczny powiększający się handel dwukierunkowy na linii państwa rozwinięte-rozwijające się przejawia się wzrostem outsourcingu oraz przemieszczaniem globalnej produkcji. Niektóre badania wskazują na korelację między udziałem poszczególnych państw w eksporcie towarów a napływem BIZ: filie korporacji transnarodowych ulokowane na rynkach państw rozwijających się znacząco powiększyły w ostatnich dekadach swój wkład w globalny eksport (dziś stanowi około 50%). Jednocześnie, w powiązaniu z tym procesem, ma miejsce redystrybucja zatrudnienia (głównie w obszarze przetwórstwa przemysłowego) między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się. W tych pierwszych maleje bezpieczeństwo zatrudnienia, rośnie jego fluktuacja. 6

7 Fragmentaryzacja produkcji ma odzwierciedlenie w statystykach handlu zagranicznego i inwestycji zagranicznych. Dane te wskazują na rosnącą rolę gospodarek rozwijających się, w tym przede wszystkim Chin i Indii. Pozostaje jednak pytanie, czy rzeczywiście mamy do czynienia z nowym zjawiskiem w globalnej gospodarce, co obserwować można po wielkości i kierunkach wymiany w handlu zagranicznym oraz przepływach kapitału związanego z inwestycjami zagranicznymi. 2.4 Wzrost wymiany wewnątrzgałęziowej i wewnątrzkorporacyjnej Proces internacjonalizacji produkcji na poziomie globalnym/regionalnym generuje wzrost wymiany wewnątrzgałęziowej (intra-industry) oraz wewnątrzkorporacyjnej (intra-firm trade). Oznacza to, że zwiększa się zależność od importu części i komponentów, które są wytwarzane w ramach tej samej gałęzi przemysłu lub nawet w ramach jednej korporacji. Teoria wskazuje, że kraje specjalizują się w produkcji towarów i usług w których osiągają przewagi komparatywne. W praktyce gospodarki rozwinięte cechuje wzrost wymiany wewnątrzgałęziowej, co pozwala zwiększyć korzyści w przypadku jednocześnie pogłębiającej się specjalizacji w ograniczonej liczbie produktów poszczególnych sektorów. Tym samym konsekwencją jest wzrost specjalizacji oraz fragmentaryzacji (w ramach korporacji, sektorów) procesów produkcyjnych. W ramach OECD handel wewnątrzgałęziowy stanowi 70% ogólnych obrotów towarami przemysłowymi. Jednocześnie powiększa się handel wewnątrz korporacji. W Stanach Zjednoczonych stanowi on aż 42% obrotów ogółem. Wymiana w ramach korporacji jest szczególną cechą wysoce zglobalizowanej wytwórczości sektora ICT stanowi blisko 70% ogólnego importu towarów ICT i 34% eksportu 4. Ramka 1 Co skłania do delokalizacji 5 Motywy delokalizacji Dostęp do tańszych czynników produkcji. Obniżające się bariery handlowe oraz postęp technologiczny umożliwiają ruch kapitału (np. w poszukiwaniu tanich surowców, siły roboczej), czego obecnie wyrazem jest widoczna tendencja do przenoszenia produkcji cechującej się znacznym nakładem pracy do miejsc o dużej podaży taniej siły roboczej. Możliwość czerpania korzyści z lokalizacji na obcych rynkach przy redukcji ryzyka utraty know-how, innowacji technologicznych i wiedzy z zakresu zarządzania. Sprzyja temu zakładanie firm na rynkach zagranicznych. Efekty aglomeracji o wyborze miejsca decyduje dostępność do innych firm, wiedzy, technologii i specjalistycznej, wysoko kwalifikowanej siły roboczej, gdzie ma miejsce dyfuzja procesów innowacyjnych i osiąga się korzyści skali. Ponadto wielkość rynku i koncentracja firm umożliwiają stosunkową łatwą adaptację siły roboczej do zmieniających się wymogów rynku. 4 Information Technology Outlook 2006, OECD 5 The Relocation of Production Activities: Trends and Drivers, w: Rising International Economic Integration. Opportunities and challenges, The EU Economy 2005 Review 7

8 3. Instrumenty fragmentaryzacji produkcji w globalnej gospodarce - offshoring, outsourcing Zjawiska outsourcingu i offshoringu nie są łatwe do zmierzenia, tak jak też nie poddają się jednoznacznej ocenie. W celu ich uchwycenia uwzględnia się import tych towarów i usług, które stanowią element dalszego procesu produkcyjnego (części, komponenty, produkty wymagające dalszych nakładów, zlecenia usługowe). Pomocna wydaje się również analiza skali i kierunków BIZ oraz obrotów produktów zaopatrzeniowych w handlu międzynarodowym. Można dzięki niej wskazać na zasadnicze tendencje, jak i uwarunkowania procesów delokalizacyjnych. W celu zmierzenia wielkości globalnego rynku outsourcingu Havik i Mc Morrow 6 zaproponowali powiązanie importu kategorii "inne usługi" z importem towarów zaopatrzeniowych 7 dla przemysłu (tj. części i komponentów, towarów wpółprzetworzonych). Posługując się taką "techniką" pomiaru zjawiska wskazali, że globalny rynek outsourcingu odpowiadał w 2003 r. 11,3% światowego PKB i zwiększył się o prawie 3 pkt. proc. od wczesnych lat 90. Zagregowany wzrost wynikał w porównywalnym stopniu zarówno z usług zaopatrzeniowych, jak i towarów. Ramka 2 Globalny/UE-15 rynek outsourcingu dla towarów i usług Globalny/UE-15 rynek outsourcingu dla towarów i usług Rynek outsourcingu mierzony poprzez zmiany w imporcie towarów i usług zaopatrzeniowych 1. Światowy i unijny rynek outsourcingu zwiększył się o 3 pkt. proc. w latach Wkład w rozwój rynku outsourcingu jest zbliżony dla towarów i usług zaopatrzeniowych (po 50%) 3. Nadwyżka UE w ogólnym imporcie zaopatrzeniowym wzrosłą z 0,5% PKB w 1992 r. do 1,4% w 2003 (tj. z 31 Konkluzja: UE nie tylko utrzymała w omawianym okresie swoją pozycję na globalnym rynku outsourcingu, ale była zdolna wydatnie zwiększyć zyski z tego tytułu. Źródło: Havik&Mc Morrow W odniesieniu do UE - rynek outsourcingu jest bardziej rozbudowany (w 2003 r. odpowiadał 14,8% PKB), jednak od 1992 r. przyrost outsourcingu był na zbliżonym poziomie (tj. 3 pkt. proc.). W rezultacie, tendencje obserwowane zarówno w skali świata, jaki i w UE potwierdzają znaczący przyrost outsourcingu w omawianym okresie i to w odniesieniu tak do towarów jak i usług (zwłaszcza kategorii usługi biznesowe ). 6 Global Trade Integration and Outsourcing: How Well is the EU Coping with the New Challenges?, Havik K., Mc Morrow K., European Economy, Economic Papers, No 259, October Kategoria produktów niefinalnych, zaopatrzeniowych (części, komponentów, półproduktów) jest rozległa i obejmuje szeroką gamę, od podstawowych surowców i materiałów, importowanych na potrzeby tradycyjnych sektorów, po skomplikowane i technologicznie-zaawansowane części, wykorzystywane w wiodących technologicznie gałęziach przemysłu. Należy także dokonać rozróżnienia między produktami podstawowymi czy półproduktami a częściami i komponentami. Dynamiczny wzrost importu tych drugich jest głównie napędzany przez kilka branż, w tym ICT i przemysł motoryzacyjny (części i akcesoria komputerowe, samochodowe itd.). 8

9 Jednocześnie na podstawie dostępnych danych, trudno jednoznacznie ocenić czy outsourcing rozwija się ze szkodą (czy też nie) dla europejskiej gospodarki. Choć w istocie import produktów zaopatrzeniowych zwiększa się, jednocześnie ma miejsce znaczny eksport towarów i usług zaopatrzeniowych. W ujęciu bilansu netto, saldo wymiany usług i towarów dla państw UE w latach było dodatnie, co więcej w omawianym okresie powiększyło się z 0,5% PKB do 1,4%. 4. Handel międzynarodowy. Rosnąca rola Chin i Indii 4.1 Eksport i import towarów W ostatnich latach bardzo szybko wzrastają światowe obroty handlowe. Dotyczy to zarówno eksportu jak i importu. W 2006 roku w porównaniu z 2005 rokiem światowy eksport zwiększył się o 132%, a import - o 134%. Szczególnie wysokie tempo wzrostu obrotów ma miejsce w ostatnich kilku latach. W 2006 roku wartość globalnego eksportu w porównaniu z rokiem 2000 była wyższa o 86,0%. Dla porównania światowy eksport wzrósł w latach o 24,7%, a w latach o 48,6%. Tabela 1. Eksport i import towarów w wybranych krajach (w mld USD) Kraje Eksport Dynamika Import 4 : Dynamika 8 : Świat 5.168, , ,9 231, , , ,4 233,8 USA 584,7 781, ,3 177,4 770, , ,6 249,0 UE , , ,1 208,6 335,9 379,5 578,1 172,1 Japonia 443,1 479,2 644,5 145, , , ,4 220,3 Indie 30,6 42,4 120,9 395,1 34,7 51,5 169,8 489,3 Chiny 148,8 249,2 969,1 651,3 132,1 225,1 791,6 599,2 Kraje rozwinięte 3.607, , ,0 196, , , ,8 219,5 Kraje rozwijające się 1.425, , ,0 309, , , ,4 262,3 Źródło: UNCTAD Zachodzą też zmiany w strukturze geograficznej wymiany towarowej. Systematycznie spada udział w światowym handlu krajów wysoko uprzemysłowionych, w tym USA i Japonii. W 1990 roku udział krajów uprzemysłowionych w światowym handlu wynosił 72,1%, a w 2006 roku obniżył się do poziomu 59,1%. Rośnie natomiast rola państw rozwijających się. Wykres 1 Udział grup państw i USA w globalnym eksporcie towarów i usług (%) 19,0% ,3% 16,7% ,6% 27,6% 42,1% 36,8% 37,9% USA UE-25 Kr. rozwijające się pozostałe USA UE-25 Kr. rozwijające się pozostałe Źródło: UNCTAD 9

10 Tabela 2. Wartość eksportu i importu towarów w mld USD oraz udział krajów w globalnych obrotach w % Świat USA UE-25 Japonia Chiny Indie Wyszczególnienie Kr. rozwijające się Kraje rozwinięte Świat USA UE-25 Japonia Chiny Indie Kr. rozwijające się Kraje rozwinięte Źródło: UNCTAD eksport mld USD 2.032, , , , ,9 % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 mld USD 225,6 393,6 584,7 781, ,3 % 11,1 11,3 11,3 12,1 8,7 mld USD 821, , , , ,1 % 40,4 44,2 42,1 37,9 37,9 mld USD 130,4 287,6 443,1 479,2 644,5 % 6,4 8,3 8,6 7,4 5,4 mld USD 18,1 62,1 148,8 249,2 969,1 % 0,9 1,8 2,9 3,9 8,1 mld USD 8,6 18,0 30,6 42,4 120,9 % 0,4 0,5 0,6 0,7 1,0 mld USD 597,6 842, , , ,0 % 29,4 24,2 27,6 31,7 36,8 mld USD 1.327, , , , ,0 % 65,3 72,1 69,8 65,6 59,1 import mld USD 2.073, , , , ,4 % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 mld USD 257,0 517,0 770, , ,6 % 12,4 14,4 14,8 19,0 15,7 mld USD 920, , , , ,4 % 44,4 44,3 40,4 37,6 38,1 mld USD 141,3 235,4 335,9 379,5 578,1 % 6,8 6,6 6,4 5,7 4,7 mld USD 19,9 53,3 132,1 225,1 791,6 % 1,0 1,5 2,5 3,4 6,5 mld USD 14,9 23,6 34,7 51,5 169,8 % 0,7 0,7 0,7 0,8 1,4 mld USD 492,9 800, , , ,4 % 23,8 22,3 28,6 28,7 32,1 mld USD 1.473, , , , ,8 % 71,1 73,4 69,1 69,5 64,8 Relatywnie stabilna sytuacja charakteryzowała UE. Eksport towarów krajów UE zwiększył w 2006 roku o 3,4 raza się w porównaniu z 1990 rokiem. Natomiast import krajów UE zwiększył się prawie trzykrotnie. Nawet jeśli w tym okresie ogólne obroty w handlu zagranicznym UE charakteryzowały się znacznie niższą dynamiką, to należy podkreślić, że gorsze wyniki dotyczyły przede wszystkim handlu wewnątrz ugrupowania, natomiast z państwami trzecimi dynamika wzrostu obrotów kształtowała się na poziomie zbliżonym do ogólnoświatowego 8. 8 Analizie poddano wymianę z państwami trzecimi, spoza ugrupowania (handel zewnętrzny UE). Jest to uzasadnione przy rozpatrywaniu zjawiska relokacji międzynarodowej. 10

11 Tabela 3. Obroty handlowe UE-25 z Chinami w mld ECU/euro Okres Eksport UE Import UE Deficyt / 14,8 30,0-15, / 16,5 37,5-21, / 17,4 42,0-24, / 19,4 49,6-30, / 25,3 69,7-44, / 30,1 75,9-45, / 34,2 81,9-47, ,2 105,4-64, ,2 127,4-79, ,9 160,5-108, ,5 194,0-130,5 Źródło: Eurostat 1/ Dane dotyczą obrotów handlowych UE-15 Po słabszych wynikach w drugiej połowie lat 90, od 2000 r. eksport krajów UE ponownie przyspieszył. W 2006 roku jego wartość była o 86,0% wyższa w porównaniu z 2000 rokiem. Pomimo tak dużego wzrostu eksportu udział państw UE-25 w światowym eksporcie pozostał na tym samym poziomie tj. 37,9%. Jednakże znacznie szybciej, głównie dzięki rosnącym cenom surowców, w tym ropy naftowej rósł import. Efektem takiego kształtowania się relacji był rosnący deficyt handlowy. Szczególnie szybko narastał on w obrotach handlowych z Chinami oraz z Rosją. Wartość importu surowców z Rosji w 2000 roku wyniosła 40,2 mld euro, a w 2006 roku wzrosła do 100,0 mld euro. Z Rosji w 2005 roku pochodziło 42% ogólnego importu gazu oraz 32% całkowitego importu ropy naftowej państw UE-27. Całkowity deficyt handlowy z Rosją zamknął się w 2006 roku kwotą 68,7 mld euro 9. W handlu UE z Rosją główną pozycję stanowią surowce. Natomiast struktura handlu z Chinami jest zdecydowanie inna. W wymianie handlowej z tym krajem główną pozycję zarówno w eksporcie UE jak i imporcie stanowią wyroby przemysłowe, w tym także maszyny i pojazdy oraz sprzęt elektroniczny. W imporcie udział wyrobów przemysłowych w całości importu z Chin stanowi ponad 95%, a w eksporcie 92%. Szczególnie szybko wzrasta import wyrobów tekstylnych z Chin, które stanowią ponad 1/3 całego importu UE-25 w tej grupie towarowej. W 2005 roku wartość importu wyniosła 22,9 mld euro, podczas gdy w 2000 roku zamknęła się kwotą 11,8 mld euro. A zatem w okresie zaledwie 5 lat import towarów tekstylnych z Chin niemalże się podwoił 10. Szybki wzrost obrotów handlowych wyrobami przemysłowymi wynika z faktu, iż w ostatnich latach wiele zagranicznych koncernów z wysoko uprzemysłowionych państw UE zainwestowało w Chinach znaczne kwoty pieniędzy, uruchomiło nowe fabryki, których wyroby - dzięki taniej sile roboczej - mogą być tańsze i stawać się bardziej konkurencyjne na światowych rynkach. W Chinach mają swoje filie wszystkie większe międzynarodowe koncerny. 9 Komunikat Eurostat nr 145/ UE25 Handel mit der Textilwaren im Jahr 2005, Eurostat maj 2007 r. 11

12 W krajach Unii Europejskiej-27 import z Chin odgrywa coraz większą rolę. W 2006 roku import ten wyniósł 194 mld euro, co stanowiło 14,4% całości importu krajów UE-27. Natomiast eksport do Chin stanowił zaledwie 5,5% całości eksportu państw UE Spośród państw rozwijających się największą uwagę obok Chin przyciągają Indie. W ostatnich latach kraje te rozwijają się w bardzo szybkim tempie i wywierają coraz większy wpływ na przebieg globalnej koniunktury. Chiny już obecnie są trzecią gospodarką świata. Znacząco wzmocniły też pozycję na światowych rynkach, w szczególności w produkcji oraz eksporcie sprzętu elektronicznego oraz wyposażenia biura. W 2005 r. eksport ten wyniósł 226 mld USD (w porównaniu do 2000 r. zwiększył się ponad 5-krotnie), co czyniło Chiny drugim po UE eksporterem tej branży na świecie. Omawiane produkty stanowiły blisko 30% oferty eksportowej tego kraju, podczas gdy w 2000 r. 17,5%. Jednocześnie zwraca uwagę bardzo szybki przyrost importu w tym samym segmencie, co potwierdza, że Chiny głównie montują produkty z importowanych części i komponentów, w dodatku importowanych z innych państw azjatyckich. Jeszcze większy wzrost udziału w globalnym eksporcie dotyczył sprzętu telekomunikacyjnego - w 2005 r. ponad 20% towarów tej branży, będących przedmiotem wymiany pochodziło z Chin, podczas gdy pięć lat wcześniej wynosił 6,8%. W Chinach w ostatnich latach następuje szybki wzrost udziału w ogólnym imporcie towarów zaopatrzeniowych, który to wzrost jest głównie wynikiem zwiększającego się importu części i komponentów. Jest on bezpośrednio powiązany z równie szybkim przyrostem w tym kraju inwestycji zagranicznych. Zmieniają one strukturę chińskiego handlu, od modelu opierającego się na imporcie surowców i eksporcie gotowych produktów do modelu zakładającego zarówno specjalizację w różnych fazach cyklu produkcyjnego, jak i zorientowanie na specyficzne grupy produktów. Analizując pozycję Chin w międzynarodowym podziale pracy, należy stwierdzić, że przewagi komparatywne tego kraju dotyczą dolnych faz produkcji (np. na poziomie produktów finalnych), podczas gdy w wyższych fazach (np. towarów zaopatrzeniowych dla przemysłu). Chiny wykazują znaczny deficyt strukturalny. W międzynarodowym podziale pracy specjalizują się głównie w końcowej fazie produkcji, czyli np. w montażu finalnego produktu na bazie importowanych towarów zaopatrzeniowych, zwłaszcza części i komponentów, towarów wpółprzetworzonych. Analizując kształtowanie się struktury handlu zagranicznego należy stwierdzić, iż: Chiny notują deficyt w obrocie światowym towarami zaopatrzeniowymi dla przemysłu, ale szczególnie wysoki deficyt w tym obszarze cechuje wymianę z Japonią oraz pozostałymi krajami Azji Płd-Wschodniej. Podział produkcji jest zatem bardzo silnie zorientowany regionalnie; Chiny mają nadwyżkę w wymianie dóbr konsumpcyjnych z głównymi partnerami handlowymi, jednakże łącznie z towarami zaopatrzeniowymi, widoczna jest silna asymetria. Najwyższa nadwyżka jest w obrotach z Japonią, Azją Płd-Wschodnią i Stanami Zjednoczonymi (ok. 2% PKB), mniejsza (1% PKB) ze starymi państwami członkowskimi, a najmniejsza z nowymi członkami UE, Ostatnio chiński eksport w coraz większym stopniu opiera się na wykwalifikowanej sile roboczej i dotyczy wyposażonych technologicznie dóbr kapitałowych. Jednak i tutaj sytuacja nie jest klarowana. Otóż Stany Zjednoczone dominują w obszarach 11 Komunikat Eurostat nr 42/

13 wysokich technologii, np. sektorze ICT, dostarczają zatem części i komponenty ale często za pośrednictwem przedsiębiorstw (np. firm-córek) lokowanych właśnie w innych krajach azjatyckich. Chiny w tym łańcuchu produkcyjnym zajmują miejsce ostatecznego wykonawcy, który montuje części tworząc produkt finalny. Przedmiotowa analiza wykonana przez bank inwestycyjny Morgan Stanley wskazuje, że aż 60% deficytu USA w wymianie handlowej z Chinami wynika z importu realizowanego przez filie amerykańskich przedsiębiorstw. Również w Indiach rośnie zarówno eksport, jak i import towarów. Zjawisko to ma miejsce szczególnie w ostatnich kilku latach. Eksport Indii w 2006 roku był prawie trzykrotnie wyższy w porównaniu z 2000 rokiem. Natomiast import zwiększył się 3,3 raza. Znacznie szybszy wzrost importu niż eksportu sprawił, iż w 2006 roku Indie odnotowały deficyt handlowy w kwocie 49,0 mld USD. Mimo tak znacznego zwiększenia obrotów handlowych, Indie nie odgrywają większej roli w obrotach handlowych z państwami UE-27. W 2006 roku zajmowały dziewiąte miejsce na liście najważniejszych jej partnerów handlowych. Eksport do Indii stanowił w 2006 roku 2,1% całości eksportu państw UE-27, a import z Indii 1,7%. W obrotach handlowych z Indiami UE odnotowuje niewielkie dodatnie saldo handlowe. Indie kierują swój eksport głównie na rynki krajów azjatyckich oraz do USA. Pomocne w zrozumieniu zasadniczych przeobrażeń w globalnym rozkładzie specjalizacji outsourcingu, jest uwzględnienie salda obrotów handlowych. Wzrastająca fragmentaryzacja w międzynarodowym łańcuchu wartości dodanej prowadzi do zwiększenia importu zaopatrzeniowego. Mamy do czynienia z podziałem specjalizacji. Państwa rozwijające się notują zwiększony import części i komponentów oraz półproduktów, który stanowi bazę dla eksportu produktów finalnych. Państwa rozwinięte są eksporterami netto części i komponentów. Należy w tym miejscu dodać, że kategoria produktów niefinalnych, zaopatrzeniowych (części, komponentów, półproduktów) jest rozległa i obejmuje szeroką gamę, od podstawowych surowców i materiałów, importowanych na potrzeby tradycyjnych sektorów, po skomplikowane i technologicznie-zaawansowane części, wykorzystywane w wiodących technologicznie gałęziach przemysłu. Należy także dokonać rozróżnienia między produktami podstawowymi czy półproduktami a częściami i komponentami. Dynamiczny wzrost importu tych drugich jest głównie napędzany przez kilka branż, w tym ICT i przemysł motoryzacyjny (części i akcesoria komputerowe, samochodowe itd.) 12. Kształtowanie się wartości eksportu i importu towarów w latach w poszczególnych krajach i regionach świata przedstawiono w załącznikach 1 i Eksport i import usług Nie tylko produkcja, ale także coraz częściej wiele rodzajów usług lokowanych jest w krajach rozwijających się, które dysponują tanią, dobrze przygotowaną do ich wykonania, siłą roboczą. Sprzyja to także włączeniu tych krajów w nurt światowej gospodarki. Eksport i import usług systematycznie rośnie. Szczególnie szybkie tempo tego wzrostu obserwuje się w ostatnich kilku latach. Zarówno eksport usług, jak import w krajach rozwijających się uległ w 2006 roku prawie podwojeniu w porównaniu z 2000 rokiem. Spośród krajów rozwijających 12 Global Trade Integration and Outsourcing: How Well is the EU Coping with the New Challenges?, Havik K., Mc Morrow K., European Economy, Economic Papers, No 259, October

14 się główną rolę w handlu usługami odgrywają Chiny oraz Indie. Udział obu azjatyckich państw w globalnym eksporcie usług pozostaje jednak jeszcze niewielki. Jednakże udział ten szybko wzrasta. Ale nie tylko. Koncerny międzynarodowe od kilkunastu już lat lokowały zarówno produkcję oraz usługi w wielu innych krajach rozwijających się. W szczególności dotyczyło to krajów azjatyckich, w tym m.in. Tajlandii, Malezji, Hong Kongu, Taiwanu. Ważna i systematycznie rosnącą rolę w eksporcie usług odgrywają Chiny. Eksport usług z tego kraju w 1980 r. wynosił 0,8% eksportu światowego, podczas gdy w 2006 r. stanowił już 3,2%. Natomiast udział Indii jest nieco mniejszy. Jednakże kraj ten odnotowuje największa dynamikę wzrostu handlu usługami. W latach Indie zwiększyły eksport usług ponad ośmiokrotnie, a Chiny - ponad trzykrotnie. W przypadku Indii w szczególności dotyczy to eksportu usług informatycznych, których odbiorcą są wysoko uprzemysłowione kraje tj. głównie USA i Wielka Brytania. W handlu usługami Indie w 2005 roku uzyskały dodatnie saldo handlowe. Natomiast w Chinach zdecydowanie szybciej rośnie import usług niż ich eksport. Stąd też deficyt w 2006 roku wyniósł 12,2 mld USD. Wykres 2. Hinduski eksport usług informatycznych (IT-BPO) w mld USD , ,3 18,3 24,2 31, Źródło: UNCTAD, 2010 rok - prognoza Obecna pozycja Indii w świecie w zakresie usług jest w znacznym stopniu związana z rewolucją informacyjną. Indie postawiły na sektor usług IT jako główny czynnik rozwoju oraz integracji z gospodarką światową. Powstanie globalnych sieci przekazywania informacji przez Internet pozwalało na przenoszenie usług informatycznych i biznesowych do krajów, gdzie koszty pracy są niższe. Indie są dobrze przygotowane do świadczenia tego rodzaju usług, bowiem dysponują dużymi zasobami dobrze wykształconych, mówiących po angielsku inżynierów i programistów. Zachodnie korporacje zdecydowały się przenieść do Indii początkowo usługi związane z obsługą klienta, tzw. call centers, a następnie bardziej skomplikowane usługi biznesowe, tzw. BPO, jak: rachunkowość, usługi biurowe i administracyjne, a ostatnio także prace badawczorozwojowe oraz usługi architektoniczne, inżynieryjne, reklama i marketing, analizy medyczne. Indie sukcesywnie od 20 lat budują sektor ICT, czego wyrazem jest dzisiaj zdolność do oferowania w zasadzie pełnej gamy usług: od technologii informatycznych po centra wspierające funkcje administracyjne, księgowe, rozwoju produktu, oraz wykonujące zadania 14

15 analityczne i z zakresu B+R. W rezultacie przedmiotem outsourcingu do tego kraju coraz powszechniej staje się działalność badawczo-rozwojowa, także w sektorze medycznym wsparta kształceniem odpowiednio wykwalifikowanych lekarzy oraz rozwojem biotechnologii. W przypadku tego kraju największego producenta usług ICT, warte odnotowania jest też to, że spośród państw rozwijających się nie dysponują najlepszą i rozbudowaną infrastrukturą ICT i najtańszymi połączeniami szerokopasmowymi. Źródłem przewag komparatywnych tego kraju jest przede wszystkim dostępność wysoko wykwalifikowanej kadry, a także przedsiębiorczość i innowacyjność firm, powiązania globalne oraz postępująca liberalizacja ekonomiczna 13. Efektem przedsięwzięć usługowych w Indiach jest dynamicznie rosnące zatrudnienie w tym sektorze, z ok. 200 tys. w 2001 r. do ok. 1,6 mln osób obecnie. Szacuję się, że przy tak wysokim tempie wzrostu w 2008 r. zatrudnienia wzrośnie do 2 mln i wtedy mogą się pojawić trudności w zaspokojeniu zapotrzebowania na specjalistów. Firmy indyjskie stały się globalnymi dostawcami i zajęły znaczące pozycje na świecie. Indie z państwa notującego w połowie lat 90 deficyt w handlu usługami, w 2005 r. stały się państwem osiągającym nadwyżki. Dodatnie saldo wyniosło 3,9 mld USD. Eksport usług z tego kraju w ostatniej dekadzie zwiększył się ponad 8-krotnie. Tabela 4. Eksport i import usług rynkowych wg państw (w mld USD) Kraj Dynamika 7 : 4 Dynamika 7 : Świat eksport 391,1 830, , , ,7 329,3 178,9 import 436,1 860, , , ,6 304,1 173,3 UE-25 eksport 211,2 412,0 554,5 657, ,9 304,8 191,2 import 186,8 384,2 533,3 639, ,6 297,4 178,7 USA eksport 47,5 146,6 217,3 296,0 414,1 282,5 139,9 import 41,0 117,0 141,4 223,7 341,6 292,0 152,7 Chiny eksport 2,5 1/ 5,9 19,3 30,4 86, ,1 284,2 import 2,0 1/ 4,4 25,2 36,0 98, ,1 273,9 Indie eksport 3,0 4,6 6,8 16,7 56,1 2/ 12195,7 335,9 import 3,0 6,1 10,3 19,2 52,2 2/ 855,7 271,9 Japonia eksport 20,2 41,4 65,3 69,2 116,3 283,0 168,1 import 32,4 84,3 122,6 116,9 134,6 159,7 115,1 Kraje rozwi- eksport 309,8 668,6 932, , ,6 297,3 173,0 niete import 293,7 659,9 889, , ,5 274,1 165,9 Kraje rozwi- eksport 74,4 154,3 285,0 353,3 669,7 434,0 189,6 jające się import 135,6 184,1 324,0 397,8 718,7 390,4 180,7 Źródło: UNCTAD 1/ dane za 1982 r. 2/ dane za 2005 rok, WTO Lokowanie różnego rodzaju usług w krajach rozwijających się sprzyja ich rozwojowi gospodarczemu. Kraje te odnotowują największą dynamikę zarówno w imporcie jak i w eksporcie usług. Rośnie więc udział tych państw w światowym eksporcie jak i imporcie 13 Information Technology Outlook 2006, OECD 15

16 usług. W 1990 roku udział państw rozwijających się w eksporcie usług wynosił 18,6%, a w imporcie 21,4%, podczas gdy w 2006 roku odpowiednie wielkości kształtowały się następująco: 24,5% i 27,5%. W związku z dynamicznym rozwojem handlu usługami w ostatnich latach, w państwach rozwiniętych rosną obawy związane z nasilającym się procesem outsourcingu w odniesieniu do usług. Handel usługami w ostatnich latach rozwijał się bardzo dynamicznie. W przyszłości należy oczekiwać, że outsoursing w usługach zaznaczy się silniej niż w produkcji przemysłowej. Usługi są bowiem niezbędnym elementem produkcji i rozpowszechniania innych usług i towarów, poza tym mają większy udział w PKB. Dynamiczny rozwój ICT uczynił produkcję różnego rodzaju usług, w tym usług sektora ICT, w znacznym stopniu niezależną od lokalizacji. Jednocześnie liberalizacja handlu i inwestycji w sektorze usług zwiększyły możliwości wymiany i umożliwiły włączenie do światowego obiegu nowych rodzajów usług (tradable services). Wszystko to skutkuje wzmożonym procesem relokacji. Także szacunki Global Economic Prospects wskazują, że rynek świadczenia usług z państw innych niż macierzyste będzie wzrastał średnio o 30% w latach Dotychczasowe tendencje pozwalają stwierdzić, że na tak dynamicznie rozwijającym się rynku silną pozycję zajmą właśnie kraje azjatyckie. I choć państwa rozwinięte nadal dominują w handlu usługami, zwraca uwagę fakt, że w latach najszybciej zwiększył się eksport usług właśnie Indii (o 729) 15 oraz Chin (o 351%). Dla porównania wartość eksportu usług na świecie w tym okresie zwiększyła się o 121%. Zwiększa się międzynarodowy, a zarazem wewnątrzkorporacyjny handel usługami. Wskazuje na to powrót wyprodukowanych czy przetworzonych usług do kraju macierzystego, co odnotowuje statystyka bilansu płatniczego. Wymiana międzynarodowa usług w ramach korporacji odpowiada 22% eksportu usług komputerowych i informatycznych oraz 66% importu (odpowiednio 31% i 50% w 1996 r.). Jest to wynikiem racjonalizacji wytwarzania usług w skali globalnej oraz coraz silniej zaznaczającego się offshoringu 16. Zdecydowana część eksportu (prawie 83%) usług biznesowych oraz komputerowych i informatycznych pochodzi z krajów członkowskich OECD. Nadwyżkę, a jednocześnie największy eksport usług notują wciąż Unia Europejska oraz Stany Zjednoczone. Jednakże dynamika eksportu usług w USA jest zdecydowanie niższa niż w państwach UE-25. Kształtowanie się eksportu i importu usług biznesowych w poszczególnych krajach przedstawiono w załącznikach 3 i Międzynarodowy przepływ kapitału Nie tylko handel międzynarodowy jest w ostatnich latach kanałem dystrybucji procesów gospodarczej globalizacji. Wraz ze zdynamizowaniem ponadgranicznej aktywności inwestycyjnej korporacji rośnie bowiem rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Globalna racjonalizacja produkcji oraz rozwój rynków zagranicznych stymulują 14 Global Economic Prospects 2007: Managing the Next Wave of Globalization, World Bank 15 Dotyczy lat , por zał Information Technology Outlook 2006, OECD 16

17 przedsiębiorstwa wielonarodowe do rozszerzenia zewnętrznej aktywności. Zachęcają do tego wielkość oraz perspektywy rozwojowe państw Azji oraz korzystna globalna koniunktura. W rezultacie, inwestycje zagraniczne po okresie zastoju w latach znacząco zwiększyły się w kolejnych latach. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne dokonywane głównie przez wielkie transnarodowe korporacje są istotnym czynnikiem procesów globalizacji. Szczególnie w ostatnich kilkunastu latach obserwuje się zdecydowane zwiększenie napływu BIZ w skali globalnej, w tym także do krajów rozwijających się. Wielkie międzynarodowe korporacje inwestujące za granicą zapewniają krajowi przyjmującemu m.in. kapitał, technologię, a także dostęp do rynków. Natomiast dla nich samych tego typu inwestycje są m.in. głównym czynnikiem zwiększającym ich konkurencyjność na światowych rynkach. Utrzymująca się dobra koniunktura w światowej gospodarce a wraz z nią wysokie zyski międzynarodowych korporacji sprzyjają inwestycjom zagranicznym. W 2006 roku napływ bezpośrednich inwestycji w skali światowej wyniósł mld USD 17. To już trzeci z kolei rok, w którym rosną bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Według danych raportu sporządzonego przez UNCTAD bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie osiągnęły na koniec 2006 roku wartość 12 bilionów USD. Wykres 3 Wartość BIZ na świecie (mld USD) Źródło: World Investment Report, UNCTAD Wzrost BIZ, jaki miał miejsce w 2006 roku, objął wszystkie regiony świata, choć w różnym zakresie. Wszystkie główne regiony świata uczestniczyły w tym wzroście, a niektóre odnotowały rekordowy poziom rocznego napływu kapitału związanego z BIZ. Do krajów rozwiniętych napłynęło w formie BIZ 857 mld USD, co oznacza wzrost o 45% w porównaniu z rokiem poprzednim. Wzrost ten jest wynikiem fuzji i przejęć jakie miały miejsce w 2006 roku pomiędzy tymi krajami. Wg danych UNCTAD w 2006 roku zawarte zostały 172 transakcje ponadnarodowe o wartości ponad 1 mld USD każda. Drugim istotnym czynnikiem decydującym o wartości BIZ był wzrost zaangażowania prywatnych funduszy inwestycyjnych w tych transakcjach. Ich wartość szacuje się na kwotę 158 mld USD. Większość tych inwestycji zrealizowana została w państwach Unii Europejskiej. 17 World Investment Report, UNCTAD, 17.X.2007 r. 17

18 Należy podkreślić, że wzrost ten w znacznym stopniu był generowany inwestycjami w akcje, pożyczkami i kredytami udzielanymi w ramach korporacji, realizowanymi pomiędzy państwami członkowskimi. Jest to pewna prawidłowość w ostatnich latach, charakterystyczna dla państw rozwiniętych ponad połowę inwestycji kraje te realizują między sobą. Widoczny w ostatnich latach trend jest napędzany także wysokimi zyskami przedsiębiorstw, dobrą koniunkturą oraz poszukiwaniem nowych strategicznych inwestycji za granicą. W ostatnim roku szczególna uwaga inwestorów zwrócona była na inwestycje surowcowe, a w szczególności na poszukiwanie złóż ropy naftowej. Nadal bardzo ważnym kierunkiem inwestowania pozostają kraje rozwijające się. W 2006 roku napłynęło do nich w formie BIZ 379 mld USD, co oznacza wzrost o 21% w porównaniu z rokiem poprzednim. Spośród krajów rozwijających się największy napływ BIZ miał miejsce w Chinach, Hong Kongu oraz Singapurze. W Chinach najwięcej inwestycji zagranicznych lokowanych jest w przetwórstwie przemysłowym (około 70%), w tym najwięcej w produkcji urządzeń elektrycznych i komunikacyjnych. To m.in. dlatego Chiny są obecnie największym na świecie dostawcą sprzętu komputerowego i komunikacyjnego. Wyroby zaawansowane technologicznie stanowią około ¼ wartości chińskiego eksportu. Tabela 5. Napływ BIZ wg regionów i państw w mld USD Kraje napływ stan 1. Świat 201,6 340, ,6 832,2 617,7 557,9 742,1 945, , ,0 2. UE-25 90,5 129,0 695,3 381,6 307,3 256,7 202,2 486,4 531, ,3 3. Strefa euro 55,9 77,7 498,3 287,4 241,0 216,2 117,2 231,5 318, ,7 4. USA 48,4 55,8 314,0 159,5 74,5 53,1 135,8 101,0 175, ,1 5. Chiny 3,5 37,5 40,7 46,9 52,7 53,5 60,6 72,4 69,5 292,6 6. Hong Kong 3,3 6,2 61,9 23,8 9,7 13,6 34,0 33,6 42,9 769,0 7. Indie 0,2 2,2 3,6 5,4 5,6 4,3 5,8 6,7 16,9 50,7 8. Japonia 1,8 0,0 8,3 6,2 9,2 6,3 7,8 2,8-6,5 107,6 9. Kraje rozwinięte 165,6 219, ,2 609,0 442,3 361,2 418,9 590,3 857, ,9 10. Udział 9:1 % 82,1 65,6 81,3 73,2 71,6 64,7 56,4 62,4 65,7 70,4 11. Kr. rozwijające się 35,9 115,9 256,1 212,0 166,3 178,7 283,0 314,3 379, ,9 12. Azja 22,6 80,0 148,3 113,5 98,3 115,0 170,0 208,7 259, ,9 13. Udział 11:1% 17,8 34,1 18,2 25,5 26,9 32,0 38,1 33,2 29,0 26,3 Źródło: UNCTAD W strukturze geograficznej BIZ w ostatnich latach zachodzą istotne zmiany. Pomimo nadal dużego napływu BIZ do krajów wysoko uprzemysłowionych, z każdym kolejnym rokiem, począwszy od 2000 roku, wzrastają inwestycje zagraniczne w krajach rozwijających się. Udział BIZ w tych krajach w 2000 roku wynosił 18,2% ogólnej kwoty BIZ na świecie, podczas gdy w 2006 roku udział ten wyniósł 39,0%. W wartościach bezwzględnych z każdym kolejnym rokiem do krajów rozwijających się napływa coraz większa kwota w formie bezpośrednich inwestycji. W 2006 roku była ona o 3,3 razy wyższa w porównaniu z 1995 rokiem i o 10,6 razy wyższa niż w 1990 roku. 18

19 Głównym kierunkiem inwestowania pozostają kraje Azji. Z ogólnej kwoty BIZ, jaka napłynęła do krajów rozwijających się w 2006 roku, 68,4% przypadało na kraje Azji. Obok tradycyjnie największych odbiorców BIZ w tym regionie tj. Chin, Hong Kongu, Singapuru i Indii, do krajów, gdzie relatywnie najwięcej napływa BIZ należą m.in. Tailandia 9,8 mld USD oraz Taiwan 7,4 mld USD. Coraz to większe zainteresowanie zagraniczne firmy wykazują inwestowaniem także w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej. W 2006 roku wartość BIZ w tych krajach wyniosła 60,7 mld USD, podczas gdy w roku poprzednim 49,0 mld USD. Wykres 4 Napływ BIZ do nowych członków UE w mln USD Słowenia Cypr Łotwa Estonia Malta Litwa Słowacja Bułgaria Czechy Węgry Rumunia Polska Źródło: World Investment Report, UNCTAD Z ogólnej kwoty 1.305,9 mld USD inwestycji zagranicznych, jaka napłynęła w 2006 roku na poszczególne regiony świata przypadało: - Kraje rozwinięte mld USD - wzrost o 45,2%, - Kraje rozwijające się mld USD - wzrost o 20,6%, - Afryka - 35 mld USD - wzrost o 19,9%, - Ameryka Łacińska - 84 mld USD - wzrost o 10,9%, - Azja i Oceania mld USD - wzrost o 24,2% - Unia Europejska mld USD - wzrost o 9,2%, - Unia Europejska mld USD - wzrost o 23,9%. W okresie od 1990 roku pozycja netto przepływu kapitału związanego z inwestycjami zagranicznymi, zarówno dla UE jak i choć w nieco mniejszym zakresie Stanów Zjednoczonych, pogorszyła się. Wartość kapitału państw Unii Europejskiej ulokowanego poza granicami na koniec 2006 roku wynosiła 6.428,6 mld USD i była wyższa od wartości BIZ w krajach UE o kwotę 994,3 mld USD. Tylko w 2006 roku wartość BIZ państw UE za granicą była wyższa o 41,4 mld USD od wartości BIZ ulokowanych w krajach UE. A zatem Unia Europejska jest eksporterem netto BIZ. 19

20 Tabela 6. Kraje o największym napływie BIZ w 2006 roku w mln USD Napływ BIZ w latach Lp Kraj r 1. USA Wlka Brytania Francja Belgia 1/ Chiny Kanada Hong Kong Niemcy Włochy Luksemburg 1/ Źródło: World Investment Report, UNCTAD, 1/ dane za lata obejmują dwa kraje tj. Belgię i Luksemburg. W ostatnich paru latach cechą charakterystyczną przepływów BIZ jest powiększający się udział usług (telekomunikacyjnych, komputerowych i informatycznych, biznesowych, B+R, itd.), kosztem przemysłu przetwórczego. Średnio w ostatnich latach bezpośrednie inwestycje w sektorze usług prawie trzykrotnie przewyższały inwestycje produkcyjne. Często wynikają one z konieczności zapewnienia odpowiedniego funkcjonowania firmom na danym rynku, jednak w coraz większym stopniu są związane z poszukiwaniem sposobów zwiększania efektywności, co napędza globalną racjonalizację wytwarzania usług. Jest to szczególnie widoczne w przypadku usług komputerowych i informatycznych, usług IT wzmacniających procesy biznesowe, B+R, itd. Tabela 7. Kraje najwięksi inwestorzy zagraniczni w 2006 r. Lp. Kraj Odpływ BIZ w latach w mln USD r 1. USA Francja Hiszpania Szwajcaria Wlka Brytania Niemcy Belgia 1/ Japonia Kanada Hong Kong Włochy Źródło: World Investment Report, UNCTAD, 1/ Dane Danii za lata podane są łącznie z Luksemburgiem W tym kontekście należy wspomnieć o innej znaczącej z punktu widzenia procesów relokacji gospodarce, tzn. Indiach. Jak wynika z danych nie przyciągają one jak dotąd wielu inwestorów, w wielkościach bezwzględnych stanowią niewielki ułamek globalnych inwestycji, per capita jeszcze mniejszy, a więc nic co by uzasadniało obawy np. w państwach UE o ucieczkę rodzimego kapitału w tamtym kierunku. Natomiast znaczenie tego kraju jest większe w przypadku usług. Kraj ten jest już liczącym się na światowym rynku dostawcą 20