Zakład Badań nad Europą Wschodnią Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Europa Wschodnia dekada transformacji.

Transkrypt

1 Zakład Badań nad Europą Wschodnią Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Europa Wschodnia dekada transformacji * Ukraina pod redakcją Bernarda J. Albina i Walentego Baluka Wrocław

2 Spis treści Wstęp Studia i artykuły 1. Walenty Baluk, System polityczny 2. Walenty Baluk i Ostap Protsyk, System partyjny 3. Ołeksandr Suszko, Polityka zagraniczna 4. Helena Rojbuł, Polityka gospodarcza 5. Helena Rojbuł i Walenty Baluk, Polityka społeczna 6. Walenty Baluk i Ostap Protsyk, Polityka medialna 7. Dorota Kaźmierczak i Walenty Baluk, Polityka narodowościowa 8. Łarysa Leszczenko, Polityka kulturalna Materiały 9. Ołeksandr Suszko, Stosunki ukraińsko-polskie w kontekście rozszerzenia UE 10. Taras Wozniak, Czy była i czy będzie możliwa demokracja na Ukrainie? 11. Taras Wozniak, Sprzeniewierzona Ukraina. Przyczynek do kształtowania się ukraińskiego narodu politycznego 12. Wolodymyr Pawliw, Trzy etapy rozwoju mediów w niepodległej Ukrainie 2

3 Autorzy: prof. dr hab. Bernard J. Albin - kierownik Zakładu Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów Międzynarodowych, Dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. dr Walenty Baluk - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią, Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Dorota Kaźmierczak - doktorantka w Zakładzie Badań Narodowościowych i Problemów Polonii, Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. dr Łarysa Leszczenko - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią, Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Wołodymyr Pawliw - warszawski korespondent opiniotwórczego tygodnika ukraińskiego Dzerkało Tyżnia z Kijowa. Ostap Protsyk - absolwent Wydziału Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu im. I. Franki we Lwowie, dziennikarz Radia Luks (Ukraina). Helena Rojbuł - doktorantka na Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu. dr Ołeksandr Suszko - pracownik Akademii Nauk Ukrainy, Dyrektor Centrum Pokoju Konwersji i Polityki Zagranicznej Ukrainy. Taras Wozniak - politolog i filozof ukraiński, redaktor popularnego na Ukrainie pisma polityczno-społecznego Ji, dyrektor Departamentu ds. Współpracy z Zagranicą miasta Lwowa. 3

4 Wstęp W ubiegłym roku minęło 10 lat od momentu rozpadu ZSRR oraz pojawienia się na mapie Europy nowych niepodległych państw, co ma szczególne znaczenie dla krajobrazu geopolitycznego Starego Kontynentu, przeżywającego kolejną wielką przemianę w swych dziejach. Znalezienie miejsca w nowej Europie jest ważnym zadaniem dla wschodnich sąsiadów Polski. Nie chodzi bynajmniej tylko o geopolityczne orientacje nowych państw, lecz przede wszystkim o przeprowadzenie gruntownych zmian w polityce wewnętrznej, zbudowanie demokratycznego systemu państwa prawa, mechanizmów gospodarki rynkowej oraz podstaw społeczeństwa obywatelskiego. Przebieg procesów transformacji politycznospołecznej wywiera istotny wpływ zarówno na stabilność wewnętrzną krajów dokonujących przemian, a także bezpieczeństwo i rozwój całego regionu Europy Środkowej i Wschodniej. Stwarza być może niepowtarzalną okazję zażegnania konfliktów i nieporozumień oraz ułożenia trwałych, dobrosąsiedzkich i partnerskich stosunków dwustronnych, a także możliwość zniwelowania różnic cywilizacyjnych pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią kontynentu. W ciągu ostatniej dekady Rosja, Ukraina i Białoruś pokonały już część długiej i żmudnej drogi od społeczeństwa stanowego do społeczeństwa nowoczesnego. Oczywiście, iż nie wszędzie procesy te przebiegają jednakowo, szybko i sprawnie. Pomimo zauważalnych różnic kraje te mają także wiele podobnych cech w przezwyciężaniu wspólnej spuścizny komunistycznej. Historia podarowała nam niepowtarzalną okazję być świadkami ciekawych przemian społeczno-politycznych, gospodarczych i ustrojowych w tej części Europy. Powstałe na zgliszczach reżymu totalitarnego państwa stopniowo nabierają cech społeczeństwa demokratycznego. Jednak przejście do demokracji w nowopowstałych państwach wymaga jeszcze wielopłaszczyznowych przekształceń rzeczywistości, ponieważ zapoczątkowane procesy transformacji przyniosły także trudności, napięcia i konflikty na tle społeczno-politycznym, ekonomicznym i kulturowym. Dynamika przemian w państwach Europy Wschodniej znacznie wyprzedziła stan wiedzy społeczeństwa polskiego na ten temat. Z tego względu dekada przemian zainspirowała pracowników oraz doktorantów Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego do przygotowania serii wydawniczej Europa Wschodnia dekada transformacji, składającej się z trzech tomów poświęconych tym zagadnieniom odpowiednio na Ukrainie, w Rosji i na Białorusi. Studia podsumowujące pierwszy okres transformacji systemowej umożliwią kompleksowe spojrzenie na procesy zmian w Rosji, Ukrainie i Białorusi. Celem uzasadnienia realizowanego programu warto nadmienić, iż tego typu badania należą w Polsce do nowatorskich. Ostatnimi czasy na polskim rynku wydawniczym ukazały się co prawda prace A. Czajowskiego (2001), Demokratyzacja Rosji w latach , traktująca o transformacji systemu politycznego, pod red. A. Stępień (1999), Współczesna Rosja. Leksykon. Polityka. Organizacje. Społeczeństwo oraz A. J. Madery (2000), Miedzy Rosją a Europą. Ukraina na rozdrożu, przedstawiająca różne aspekty meandrów polityczno-społecznych państwa nad 4

5 Dnieprem. Z kolei sprawom kształtowania nowych elit w postkomunistycznej Rosji poświęcone zostały monografie W. Marciniaka (2001), Rozgrabione Imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej oraz J. Staniszkis (2001), Postkomunizm. Próba opisu. Nadal jednak jest to wciąż za mało dla potrzeb naukowych i dydaktycznych środowiska akademickiego w Polsce. Zdaniem, autorki ostatniej pozycji, Rok 1999, to czas, w którym skończył się postkomunizm. Inaczej skończyła się pierwsza faza transformacji, która nastąpiła bezpośrednio po komunizmie i czerpała obficie z jego instytucjonalnego i układowego dziedzictwa. To ostatnie powróciło już w nowej roli, jako pierwsze tworzywo wyłaniających się instytucji rynkowych i zaczyn politycznego kapitalizmu 1. W zasadzie zgadzając się z opinią zbliżania się ku końcowi okresu postkomunistycznego należy jednak podkreślić, iż trudno jeszcze jednoznacznie ustalić jego cenzury końcowej. Patrząc perspektywicznie jego zakończenie na pewno będzie różnie datowane zarówno w Rosji, jak i na Ukrainie. Na Białorusi ten okres prawdopodobnie będzie najdłuższy ze wszystkich europejskich republik b. ZSRR. Z kolei na Ukrainie może on wydłużyć się nawet do końca kadencji urzędującego prezydenta, gdzie tylko pokoleniowe zmiany w elitach ukraińskich utrwalą kapitalizm sektora publicznego. Jedynie w przypadku Rosji możemy w przybliżeniu powiedzieć, iż okres ten skończył się wraz z odejściem ze stanowiska B. Jelcyna. Z tym twierdzeniem wydaje się zgadzać wrocławski politolog A. Czajowski, który podzielił przemiany w Rosji na trzy fazy: liberalizacji ( ), poszukiwań ( ) i kształtowania ( ) 2. Na Ukrainie ten okres również możemy podzielić na trzy etapy: liberalizacji i upadku systemu komunistycznego ( ); postkomunistyczny ( ) oraz formowania nowego systemu (1994-?). W realizacji programu naukowo-edukacyjnego autorom tekstów przewidywanych do zamieszczenia w promowanej serii przyświecało kilka zasadniczych celów: 1) rozpoczęcie kompleksowych badań nad okresem podsumowującym dekadę transformacji; 2) nawiązanie współpracy badaczy problemów wschodnioeuropejskich z różnych krajów; 3) upowszechnienie wiedzy o Ukrainie, Rosji i Białorusi; 4) stworzenie pomocy naukowo-dydaktycznych dla studentów i wykładowców. Realizację zamierzonych celów autorzy rozpoczęli od tomu poświęconego Ukrainie. W jednej z kluczowych republik b. ZSRR liberalizacja życia polityczno-społecznego nastąpiła nieco później niż w republikach nadbałtyckich, bądź kaukaskich. Poniekąd było to skutkiem długiego piastowania przez W. Szczerbickiego stanowiska pierwszego sekretarza KC KPU w okresie pieriestrojki. Procesy te znacznie się uaktywniły po jego odejściu w 1989 r. Od tego czasu tzw. liberalne skrzydło ukraińskiej elity komunistycznej dążyło do uzyskania jak najszerszej autonomii i usamodzielnienia się od centrum. Tendencje autonomiczne elity oraz ogólna sytuacja w ZSRR sprzyjały uchwaleniu w dniu 16 lipca 1990 r. Deklaracji o suwerenności państwowej USRR, natomiast nieudany zamach stanu, tzw. pucz moskiewski, popchnął władze republiki do przymierza z obozem demokratycznym i ogłoszenia 24 sierpnia 1991 r. Aktu niepodległości Ukrainy, który miał być zatwierdzony w grudniowym 1 J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s

6 referendum. Niepodległość swego kraju poparło wówczas 90% głosujących, co stanowiło 76% ogółu obywateli posiadających prawo wyborcze 3. Wraz z ostatecznym rozwiązaniem ZSRR, w czym stanowisko Ukrainy odegrało istotne znaczenie, rozpoczął się okres budowania własnej państwowości. Z perspektywy dziesięciu lat można powiedzieć, iż łatwiej elitom ukraińskim było ogłosić niepodległość niż nadać jej podmiotowość, zarówno wewnętrzną, jak i międzynarodową. Słusznie zauważył na jednej z konferencji we Wrocławiu dr O. Suszko, iż wybór europejski dla Ukrainy nabiera coraz bardziej wymiaru nie polityki zagranicznej, lecz polityki wewnętrznej a to ze względu na aktualność wewnętrznych przeobrażeń w tym państwie, wzorowanych na wprowadzeniu zasad prawdziwie demokratycznych i gospodarki rynkowej. Po dziesięciu latach transformacji Ukraina nadal znajduje się na rozdrożu, zastanawiając się jaki model państwa już częściowo zbudowała i jak ma on wyglądać w przyszłości, czy będzie to Bundesrepublik Ukraine czy może Gosudarstwo Ukraina (określenie T. Wozniaka, politologa ukraińskiego). W tym tomie prezentujemy teksty traktujące o dziesięcioletnim okresie doświadczeń ukraińskich w różnych dziedzinach życia, stanowiących zarazem jedną całość rozważań. Uzasadnionym wydaje się rozpoczęcie studiowania tej problematyki od kształtowania się Systemu politycznego (W. Baluk) i Systemu partyjnego (W. Baluk i O. Protsyk), dających możliwość zrozumienia politycznych podstaw przemian. W polityce każdego państwa, w tym kształtującej się demokracji, ważną dziedziną jest Polityka gospodarcza (H. Rojbuł) i Polityka zagraniczna (O. Suszko), od których powodzenia zależy nie tylko wewnętrzny rozwój kraju, lecz także jego pozycja na arenie międzynarodowej. Społeczne skutki reform ukraińskich przedstawia artykuł Polityka społeczna (H. Rojbul i W. Baluk). Środki masowego przekazu często są nazywane czwartą władzą i kiedy są niezależne pomagają rozwijać się społeczeństwu obywatelskiemu, dlatego nie mogło zabraknąć rozdziału Polityka medialna (W. Baluk i O. Protsyk). W wielonarodowym społeczeństwie Ukrainy stosunki interetniczne odgrywają istotną rolę wpływając także na ogólny przebieg procesów demokratyzacji kraju, o czym będzie mowa w rozdziale Polityka narodowościowa (D. Kaźmierczak i W. Baluk). Przemiany na Ukrainie odbywają się nie tylko na płaszczyźnie polityczno-gospodarczej, lecz także kulturalnej. Z tego powodu w tomie nie mogło zabraknąć artykułu o Polityce kulturalnej (Ł. Leszczenko), ukazującego trudy przekształceń tego sektora i potrzebującego znacznego wsparcia ze strony państwa. 2 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach , Wrocław 2001, s W. Łytwyn, Polityczna arena Ukrajiny. Dijowi osoby ta wykonawci, Kyjiw 1994, s

7 Zawartość niniejszego tomu została wzbogacona przez referaty wygłoszone w trakcie Konferencji Ukraina dekada złudzeń czy nadziei, którą przeprowadził w dniu 16 kwietnia 2002 r. Zakład Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Tematyka wystąpień przygotowanych przez dyplomatów, pracowników i dziennikarzy z Ukrainy wydaje się być dobrym uzupełnieniem naszych rozważań nad procesem przekształceń ustrojowych w państwie młodej demokracji, jakim niewątpliwie jest wschodni sąsiad Polski. Oddając tom do rąk Czytelnika autorzy mają nadzieję, iż przyczyni się on do pogłębienia studiów nad współczesną problematyką państw Europy Wschodniej oraz zwiększy zainteresowanie współpracą i nawiązaniem relacji ze wschodnimi sąsiadami Polski. Bardzo pragnęlibyśmy, żeby zapobiegł on również tworzeniu się na wschodzie nowej żelaznej kurtyny. Redaktorzy Bernard J. Albin i Walenty Baluk 7