Spór o spadek y o ymienye a kultura prawna mieszkańców Starej Warszawy w połowie XVI wieku

Transkrypt

1 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 2013, R. 61 Nr 2, s Krzysztof Mrozowski Spór o spadek y o ymienye a kultura prawna mieszkańców Starej Warszawy w połowie XVI wieku Bliżej nieokreślonego dnia 1532 roku Michał Kierzek, wikariusz stały kolegiaty świętego Jana w Warszawie, spisał swój testament 1. W stosunkowo rozbudowanym, ale także dość jednorodnym dokumencie, obok licznych zapisów mniej lub bardziej pobożnych, znalazło się również formularzowe stwierdzenie, że sporządzono go, aby po śmierci testatora nie doszło do sporów i kłótni wśród jego najbliższych. Nadzieje wyrażone w tej deklaracji okazały się jednak płonne. Sporządzony przez księdza Michała dokument nie tylko nie zapobiegł takim kłótniom, lecz przeciwnie doprowadził do największego konfliktu spadkowego, jaki możemy śledzić na kartach ksiąg miejskich Starej Warszawy z pierwszej połowy XVI wieku 2. Rozpisany na kilka aktów spór można uznać za punkt wyjścia do szerszej refleksji nad trzema istotnymi zagadnieniami. Po pierwsze nad problemem relacji między prawem zwyczajowym a pisanym, po drugie nad zjawiskiem ścierania się i wzajemnego przenikania kultury piśmiennej i oralnej, po trzecie nad rolą języka polskiego w kancelarii miejskiej. Istotne wydaje się również ustalenie, czy w pojedynczych zapiskach, które przełamują obowiązujący w kancelarii formularz wpisów, można doszukiwać się informacji o codzienności funkcjonowania miejskich władz, czy też wypada je uznać jedynie za swoistą miarę wyjątkowości opisywanej sprawy. Zasadniczo zatem konflikt, do którego wbrew swej woli doprowadził ksiądz Michał, pozwala postawić kilka ostrożnych hipotez na temat kultury prawnej Starej Warszawy przełomu epok. Podstawę niniejszych rozważań stanowi zaledwie jedenaście zapisek z ksiąg ławniczych Starej Warszawy z lat , z których żadna nie zasługuje na miano typowej dla tej serii ksiąg. Wpisy te pozwalają odtworzyć w ujęciu chronologicznym kolejne etapy sporu stoczonego 1 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Stara Warszawa (dalej cyt.: SW) 531, k. 409v 412. Testament księdza Michała Kierzka nie został uwzględniony w katalogu testamentów mieszczan warszawskich, por. Testamenty mieszczan warszawskich od XV do końca XVII wieku. Katalog, oprac. A. Bartoszewicz, A. Karpiński, K. Warda, Warszawa O późnośredniowiecznych testamentach obywateli Starej Warszawy, por. K. Mrozowski, Religijność mieszczan Starej Warszawy w świetle najstarszych zachowanych testamentów, Kw.HKM, R. LVIII, 2010, nr 2, s Dla pierwszej połowy XVI wieku zachowały się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie kompletne serie ksiąg ławniczych i radzieckich Starej Warszawy, które zawierają zasadniczo wpisy o charakterze niespornym: potwierdzenia transakcji nieruchomościami, informacje o długach, kwity. Pojawiające się w księgach spory spadkowe najczęściej rozwiązywano metodą arbitrażu, w efekcie świadectwa sądowego rozstrzygania takich konfliktów są zasadniczo nieliczne, por. K. Mrozowski, Jak rozwiązywano codzienne spory w średniowiecznej Warszawie? Świadectwo ksiąg miejskich z lat , [w:] Z dziejów Warszawy. Konflikty, red. K. Wagner, Z. Chmiel, Warszawa 2011, s SW 531, k v; k v; k. 302v 303; k. 304v 305v; k. 401v 421; SW 532, k. 6; k. 6v; k. 10; k. 10v; k v; k v. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej nr 2/2013

2 278 KRZYSZTOF MROZOWSKI przez krewnych księdza Michała. Rekonstrukcja ta nie byłaby możliwa, gdyby obie strony konfliktu nie przywiązywały szczególnej wagi do zapisywania w księgach ławniczych podejmowanych działań i przedstawianych dokumentów. Właśnie dzięki tej trosce, w jednej z poświęconych sprawie zapisek znalazła się również pełna treść mowy sądowej wygłoszonej w języku polskim przez pełnomocnika strony pozwanej. Erudycyjne, sprawnie skonstruowane przemówienie pokazuje zaskakującą biegłość w prawie mieszczan warszawskich i stanowi wyjątkowo cenne źródło do badań nad mieszczańską piśmiennością pragmatyczną. Opowieść o interesującym nas konflikcie wypada jednak rozpocząć od początku, a zatem od analizy testamentu, który do niego doprowadził. Testament księdza Michała nie zachował się w oryginale, został jednak zapewne wkrótce po jego śmierci wpisany do akt konsystorskich, a stamtąd wreszcie przepisany do księgi ławniczej Starej Warszawy 4. Dokument, sporządzony siedem lat przed śmiercią testatora, z czasem był uzupełniany przez kolejne dopiski, przy czym ustalenie jego pierwotnej formy nie nastręcza większych trudności. I tak tekst spisany w 1532 roku odznacza się stosunkowo przemyślaną strukturą ksiądz Michał, jak można by się spodziewać po osobie duchownej, po ogólnych rozważaniach na temat nieuchronności śmierci, najpierw powierzył swoją duszę Bogu, a w kolejnych zapisach także skoncentrował się głównie na kwestii swojego zbawienia. Zapisał zatem dwie kopy groszy na posiłek dla księży, florena na podzwonne i kopę groszy na czuwanie przy trumnie, wreszcie nakazał sprzedać dwie komże i pelerynę, a uzyskane w ten sposób pieniądze wraz z dochodami za wynajem bliżej nieokreślonego pokoju przeznaczyć na pobożne cele 5. Bardziej przyziemny charakter miało jedynie stwierdzenie długu w wysokości trzech grzywien u Szymona z kościoła Matki Boskiej 6. Spośród krewnych wymienił w dokumencie jedynie matkę i siostrzenicę Gretę, którym nie tyle zapisał, co oddał (reddo) dom ojcowski i ogród w zamian za modlitwę za swoją duszę 7. Lakoniczne sformułowanie wskazuje dodatkowo, że dobra te zostały mu uprzednio przekazane na przechowanie czy powierzone w opiekę. Pierwotna wersja testamentu kończyła się wyznaczeniem na jego egzekutorów obu wspomnianych kobiet i wójta Starej Warszawy Kacpra oraz własnoręcznym podpisem testatora 8. Późniejsze dopiski do dokumentu mają wyraźnie bardziej chaotyczny charakter. Znalazły się tu zatem nieco liczniejsze wzmianki o wierzytelnościach, kolejne zapisy pobożne 9 i zaskakująco konkretne wskazówki o miejscu przechowywania pieniędzy zmarłego Rosłana (w sakiewce w skrzyni z ubraniami i księgą handlową) 10 oraz pieniędzy i przywilejów wikariuszy (w skrzynce w zakrystii) 11. Wobec braku oryginału dokumentu trudno jednoznacznie rozstrzy- 4 Odpis z akt konsystorskich, SW 531, k v. Testament każdorazowo kopiowano, jak się zdaje, dość wiernie, prawdopodobne wydaje się jednak opuszczenie przynajmniej jednej linii w otwierającej dokument datacji, o czym zdaje się świadczyć brak daty dziennej i niedokończone określenie indykcji. 5 W celu możliwie wiernego oddania źródła wszystkie cytaty zostały podane w wersji niezmodernizowanej, z zachowaniem oryginalnej zwykle szczątkowej interpunkcji, tamże: Item ad pulsales et psalterium unum florenum. Item ad vigilias unam sexagenam. Item pro prandio ad presbiteros lego duas sexagenas. Item comsas duas vendant et pro anima peccuniam distribuant, similiter cum dalmucio, et pro camera peccunia, similiter pro anima distribuant. 6 Tamże: Item teneor tres marcas domino Simoni a beata virgine. 7 Tamże: Item domum paternalem cum hortis matri mee et Grethe filiastri mee reddo qui orent pro anima mea, quod ista eisdem reservavi bona illarum in conservacione. 8 Tamże: Super quibus omnibus et singulis ego Michael Kierzko facio, constituo in veros et legittimos suos exequutores matrem et filiastram ac dominum Caspar Woyth quibus do et trado omnimodam facultatem ad omnia facienda etc. In cuius rei testimonium testamentum hoc manu mea conscripsi. 9 Tamże: Item lego tres sexagenas pro construenda nostra propria capella meliori alias superficie dachowka przikricz. 10 Tamże: Item peccunia olim Roslani est in sacculo in cista ubi vestes iacent unicum regestro. 11 Tamże: Item in alio sacculo omnia munimenta dominorum vicariorum in camera, et pecunia ipsorum cum privilegiis in zacristia in ecclesia in cista.

3 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 279 gnąć, które spośród dopisków testator sporządził już na łożu śmierci, a które miały wcześniejszą genezę. Możemy podejrzewać, że do tej drugiej grupy należał zapis, w którym ksiądz Michał przekazuje wójtowi Kacprowi obowiązek opieki nad swoją siostrzenicą, w tym szczególnie zadanie wydania jej za mąż 12. Późniejsze być może związane właśnie ze ślubem Grety były zapewne rozliczenia z pieniędzy, które miała ona otrzymać jako dział po swojej matce 13. Do grupy najpóźniejszych dopisków wypada natomiast zaliczyć polecenia sprzedania ogrodu i podzielenia uzyskanych w ten sposób pieniędzy, z których połowę miały otrzymać matka i siostrzenica testatora, a druga część miała zostać przeznaczona na cele pobożne 14. Data śmierci księdza Michała pozostaje nieznana, wiadomo natomiast, że w 1539 roku jego testament przedstawił przed sądem kościelnym mąż siostrzenicy testatora Andrzej Wierczioszek, prosząc w imieniu wykonawców ostatniej woli zmarłego o jego urzędowe zatwierdzenie i wpisanie do akt 15. W odpowiedzi oficjał wyznaczył datę posiedzenia, na którym mieli się stawić zarówno egzekutorzy, jak i osoby, które miałyby cokolwiek przeciw zatwierdzeniu dokumentu 16. Na rozprawie tej najpierw poddano ocenie kwestię autorstwa dokumentu: trzej wezwani świadkowie potwierdzili, że został on spisany własną ręką księdza Michała 17, a następnie doszło do pierwszej próby jego unieważnienia. Stanisław Chilacz i ławnik Marcin konwisarz zasugerowali, że skoro testator sprzedał część nieruchomości, którymi rozporządza w akcie ostatniej woli, to cały dokument jest nieważny. Natomiast egzekutorzy testamentu twierdzili, że sprzedaż części wymienionych nieruchomości nie unieważnia pozostałych zapisów, a sam testator po spisaniu dokumentu zachował prawo do swobodnego dysponowania swoim majątkiem 18. Ostatecznie w środę 4 lipca 1539 roku oficjał uznał ważność testamentu, zatwierdzając wszystkie jego punkty i zapisy 19. Przegrana w sądzie kościelnym skłoniła Stanisława Chilacza do szukania sprawiedliwości u władz miejskich. 11 VI 1540 roku ławnicy Starej Warszawy wysłuchali jego pozwu, w którym 12 Podejrzenie to graniczy z pewnością w świetle późniejszych zeznań świadków, por. niżej. Tamże: Idem qui suprascriptus dominus Casper ut amicus meus diligenciam habeat pro filiastra ut bono marito tradetur et matrem simul cum illa teneat ut patronus bonus reget propter deum. 13 Tamże: Item pro porcione materna quam ego recepi ipsa Greta sit contenta istis que sibi inscripsi quia has peccunias pro edificio domus partim et partim pro expensis et vestibus ipsius exposui. 14 Tamże: Item vendatur unus hortus et pars peccunie pro anima distribuatur et aliam partem mater cum Gretha pro expensis sibi reservant et me ut suum benefactorem non obliviscantur oracionibus ipsis pro anima et aliis piis operibus. 15 Tamże: Stanislaus Bonyeczki scholasticus et officialis Warschoviensis universis et singulis quibus expedit tenore presentium significamus quomodo coram nobis constitutus personaliter famatus Andreas Wierczioschek civis Warschoviensis honeste Margarethe Kierzkowna uxore sue exequutoris testamenti olim honorabilis Michaelis Kierzek viccarii Warschoviensis et aliorum exequutorum nominibus exhibuit certam cedulam papiream testamentum seu ultimam voluntatem dicti olim testatoris in se continentem. 16 Tamże: Nos vero volentes iuris ordinem imprimis servare et de iure uniuscumque experiri nostras in vim cride litteras contra omnes et singulos sua communiter vel divisim habere presentium ad videndum et audiendum huiusmodi testamentum per nos confirmari et aliis in forma iuris solita pro certo termino et die competenti premittentes duximus et in effectu premissimus. 17 Tamże: Quiquidem testes omnes et singuli deposuerunt testamentum prescriptum manu propria olim domini Michaelis Kierzek viccarii Warschoviensis fuisse et esse scriptum. 18 Tamże: Ipsoque termino adveniente prefati domini Stanislaus Chiliacz et Martinus Cantrifusor cives Warschovienses impugnant ipsius testamenti confirmacionem nonnullas causas videlicet alienacionem hortorum in vita tam testatoris quam matris eius allegaverunt. Ac extunc pro parte exequutorum testamenti quod testator scripto testamento usum administrationis et alienacionem rerum in testamento descriptarum sibi non precludit. 19 Tamże: Nos vero [ ] visis et auditis partem allegacionibus et exceptionibus et replicis ad instanciam dictorum dominorum exequutorum matura intra nos deliberacione et consilio peritorum prehabitorum in presencia prefati Stanislai Chiliacz excepcioneque ipsius et Martini Convissar non obstante ac in contumaciam omnium et singulorum legittime cittatorum non comparencium hoc ipsum testamentum prout legittimum fuit factum in omnibus punctis, capitis, ac articulis, auctoritate confirmamus.

4 280 KRZYSZTOF MROZOWSKI Greta Wierczioszkowa została oskarżona o bezprawne zajęcie kamienicy księdza Michała Kierzka 20. W opinii powoda nieruchomość tytułem spadku po rodzonym bracie wujecznym (post fratrem suorum avuncularem germanum) powinna należeć do jego żony Anny i jej brata Mikołaja. Za bezprawne zajęcie budynku położonego na skrzyżowaniu ulic Piekarskiej i Grodzkiej domagał się niemałej kwoty 400 kop groszy w półgroszku, która zasadniczo odpowiadała ówczesnym cenom okazalszych rynkowych kamienic. W odpowiedzi reprezentujący żonę Andrzej Wierczioszek przedstawił ławnikom znany już nam testament, z którego jak odnotowano jasno wynikało, że jedynymi spadkobiercami księdza Michała miały być Greta i jej babka 21. Jednocześnie Andrzej podkreślał, że Greta uzyskała rzeczone dobra nie tylko w ramach spadku po swoim rodzonym stryju Michale, lecz także po swoim ojcu Macieju, jako ich jedyna prawowita spadkobierczyni 22. W zapisce wspomniano również o znanych nam trudnościach, z którymi borykał się Andrzej Wierczioszek, gdy próbował uwierzytelnić przed sądem kościelnym testament księdza Michała. Powołanie się na te zmagania miało zapewne skłonić ławników do szybszego oddalenia pozwu Chilacza, przy czym Wierczioszek starał się jednocześnie wzmocnić wagę wyroku kościelnego, prosząc również ławników o potwierdzenie praw Grety do spornego mienia 23. Przedstawione wyżej argumenty, jak się zdaje, nie zaskoczyły strony powodowej, a dalsza część zapiski ma wyraźnie bardziej dynamiczny charakter. W odpowiedzi na okazanie testamentu przez stronę pozwaną, Stanisław Chilacz miał stwierdzić, że testamentem, który został spisany przed sądem duchownym, właściciele nie mogą przekazać dóbr nikomu dalszemu, a zatem zapis dotyczący spornej nieruchomości, a może cały dokument, jest nieważny 24. Andrzej Wierczioszek podkreślał natomiast, że testament księdza Michała uwierzytelniono w sądzie duchownym, gdyż temu sądowi testator podlegał, ale ten, wydawałoby się przekonujący, argument nie został uznany przez sąd miejski. W pierwszym wyroku wydanym w interesującej nas sprawie ławnicy dość radykalnie zdecydowali, że nikt nie może testamentem dóbr komukolwiek przekazać i kogokolwiek z krewnych wykluczyć, jeśli testament nie był potwierdzony zgodnie z prawem miejskim. Po czym nakazali obu stronom udowodnić, która z nich jest bliższa do spadku 25. Jeszcze w tej 20 SW 531, k v.: Coram eodem iudicio bannito particulare constitutus personaliter famatus dominus Stanislaus Chilacz consul antique civitatis Varschoviensis nomine honeste Anne uxoris sue legittime et Nicolai fratris dicte Anne civis Varschoviensis iudicialiter proposuit contra et adversus honestam Gretham filiam olim Mathie Kierzk [ ] et nunc coniungem providi Andree Wierczioszek [ ] quo illa bona eorum immobilia videlicet lapidea in antiqua civitate Varschoviensis in platea Castrensi in acie [ ] habeat teneat et occupatam possideat. [ ] Et eadem prefatam lapideam dicta Greta violenter possedit nullum ius aut intromissionem ab officio habens. 21 Tamże: quo testamento memorate Grete et avie sue bona omnia legavit prout id palam ac liquide ex eodem testamento apparet. 22 Tamże: Bona ipsa de quibus actio in presencia agitur nullo iure violenter ea possedit sed in eam iure divino et naturali successione devoluta fuerit post mortem olim Mathie patris sui et post honorabilem olim Michaelem Kerzk baccalarium et patruum suum germanum tamquam ad verum et unicam heredem dictorum bonorum Kierzkowskie. 23 Tamże: et ex his rationibus partem actoream peciit repelli ab eadem causa et se in bonis prefatis conservari tamquam unicam et verum heredem. 24 Tamże: Et pars actorea dictus Stanislaus Chilacz replicationem allegabat dicens quod hoc testamentum de iure non est officiosum et sic invalidus neque firmum quia non per officium civile confectum est cum testamento signanter in iure spirituali confirmato nullus bona alienius a proprietariis alienare potest et tandem peciit hoc ipsum testamentum non admitti sed partem ad respondendum compelli. 25 Tamże: Et tandem domini in iudicio residentes deligenter partibus utriusque exauditis reservando ius integrum partibus nominatis decreverunt quod nullus potest alicui bona testamento adimere aut a propinquitate alienare aliquem, presertim cum iure civili nostro sit confirmatum. Verum tam actorea pars quam rea mutuo debent probare et ostendere utra harum sit propinquior utra honesta Anna Chilaczowa vel Greta Wierczioskowa hominibus bonis et fidedignis.

5 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 281 samej zapisce podano, że w odpowiedzi na wyrok strona pozwana poprosiła o zgodę na apelację do sądu wyższego prawa chełmińskiego w Toruniu i zgodę taką otrzymała. Pierwsza zapiska z akt miejskich rzuca zatem sporo światła na przyczyny, którymi kierował się Stanisław Chilacz, gdy jeszcze w sądzie kościelnym podejmował próbę unieważnienia testamentu księdza Michała. Toczone wówczas abstrakcyjne rozważania o prawie do dysponowania własnym majątkiem po spisaniu aktu ostatniej woli nabierają w sądzie miejskim wyraźnego uzasadnienia. Przedmiotem sporu od tej pory będzie już nie tyle sprawa ważności samego dokumentu, co kwestia praw do położonej tuż przy rynku, w bezpośredniej bliskości kolegiaty świętego Jana i kościoła św. Marcina, kamienicy zmarłego. Dodatkowo zapiska przypomina o właściwych stronach konfliktu, którymi nie byli jak można by wnioskować z akt kościelnych Stanisław Chilacz i Andrzej Wierczioszek, ale ich żony: Małgorzata Wierczioszkowa i Anna Chilaczowa. Jednocześnie dowiadujemy się, że wymienione w testamencie matka i siostrzenica księdza Michała nie były jego jedynymi krewnymi, a testator zupełnie pominął w swojej ostatniej woli cioteczne rodzeństwo. Zakwestionowanie testamentu księdza Michała przez ławników w kluczowym dla obu stron punkcie doprowadziło do swoistego rozdzielenia ich dalszych działań. Zadowolona z wyroku strona pozywająca skupiła się od tej chwili na udowodnieniu przed sądem pokrewieństwa między testatorem a Anną Chilaczową, z kolei strona pozwana podjęła natychmiast dość szeroką akcję zmierzającą do obalenia wyroku miejskich władz. Kolejne wpisy w księdze ławniczej pokazują zatem przede wszystkim wyraźną determinację Andrzeja Wierczioszka, który dążąc do uznania praw swojej żony, najpierw wystarał się o ortyl od rajców Torunia, a następnie o prawo apelacji do króla i wyrok królewski. Treść wyroku toruńskiego sądu wyższego prawa chełmińskiego została wpisana do księgi ławniczej 29 I 1541 roku 26. W dokumencie tym rajcy, zapewniając o wnikliwym zapoznaniu się ze wszystkimi okolicznościami sprawy, rzekomo zgodnie z prawem chełmińskim uznali, że skoro ksiądz Michał otrzymał kamienicę jako spadek po ojcu, to nie mógł jej komukolwiek bez zgody spadkobierców i poza sądem ławniczym zapisać bądź przekazać. A zatem strony mają w sądzie udowodnić swój stopień pokrewieństwa i bliższa z nich otrzyma prawo do nieruchomości 27. Pytanie, jakim prawem kierowali się toruńscy rajcy, wydaje się dość istotne. W prawie starochełmińskim z 1394 roku odpowiednich regulacji nie odnajdujemy 28 ; w opracowanym przez Bartłomieja Groickiego prawie magdeburskim pojawiają się jedynie dość lakoniczne wzmianki rozróżniające w przypadku księży możliwość dysponowania majątkiem z dochodów kościelnych, który miał przynależeć do Kościoła, i dobrami z ojczyzny, lub własną robotą nabytymi, które miały przypadać na przyjaciele 29. Najpowszechniej stosowane spisy prawa nie podają zatem zasady, na którą powołali się toruńscy rajcy 30. Ich wyrok możemy zatem tłumaczyć 26 Dokument wystawiono w Toruniu 20 XII 1540 roku, a więc wpisanie go do księgi ławniczej zajęło ponad miesiąc, SW 531, k v. 27 Tamże: [ ] secundum ius nostrum culmense decrevimus ef definimus de iure quia predicta bona immobilia domus et horti hereditario iure ad ipsum dominum Michalem sunt a patre suo devoluta non potuit illa sine heredum consensu et extra quatuor scamna sine bannitum iudicium cuiquam legare aut donare poteritque propinquior et affinior heres secundum iuris formam suam propinquitatem probans et deducens illa iure mediante evincere et obtinuere. 28 Prawo starochełmińskie 1584 (1394), red. W. Maisel, Z. Zdrójkowski, Toruń 1985; podstawowym opracowaniem na temat prawa chełmińskiego pozostaje dwutomowe wydawnictwo przygotowane na jego 750-lecie: Księga pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego, t. 1 2, red. Z. Zdrójkowski, Toruń B. Groicki, Porządek Spadków, [w:] Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej, Warszawa 1953, s Zasadniczo badanie relacji między teorią i praktyką średniowiecznego prawa miejskiego jest bardzo trudne, co wynika w dużym stopniu z różnic zachodzących w wykładni poszczególnych zapisów w różnych ośrodkach. W efekcie nawet dla miast o dobrze rozpoznanym systemie prawnym trudno jest właściwie określić

6 282 KRZYSZTOF MROZOWSKI dwojako: z jednej strony mógł się on opierać na założeniu, że sporna nieruchomość istotnie stanowiła część ojcowizny testatora, a co za tym idzie prawo do dziedziczenia jej części mieli wszyscy krewni. Z drugiej strony wydaje się, że oba wyroki wyrażają tendencję do ograniczania możliwości dysponowania nieruchomościami w testamentach uwierzytelnianych przed sądami kościelnymi. Niezależnie od faktycznych motywacji toruńskich rajców ich wyrok był zgodny z wcześniejszą decyzją sądu warszawskiego, co dobrze świadczy o kompetencjach zasiadających w nim osób, ale nie mogło się spodobać Andrzejowi Wierczioszkowi. W efekcie już 18 marca 1541 roku miał on poprosić ławników o zgodę na apelację do króla i zgodę taką uzyskał 31. Oczekiwanie na wyrok królewski, bądź też starania o jego uzyskanie trwały aż do 11 VIII 1542 roku, kiedy to Zygmunt Stary zatwierdził wcześniejsze wyroki sądów miejskich, uznając je za obowiązujące i ważne 32. Zawarty w dokumencie dokładny opis sprawy, w którym nie tylko określono wyraźnie strony i przedmiot sporu, ale również wspomniano o wcześniejszej apelacji do sądu toruńskiego i wyroku władz Starej Warszawy, stanowi, jak się zdaje, nie tylko dowód wysokiej kultury pracy królewskiej kancelarii, ale również wystawia dobre świadectwo tym osobom, które przygotowały apelację do królewskiego sądu. Tak czy inaczej, wyrok królewski przekreślał nadzieje Andrzeja Wierczioszka na utrzymanie w mocy zapisów testamentu księdza Michała i zmuszał obie strony do wykazania swojego pokrewieństwa ze zmarłym testatorem. Równolegle do działań podejmowanych przez Andrzeja Wierczioszka w celu obalenia wyroku ławników Starej Warszawy, Stanisław Chilacz realizował jego postanowienia, starając się udowodnić pokrewieństwo swojej żony i księdza Michała 33. W tym celu 18 III 1541 roku wezwał przed sąd na świadków dwóch obywateli Starej Warszawy: Jana Klekota i Jakuba Jałmużnę, którzy pod przysięgą, po podniesieniu dwóch wyprostowanych palców, opowiedzieli historię rodziny Anny Chilaczowej. Z ich zeznań dowiadujemy się, że Anna i Mikołaj byli dziećmi Marty, siostry Marcina, który był z kolei ojcem księdza Michała. Marta i Marcin mieli być natomiast dziećmi pracowitego Michała Kunki de pago Wioska, który był bratem rodzonym Rafała opata w Czerwińsku 34. Osobliwa opowieść o dwóch braciach, z których jeden był kmieciem a drugi opatem, wydaje się nieco zaskakująca, jednak argumentem za jej autentycznością może być fakt, że istotnie w latach opatem w Czerwińsku był Rafał 35. Abstrahując zatem od pochodzenia rodziny Kunków i ewentualnego wpływu kariery brata dziadka księdza Michała na życiowe wybory naszego testatora, kluczowy wydaje się fakt, że zeznania potwierdzają wcześniejsze słowa Stanisława Chilacza: ksiądz Michał istotnie był bratem wujecznym Anny i Mikołaja, a zatem stosunkowo bliskim ich krewnym. obowiązujące w danym okresie normy i ocenić konsekwencję, z jaką ich przestrzegano. Dla interesującego nas tematu por. K. Bukowska, Orzecznictwo krakowskich sądów wyższych w sporach o nieruchomości miejskie XVI XVIII w., Warszawa 1967; o nieco innym zagadnieniu w kontekście Starej Warszawy: M. Sędek, Czy uprawnienia majątkowe kobiet w Starej Warszawie odpowiadały zasadom prawa chełmińskiego?, [w:] Studia Warszawskie, t. XIII: Warszawa średniowieczna, z. 1, Warszawa 1972, s SW 531, k. 302v SW 531, k. 403v 404v. 33 SW 531, k. 304v 305v. 34 Tamże: Qui quidem palam et publice erectis duobus ad sacra digittis suo sub iuramento prout de iure fassi sunt et recognoverunt quoniam noverant laboriosum Michaelem Kunką et Raphaelem germanos fratres de pago Wioska cognominato, qui dictus Michael kmetho fuerat in predicta villa hic tandem legittime procreavit et progenuit ex legittima uxore honestos Martinum et Martham liberos germanos et dictus Raphael erat abbas in Czerviensk. Qui prefatus Martinus genuit legittime honorabilem dominum Michaelem Kierzek Ecclesie Collegiate sancti Joannis Baptiste Varschoviensis viccarium. Et item dicta Martha germana Martini vere ac legitime genuit famatam et honestam Annam uxorem protunc legitimam dicti Stanislai Chilacz necnon providum Nicolaum fratrem dicte Anne germanum. 35 Por. H. Folwarski, Poczet opatów klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, Nasza Przeszłość, t. 6, 1957, s ; S.M. Szacherska, Rafał, opat klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, red. E. Rostworowski, Wrocław 1987, s

7 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 283 Pełniejszy obraz związków rodzinnych obu stron uzyskujemy dopiero dzięki zeznaniom świadków drugiej strony procesu. 16 VI 1542 roku jeszcze przed wydaniem wyroku królewskiego Andrzej Wierczioszek wezwał na świadków trzech obywateli Starej Warszawy: Andrzeja Półtoraka, Piotra Rzymskiego i Stanisława Lachetę 36. Zeznali oni zasadniczo zgodnie, że Greta była córką Macieja Kierzka i Zofii Kazubowej, córki Jana Kazuba. Maciej Kierzek miał być synem Doroty z pierwszego małżeństwa (ze Stanisławem Kierzkiem), a ksiądz Michał był jej synem z drugiego małżeństwa (z Marcinem Kunką). Innymi słowy z zeznań wynika, że ksiądz Michał był co prawda stryjem Grety, ale nie tyle rodzonym, co przyrodnim 37. Drugi wątek składanych zeznań dotyczy opieki nad córką i żoną Macieja Kierzka: świadkowie zeznają, że ten ruszając w podróż do Czech przekazał je w opiekę swojemu bratu księdzu Michałowi wraz ze swoimi nieruchomościami. W trakcie tej podróży Maciej miał zostać zabity, co w efekcie uczyniło z księdza Michała trwałego opiekuna obu kobiet i majątku brata. W efekcie po śmierci Zofii Kazubowej to właśnie ksiądz Michał miał wydać Gretę za mąż za Andrzeja Wierczioszka 38. Wreszcie w marcu 1543 roku doszło do drugiego spotkania obu stron w sądzie ławniczym, przy czym proces ten musiały poprzedzić dłuższe przygotowania, jako że tym razem adwersarze przerzucali się nie tylko argumentami, lecz także dokumentami 39. Stanisław Chilacz rozpoczął od odczytania trzech odpisów zeznań: dwa pierwsze zostały złożone 15 i 30 marca 1543 roku w posiadłości opata czerwińskiego we wsi Wielkie Łomny przez czterech świadków: Jana Piekarza z Czosnowa mniejszego, wójta Łomny zwanego Nieczkim, Błażeja Zdziecha z Cząstkowa i Jana Sobothę z Janikowa w obecności dwóch zarządców Dziekanowa i prepozyta. Świadkowie ci zasadniczo ograniczyli się do potwierdzenia, że Rafał i Michał byli braćmi rodzonymi, a dzieci Michała miały jedną matkę 40. Z odpisów tych tylko pierwszy wpisano do 36 SW 531, k. 406v 409: najpierw podano zeznania Andrzeja Półtoraka, później łącznie zeznania dwóch pozostałych świadków, przy czym obie opowieści są niemal identyczne. Warto podkreślić, że wszyscy trzej świadkowie strony pozwanej należeli do elity miasta, zasiadając w miejskich władzach. 37 Tamże: [ ] Andreas Polthorak consul antiquus Varsch. [ ] recognovit et testificatus est quia honesta olim Dorothea providi olim Stanislai Kierzek Civis Warschoviensis coniunx legittima cum prefato Stanislao suo marito in vinculo sancti matrimonii existens providum olim Mathiam Kierzek progenuerat, quo Stanislao defuncto prefata Dorothea [ ]superduxit alium maritum providum olim Martinum Kunka cum quo procreavit honorabilem olim Michaelem Kunka dictum Kierzek Ecclesie sancti Joannis Baptiste Warschovie viccarium perpetuum. Qui tandem Mathias Kierzek dictorum Stanislai Kierzek et Dorothee [ ] filius superduxit in uxorem honestam olim Zophiam Kazubowna famati olim Joannis Cazub civis Warschoviensis filiam legittimam cum qua habuit Gretham prefati Andree Wierczioschek conthoralem modernam legittimam. 38 Tamże: Qui Mathias Kierzek equitans ad Bohemiam constituit et fecit tutorem et provisorem dicte Zophie coniungis sue et Grethe filie sue legittime ac omnium bonorum suorum prefatum honorabilem Michaelem ecclesie collegiate sancti Joannis Baptiste Warsch. viccarium perpetuum fratrem suum uterinum ibidemque Bohemie dictus Mathias Kierzek occisus est. Qui honorabilis Michael viccarius prefatus dictarum Zophie et Grethe tutor extiterat legittimus. Mortua tandem Zophia dicte Grethe matre legittima prenotatus honorabilis Michael prenominatam Gretham suam filiastram predicto Andree Wierczioschek nuptui tradidit. 39 W efekcie opis tej rozprawy zajmuje w księdze w sumie 40 stron, SW 531, k. 401v Tamże: Joannes stans coram eodem iudicio vocis sue testimonio recognovit, quia scit ut serviebat apud quondam Michaelem Kunka in pago nominato Vieska, qui Michael ex legittima uxore procreavit Martinum et Martam pueros legittimos. [ ] Item Nieczk advocatus de Lomny recognovit coram prefato bannito judicio quod Raphael olim Abbas Czerwiensis et Michael frater ipsius fuerunt germani. Qui prefatus Michael habuit duos pueros Martinum et Martham. Qui prefatus advocatus recognovit quod prefati pueri Martinus et Martha fuerunt germani ex uno patre et matre. [ ] Item famatus Blasius Zdziech de Czastkowo coram prefato iudicio recognovit quod Raphael olim Abbas Czerviensis et Michael fuerunt germani. Qui Michael habuit duos pueros Martinum et Martham ex patre et matre germanos prout hoc coram iudicio prefato recognoverunt. [ ]Item famatus Joannes Sobothka de Janikowo coram prefato banito iudicio recognovit quod olim reverendus Raphael abbas Czervensis habuit fratrem germanum Michaelem, qui Michael habuit duos pueros Martinum et Martham quos asseruit esse germanos ex uno patre et matre quem Martinum narravit Warschovie genitum et Martham in Vieska prout hoc coram prefato bannito iudicio recognovit.

8 284 KRZYSZTOF MROZOWSKI księgi ławniczej 41. Trzeci odpis zawierał znane nam zeznania Jana Klekota i Jakuba Jałmużny z 18 III 1541 r., które, co ciekawe, ponownie wpisano do księgi. Wreszcie po zeznaniach włościan z Cząstkowa i Janikowa oraz mieszczan warszawskich Stanisław Chilacz przedstawił do odczytania wspomniany już dokument królewski, wystawiony przez Zygmunta Starego 11 VIII 1542 r. w Krakowie 42. W odpowiedzi Andrzej Wierczioszek nieoczekiwanie poprosił za pośrednictwem swojego pełnomocnika o odczytanie mowy (skargi?) skierowanej do sądu 9 marca 1543 roku przez stronę powodową, co uczyniono 43. Następnie nadal za pośrednictwem swojego prokuratora miał stwierdzić, że jego żona była bliższą krewną księdza Michała niż Anna Chilaczowa, za czym miały przemawiać trzy argumenty 44. Dalsza część wystąpienia strony pozwanej została wpisana, co charakterystyczne, w pierwszej osobie czasu teraźniejszego. Pierwszy argument opierał się na refleksji na temat bliskości w poprzednim pokoleniu: a zatem gdyby w chwili śmierci księdza Michała żyli Maciej Kierzek (ojciec Grety) i Marta (matka Anny Chilaczowej i Mikołaja), to wówczas Maciej jako rodzony brat zmarłego byłby bliższy do spadku niż Marta jako jego ciotka (quam Marta dicti Michaelis amita alias Cziothka) 45. Z tym wnioskowaniem całkowicie zgodził się Stanisław Chilacz, co Andrzej Wierczioszek kazał zapisać w aktach 46. W dalszej kolejności prokurator Andrzeja powołał się na Codex de legittimis heredibus antecessando, w którym to miało być jakoby zapisane, że po przyrodnim rodzeństwie dziedziczą w pierwszej kolejności bracia i siostry przed stryjami i ciotkami (super patruum mortui et super alios illi similes hoc est amitas alias nath cziothki) 47. Następnie prokurator strony pozwanej przeszedł do kolejnego argumentu, który sprowadzał się do żmudnego objaśnienia systemu obliczania stopni pokrewieństwa w obu prawach duchownym i cesarskim. I tak wedle jego wykładni Greta miała być spokrewniona z księdzem Michałem w drugim stopniu prawa duchownego i w trzecim prawa cesarskiego 48, a Anna i Mi- 41 Tamże: Item aliam minutam testium ex actis iudicalibus desumptam de data iudicii empti banniti feria quinta ante dominicam plamarum proxima celebrati in anno nunc currenti cuius tenor in processu huiusmodi cause superius continetur. 42 Tamże: Reproduxit eciam ad legendum decretum Sacre Regie Maiestatis in eadem causa inter partes prefati latum cuius tenor sequitur est que talis. 43 Tamże: Post quorum omnium lectionem providus Andreas Wierczioschek dicte Grethe maritus legittimus per suum procuratorem peciit legi proposicionem in ea ipsa causa coram iudicio posito bannito feria sexta ante dominicam Iudica proxima anno presenti celebrato per partem actoream contra dictum Wierczioschek emissam et factam. Cuius tenor in exordio huiusmodi cause in actis presentibus continetur que lecta est. 44 Tamże: Et hoc deduco triplici deductione primo allego quod propinqior est Gretha dicti honorabilis olim Michaelis Kierzek viccarii filiastra ex provido olim Mathia Kierzek progenita qui Mathias cum honorabili olim Michaele Kierzek viccario Warsch. erant fratres uterini hoc est ex una et eadem matre progeniti quam ipsa Anna et Nicolaus frater ipsius. 45 Tamże: Dato eciam si Mathias Kierzek pater dicte Grethe et Martha dicte Anne Chilaczova et Nicolai fratris ipsius mater esset superstites vite et Michael e vivis decessisset extunc propinquior Mathias esset post Michaelem fratrem ipsius adnatum quam Martha dicti Michaelis amita alias Cziothka dicte Anne et Nicolai mater. 46 Tamże: Et hic idem personaliter stans prefatus Stanislaus Chilacz dixit quod si Mathias Kierzek esset in humanis et Michael e vivis decessisset ex tunc propinquior esset quam Marta mater dictorum Anne et Nicolai. Quam huiusmodi ipsius recognicionem dictus Wierczioschek actis presentibus peciit consignari. 47 Tamże: Idem procurator Andree Wierczioschek deducebat libro codice. [...] Qui liber obloquitur quod post fratres de utrisque parentibus aut post illorum filios accuisiti fuerunt ad succesionem fratres et sorores illorum filii seu filie qui dumtaxat sunt ex uno parente et hii filii seu filie fratrem adnatorum qui ex uno parente fuerunt super patruum mortui et super alios illi similes hoc est amitas alias nath cziothki anteponuetur. 48 Tamże: Secundo deduco quod dicta Gretha est propinquior secundum gradus iuris spiritualis et cesarei. In iure spirituali ita obloquitur quod duo fratres vel due sorores aut frater cum sorore sunt in primo gradu, prout Mathias pater Grethe erant unius gradus cum Michaele, et Gretha filia Mathie cum Michaele patruo suo in secundo gradu, et sic ad quintum gradum computando et exinde Gretha est propinquior quam Anna Chiliaczowa cum Nicolao fratre suo. Nam dicta Anna et Nicolaus non sunt nati cum Michaele ex uno sanguine matris.

9 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 285 kołaj w czwartym stopniu prawa cesarskiego 49. Ostatecznie obliczenia te zostały zwieńczone odwołaniem do wcześniejszej wypowiedzi Chilacza, który przyznał, że do spadku po Michale bliższy byłby ojciec Grety niż matka Anny, co miało się bezpośrednio w opinii pełnomocnika strony pozwanej przekładać na prawa ich dzieci 50. Wreszcie trzeci argument pełnomocnika Wierczioszków opierał się na powszechnej wiedzy na temat okoliczności, w których ksiądz Michał stał się opiekunem Grety, do czego jak pamiętamy z wcześniejszych zeznań miało dojść przed wyjazdem jej ojca w podróż do Czech. Wówczas Maciej Kierzek miał powierzyć swoją rodzinę i dobra w opiekę brata, wiedząc, że ten jako kapłan nie będzie mógł przekazanych mu nieruchomości sprzedać ani komukolwiek przekazać. Wiadome miało być również powszechnie, że to ksiądz Michał wydał Gretę za Andrzeja Wierczioszka, a następnie sam razem z nimi mieszkał w jednym domu 51. Na potwierdzenie tych słów prokurator przedłożył do przeczytania wcześniejsze zeznania trzech świadków: Andrzeja Półtoraka, Piotra Rzymskiego i Stanisława Lachety, które jak już wiemy dobrze ilustrowały tę opowieść. Wreszcie, jako potwierdzenie tej wersji wydarzeń, przywołał passus z testamentu księdza Michała, w którym ten wspominał o oddaniu (zwróceniu) dóbr Grecie. Ten argument stał się pretekstem do wpisania do księgi ławniczej wspomnianej już rozbudowanej zapiski z akt kościelnych, która ocaliła dla nas nie tylko treść testamentu, lecz także cały opis procedury jego weryfikacji i zatwierdzenia przez oficjała. Na koniec strona pozwana przedstawiła jeszcze jeden dokument, który został następnie wpisany do księgi ławniczej. Opisany jako cedula deductionis genealogie dicte Grethe 52 tekst to faktycznie zapis mowy sądowej, którą uprzednio wpisano do księgi w wersji łacińskiej 53. W mowie tej z łatwością odnajdujemy fragmenty bezpośrednio odpowiadające trzem głównym kierunkom argumentacji strony pozwanej, choć warto zauważyć, że kolejność, w której zostały wymienione w obu wersjach, nieco się różni. Polski tekst rozpoczyna się od skrótowego, ale starannego naświetlenia relacji rodzinnych między dwiema stronami sporu i księdzem Michałem, przy czym autor mowy dość mocno zaznacza, że w pokrewieństwo strony powodowej i testatora zasadniczo nie wierzy: Naprzod strona moÿa nÿevie ÿ viari nÿedava thakieÿ krewnosczi mÿedzi przerzeczona panÿą Anną ÿ spanem Niklem a mÿedzi kxiądzem Michalem. Następnie przechodzi do znacznie dłuższego niż w wersji łacińskiej wykładu na temat obliczania pokrewieństwa w prawie duchownym i świeckim. Wykład ten został wyraźnie podzielony na dwie części, z których pierwsza ma charakter teoretyczny i zawiera dość dokładne wskazówki na temat zasad określania stopni pokrewieństwa. W drugiej części autor koncentruje się natomiast na interesujących nas osobach, 49 Tamże: Item est eciam dicta Gretha propinquior iuxta gradus Iuris cesarei a quo iure omne ius originem suum traxit ubi describitur quot persone tot gradus, secundum quod ius Mathias Kierzek facit unum gradum et Michael alium, Gretha autem Wierczioskowa tercium gradum. Et ita iuxta ius prefatum cum dicto Michaele dicta Greta est in tercio gradu. Et Anna Chiliaczowa cum Nicolao fratre suo sunt remociores iuxta hos gradus. Nam Martinus Kunka fecit unum gradum, et Martha olim Raczkowa secundum, Michael vero tercium, Anna autem cum Nicolao quartum et exinde est propinquior Gretha. 50 Tamże: Quod eciam liquet ex recognicione actoris coram iudicio hodierno per eum factam, qui recognovit quod Mathias pater Grethe erat propinquior post Michaelem extunc et Gretha ipsius filia est propinquior nam pueri non minus iuris quam parentes illorum haberent. 51 Tamże: Est bene notum, quod dum et quando Mathias pater dicte Grethe Bohemiam versus sese contulerat, omnia bona sua una cum consorte sua Zophia et dicta Gretha ipsius filia in tutoriam et provisionem dicto Michaeli fratri suo uterino comissit sciens et intelligens quod sacerdos non potuit bona aliena et sua in externas manus alienare prout et non alienavit a propinquiori Gretha filiastra sua, quorum tutoriam agebat et dictas personas fovebat, et precipue Gretham ad annos usque discrecionis et tandem eandem Gretham marito hoc est Andree Wierczioschek nuptui tradidit et solus cum eis in una domo pariter commanebat. 52 Tamże: Pro maiori aduc verificacionem dictorum suorum dictus Andreas Vierczioschek per suum procuratorem reproduxit cedulam deductionis genealogie dicte Grethe que in se hec verba continetur. 53 Pełny tekst mowy został podany w Aneksie.

10 286 KRZYSZTOF MROZOWSKI starannie obliczając, ile stopni dzieliło je od testatora: podlug lÿczbi prava duchownego Marczin Kunka a Martha Raczkova bilÿ wpÿrwschim slopnÿu. a Michał bacalarz sin Marczinow spanÿą Anna Chiliaczova wthorem slopnÿu. A vedlug prava Czessarskiego pan Marczin Kunka spanÿą Marthą Raczkovą wthorem slopnÿu. bo pan Marczin czinÿ ieden slopienÿ a panÿ Martha drugÿ. Zassią kxiącz Michał baccalarz spanÿą Anna Chyliaczową ÿ sspanem Nikliem wczwarthem slopnÿu. bo xiądz Michal baccalarz czinÿ ieden slopienÿ. pan Marczin Kunka drugÿ panÿ Martha Raczkova trzeczi panÿ Anna Chiliaczova spanem Nikliem czwartÿ. Ustalenia te są zasadniczo zgodne z tekstem łacińskim, choć wyraźnie bardziej rozbudowane i bogatsze w szczegóły. Dopiero później w tekście polskim pojawia się wymieniony w regeście łacińskim jako pierwszy wyjątkowo ciekawy argument odwołujący się do zasad dziedziczenia po rodzeństwie przyrodnim, w którym pełnomocnik strony pozwanej wykazywał, że ojciec Grety a brat księdza Michała byłby bliższy do jego spadku niż matka Anny Chilaczowej, będąca jedynie ciotką zmarłego: Daÿ tho bi dzisz bila ziva panÿ Martha Raczkova ÿ Maczieÿ Kierzek a domagala ssią spathku po xiądzu Michale baccalarzu thedi blisschi bi bil brath ziedneÿ mathkii rodzonÿ nÿslÿ cziothka rodzona. W polskim tekście pojawia się również odwołanie do prawa cesarskiego, które, jak podkreślono, stanowi źródło innych praw. O wyjątkowo wiernym przekładzie tego fragmentu na łacinę świadczy natomiast końcówka tej części wywodu, w której, jak pamiętamy, do tekstu łacińskiego wpleciono określenie nath Cziothki będące, jak się okazuje dosłownym cytatem z mowy: a czÿ thesz sinovie albo dziewki braczieÿ przirodneÿ bivaÿą przekladanÿ iako blissÿ nad striÿa umarlego ÿ nad ÿnsche ÿm podobne. tho iesth nath czothkii ÿ dalieÿ. W tym kontekście warto zauważyć, że polski tekst nie zawiera wiadomości o wypowiedzi Stanisława Chilacza, który jak wiadomo miał się z tym fragmentem wywodu prokuratora Wierczioszka zasadniczo zgodzić, co wyraźnie wskazuje na pierwotny charakter tekstu polskiego w stosunku do łacińskiego regestu. Wreszcie na koniec pojawia się również trzeci argument strony pozwanej, w którym odowołano się do powszechnej wśród warszawskich mieszczan znajomości historii rodziny Grety: Przithim mÿlÿ panovie iesth warschevie vielie lÿudziem viadomo. ÿ pelno theÿ slavÿ. ÿsch przerzeczonÿ xiądz Michal baccalarz przerzeczoną panÿą Grethą Vierczioskovą choval. ktorą ocziecz dal vopek. ÿ mathką. ÿako brathu a Caplanovy. Warto odnotować, że we fragmencie tym istotnie podkreślono, że Maciej Kierzek, wyznaczając na opiekuna księdza Michała, kierował się również znajomością prawa i wiedzą, że ten nie będzie mógł nikomu odsprzedać powierzonych mu dóbr: ÿ ÿmienÿe sswe zapissal ku vierneÿ rancze [ ] viedządz othem podlie prava. ze kaplan ÿmienÿa thakiego iako sswego nÿemogl oddalicz vopcze rącze. W dalszej części podkreślono również fakt, że to ksiądz Michał wydał Gretę za Andrzeja i wskazano, że sam razem z nimi mieszkał: ssmlodosczi ieÿ choval ÿ przisla ku liatham za mąsz dal za pana Andrzeia Vierczioska iako striÿ ÿ opiekalnÿk ÿ spolu ssnÿm ÿą do domu vÿodl ÿ ssam ssnÿmÿ spolu mÿeskal. Uzupełnieniem tego wywodu podobnie jak w wersji łacińskiej jest powołanie się na zapis z testamentu księdza Michała, w którym ten zwracał Grecie jej dobra maiącz pana Boga przed oczima ÿ szba<we>nÿe sswe ze bi nÿebil panu Bogu vÿnÿen ÿ ssÿnoviczi ssveÿ [...]. Zasadniczo zatem w tekście polskim pojawiają się wszystkie trzy główne argumenty podane przez stronę pozwaną: obszerny wywód na temat stopni pokrewieństwa, odwołanie do teorii prawa, wreszcie powołanie się na wiedzę powszechną i zgodny z nią zapis w testamencie księdza Michała. Z drugiej strony tekst polski nie zawiera wzmianek o przedstawianiu innych dokumentów niż testament księdza Michała nie wspomniano w nim zeznań trzech świadków czy odpisu z akt kościelnych. Sam tekst wpisano natomiast zarówno z formułą otwierającą ( Panÿe mili voÿczie mÿlÿ panovie [ ] ), jak i z końcowym wezwaniem do przyznania racji wyrażonym wcześniej argumentom z charakterystycznym odwołaniem do sprawiedliwości bożej.

11 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 287 Erudycyjne wystąpienie pełnomocnika Andrzeja Wierczioszka nie zakończyło jednak interesującego nas sporu. W odpowiedzi na wszystkie przedstawione dokumenty i argumenty strony pozwanej Stanisław Chilacz mocno stwierdził, że strona powodowa odrzuca testament jako dowód, tak jak zrobiły to wcześniej sądy warszawski, toruński i królewski. Następnie zauważył, że Michał Kierzek nie mógł być opiekunem dóbr Macieja, gdyż ten w rzeczywistości nie powierzył mu ich w opiekę, tylko oddał za długi w wysokości 210 kop groszy na własność, o czym miał świadczyć wpis do akt miejskich sprzed 26 lat 54. Zapis ten istotnie potwierdzał wersję wydarzeń przedstawioną przez powoda i został wpisany do księgi z zachowaniem absolutnej wierności w stosunku do znanego nam oryginału 55. Podsumowując Stanisław Chilacz ocenił, że przedstawione argumenty strony pozwanej niczego nie dowodzą, ponieważ jej zadaniem było wykazanie, że Marcin i Marta nie byli rodzonym rodzeństwem 56, a skoro tego nie uczyniono, to reprezentowane przez niego osoby mają prawo do części spadku 57. Przedstawione przez stronę powodową argumenty nie zachwiały specjalnie linią obrony. W ostatniej wypowiedzi podczas tej rozprawy pełnomocnik Andrzeja Wierczioszka miał raz jeszcze podkreślić, że w swoim testamencie ksiądz Michał Kierzek wszystkie dobra oddaje Grecie. W dalszej części wywodu starał się natomiast wykazać, że przedstawiona przez powoda zapiska nie wpływa na sytuację prawną spornych nieruchomości, jako że nie pada w niej słowo vendidit tylko resignavit, co miałoby oznaczać, że Michał Kierzek nie tyle sprzedał swoje dobra, co je po prostu ofiarował swojemu bratu. Argumentacja ta nie wydaje się szczególnie przekonująca, gdyż zasadniczo w setkach zapisek poświęconych transakcjom nieruchomościami zwrotów tych używa się wymiennie, a ich znaczenie jest zasadniczo tożsame. Tak czy inaczej strona pozwana zastrzegła, że nie uznaje tej zapiski jako dowodu, co wytłumaczono w sposób stosunkowo wieloznaczny: nam is liber erat sub condicione alias pod zmovą. Zapis ten trudno jednoznacznie interpretować, wydaje się jednak, że słowo liber oznacza tu nie tyle księgę, co umowę, a całe sformułowanie zawiera sugestię, że opisane w zapisce długi Macieja miały być jedynie pretekstem umożliwiającym przekazanie jego dóbr w opiekę brata. Ostatecznie cała rozprawa kończy się zapewne niezbyt satysfakcjonującym i dla stron, i dla nas stwierdzeniem, że wysłuchawszy wszystkich przemówień ławnicy postanowili dać sobie czas do namysłu. Odroczenie wyroku skłoniło niestrudzonego Andrzeja Wierczioszka do przedstawienia przed sądem kolejnego świadka. Złożone 11 maja 1543 roku zeznania Jana Gyscha, ławnika Starej Warszawy, dotyczyły rozmowy, którą przeprowadził on z księdzem Michałem, gdy chciał od niego odkupić kamienicę na Grodzkiej. Według opowieści wikariusz odpowiedział, że sprzedaż byłaby trudna, gdyż nie może pozbawić swojej siostrzenicy praw do tej nieruchomości 58. W za- 54 Tamże: Quod ipse non potuit esse tutor prefatorum bonorum nam ipse Mathias Kierzek dicta bona immobilia dicto Michaeli fratri suo adnato in suo debito resignavit prout minuta ex actis presentibus desumpta lacius in se obloquitur. 55 Tamże: Iudicium bannitum feria sexta post festum sancti Francisci proxima Anno Domini 1517 erat celebratum. Constitutus personaliter in presencia iudicii banniti providus Mathias Kierzkowicz civis Warsch. et resignavit domum suam iacens in platea Castrensi in acie iuxta domum providi Martini Flyssz sartoris civis Warsch. et duos hortos [ ] prout se dicta bona extendunt et cum eo iure prout solus tenuit in debito suo videlicet in ducentis decem sexagenis et alias prout liber pretorii civitatis antique Warsch. lacius obloquitur honesto Michaeli Kierzk civi Warsch. 56 Tamże: Deinde pars actorea dixit Andream Wierczioschek nullam deductionem fecisse prout debuit deducere quod dicti Martinus et Martha non erat germani, quod non fecit. 57 Tamże: Ego autem deduco testibus multis in Iudicio receptis ipse vero non et exinde peto me circa possessionem dictorum bonorum conservari. 58 SW 532, k. 6 6v: Dum et quando apud honorabilem olim Michaelem Kierzek viccarium Warschoviensis domum Kierzkowski dictam in acie penes Martinum Flysz in platea Castrensi situatam emere volebat cui dictus honorabilis olim Michael Kierzek viccarius respondit quod hoc est difficile nam ego habeo filiastram meam et ita non possum dictam domum vendere et ab eadem alienare.

12 288 KRZYSZTOF MROZOWSKI pisce wyraźnie zaznaczono, że Wierczioszek poprosił o wpisanie tej opowieści do akt. Natomiast w kolejnym, osobnym wpisie odnotowano, że w związku z nieobecnością wielu ławników, za zgodą obydwu stron, wydanie wyroku w sprawie odroczono do najbliższego posiedzenia sądu 59. Istotnie już 15 czerwca 1543 roku do księgi wpisano kolejne trzy zapiski dotyczące interesującego nas procesu. W pierwszej z nich, sporządzonej, jak podkreślono, na prośbę Stanisława Chilacza, wyrokiem sądu zabroniono Wierczioszkowi podejmowania nowych działań i przedstawiania kolejnych zeznań przed publicznym ogłoszeniem zawieszonego tymczasem wyroku 60. W drugiej zapisce oddzielonej od poprzedniej dwoma wpisami dotyczącymi innych zagadnień podano natomiast treść kolejnego wyroku ławników Starej Warszawy w interesującej nas sprawie 61. Tym razem, w oparciu o wszystkie przedstawione wcześniej zeznania i dowody, uznali oni, że Greta Wierczioszkowa i Anna Chilaczowa ze swoim bratem Mikołajem byli krewnymi księdza Michała w tym samym stopniu, a zatem jego spadek należy podzielić równo między obie strony procesu 62. Ten, wydawałoby się salomonowy wyrok, nie zadowolił jednak Andrzeja Wierczioszka, który podobnie jak po wysłuchaniu pierwszego wyroku ławników zapowiedział apelację do sądu wyższego w Toruniu 63. Dodatkowo poprosił o wpisanie do akt zeznań kolejnego swojego świadka Aleksa Andriasowicza, który, podobnie jak Jan Gysze, opowiedział o próbie odkupienia kamienicy Kierzkowskiej. Jego relacja o rozmowie z księdzem Michałem odsłania jednak ciekawe niuanse relacji testatora z krewnymi: tym razem wikariusz nie zasłonił się jedynie prawami Grety, lecz stwierdził, że nie może sprzedać nieruchomości, gdyż ma wielu krewnych 64, a dopiero na pytanie, kto z nich jest najbliższy, miał bezpośrednio wskazać na Gretę 65. Ta informacja, jak się zdaje, zaskoczyła rozmówcę, gdyż w odpowiedzi miał się on zapytać księdza Michała, dlaczego w takim razie wygnał ją wraz z mężem z domu, na co Michał odrzekł: Quia me indignaverunt alias rosgnÿevalÿ mÿe 66. Opowieść Aleksa nieoczekiwanie odsłoniła ciemniejsze strony relacji Grety z jej stryjem, o których, co ciekawe, nie wspomniał wcześniej żaden ze świadków Stanisława Chilacza. Nie wiadomo zatem, w jaki sposób Wierczioszkowie rozgniewali księdza Michała, warto natomiast zauważyć, że mimo tych okoliczności wskazał on jednak Gretę jako swojego głównego spadkobiercę. Zeznania Aleksa Andriasowicza zostały przedstawione już po wydaniu wyroku przez ławników, 59 SW 532, k. 6v: Iudicium actionem et causam inter famatum Stanislaum Chiliacz ex una et providum Andream Wierczioschek partibus ex altera nomine uxorum ipsorum occasione domus Kierzkowski dicta [ ] propter nonnullorum scabinorum ob illorum arduas necessitates a Civitate Warschoviensis absenciam [ ] ad iudicium proxime venturum Warschovie celebrandum de consensu ambarum partium distulit et prorogavit. 60 SW 532, k. 10: Ex decreto iudicii Andreas Wierczioschek nil se in subsidium in causam quam cum Stanislao Chiliacz habet recipere nec aliquas recogniciones facere debet occasione bonorum Kierzkowskie nuncupatorum ea ex racione quia ea ipsa causa iam in sentencia iudicii pendet [ ]. Quod decretum Stanislaus Chiliacz sic consignari peciit. 61 SW 532, k. 10v Tamże: prefatam Annam Chiliaczova cum Nicolao fratre ipsius germano et Gretham Vierczioskova in uno et eodem gradu quarto videlicet iudicium posuit [ ] et cum eiusdem gradus sunt divisionem prefatorum bonorum occasione quorum agitur equalem inter eos fieri decrevit. 63 Tamże: Quodquidem decretum prenominatus Andreas Wierczioschek dicte Grethe maritus legittimus digno honore ius preveniensem pro iure non suscepit verum ad ius supremum Civitatis Thoruniensis cum omnibus suis productibus allegacionibus totoque processu cause appellavit ea ex racione quod propinquior est Gretha Vierczioskova quam Anna Chiliaczova cum Nicolao Raczek fratre suo. 64 SW 532, k v: qui olim Michael Kierzek prefato eidem Alexio respondit quod hoc non potest fieri nam multos hebeo amicos. 65 Tamże: quem tandem dictus Alexius interrogavit quis illorum esset propinquior et prefatus Michael respondit quo nemo est propinqior quam Gretham que nunc est uxor dicti Andree Wierczioschek. 66 Tamże: Cui Michaeli dictus Alexius dixit quare tunc eos e domo expulistis cui Michael respondit quia me indignaverunt alias rosgnÿevalÿ mÿe.

13 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 289 a zatem nie miały wpływu na ich decyzję, wydaje się jednak, że podobnie jak wszystkie wcześniejsze dowody zostały przekazane toruńskim rajcom, od których teraz zależały losy rozprawy. Na ortyl toruńskich rajców strony procesu czekały aż do 22 sierpnia 1544 roku, przy czym na opóźnienie rozstrzygnięcia sprawy miały wpłynąć kolejno: doroczny jarmark w Toruniu, sejm w Piotrkowie, wybory rajców i święta wielkanocne 67. Ostatecznie jednak rajcy znaleźli czas na wnikliwe zapoznanie się z genealogiami obu stron konfliktu i rozstrzygnęli, że Greta, będąc córką brata przyrodniego (z jednej matki, a różnych ojców) księdza Michała, jest jego bliższą krewną niż Anna i Mikołaj, będący dziećmi ciotki księdza Michała, a zatem prawo do nieruchomości przysługuje wyłącznie Grecie 68. Wyrok rajców został odczytany w obecności obu stron, które po raz pierwszy w ciągu całego procesu zgodnie go zaakceptowały. Toruński ortyl zamyka zatem spór między Andrzejem Wierczioszkiem i Stanisławem Chilaczem, warto jednak zauważyć, że w księgach ławniczych pojawiają się zarówno kolejne wzmianki o samej kamienicy 69, jak i o dalszych problemach Wierczioszków ze spadkiem po księdzu Michale 70. * * * Przedstawiony powyżej spór stoczony przed sądem ławniczym Starej Warszawy pozwala, jak zaznaczono we wstępie, postawić kilka ostrożnych hipotez na temat kultury prawnej ośrodka. Przede wszystkim, zaskakująca wydaje się duża biegłość w prawie obu stron procesu, które zdają się dość swobodnie poruszać w tej wydawałoby się skomplikowanej materii. Kompetencje te możemy dość łatwo wytłumaczyć przynależnością obu rodzin do elity miasta, przy czym elity rozumianej raczej szeroko. Andrzej Wierczioszek był synem kuśnierza Jana Wirczocha, właściciela licznych nieruchomości, w tym kamienicy na rynku kupionej w 1514 roku za 120 kop groszy 71. Małżeństwo z Gretą związało go z prawdziwie patrycjuszowską rodziną Kazubów, ale sam Andrzej nigdy nie sprawował żadnych miejskich urzędów. Z kolei Stanisław Chilacz sam był kuśnierzem, a nazwisko i zawód odziedziczył po pierwszym mężu swojej żony 67 SW 532, k v: Nam primo decissio remorata fuit per nundinas nostras annuales deinde per comitia incliti Regii Pyotrkovie celebrata in quibus primarios et nostrii consilii maiores cum quibusdam aliis longo certe tempore habuimus quibus tandem absolutis insistendum erat comiciis consularibus ut novi crearentur magistratus mox sacri advenit paschalis celebritas. Sam ortyl podróżował do Warszawy ponad miesiąc wystawiono go 16 lipca 1544 r. 68 Tamże: [ ] dicimus et pronunciamus secundum ius nostrum quod Gretha que est ipsius Michaelis fratris uterini ex altero parente scilicet matre una sed diversis patribus filia proprior est de iure nostro ad percipiendam et retinendam domum lapideam de qua lis agitur quam ipsa Anna et Nicolaus qui sunt legittimi liberi geniti ex amita Martha scilicet sorore Martini Kunka qui fuit parens ipsius Michaelis neque admitti debent ad dictam domum lapideam de iure. 69 Już w 1545 roku Andrzej Wierczioszek miał ją sprzedać za 160 kop groszy i konia wartego 10 kop groszy w półgroszkach, o czym w 1548 roku opowiadali przed sądem świadkowie, wśród których odnajdujemy również Jana Chiliaczika być może syna Stanisława Chiliacza, SW 532, k Ciekawa seria zapisek dotyczy Marcina konwisarza, który według Andrzeja Wierczioszka i jego świadków miał wynieść pewne rzeczy z domu Michała Kierzka wkrótce po jego śmierci. Jak wiadomo, Marcin był obok Stanisława Chilacza drugą osobą, która od początku kwestionowała ważność testamentu księdza Michała, SW 532, k. 67v, 67v 68, 130v. Ostatecznie strony zawarły w tej sprawie ugodę, SW 532, k. 133v. Osobno Andrzej Wierczioszek prowadził również działania w celu odzyskania od Katarzyny Zabikotowej pieniędzy księdza Michała, SW 532 k. 129, Kamienica Jana Wirczocha znajdowała się w północnym rogu wschodniej strony rynku, SW 529, k. 71; ponadto w latach Wirczoch był właścicielem dwóch sąsiadujących ze sobą domów położonych na Grodzkiej, naprzeciw Mansjonarii (SW 528, k. 50, 55, 110). W latach posiadał inny dom na tej ulicy po zachodniej stronie, bliżej rynku (SW 528, k. 97v; SW 529, k. 91), od 1516 r. był właścicielem domu na Krzywym Kole (SW 529, k. 120v), który później przekazał swojej drugiej żonie Katarzynie (SW 529, k. 292).

14 290 KRZYSZTOF MROZOWSKI wcześniej pojawiał się w księgach jako Stanisław Baran 72. Był wielokrotnie ławnikiem i rajcą 73, ale brak związków z największymi rodami Starej Warszawy i miejsce zamieszkania 74 sugerują, że dopiero przecierał swojej rodzinie ścieżkę awansu do grona prawdziwego patrycjatu. Kariera urzędnicza Chilacza może stanowić proste wytłumaczenie kluczowej różnicy zachodzącej między procesującymi się stronami: Stanisław Chilacz we wszystkich zapiskach prowadzi swoje działania samodzielnie, natomiast Wierczioszek regularnie wyręcza się swoim pełnomocnikiem sądowym. W efekcie, rozpatrując działania strony powodowej, możemy z dużą pewnością twierdzić, że znamy ich autora, natomiast akcje podejmowane przez stronę pozwaną mogły być w większym stopniu dziełem jej niestety całkowicie anonimowego prokuratora. Sytuacja ta uniemożliwia nam udzielenie odpowiedzi na wyjątkowo interesujące i istotne pytanie o autorstwo zachowanej w aktach sprawy polskiej mowy sądowej. Jednak abstrahując od tych problemów warto zauważyć, że rozbudowana relacja z procesu pozwala prześledzić szereg zjawisk, które zwykle pozostają dla nas niedostępne. Nawet powierzchowna analiza zapisek poświęconych sprawie pokazuje swoistą symbiozę między kulturą pamięci i pisma. Obie strony korzystają zatem z zeznań świadków, którzy, jak się zdaje jedynie w oparciu o własne wspomnienia, rekonstruują wydarzenie wcześniejsze nawet o kilkadziesiąt lat. Opowieści te przedstawiane są przed sądem pod przysięgą i jak możemy przypuszczać nabierają rangi dowodu dopiero wówczas, gdy są zgodne z relacjami innych świadków, co zmusza strony do jednoczesnego sprowadzania kilku osób. O sile zaufania do pamięci zbiorowej dobrze świadczy fakt, że w mowie sądowej strony pozwanej właśnie powszechna znajomość historii Grety wśród mieszczan warszawskich została przedstawiona jako swoisty dowód w sprawie. Jednocześnie jednak warto zauważyć, że raz złożone zeznania krążą później w odpisach, a obie strony mają wyraźną świadomość wagi pisemnych dokumentów i regularnie przedstawiają odpisy z akt miejskich, wiejskich i kościelnych. Ostatecznie o wadze, jaką obie strony przywiązywały do udokumentowania prowadzonych działań, najlepiej świadczy fakt, że niemal wszystkie etapy procesu możemy odnaleźć na kartach ksiąg ławniczych Starej Warszawy. Warto jednak pamiętać, że o ile zeznania świadków i wystąpienia obu stron były pieczołowicie wpisywane do księgi, o tyle przedstawiane przez strony dokumenty zgodnie z tradycją konsekwentnie odczytywano na głos w sali sądowej. Wyjątkowo bogaty materiał źródłowy skłania również do postawienia pytania o typowość analizowanej sprawy i jednocześnie o typowość działań podejmowanych przez jej strony. Nie ulega wątpliwości, że w szesnastowiecznej Warszawie spory spadkowe były zjawiskiem powszechnym, jednak najczęściej rozwiązywano je metodą arbitrażu, która z jednej strony gwarantowała wszystkim zainteresowanym uwzględnienie ich racji, a z drugiej zapewniała relatywną trwałość podjętych ustaleń. Procesy spadkowe wydają się zjawiskiem rzadszym, przy czym warto być może przypomnieć, że dokonanie wpisu do ksiąg miejskich było dobrowolne i dodatkowo wiązało się z określonymi kosztami. W efekcie księgi zawierają jedynie te informacje, za które ktoś był skłonny zapłacić. W tym kontekście możemy podejrzewać, że niety- 72 SW 2, k. 64v, 1532 r. Stanisław Baran przekazuje ogród zmarłego Stanisława Chilacza, Janowi Chilaczowi. W późniejszych dopiskach Baran pojawia się już jako Stanisław Chilacz. 73 Ławnikiem w latach , rajcą w latach , 1535, 1544, ; Stanisław Chylyacz pojawia się również w zachowanych dla lat i 1570 spisach członków bractwa ławniczego, do którego od XV wieku należeli obecni i byli członkowie władz i ich żony, WE 216, k. 101 i następne. O spisach rajców i ławników Starej Warszawy i bractwie por. K. Mrozowski, Praktyka kancelaryjna a hierarchia społeczna. Spisy urzędników jako źródło do badań nad społeczeństwem Starej Warszawy u schyłku średniowiecza ( ), Archeion, t. CVIII, 2011, s Można podejrzewać, że do 1534 roku Stanisław Chilacz mieszkał w domu na Cudnej (dzisiejsza Piwna) kupionym przez pierwszego męża Anny w 1504 r., który był własnością rodziny do 1537 roku. W 1534 roku St. Chilacz kupił dom na Grodzkiej (dzisiejsza Świętojańska), co można traktować jako świadectwo awansu społecznego rodziny, SW 528, k. 73, 1504 r.; SW 530, k. 240, 1534 r.

15 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 291 powy był nie tyle sam spór Grety Wierczioszkowej z Anną Chilaczową, co osobliwa potrzeba dokumentowania wszystkich podejmowanych przez strony działań. Pytanie o unikatowość dotyczy jednak szczególnie zachowanej w aktach mowy sądowej pełnomocnika Andrzeja Wierczioszka, którą również można uznać za swoisty dowód na wyjątkową rangę sprawy. Jednak nawet jeśli przyjmiemy, że tekst ten ma istotnie ekstraordynaryjny charakter, warto zauważyć, że pojawiają się w nim zwroty i frazy, które musiały się regularnie powtarzać w miejskich sądach ( Panie miły wójcie, mienie ruszające i leżące, itd.), a zatem zawiera on szereg informacji na temat codzienności funkcjonowania miejskich władz. Dodatkowo analiza treści mowy i jej regestu pokazuje sposób powstawania wpisów do ksiąg miejskich, a w szczególności odkrywa mechanizm przenikania do nich pojedynczych słów z języków wernakularnych. W tym kontekście warto się jeszcze zastanowić nad kwestią języka, którym posługiwano się i na co dzień, i w trakcie interesującego nas procesu w sądzie ławniczym. Fakt, że cała mowa została napisana i odczytana w języku polskim, zasadniczo sugeruje, że słuchający jej ławnicy musieli ten język rozumieć, jednocześnie jednak warto zauważyć, że jej treść została również przetłumaczona na łacinę. Ten niełatwy wyczyn mógł wynikać z drobnych różnic między treścią mowy a faktyczną treścią wystąpienia pełnomocnika Wierczioszka, ale wydaje się, że podejmując trud przekładu pisarz mógł się również kierować silnym przeświadczeniem, że to właśnie łacina jest odpowiednim językiem dla prowadzonych przez ławę ksiąg. Abstrahując jednak od powodów, dla których mowę wpisano w obu językach, wypada zauważyć, że ta szczególna sytuacja umożliwia dokonanie oceny kompetencji zarówno miejskiego pisarza, jak i autora mowy. Spójność obu przekazów świadczy bowiem nie tylko o biegłości w łacinie notariusza, lecz także o wysokiej klarowności przekazu pełnomocnika Andrzeja Wierczioszka i dużej precyzji języka, którym spisane zostało jego wystąpienie. Wreszcie, powracając na koniec naszych rozważań do spraw ostatecznych, wypada zauważyć, że gdyby istotnie spisanie przez księdza Michała testamentu uchroniło jego krewnych od kłótni i sporów, byłaby to jednak dla nas duża strata. Adres Autora: Mgr Krzysztof Mrozowski Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/ Warszawa Aneks 1 Schemat genealogiczny stron sporu

16 292 KRZYSZTOF MROZOWSKI [SW 531, k. 414v] Panÿe mili voÿczie mÿlÿ panovie ia iako procurator slawnÿeÿ panieÿ Grethi Wierczioszkoveÿ. miesczki Warschewskieÿ slissącz zalobą panieÿ Annÿ Chiliaczoveÿ ÿeÿ mąza pana Stanislawa Chil: iaczava ÿ ÿeÿ bratha pana Niklia mÿesczan Warschowskich. ktorzi ÿą pozivaÿą o spadek ÿ o ÿmienÿe chwaliebnego xiądza Michala Kierzka baccalarza. ktore mÿal Warschovie povia: daiącz. abi do nÿego bili blÿsschi a tho wten obiczaÿ ÿsch panÿ [k. 415] Anna Chiliaczowa ÿ Nikiel movią abi bilÿ ssią urodzilÿ spanieÿ Mar: thi Raczkoweÿ. ktora panÿ Mar tha Raczkowa poviadaÿą abi bila siostra rodzona zoÿcza szmathkii slawnemu panu Marczinovÿ Kun: cze miesczanÿnovi Warschewskie: mu. oÿczu wlasznemu przerzeczo: nego xiądza Michala. a thak iszbi ssobie bilÿ cziotecznÿ a wu: ÿecznÿ rodzenÿ brath y ssiostra themu tho xsiądzu Michalovÿ. Przecziwko themu ia thak movia zachovivaÿącz ssobie wsschiczkii obronÿ prawne. vivodi ÿ dovodi. Naprzod strona moÿa nÿevie ÿ viari nÿedava thakieÿ krewnosczi mÿedzi przerzeczona panÿą An: ną ÿ spanem Niklem a mÿe: dzi kxiądzem Michalem [...] Abi thak bilo. thedi ia ÿmÿenÿem panÿeÿ Grethi Vierczioskoveÿ poviadam. ÿsch tha panÿ Wÿer: czioschkova blisscha iesth do spath: ku ÿ do ÿmienÿa Liezączego [k. 415v] ÿ ruschaiączego po przerzeczonem xiądzu Michalie baccalarzu. a thako przerzeczonÿ Maczieÿ ÿ Michal bilÿ braczia rodzonÿ ziedneÿ math: kii. bo tha panÿ Dorotha miala dwu mązu. pierwschego Stanislava kierz: ka. sktorego ssią przerzeczonÿ Ma: czieÿ urodzil. wtorego pana Mar: czina Kunka sktorego ssią przerze: czonÿ kxiącz Michal Baccalarz Aneks 2 Mowa sądowa pełnomocnika Andrzeja Wierczioszka urodzil. a thako panÿ Gretha Vierczioskowa iesth sinowicza rodzo: na przerzeczonego xiądza Michala baccalarza. czemu ieslÿ nÿevierzi gothova panÿ Gretha thego doviescz. A stand Mÿlÿ panowie. panÿe Voÿczie ÿ panowie lawnÿczi zna: czie krewnoscz ÿ bliskoscz panÿeÿ Grethi ku przerzeczonemu xiądzu Michalovÿ. ÿ tho dalÿbog vedlie prava spraviedlÿvie ossądziczie. a panÿeÿ Greczie iako Blischeÿ tho ÿmÿenÿe przikazeczie... A wschakosch ku viąthschemu obiassnÿenÿu spraviedlÿvosczi panÿeÿ Grethi vÿerczioskoweÿ vivodza ÿ poviadam ÿsch dwo: [k. 416] iaka iesth liczba slopnÿow krewneÿ blÿskosczi. iedna podlug prava <duchownego> kto: ra zaliezi ku sviąthemu malzen: stwu. tam lÿczą dwu brathu albo sio: stri rodzone. albo thesz przirodne wpÿr: wschim slopnÿu. ych dziathkÿ ve: wtorem slopnÿu. Wnuk albo wnącz: ka wtrzecziem slopnÿu. A thak da: liey postąpuÿącz asch do piąthego ktorego nÿerussaÿą. ÿeslÿ gdzie thi slopnÿe nÿessą ssobie rowne. isch ziedneÿ stronÿ ossobi szą blÿsche korzenÿa a sdrugieÿ dalsche the: di biva pogliądanie na dalschi slopienÿ a tho ku malzenstwu. a wschakosch wszdÿ wteÿ lÿczbie duchowneÿ pamiąthaią na blissi ÿ na dalschi slopienÿ iako kiedi krewnÿ bivaÿą sobie blyschi. ssyednej stronÿ. a sdrugieÿ stro: nÿ wdalschem slopnÿu. ia: ko thesz tho iesth mÿedzi panÿą Grethą. a mÿedzi xiądzem Mi: chalem baccalarzem [...] [k. 416v] Druga lÿczba slopniow krewnosczi. isch vedlie prava Czessarskiego. a tha zaliezi ku brathu branÿu ÿmÿe: nÿa spathku po umarleÿ rącze gdzie tham liczba ilie ossob stąpuiączich albo stronnÿch albo pobocznÿch thi: lie liczą slopnÿow. davaÿącz na prziklad vedlug prava duchow: nego dwa braczią. dwÿe ssiestrze

17 SPÓR O SPADEK W STAREJ WARSZAWIE, POŁ. XVI W. 293 albo ÿch viączeÿ. od iednego oÿcza ÿ od iedneÿ mathkii. albo thesz od iednego oÿcza a od inscheÿ math: kÿ. albo thesch od iedneÿ mathkii. a od inschego oÿcza. thakie dziathkii ssą ssobie wpiervem slopnÿu. a ich zassią dziathki wthorem slo: pnÿu. a wnuczka wtrzecziem slopnÿu. A gdzie thak iesth. ÿsch ziednego oÿcza zrosznÿch sÿnow ssą wnucząthą ÿ prawnuczątha thedi lÿcza ÿsch thÿ wnuczątha ssprawnucząthi ssą ssobie zie: dneÿ stronÿ wtorem a sdru: gieÿ stronÿ wtrzecziem slopnÿu krewnosczi [...] Inaczeÿ lÿczą vedlie prava Czessar: skiego. bo tham dwa Braczia ro: [k. 417] dzenÿ są ssobie wthorem slopnÿu. a ich sinovie wczwarthem slopnÿu. iako thesz mÿedzi themÿ ossobamÿ pravuÿączemÿ ssią iako poviada pa: nÿ Chiliaczowa ÿ pan Nikiel ÿsch ssią urodzilÿ spanÿeÿ Marthi Racz: koveÿ ssiostri rodzoneÿ pana Mar: czina Kunkii. thedi acz nÿevie: dziecz. ktori iesth ich korzenÿ tho iesth ocziecz ÿ mathka thedi wszdi vedlug ich poviesczi ÿ podlug lÿczbi prava duchownego Marczin Kunka a Martha Raczkova bi: lÿ wpÿrwschim slopnÿu. a Mi: chał bacalarz sin Marczinow spanÿą Anna Chiliaczova wtho: rem slopnÿu. A vedlug pra: va Czessarskiego pan Marczin Kunka spanÿą Marthą Racz: kovą wthorem slopnÿu. bo pan Marczin czinÿ ieden slo: pienÿ a panÿ Martha drugÿ. Zassią kxiącz Michał baccalarz spanÿą Anna Chyliaczową ÿ [k. 417v] sspanem Nikliem wczwarthem slop: nÿu. bo xiądz Michal baccalarz czinÿ ieden slopienÿ. pan Marczin Kunka drugÿ panÿ Martha Racz: kova trzeczi panÿ Anna Chilia: czova spanem Nikliem czwartÿ. Alie lÿczącz slopnÿe miedzi panÿą Grethą Vierczioszkovą a xiądzem Michalem baccalarzem korzenÿ od ktorego krewnoscz ÿdzie iesth pewnÿ. tho iesth panÿ Dorotha mathka rodzona pana Maczie: ÿa Kierzka ÿ kxiądza Michala baccalarza. Czÿ dwa pan Maczieÿ xiadz Michal podlug prawa duchownego ssą ssobie wpÿer: wschim slopnÿu a panÿ Gretha Vierczioszkova xiądzu Michalowi zÿedneÿ stronÿ wpÿrwschim a dru: gieÿ stronÿ wthorem slopnÿu blizeÿ nÿsch panÿ Chiliaczova albo pan Nikiel. a vedlug liczbi prava Czessarskiego xiądz Michal baccalarz panu Ma: czieÿovÿ Kerzkovÿ iesth wtho: rem. a paniey Greczie Vÿer: [k. 418] czioskoveÿ wtrzecziem slopnÿu. czo xÿądz Michal baccalarz czinÿ ieden. pan Maczieÿ wtorÿ a panÿ Gre: tha Vierczioszkova trzeci slopienÿ. Daÿ tho bi dzisz bila ziva panÿ Martha Raczkova ÿ Maczieÿ Kierzek a domagala ssią spathku po xiądzu Michale baccalarzu thedi blisschi bi bil brath zie: dneÿ mathkii rodzonÿ nÿslÿ czioth: ka rodzona a thako ÿ dzieczÿ nÿemaÿą viaczeÿ prava nÿsch rodziczi iesth thesch othim pÿssmo wpravie Czessarskiem. sktorego ÿnsche prava vrosli wxiągach ktore zową. C[odex] de l[egi]timis he[re]dib[us] ant[e]cessante etc. gdzie ssą slova thakie po bracziech zobu dwu rodziczu ÿ po ÿch sÿnÿech przi: zivaÿą ku spathkom braczią ÿ ssiostri ÿ ÿch ssÿnÿ. ktorzi są thilko ziednego rodzicza. a czÿ thesz sinovie albo dziewki braczieÿ przirodneÿ bivaÿą przekladanÿ [k. 418v] iako blissÿ nad striÿa umarlego ÿ nad ÿnsche ÿm podobne. tho iesth nath czothkii ÿ dalieÿ. Tho thesz mÿlÿ panovie iesth. ÿsch nÿebosczik Marczin Kunka wlal wlasznoscz prava. ktore ssam trzimal na pa: ssierzba tho iest na pana Mathi: ssa <Kierzka> oÿcza zonÿ moÿeÿ liczącze A thak ssyn odnÿego nÿcz nÿemogl mÿecz nÿebosczik xiądz Michal. Przithim mÿlÿ panovie iesth war: schevie vielie lÿudziem viadomo.

18 294 KRZYSZTOF MROZOWSKI ÿ pelno theÿ slavÿ. ÿsch przerze: czonÿ xiądz Michal baccalarz przerzeczoną panÿą Grethą Vier: czioskovą choval. ktorą ocziecz dal vopek. ÿ mathką. ÿako bra: thu a Caplanovy. ÿ ÿmienÿe sswe zapissal ku vierneÿ rancze - othem podlie prava- viedządz othem podlie prava. ze kaplan ÿmienÿa thakiego iako sswego nÿemogl oddalicz vopcze rącze ssmlodosczi ieÿ choval ÿ przisla ku liatham za mąsz dal za pana Andrzeia Vierczioska [k. 419] iako striÿ ÿ opiekalnÿk ÿ spolu ssnÿm ÿą do domu vÿodl ÿ ssam ssnÿmÿ spolu mÿeskal [...] Thesch tho xiądz Michal bacca: larz viedzial ze nÿebilo blÿscheÿ do spathku iedno panÿ Gretha. a ÿsch thesch iako kaplan nÿemogl oddalicz anÿ zachovacz ÿmÿenÿa do obczich rąku thedi ÿe Greczie testamentem wlassną raką zwro: czil. ÿ vÿznal ÿsch ÿe mÿal wrządzenÿu sswoÿm. vÿznal thesch ÿsch nÿeiego wlassne bilo maiącz pana Boga przed oczi: ma ÿ szba<we>nÿe sswe ze bi nÿebil panu Bogu vÿnÿen ÿ ssÿnoviczi ssveÿ [...] Thocz iesth moÿ laskavÿ panovie vyvod podlie ssviątheÿ sspra: viedlivosczi ÿ podlie pÿssma ÿawnego viviedziony nÿsslÿ poruczamÿ tho viąthschemu rozumovÿ v. m. iako them [k. 419v] ktorem pravo wsschiczkiego miasta Warschewskiego iesth polieczono. A thak v. m. proschą moÿch panow banczącz ze panÿ Gretha do thego ÿmÿenÿa Bozem prawem ÿ krew nÿm iesth blÿscha. Abisczie tho ieÿ ÿmienÿe przissądzilÿ a panÿeÿ Chiliaczoveÿ ÿ Niklovÿ brathu ÿeÿ vieczne mÿlczenÿe przikazalÿ. Czo ieslÿ racziczie udzieliacz na przod u pana Boga od plathą. ÿ wschiczkich lÿudzi slavą viecz: ną otrzimaczie. Abo ieslÿ v.m. podlie thego vivodu skassnÿ udzie: laczie zadne pravo v.m.nÿepo: ssandzÿ. A CONTROVERSY OVER INHERITANCE AS TESTIMONY OF THE LEGAL CULTURE OF OLD WARSAW IN THE MID 16 TH C. The article describes a lawsuit concerning an inheritance from Rev. Michał Kierzk, a curate of St John s collegiate church in Warsaw, brought to the magistrate court in the mid 16 th c. The controversy has been reconstructed on the basis of records from magistrate court books. The case, which continued for many years, was remarkable since both sides were extraordinarily proficient in law as well as particularly careful to have all their actions recorded in municipal books. Consequently, the relevant records include not only the contents of the testament that was the source of controversy but also copies of consistorial acts, numerous and most vivid testimonies provided by witnesses, legal opinions issued by the high court of Chełm law in Toruń, and finally a royal sentence. The most interesting document pertaining to the case is the speech delivered in court by the defendant. This erudite, perfectly structured speech was delivered and written down in Polish but in the magistrate court book it is preceded with a Latin version. A comparison of the two versions reveals the professional rules followed by the municipal clerk and allows us to assess his skills. The controversy as a whole, on the other hand, provides a starting point for a reflection on the legal culture of old Warsaw at the turn of a new epoch, as it sheds light on such issues as the relationship between the culture of writing and of memory or the role of vernacular languages in town chanceries. Translated by Izabela Szymańska