hieroglifów Majów Wprowadzenie do Podręcznik dla uczestników warsztatów 14-ta Europejska Konferencja Majanistyczna Kraków, 9-14 listopada 2009 r.

Transkrypt

1 Wprowadzeie do hieroglifów Majów Podręczik dla uczestików warsztatów Wydaie pierwsze, ta Europejska Koferecja Majaistycza Kraków, 9-14 listopada 2009 r. Harri Kettue Uiversity of Helsiki & Christophe Helmke Uiversity of Copehage Przekład a język polski: Boguchwała Tuszyńska Uiwersytet im. Adama Mickiewicza, Pozań, Polska

2 SPIS TREŚCI: Przedmowa.... Podziękowaia.. Iformacje a temat ortografii.. I. Wprowadzeie Historia rozszyfrowaia pisma Początki pisma Majów Język(i) hieroglifów... II. System pisma Zasady trasliteracji i traskrypcji tekstów Majów Kolejość odczytywaia 6. ZłoŜeia glifów, ifiksy i połączeia. 7. Logogramy. 8. Sylaby (sylabogramy) 9. Dopełieia foetycze Określiki sematycze i zaki diakrytycze 11. Wielozaczeiowość: homogramy i homofoy 12. Liczba odczytaych glifów III. Gramatyka Szyk wyrazów 14. Czasowiki. 15. Rzeczowiki i przymiotiki Zaimki IV. Typowe struktury i treść iskrypcji 17. Iskrypcje a zabytkach kamieych 18. Ceramika 19. Kodeksy. 20. Przedmioty przeośe Dodatek A: Wybrae teksty.. Dodatek B: Tytuły. Dodatek C: Glify określające więzy pokrewieństwa Dodatek D: Glify emblematy Majów z okresu klasyczego Dodatek E: Iformacje a temat kaledarza. Dodatek F: Sylabariusz. Dodatek G: Alfabet biskupa Diego de Lada... Dodatek H: Trasliteracja foem języka majańskiego klasyczego Dodatek I: Narządy i miejsca artykulacji.. Dodatek J: Harmoia a dysharmoia, wyrzutia foemowa i rekostrukcja krtaiowych głosek szczeliowych <trących> w pismie hieroglificzym Majów.. Dodatek K: Iformacje o gramatyce języka majańskiego klasyczego... Dodatek L: Przykład aalizy hieroglificzej Zwięzły słowik majańsko-polski Słowik tematyczy majańsko-polski.. Czasowiki.. Rzeczowiki i przymiotiki Ie części mowy i afiksy gramatycze. Glosariusz termiologii ligwistyczej Skróty uŝywae w aalizie morfologiczej i aalizie gramatyczej Źródła bibliograficze i literatura uzupełiająca

3 SPIS ILUSTRACJI 1 : Okładka: Scea z wazy (tzw. Waza kolibra ) z Pochówku 196 w Tikal (rysuek: W.R. Coe) Rycia 1: Stela A, Copa, Hoduras.. Rycia 2: Scea z Kodeksu Madryckiego.. Rycia 3: Scea z Kodeksu Drezdeńskiego Rycia 4: NadproŜe 8, Yaxchila, Meksyk Rycia 5: Wizeruek i tekst z przerobioego olmeckiego pektorału jadeitowego. Rycia 6: Przykład mowy iezaleŝej z iskrypcji a Paelu 3, Piedras Negras.. Rycia 7: Afiksy zaimkowe ergatywe i absolutywe w języku majańskim klasyczym. Rycia 8: Stroa 9 Kodeksu Drezdeńskiego... Rycia 9: Stroa 91 Kodeksu Madryckiego... Rycia 10: Stroa 6 Kodeksu Paryskiego... Rycia 11: Stroa 8 Kodeksu Grolier. Rycia 12: Dola część stroy 56 Kodeksu Madryckiego. Rycia 13: Rzeźbioa kość z Pochówku 116, Tikal... Rycia 14: Iskrypcja ze Steli 3 (część góra), Piedras Negras, Gwatemala. Rycia 15: Stela 4 (A1-B5), Ixtutz, Gwatemala. Rycia 16: NadproŜe 2, Yaxchila, Meksyk.. Rycia 17: Zaczik 4 Boiska do gry w piłkę, Caracol, Belize. Rycia 18: Ołtarz 23, Caracol, Belize. Rycia 19: Pael 96 Glifów (A1-F8), Paleque, Meksyk.. Rycia 20: Pael 96 Glifów (G1-L8), Paleque, Meksyk.. Rycia 21: Jadeitowy toporek iezaego pochodzeia, Płytka z Leide.. Rycia 22: Moumet 101, Toia i Stela 6, Itzimte, Meksyk.. Rycia 23: Glify emblematy Majów z okresu klasyczego... Rycia 24: Wybrae glify emblematy Majów okresu klasyczego... Rycia 25: Mapa ziem Majów ukazująca główe staowiska archeologicze.. Rycia 26: Alfabet biskupa Diego de Lada.. Rycia 27: Miejsca artykulacji... Rycia 28: NadproŜe 10, Yaxchila, Meksyk Wszystkie rysuki i grafiki wykoał Harri Kettue, chyba Ŝe podao iaczej. 3

4 SPIS TABEL 2 : Tabela I: Typowe rodzaje glifów spotykaych a aczyiach ceramiczych Majów z okresu klasyczego. Tabela II: Przykłady dystrybucji diachroiczej i róŝorodości paleograficzej złoŝeń wyrazów ozaczających rodzaje aczyń... Tabela III: Porówaie wyidealizowaych form aczyń i glificzych przedstawień rodzajów aczyń spotykaych w iskrypcjach... Tabela IV: Typowe tytuły królewskie.. Tabela V: Glify określające więzy pokrewieństwa... Tabela VI: System dwudziestkowy a system dziesięty.. Tabela VII: System dwudziestkowy zmodyfikoway do obliczeń kaledarzowych... Tabela VIII: Liczebiki (od 0 do 19) Majów z okresu klasyczego Tabela IX: Zestawieie astępujących po sobie dat kaledarza Tzolk i Tabela X: Paowie Nocy.. Tabela XI: Nazwy okresów w Długiej Rachubie i w Liczbach podających upływ czasu Tabela XII: Nazwy di: kaledarz Tzolk i. Tabela XIII: Nazwy miesięcy : kaledarz Haab. Tabela XIV: Sylabariusz... Tabela XV: Spółgłoski języka majańskiego klasyczego Tabela XVI: Samogłoski języka majańskiego klasyczego. Tabela XVII: Narządy i miejsca artykulacji. Tabela XVIII: Przykłady oparte a zasadach dysharmoii.. Tabela XIX: Przykłady słów z wyrzutią foemową... Tabela XX: Przykład róŝej pisowi imieia Ahkul Mo z NadproŜa 10, Yaxchila.. Tabela XXI: Zestawieie róŝej pisowi prowadzące do odmieej artykulacji Tabela XXII: Przykłady zmia gramatyczych w czasie i przestrzei: chum- Tabela XXIII: Przykłady zmia gramatyczych a przestrzei czasu: hul-. Tabela XXIV: System stro czasowika w języku majańskim klasyczym Tabela XXV: Zwięzły słowik majańsko-polski.. Tabela XXVI: Przykłady zaimków z języka majańskiego klasyczego w tekstach hieroglificzych Wszystkie rysuki i grafiki wykoał Harri Kettue, chyba Ŝe podao iaczej. 4

5 PRZEDMOWA W ciągu ostatich czterdziestu lat byliśmy świadkami zaczącego rozwoju a polu epigrafiki Majów. Celem tego podręczika jest wprowadzeie do auki hieroglifów Majów i jest o przezaczoy do uŝytku w połączeiu z warsztatami słuŝącymi ich pozaiu. Naszym zamiarem było zebraie i przekazaie w zrozumiałej formie ostatich osiągięć w epigrafice (czyli badaiach ad hieroglifami) Majów. Podręczik przezaczoy jest dla początkujących 3 uczestików wspomiaych warsztatów. Autorzy będą wdzięczi za wszelkie kometarze odośie treści i układu tego podręczika, gdyŝ pozwoli to a przygotowaie w przyszłości jego ulepszoej wersji. Czytelików uprzedzamy, Ŝe zgodie z podaą powyŝej iformacją, podręczik te wykorzystyway jest podczas warsztatów, a zatem przedstawia jedyie pewie zarys systemu pisma i w celu jak ajlepszego skorzystaia z ksiąŝki doradzamy jej czytelikowi uczestictwo w warsztatach i wykładach poświęcoych pismu dawych Majów, jakie prowadzoe są przez wiele osób i istytucji z całego świata. PODZIĘKOWANIA Przez lata mieliśmy sposobość oraz zaszczyt współpracować z ajlepszymi epigrafikami a świecie i często mieliśmy okazję pozawać owo odczytae glify z pierwszej ręki, tz. od osób, które je odkrywały. Jako Ŝe zaczą część aszego bagaŝu itelektualego zawdzięczamy wikliwości kolegów, chcielibyśmy wspólie podziękować im za ich wkład w te podręczik, iezaleŝie od tego, czy był o miej lub bardziej świadomy, bezpośredi albo mimowoly. Są to: Erik Boot, Pierre Robert Colas, Staley Gueter, Nikolai Grube, Stephe Housto, Justi Kerr, Alfoso Lacadea, Barbara MacLeod, Simo Marti, Joel Palka, Dorie Reets- Budet, Lida Schele, David Stuart, Robert Wald, Søre Wichma i Marc Zeder. Specjale podziękowaia kierujemy teŝ do kolegów (Igacio 3 Podręczik te jest rówieŝ przezaczoy dla bardziej zaawasowaych studetów i aleŝy podkreślić, Ŝe iektóre jego części (p. Rozdział 4: Zasady trasliteracji i traskrypcji tekstów Majów, Dodatek J: Pisowia harmoicza a dysharmoicza, wyrzutia foemowa i rekostrukcja krtaiowych głosek szczeliowych <trących> w piśmie hieroglificzym Majów oraz Dodatek K: Iformacje o gramatyce języka majańskiego klasyczego), przezaczoe są dla studetów juŝ obezaych z systemem pisma Majów, a przez osoby początkujące będą jedyie czytae pobieŝie. Wprowadzeie jest celowo moŝliwie ajkrótsze, ale podczas warsztatów słuchacze będą zapozawai z dodatkowymi iformacjami a temat zawiłości pisma Majów. Cases, Alfoso Lacadea, Simo Marti, Christia Prager i Søre Wichma), którzy podsuęli am cee sugestie i wieśli poprawki do wcześiejszych wersji podręczika. Poadto pragiemy podziękować Atti Arppe i Matti Miestamo za ich wikliwe i twórcze spostrzeŝeia oraz wyikające z tego modyfikacje w części ksiąŝki poświęcoej ligwistyce. Pragiemy szczególie podziękować zmarłej juŝ Lidzie Schele za zapoczątkowaie tej formy prezetacji pisma hieroglificzego Majów, jaką są warsztaty. Rzeczą ie miej waŝą są bardziej osobiste wyrazy wdzięczości autorów. Podziękowaia autora seiora skierowae są do Asty, Hilly i Otso Kettue za ich wsparcie i uczucia. Autor juior kieruje swe podziękowaia do Reiharta, Fraçoise i Erika Helmke za ich iestrudzoe wsparcie uczuciowe i fiasowe. Z uwagi a fakt, iŝ podręczik te jest przezaczoy dla początkujących studetów i z zamierzeia staowi jedyie zwięzłe wprowadzeie do tematu, ie uda am się wymieić w im wszystkich osób, które zajmowały się rozszyfrowywaiem poszczególych hieroglifów bądź przedstawiaiem związaych z tym owych pomysłów, uwag i odkryć. Pragiemy zatem przeprosić za jakiekolwiek istote przeoczeia w podziękowaiach i będziemy wdzięczi za wszelkie uwagi w tej sprawie. INFORMACJE NA TEMAT ORTOGRAFII JuŜ od samego początku badań ad cywilizacją Majów zasady ortografii staowiły prawdziwe utrapieie. Wyrazy z języka Majów były i adal są zapisywae a róŝe sposoby. Jedym z ajlepszych i zarazem pouczających przykładów jest słowo pa, władca, król, które pojawia się w literaturze a temat Majów w co ajmiej pięciu formach: ahau, ahaw, ajau, ajaw i ajaw. Od mometu zatwierdzeia owych urzędowych alfabetów języków majańskich Gwatemali (Acuerdo Guberativo umero [23.XI.1987 r.]) i jego modyfikacji (Acuerdo Guberativo umero [2.III r.]) oraz późiejszej publikacji (Leguas Mayas de Guatemala: Documeto de referecia para la prouciació de los uevos alfabetos oficiales), większość badaczy kultury Majów a całym świecie (choć ie wszyscy) zaczęło posługiwać się w swych publikacjach owym alfabetem. Jeśli chodzi o stosowaie owego alfabetu, to moŝa dostrzec róŝe sposoby podejścia do tego zagadieia. Zasady ortografii dotyczą zazwyczaj czterech grup wyrazów:

6 (1) słów uŝywaych w róŝych językach Majów; (2) słów Majów uwaŝaych za częściowo iezmiee w termiologii stosowaej w badaiach ad cywilizacją Majów (jak azwy di i miesięcy [wywodzące się z języka jukateckiego z czasów koloialych]); (3) azw miejscowych i imio własych; (4) azw języków i grup eticzych. Na jedym krańcu takiej skali mamy badaczy, którzy stosują owy alfabet dla słów w językach Majów, ale zazwyczaj zachowują stare alfabety (pochodzące z czasów koloialych) w przypadku słów z grup #2-4. W środku skali zajdują się uczei, przyjmujący róŝe rozwiązaia. Niektórzy posługują się owym alfabetem tylko dla majańskich języków Gwatemali (grupa #1), a w pozostałych wypadkach uŝywają starych alfabetów. Jedi i drudzy mogą więc stosować zarówo starą, jak i ową ortografię w przypadku wyrazów z grupy #2. Szczególie dobrym tego przykładem jest tutaj określeie jedego z di Majów: Cauac/Kawak (zobacz sekcję Nazwy di poiŝej). Są teŝ badacze, którzy wprowadzają owe alfabety ie tylko w przypadku wyrazów z grup #1-2, ale rówieŝ dla grup #3-4, pisząc Yukata zamiast Yucata, Waxaktu zamiast Uaxactu i K iche zamiast Quiche lub Quiché. Poza tym, większość uczoych, którzy zaczęli stosować ową ortografię we wszystkich podaych powyŝej przypadkach, adal zachowuje zasady ortografii tradycyjej dla języków i grup eticzych spoza ziem Majów, uŝywając w tym samym tekście takich słów jak Q eqchi, Kaqchikel i Wastek obok Mixe, Zoque i Nahuatl, zamiast stosować jedą z astępujących opcji: (a) Q eqchi, Kaqchikel, Wastek, Mihe, Soke i Nawatl (b) Kekchi, Cakchiquel, Huastec, Mixe, Zoque i Nahuatl. W całym tym zamieszaiu staramy się zająć staowisko jak ajlepiej uzasadioe, kosekwete i spóje. Postaowiliśmy przyjąć astępujące zasady: w przypadku słów majańskich z podaych powyŝej grup #1 i #2 zdecydowaliśmy się a stosowaie owego alfabetu. Nie będziemy uŝywać go jedak dla topoimów, gdyŝ są oe przyjęte w słowictwie geograficzym, m.i. a mapach i zakach drogowych, a co za tym idzie odzwierciedlają ogóloświatowy zwyczaj aturalego zamroŝeia azw miejscowości (a tej samej zasadzie azwy miast Leicester i Gloucester w Aglii podawae są zgodie z zasadami starej ortografii i ich pisowi ie zmieioo odpowiedio a *Lester i *Gloster). Zatem staramy się zachować tradycyją ortografię w przypadku takich azw miejsc jak Yucata (a ie *Yukata), Edza (a ie *Etz a lub *Ets a), Coba (a ie *Koba) i Uaxactu (zamiast *Waxaktu lub *Waxaktuu). Uzaliśmy rówieŝ za zbytecze zazaczaie akcetów w słowach Majów, gdyŝ we wszystkich wyrazach pochodzeia majańskiego akcet pada a ostatią sylabę. Dlatego teŝ wyelimiowaliśmy akcety pochodzeia hiszpańskiego, pisząc p. Toia zamiast *Toiá 4 W przypadku azw języków majańskich i acji zdecydowaliśmy się jedak a przyjęcie owej ortografii ze względów praktyczych i logiczych: praktyczych, poiewaŝ owe azwy języków i acji zostały zaakceptowae (z kilkoma wyjątkami) przez większość uczoych zarówo w Ameryce Środkowej, Meksyku, Staach Zjedoczoych, jak i Europie (bez względu a to, jakimi językami sami się posługują); logiczych, gdyŝ owa ortografia zaczie lepiej odzwierciedla azwy języków i acji iŝ starsza, czasami iezbyt kosekweta. Takie rozumowaie ie jest jedak akceptowae przez część badaczy, którzy opierając się a skądiąd sesowej i dobrze zbudowaej argumetacji utrzymują, Ŝe azwy języków majańskich i acji moŝa traktować jak a przykład słowa agielskie w języku agielskim, czyli ie ma podstaw, aby zmiaa ortografii daego języka spoza agielskojęzyczej części świata wpływała a ortografię języka agielskiego. Zgodie z takim właśie rozumowaiem osoby polskojęzycze uŝywają takich słów jak język iemiecki (zamiast *Deutsch), zwiedzają takie kraje i miejsca jak Bretaia (a ie *Bretage), Saksoia (a ie *Sachse) i Filadia (a ie *Suomi), mówią o języku fracuskim (a ie *fraçais), szwedzkim (a ie *sveska) i hiszpańskim (a ie *español) itd. Z aszego puktu widzeia azwy języków majańskich i acji ie aleŝą do tej samej kategorii co podae wyŝej przykłady. Są oe miej zae i rzadziej uŝywae w codzieej mowie i piśmie, a co za tym idzie, są w razie potrzeby łatwiejsze do skorygowaia. W tym podręcziku będziemy stosować owy alfabet i ową ortografię w przypadku majańskich azw i termiologii, ale będziemy adal uŝywać starej ortografii przy posługiwaiu się azwami pochodzeia majańskiego, które zostały wcieloe do języka agielskiego. Zasady starej lub tak zwaej koloialej ortografii zostały tutaj przyjęte do określaia azw miejsc (czyli topoimów). Jedyą poprawką do ortografii stosowaej we współczesych językach majańskich w Gwatemali (patrz powyŝej) jest usuięcie zbyteczego apostrofu ozaczającego zwarcie głośi bilabialej głoski /b/, gdyŝ w językach majańskich ie ma róŝicy pomiędzy /b/ a /b / (z wyjątkiem słów zapoŝyczoych z języka hiszpańskiego). 4 Na przykład a tej samej zasadzie wszystkie słowa w języku polskim (w tym azwy miejscowości) ie są opatrzoe akcetem ze względu a fakt, Ŝe w języku polskim akcet zawsze pada a przedostatią sylabę; mamy zatem Pozań a ie *Pózań, Warszawa a ie *Warszáwa (gwiazdki * zostały uŝyte w celu wskazaia błędej pisowi). 6

7 I WPROWADZENIE Najwcześiejsze zae am iskrypcje Majów pochodzą z III wieku p..e., a ajpóźiejsze zostały spisae w czasach kokwisty hiszpańskiej. Oblicza się w przybliŝeiu, Ŝe mamy około 10 tysięcy pojedyczych tekstów, które zostały odkryte podczas prac archeologiczych bądź zajdują się w muzeach i kolekcjach prywatych a całym świecie. Większość z tych tekstów została spisaa w okresie klasyczym ( ) a aczyiach ceramiczych i zabytkach kamieych, takich jak stele czy adproŝa. Poza tym dyspoujemy iskrypcjami glificzymi zachowaymi a liczych iych materiałach/obiektach jak kodeksy 5, drewiae adproŝa, pokryte stiukiem fasady, malowidła a ściaach budowli i grot, muszle, kości, wyroby z jadeitu i obsydiau, cegiełki, gliiae przedmioty itp. System pisma hieroglificzego Majów obejmuje poad tysiąc róŝych zaków. Wiele spośród ich staowi jedak albo wariaty tego samego glifu (alografy), albo zaki wymawiae w idetyczy sposób (homofoy), bądź teŝ uŝywae jedyie w pewym okresie lub w określoym regioie. Zatem peła liczba glifów, którymi posługiwao się w tym samym czasie ie przekraczała 500 zaków 6. Pod względem ligwistyczym system pisma Majów jest systemem logo-sylabiczym, obejmującym zaki przedstawiające pełe słowa (logogramy) i sylaby (zaki sylabicze, które mogą fukcjoować jako sylaby lub jako zaki foetycze). W piśmie Majów występuje około 200 róŝych zaków sylabiczych/foetyczych, z których iemal 60% staowią homofoy. Zatem w języku majańskim klasyczym mamy około 80 sylab foetyczych, a w piśmie około 200 grafemów sylabiczych 7. W porówaiu z iymi systemami pisma w Mezoameryce wyraźie widać, Ŝe dawi Majowie posługiwali się systemem pisma, który umoŝliwiał zapisywaie tak złoŝoych kostrukcji ligwistyczych, jak składia obeca w przekazach ustych ich języków. W praktyce jedak system pisma jest wyikiem grafemowego skrótu wysoce 5 Wszystkie cztery zachowae czytele kodeksy lub księgi Majów pochodzą z okresu postklasyczego ( ). Kodeksy Majów były wykoae z łyka (miękiszu) róŝych gatuków amate (drzewa figowego, Ficus cotiifolia, Ficus padifolia). Składao je w formie harmoijki, którą moŝa było rozwijać jak parawa. Oprócz kodeksów postklasyczych istieje kilka przykładów kodeksów z okresu klasyczego, które zostały odkryte przez archeologów w grobowcach (patrz p. Agulo 1970). Jedak kodeksy te były tak ziszczoe w efekcie działaia tropikalego klimatu, Ŝe pozostała z ich jedyie bezkształta masa szczątków orgaiczych, wyprawy wapieej i barwików. 6 Michael Coe (1992: 262) podaje zaczie iŝszą liczbę glifów uŝywaych w daym okresie przy ogólej liczbie 800 glifów spotykaych w piśmie Majów. 7 Zobacz Tabela XIV: Sylabariusz. złoŝoych kostrukcji składiowych, w wyiku czego osoby dobrze zające język, w którym spisao teksty, muszą umieć odtworzyć elemety pomiięte w piśmie. 1. HISTORIA ROZSZYFROWANIA PISMA Historia odszyfrowaia pisma Majów staowi itrygującą opowieść, obejmującą iemal 500 lat, w czasie których starao się zrozumieć fukcjoale zaczeie systemu pisma, a oo a pierwszy rzut oka wydawało się tak obce, jak tylko moŝa to sobie wyobrazić. Nie mamy moŝliwości przedstawieia w tej ksiąŝce awet podstawowych aspektów owej historii, ale postaramy się ukazać choćby w zarysie kilka ajwaŝiejszych osiągięć, aby czytelik był w staie pojąć, w jaki sposób odczytao iektóre glify. W 1862 roku, poszukując w Królewskiej Akademii Historii w Madrycie materiałów badawczych dotyczących Nowego Świata, fracuski kleryk Charles Étiee Brasseur de Bourbourg atrafił a rękopis zatytułoway Relació de las cosas de Yucatá 8, apisay przez biskupa Diego de Lada. Dwa lata późiej, Brasseur de Bourbourg opublikował mauskrypt w wersji dwujęzyczej (hiszpańskiej i fracuskiej) pod tytułem Relatio des choses de Yucatá de Diego de Lada. Rycia 1: Stela A, Copa, Hoduras (rysuek: Fryderyk Catherwood). Dwadzieścia lat wcześiej Joh Lloyd Stephes, amerykański prawik i autor ksiąŝek podróŝiczych, wraz z agielskim artystą Fryderykiem Catherwoodem wyruszyli z Nowego Jorku przez Belize w podróŝ po ziemiach Majów. Podczas swych roczych pobytów w latach zbadali ruiy majańskich miast, przygotowali licze raporty, sporządzili mapy i wykoali szkice dawych rzeźb i budowli. To ich dokoaia sprawiły, Ŝe iformacje o zagubioych miastach Majów dotarły do szerszego groa odbiorców dzięki 8 W rzeczywistości mauskrypt jest skrótem orygiału dzieła Diego de Lada Calderó, apisaego około 1566 roku w Hiszpaii, lecz igdy ie odalezioego. Ta skrócoa wersja przechodziła od jedego kopisty do kolejego aŝ do chwili powstaia ostatiej wersji (z około 1660 roku), odkrytej późiej przez Brasseur de Bourbourg. 7

8 dwóm bogato ilustrowaym tomom: Icidets of Travel i Cetral America, Chiapas ad Yucata (1841) i Icidets of Travel i Yucata (1843). W pierwszej z ksiąŝek Stephes tak pisał o ruiach Copa: Nie jestem w staie wysuć obecie jakiegokolwiek domysłu odośie wieku tego opuszczoego miasta. Być moŝe dałoby się coś ustalić a podstawie akumulacji ziemi i gigatyczych drzew porastających ziszczoe budowle, ale byłoby to wątpliwe i mało zadowalające. Nie potrafię teŝ w tej chwili podać iformacji a temat ludzi, którzy je zbudowali, ai powiedzieć kiedy lub dlaczego zostało wyludioe, opuszczoe i zrujowae; czy upadło od miecza, klęski głodu, czy teŝ zarazy. MoŜe drzewa, które je przykrywają, wyrosły z krwi jego zabitych mieszkańców; moŝe umarli krzycząc ękai głodem lub w wyiku zarazy, wypełiającej ulice śmiercią, zamieiającej ich domy w ikłe resztki; mamy przecieŝ poświadczoe relacje o takich ieszczęściach z okresów zarówo sprzed jak i po kokwiście hiszpańskiej. Wierzę jedak, Ŝe a tych budowlach spisaa jest ich historia. Kto zdoła ją odczytać? (Stephes 1993 [1841]: 59). To wyzwaie zostało rzucoe przez Stephesa prawdopodobie w obliczu faktu, Ŝe pismo Egipcja zostało rozszyfrowae (przez Jea-Fraçois Champollioa) zaledwie kilka dekad przed opublikowaiem jego ksiąŝki. Jedak w czasach Stephesa ie było Ŝadego Kamieia z Rosetty 9 dla ledwie rodzących się badań ad cywilizacją Majów. Po odkryciu przez Brasseura de Bourbourg Relació biskupa Diego de Lada, uczei sądzili, Ŝe dyspoują odpowiedikiem Kamieia z Rosetty dla badań ad cywilizacją Majów. Na jedej ze stro swej rozprawy Lada opisuje zaki, które uzał za litery alfabetu Majów. Tak zway alfabet Lady (zob. ryc.26) został iemal od pierwszej chwili uzay za pomyłkę hiszpańskiego zakoika (i w pewym sesie faktyczie wyikał o częściowo z ieporozumieia). Uzao zatem ów alfabet za bezuŝyteczy i w kosekwecji, przez kolejych sto lat ie prowadzoo Ŝadych godych uwagi badań ad pismem Majów. Jedym z problemów, z którymi ie mogli poradzić sobie ai biskup Lada ai uczei w okresie od końca XIX wieku aŝ do lat pięćdziesiątych XX wieku był fakt, Ŝe pismo Majów ie było alfabetycze lub wyłączie foetycze (bądź wyłączie logograficze) 10. Początkowo badacze 9 Kamień z Rosetty został odkryty w 1798 roku, po wkroczeiu wojsk Napoleoa do Egiptu. Zawierał o trzy rówoległe teksty spisae w języku greckim, egipskim demotyczym i egipskim hieroglificzym. Podstawą rozszyfrowaia hieroglifów egipskich stały się imioa włase, podae w odpowiadających sobie tekstach. 10 W 1915 r. Sylvaus Morley w swym dziele A Itroductio to the Study of Maya Hieroglyphs pisał: JuŜ od razu staje się widocze, Ŝe pierwsza z tych teorii [Ŝe glify są foetycze i kaŝdy reprezetuje jakiś dźwięk ie związay z ukazaiem jakiejś myśli lub idei] ie moŝe zostać w pełi zaakceptowaa; pomimo iŝ istieją bezsprzecze ślady foetyki w glifach Majów, wszystkie starali się zastosować za kaŝdym razem bez powodzeia alfabet Lady bezpośredio do iskrypcji Majów. Z drugiej jedak stroy, juŝ miej więcej w tym samym czasie, przedstawioe w Relació logogramy dotyczące kaledarza moŝa było z pełym sukcesem wykorzystać przy odszyfrowywaiu dat w tekstach. Biorąc pod uwagę pomyśle odczytaie zaków logograficzych i iepowodzeie z tzw. zakami alfabetyczymi uzao, Ŝe pismo Majów ie mogło być w pełi foetycze 11. Badaia ad hieroglifami Majów rozwijały się stopiowo w latach pięćdziesiątych XX wieku, zwłaszcza w odiesieiu do glifów staowiących kaledarzową część tekstów 12. Prawdopodobie bezpośredią kosekwecją stał się pogląd, Ŝe pismo Majów było czysto logograficze. Jedocześie przypuszczao, Ŝe treść iskrypcji dotyczyła iemal wyłączie astroomii, a ie historii, gdyŝ taki pogląd domiował wówczas w kręgach akademickich. Próby foetyczego odczytaia hieroglifów (lub części hieroglifów) Majów były skazae a iepowodzeie lub awet lekcewaŝeie ze stroy czołowych badaczy owych czasów. Jedak juŝ w XIX wieku pojawiły się pewe obiecujące iterpretacje garstki uczoych, chociaŝ Ŝademu z ich ie udało się zaleźć systematyczej metody pełego wyjaśieia swych poglądów. W 1876 roku fracuski akademik Léo Louis Lucie Pruol de Rosy, w swej pracy Déchiffremet de l Écriture Hiératique de l Amérique Cetrale, zapropoował, Ŝe pismo próby ograiczeia ich do systemu foetyczego lub alfabetu, który wyjaśiałby pismo, wyraźie zawiodły.(morley 1975: [kursywa wprowadzoa przez autorów]). 11 Eric Thompso, w odiesieiu do ieudaych prób ligwistów (takich, jak Bejami Lee Whorf, którzy starali się wykazać, Ŝe w piśmie Majów pojawiają się zarówo zaki foetycze, jak i logogramy) apisał w 1950 r. w swym Maya Hieroglyphic Writig: A Itroductio: Starałem się zigorować próby odczytaia pisma glificzego Majów przez Whorfa (1933, 1942) gdyŝ przypuszczam, Ŝe wszyscy badacze tematu mogliby teraz wrzucić je do owej otchłai, w której zajdują się juŝ iesławe iterpretacje Brasseura de Bourbourg ( ), de Rosy (1876), Charecy (1876), Le Plogeoa, Cresso (1894) i Cyrusa Thomasa (1886) [ ] Teksty Whorfa są powaŝym ostrzeŝeiem dla tych, którzy mają podobe, bezkrytycze podejście do problemu hieroglifów. 12 Pod koiec XIX wieku saksoński bibliotekarz Erst Förstema przestudiował dokładie iformacje o kaledarzu podae w Relacji biskupa Lady, porówując je z Kodeksem Drezdeńskim i iymi tekstami Majów. Odkrył wówczas, Ŝe Majowie stosowali w swych obliczeiach matematyczych system dwudziestkowy oraz wprowadzili kocepcję zera. Förstema pracował rówieŝ ad tablicami plaety Weus, kaledarzem Tzolk i i tablicami księŝycowymi w Kodeksie Drezdeńskim, a takŝe odkrył system Długiej Rachuby w majańskich tekstach zachowaych a zabytkach kamieych. Na początku XX wieku amerykański dzieikarz Joseph T. Goodma dokoał owych odkryć takich, jak zidetyfikowaie wariatów głów w zapisach liczb Majów oraz skorelowaie dat majańskiej Długiej Rachuby z kaledarzem gregoriańskim. 8

9 hieroglificze Majów było częściowo oparte a zakach foetyczych. Jego badaia glifów Majów i doświadczeia ligwistycze wyikające z wiedzy a temat iych systemów pisma a świecie, pozwoliły mu dojść do wiosku, Ŝe pismo Majów obejmowało zarówo logogramy, jak i zaki foetycze. Jedak od czasu zaczącej pracy de Rosy aŝ do mometu, gdy pierwsze systematycze badaia ad foetyką pisma Majów ujrzały światło dziee, musiało miąć około siedemdziesięciu pięciu lat. posługując się zasadami starej ortografii w celu uikięcia błędu aachroizmu). Korozov wywioskował, Ŝe skoro pierwszy zak odosiłby się do sylaby cu, przedstawioej w alfabecie Lady, to drugi aleŝałoby czytać tzu (zakładając, Ŝe ostatia samogłoska powia być pomiięta, gdyŝ większość słów Majów kończy się spółgłoską, a zgodie z zasadą harmoii 16 końcową samogłoską jest /u/). Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku Yuri Korozov, badacz z Istytutu Etologii w Leigradzie, przetestował poowie alfabet Lady i porówał go z istiejącymi wówczas kopiami (Villacorta ad Villacorta 1933) trzech kodeksów Majów, zalezioych w skrzyiach i uratowaych przez iego i jego towarzyszy broi w Berliie w 1945 roku 13. Metoda, którą posłuŝył się Korozov polegała a przestudiowaiu juŝ odczytaych iych systemów pisma. Opierając się a podobieństwach pomiędzy imi oraz a liczbie zaków uŝytych w tych systemach pisma, Korozov zasugerował, Ŝe pismo Majów zawierało logogramy i zaki foetycze. Najogóliej rzecz ujmując, system pisma Majów przypomiał system pisma japońskiego. Korozov postaowił sprawdzić swoje załoŝeia, wykorzystując alfabet Lady i przyjmując, Ŝe obejmował o (choćby częściowo) ie litery alfabetu, lecz sylaby. Takie podejście sylabicze opierało się a fakcie, Ŝe była to typowa cecha iych staroŝytych systemów pisma, które zdołao odczytać wcześiej. Korozov przypisał kilka zaków bezpośredio odpowiadającym im glifom w kodeksach. Jedym z takich zaków pojawiających się w kodeksach była podaa przez biskupa Diego de Lada sylaba cu 14, po której występował iezay jeszcze wówczas hieroglif. PoiewaŜ oba glify wymalowao ad rysukiem przedstawiającym idyka, zatem Korozov uzał, Ŝe musiały oe staowić określeie tegoŝ zwierzęcia 15. Jego załoŝeie było uzasadioe, gdyŝ taki układ glifów powtarzał się w kodeksach przy wizerukach idyków. Rycia 2: Scea z Kodeksu Madryckiego (rysuek: Carlos A. Villacorta) W rezultacie doszedł do wiosku, Ŝe oba zaki czytamy: cu-tz(u). Aby zweryfikować swoje domysły, Korozov poszukał bloku glificzego rozpoczyającego się od zaku tzu i zalazł go ad rysukiem przedstawiającym psa (tzul w języku jukateckim). Uzał zatem, Ŝe glify te aleŝy odczytać jako sylaby tzu i lu (zak lu został przedstawioy w alfabecie Lady jako litera l ). W języku jukateckim idyk zaczy kutz (cutz zgodie ze starą ortografią uŝywaą przez Korozova; podae poiŝej słowa zapisao 13 Kettue 1998a, 1998b. 14 Zgodie z ową ortografią sylabę tę zapisujemy ku (zobacz rozdział Iformacje a temat ortografii ). 15 Metoda Korozova została zarówo tutaj, jak i w dalszej części ieco uproszczoa, aby przedstawić czytelikowi przybliŝoe pojęcie o tym, jak działał system. W celu bardziej szczegółowej aalizy radzimy przestudiować dokładie prace opisujące aalizę tej metody (Coe 1992) lub awet bezpośredio dzieło Korozova. Rycia 3: Scea z Kodeksu Drezdeńskiego (rysuek: Carlos A. Villacorta). 16 JuŜ w 1876 roku de Rosy zastosował alfabet Lady do kodeksów Majów. PosłuŜył się rówieŝ zakiem cu podaym przez biskupa Diego de Lada i pojawiającym się przy wizerukach idyka w Kodeksie Madryckim. Domyślał się, Ŝe pełe hieroglif mógł ozaczać słowo cutz, czyli idyk w języku jukateckim. 9

10 Korozov kotyuował swą pracę ad iymi glifami w kodeksach i osiągął rezultaty, które doprowadziły do podziału w istiejących szkołach badań ad hieroglifami Majów w akademickiej tradycji zachodu. To dość jase i proste twierdzeie oraz związaa z im metoda podawały klucz do foetyczego odczytaia róŝych glifów w piśmie Majów i ieodwracalie zmieiły kieruek badań ad hieroglifami Majów. Jedak szczególych zmia w tej dziedziie badań ie zauwaŝoo w przeciągu kolejych dwudziestu lat, główie z powodu zimej wojy, polityki Ŝelazej kurtyy, barier językowych i braku wymiay iformacji a polu akademickim 17. Oprócz ustaleń Korozova, w latach 50-tych i 60- tych XX wieku dokoao dwóch iych waŝych osiągięć w rozszyfrowaiu pisma Majów. Oba miały zaczący wpływ a rozwój tej dyscypliy. W późych latach 50-tych Heirich Berli, mieszkający w Meksyku, choć urodzoy w Niemczech hadlarz hurtowik, odkrył tzw. el glifo emblema ( glify emblematy ): hieroglify, które wiązały się w iskrypcjach Majów z określoymi miastami lub dyastiami 18. A w 1960 roku Tatiaa Proskouriakoff, Amerykaka rosyjskiego pochodzeia, po raz pierwszy opublikowała dowody wskazujące a to, Ŝe iskrypcje a zabytkach kamieych rzeczywiście zawierały iformacje historycze 19. Rycia 4: NadproŜe 8, Yaxchila, Meksyk (rysuek: Ia Graham). Proszę zwrócić uwagę, Ŝe imioa jeńców wypisae są zarówo a ich udach, jak i podae w główej iskrypcji wyrzeźbioej a adproŝu. 17 Thompso, w swej ksiąŝce Maya Hieroglyphs Without Tears, pisze: Zbyt wiele miejsca poświęcoo temu systemowi, poiewaŝ przyciągął o amatorów i garstkę ligwistów, którzy dyspoują iewielką wiedzą a temat glifów Majów bądź wcale jej ie posiadają; klucze do kodu i proste wyjaśieia złoŝoego zagadieia staowią wielką pokusę. Zam zaledwie jedego powaŝego badacza tematu, który popiera system Korozova, choć i o z zastrzeŝeiami (Thompso 1972: 31). 18 Berli 1958: Proskouriakoff 1960: Miej więcej w tym samym czasie uczei o wielkich azwiskach w dziedziie badań ad cywilizacją Majów, J. Eric S. Thompso i Sylvaus G. Morley, głosili, Ŝe zbiór iskrypcji glificzych Majów zawierał jedyie daty pozbawioe jakichkolwiek iformacji historyczych. Twierdzili rówieŝ, Ŝe teksty zachowae a aczyiach ceramiczych staowiły prymitywe kopie iskrypcji z zabytków kamieych, pozbawioe zaczeia i jakiegokolwiek sesu ligwistyczego. 3. POCZĄTKI PISMA MAJÓW Majowie ie byli ai pierwszymi, ai ostatimi, którzy rozwięli systemy pisma w Mezoameryce. Zaim pojawiły się pierwsze zae am hieroglify Majów (w III w. p..e.) lub być moŝe w tym samym czasie 20 istiały juŝ systemy pisma a co ajmiej trzech obszarach kulturowych w rejoie: w sercu ziem tak zwaych Olmeków a połudiowym wybrzeŝu Zatoki Meksykańskiej, w Doliie Oaxaca i w doliach Alta Verapaz a górzystych ziemiach połudiowej Gwatemali. Pismo w Mezoameryce rozwięło się w późych czasach Olmeków, około r. p..e., i przypuszczalie wywodziło się z poprzedzającej je olmeckiej ikoografii. MoŜa dyskutować 21, czy to wczese pismo rzeczywiście było pismem, czy teŝ jedyie kompozycją elemetów ikoiczych, które ie reprezetowały dźwięków jakiegoś kokretego języka. Te system zapisu uległ potem podziałowi a dwie tradycje a dwóch róŝych obszarach: z jedej stroy a górzystych ziemiach Meksyku, a z drugiej a górzystych ziemiach Gwatemali i Chiapas, z przylegającymi tereami wybrzeŝa Pacyfiku. Pierwsze zae zaki, które moŝa uzać za część systemu pisma hieroglificzego Majów, zalezioo w Sa Bartolo (półoca Gwatemala) 22. W Budowli 1 w Sa Bartolo atrafioo a wczese wariaty co ajmiej czterech zaków (sylab/logogramów ja, mo i po oraz glifu ozaczającego paa, władcę czyli AJAW 23 ). Ie wczese świadectwa tekstów z Nizi Majów pochodzą ze staowiska archeologiczego w Cerros w półocym Belize. Na kamieych maskach zdobiących fasadę Budowli 5C-2 moŝa rozpozać dwa glify: YAX ( iebieski, zieloy, pierwszy ) i K IN ( słońce, dzień ). Miej więcej z tego samego okresu, co przykład z Cerros, pochodzi kamiey maszkaro w Lamaai, zajdujący się a Budowli 20 Zobacz Saturo, Taube & Stuart 2003 oraz Saturo, Stuart & Beltrá Zobacz Housto Zobacz Saturo, Taube & Stuart 2005 oraz Saturo, Stuart & Beltrá Zobacz Saturo, Taube & Stuart

11 N9-56, a którego policzku widoczy jest glif AK AB ( oc, ciemość ). Ia wczesa iskrypcja Majów została odalezioa a powtórie wykorzystaym olmeckim pektorale z jadeitu (tzw. Jadeitowa plakietka z Dumbarto Oaks, Rycia 5), który ze względu a styl wykoaia, moŝe być datoway jako współczesy maskom z Cerros. Na tylej części jadeitowego pektorału wyryto postać siedzącego władcy Majów i dwie kolumy hieroglifów. Rycia 5: Wizeruek i tekst z przerobioego olmeckiego pektorału jadeitowego (w orygiale tekst i wizeruek wyryte są horyzotalie). Na iej wczesej iskrypcji, wyrzeźbioej a ściaie skalej w miejscowości Sa Diego, w połudiowym Pete, przedstawioo stojącego władcę Majów i podwóją kolumę 19 glifów. Rzeźba ta ukazuje, Ŝe sposób zapisu dat (dwa pierwsze [brakujące] glify, duŝy Glif Wprowadzający Serii Początkowej [określay ogólie jako zak ISIG 24 ] i koleje cztery glify) był jeszcze dość swobody i iejedolity. Rzeźba ta, podobie jak jadeitowy pektorał z Dumbarto Oaks, przedstawia wydarzeia, które były ajczęściej uwiecziae a późiejszych zabytkach Majów, a miaowicie rytuał upuszczaia krwi i objęcie władzy królewskiej. Natomiast od początków okresu klasyczego (około 250 r.) pismo Majów rozwijało się w system bardziej jedolity i spójy, co przedstawimy w kolejych rozdziałach. 24 Zobacz Dodatek E: Iformacje a temat kaledarza. 3. JĘZYK(I) HIEROGLIFÓW Jeszcze do iedawa studiowaie hieroglifów Majów staowiło ligwistycze kuriozum. Większość badaczy z tej dziedziy, pracując ad tłumaczeiem majańskich glifów, posługiwała się własymi językami ie zdając sobie sprawy z tego, Ŝe podstawowym kluczem do zrozumieia hieroglifów Majów jest zajomość (przyajmiej jedego) języków majańskich. Oczywiście do czasów Korozova i Proskouriakoff 25 dyspoowao zaledwie kilkoma stosowymi arzędziami pracy. Jedak większość badaczy cierpiała w owym czasie a rodzaj aukowej krótkowzroczości jako, Ŝe ikt ie starał się zastosować do dawego systemu pisma któregoś ze współczesych języków majańskich. Obecie wiadomo juŝ, Ŝe języki spisae glifami są bardzo zbliŝoe do kilku współczesych języków majańskich. W dzisiejszych czasach spotykamy około 30 języków majańskich, którymi posługują się mieszkańcy połudiowego Meksyku, Jukatau, Belize, Gwatemali i Hodurasu, staowiący populację liczącą około sześciu milioów osób. Języki te róŝią się ieco a wyŝyych i iziych ziemiach Majów. Najprawdopodobiej języki z wyŝyych ziem Majów lub ich ligwistycze podgrupy, czyli q ajobal, q eqchi, mam, k iche i tojolabal, mają iewiele lub ie mają zupełie ic wspólego z tekstami glificzymi zachowaymi do dia dzisiejszego. Z drugiej zaś stroy podgrupy z ziem iziych: ch ol, tzeltal i jukatecki są zaczie bliŝej powiązae z dawym pismem. Obecie dyspoujemy juŝ kokretymi dowodami a to, Ŝe iemal wszystkie teksty hieroglificze Majów zostały spisae w języku ch ol z ziem wschodich, określaym przez ligwistów jako majański klasyczy lub ch olti klasyczy (Housto, Robertso & Stuart 2000). NajbliŜszym mu językiem współczesym jest ch orti, którym adal posługuje się ludość a stosukowo iewielkim obszarze we wschodiej Gwatemali i w zachodim Hodurasie (w okolicy rui miasta Copa). Poza tym, w zbiorze hieroglificzych tekstów Majów widocze są wpływy iych języków z iziych ziem: języka tzeltal w kilku iskrypcjach z Toia, chotal w półocej Gwatemali (Itzimte), jukateckiego w Chiche Itza i przypuszczalie języka itza -mopa w Kodeksie Madryckim 26. Ostatio iektórzy badacze (Zobacz Beliaev 2005) odkryli poadto wpływy języków z wyŝyych ziem Majów w tekstach a ceramice wykoaej w stylach Chama i Nebaj. 25 Proskouriakoff igdy osobiście ie akceptowała foetyczego podejścia Korozova, ale z drugiej stroy ustaliła stosowaą do dziś metodologię strukturalą badaia glifów Majów. To strukturale podejście ie wymaga załoŝeń związaych z charakterem badaego języka. 26 Lacadea & Wichma 2000, 2002b. 11

12 II SYSTEM PISMA 4. ZASADY TRANSLITERACJI I TRANSKRYPCJI TEKSTÓW MAJÓW W iiejszej ksiąŝce zostały przyjęte astępujące zasady trasliteracji tekstów Majów: (1) trasliterację aleŝy zapisywać uŝywając wytłuszczoych liter; (2) logogramy zapisujemy DUśYMI WYTŁUSZCZONYMI literami; (3) sylaby (sylabogramy) zapisujemy małymi wytłuszczoymi literami; (4) w daym bloku glificzym poszczególe zaki powiy być od siebie oddzieloe łączikami; (5) zaków zapytaia aleŝy uŝywać w astępujących przypadkach: (a) oddzieloych łączikami w daym bloku glificzym, jeśli ie zamy odczytu glifów; (b) podaych pojedyczo (oddzieloych), jeśli ie jest zay sposób odczytaia całego bloku glificzego; (c) tuŝ za trasliteracją sylaby lub logogramu, kiedy odczyt daego zaku ie został w pełi poświadczoy, jest wątpliwy lub kwestiooway; (6) w trasliteracji ie aleŝy przedstawiać głosek zrekostruowaych (aalizowaych) takich jak: foemy opuszczoe w wyiku elizji, krtaiowe głoski szczeliowe <trące>) (/h/) i zwarcie głośi ( ), długie samogłoski i samogłoski złoŝoe. Zasada ta dotyczy rówieŝ logogramów, które powiy być przedstawiae w moŝliwie ajprostszej formie. Stosowaa przez as trasliteracja zaa jest rówieŝ jako trasliteracja ogóla, wykluczająca wszystkie aalizowae głoski, które ie staowią ieodłączej części hieroglifów, lecz są wskazae przez zasady dysharmoii (Zobacz Lacadea & Wichma 2004 oraz Dodatek J w tej ksiąŝce). W przypadku traskrypcji tekstów Majów przyjęto astępujące zasady: (1) traskrypcję aleŝy zapisywać kursywą; (2) długie samogłoski i głoski krtaiowe wyikające z zasady dysharmoii 27 aleŝy podawać bez [awiasów kwadratowych], podczas gdy: (3) głoski zrekostruowae w oparciu o świadectwa historycze, wewętrze lub paleograficze aleŝy zapisywać w [awiasach kwadratowych]. Stosowaa przez as traskrypcja zwaa jest szczegółową (zawierającą głoski zrekostruowae w oparciu o dowody 27 Zobacz: Lacadea & Wichma 2004 oraz fragmet podręczika począwszy od stroy 56. historycze, wewętrze lub paleograficze) w przeciwieństwie do traskrypcji ogólej, która ich ie uwzględia. Istieją róŝe metody aalizowaia tekstów pod względem ligwistyczym. Dwie ajbardziej populare (ajczęściej stosowae) przedstawioo a stroie 67, gdzie opisae są jako rozbiór morfologiczy i aaliza morfologicza. W pierwszym etapie aalizy ligwistyczej przedstawia się graice morfologicze, oddzielając morfemy łączikami. Tak zwae morfemy zerowe zapisujemy zakiem Ø. W drugim kroku aalizy ligwistyczej aleŝy jaso sprecyzować kategorię gramatyczą słów. Istieje kilka metod słuŝących opisowi tych elemetów i w przypadku publikacji decyzję pozostawia się zazwyczaj wydawcom. Tutaj będziemy uŝywać małych liter w przypadku glos 28 i DUśYCH LITER dla termiologii ligwistyczej. PoiŜej moŝemy zobaczyć a przykładzie zasadę działaia opisaych wcześiej kolejych etapów aalizy: 1 = trasliteracja 2 = traskrypcja 3 = rozbiór morfologiczy 4 = aaliza morfologicza 29 5 = tłumaczeie 1. chu-ka-ja 2. chu[h]kaj 3. chu[-h]k-aj-ø 4. pojmać-pas-thm-3sa 5. o/oa został(a) pojmay/a Tłumacząc teksty Majów aleŝy pamiętać, Ŝe dae słowa czy zdaia moŝemy iterpretować a róŝe sposoby. Zazwyczaj zajdujemy dość sztywe przekłady (lub dokładiej glosy, objaśieia) daych tekstów, gdzie zdaia są tłumaczoe (lub objaśiae) słowo po słowie. NaleŜy pamiętać, Ŝe ie jest to prawdziwe tłumaczeie per se, lecz raczej sposób pokazaia, jak zbudowae jest zdaie w języku orygialym w stosuku do języka, a które zdaie jest tłumaczoe. Rzeczywiste tłumaczeie moŝa rówieŝ podzielić a kilka etapów lub wersji, prowadzących od dosłowego do bardziej swobodego przekładu. Rzeczywiste zaczeie słowa lub zdaia moŝe róŝić się w daym języku, lecz przyajmiej w 28 Glosa staowi krótkie, ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia. 29 PAS stroa biera (z ag. PASsive voice), THM sufiks tematyczy (z ag. THeMatic suffix), 3SA zaimek absolutywy trzeciej osoby liczby pojedyczej (z ag. 3rd perso Sigular Absolutive proou). Zobacz takŝe Glosariusz termiologii ligwistyczej. 12

13 jedym z etapów tłumaczeia tekstu powiiśmy zachować pojęcie orygiale. W przykładzie podaym a stroie 14 wyraŝeie jej/jego (?) biały powiew/oddech ulotił się/przemiął staowi metaforę lub eufemizm ozaczający po prostu o/oa umarł(a). Jedak taki swobody przekład moŝa osiągąć dopiero wtedy, gdy rozumie się typowe dla daej kultury idiomy, tym samym jedak elimiując subtelości orygialego zwrotu. Odośie tłumaczeia majańskich imio i tytułów stosujemy się do ustaloych zasad ie tłumaczeia ich wcale lub tłumaczeia jedyie dobrze poświadczoych tytułów. Takie podejście opiera się a fakcie, Ŝe wyraŝoe przez ie pojęcia ie są łatwe do przetłumaczeia jedym słowem w iych językach aby wyjaśić dokłade zaczeie poszczególych tytułów, moŝa by apisać tomy odośie kaŝdego pojęcia. Modus operadi 30 : 1. wybieramy tekst; 2. przygotowujemy trasliterację tekstu: a. ie zapisujemy zrekostruowaych głosek, b. sylaby zapisujemy wytłuszczoymi małymi literami, c. logogramy zapisujemy WYTŁUSZCZONYMI DUśYMI LITERAMI; 3. podajemy traskrypcję tekstu: a. uŝywamy kursywy, b. wszystkie zrekostruowae głoski (z wyjątkiem tych opartych a zasadach dysharmoii) aleŝy podać w [awiasach kwadratowych]; 4. dokoujemy aalizy tekstu: a. oddzielamy morfemy łączikami, b. podajemy kategorie gramatycze; 5. tłumaczymy tekst stosując róŝe etapy przekładu. Na koiec aleŝy powrócić do orygialego (hieroglificzego) tekstu i zrozumieć go dzięki wykoaiu takich kroków. Ostateczie kaŝdy powiie dojść do puktu, kiedy to wracając do tekstu orygialego jest w staie zrozumieć go bez ograiczeń arzucoych przez gramatykę rodzimego języka. 5. KOLEJNOŚĆ ODCZYTYWANIA Z reguły iskrypcje Majów odczytujemy od stroy lewej do prawej, z góry a dół, w podwójych kolumach. Zdarzają się jedak wyjątki, zwłaszcza w przypadku tekstów a przedmiotach przeośych, aczyiach ceramiczych, adproŝach, rzadko 30 Podczas warsztatów hieroglifów Majów przejście przez wszystkie podae tutaj etapy jest praktyczie iemoŝliwe. Najczęściej stosowaa jest zasada aalizy strukturalej, obejmująca trasliterację, traskrypcję i tłumaczeie. spotykaych graffiti czy a ściaach jaskiń. Istieją takŝe choć ie ma ich zbyt wiele teksty zapisae w formie lustrzaego odbicia. W przypadku iskrypcji, które ie stosują się do ogólie przyjętych reguł, porządek odczytu ustala się bądź w oparciu o strukturę daego fragmetu bądź porówując go z iymi, aalogiczymi zdaiami (zdaiami o podobej lub idetyczej treści i składi) 31. Wewątrz bloku glificzego kolejość odczytu jest zazwyczaj zgoda z zasadami przyjętymi dla całego tekstu: od stroy lewej do prawej i z góry a dół. Zae są jedak przypadki, kiedy to względy estetycze mogły zmusić skrybę do przestawieia pojedyczych zaków wewątrz bloku. Najczęściej spotykaymi prima facie wyjątkami od reguły kolejości odczytywaia wewątrz bloku glificzego są: glif AJAW i przyrostek dotyczący miejsca NAL, które chociaŝ są podae w górej części daego bloku glificzego, to czytae są a końcu, p. K UH AJAW-wa MUT-la (boski władca Tikal) czytamy k uhul Mutal ajaw, a NALyi-chi czytamy yichal. Te widoczy wyjątek staowi w rzeczywistości trzeci rodzaj porządku odczytywaia wewątrz bloku glificzego. Na przykład awet jeśli glif NAL umieszczoy jest ad glifami yi i chi, to przez Majów był o postrzegay jako pełe glif NAL, z którego widocza była jedyie część góra, podczas gdy reszta została przykryta glifami yi i chi 32. AJAW: NAB: NAL: glif jako przedrostek w górej części peła postać glifu 31 Proszę zwrócić uwagę a fakt, Ŝe litery ozaczające bloki glificze (jak A1-B1-A2-B2-A3 itd.) ie zawsze odpowiadają kolejości czytaia tekstu w przypadku iskrypcji ietypowych. Litery i liczby dają czytelikowi jedyie pukt odiesieia w daym tekście. 32 Dla porówaia proszę zobaczyć glify AJAW a stroie

14 6. ZŁOśENIA GLIFÓW, INFIKSY I POŁĄCZENIA Graficze zasady pisma hieroglificzego Majów są bardzo elastycze i dość często dla iewprawego oka staowią zwykłą łamigłówkę. Istieje bowiem wiele sposobów zapisaia tego samego słowa bez zmiay sposobu jego odczytu i/lub zaczeia. WyraŜeie chum tuu tłumaczymy jako osadzaie kamieia i odosi się oo do początku okresu 360 di. MoŜe być zapisae a róŝe sposoby: CHUM[mu] [dopełieie foetycze /mu/ jako ifiks] 33, TUN-i [dopełieie foetycze /i/] dwa iezaleŝe bloki glificze (Przykład #1) CHUM[mu] [dopełieie foetycze /mu/ jako ifiks], TUN-i [dopełieie foetycze /i/] dwa bloki glificze złoŝoe w jede z częściowo zakrytym lewym zakiem (Przykład #2) CHUM[TUN-i] [TUN-i jako ifiks wewątrz glifu CHUM] ifiks (Przykład #3) CHUM-TUN [połączeie dwóch glifów] połączeie: zlaie dwóch róŝych zaków w jede (Przykład #4) Przykład # 1 Przykład # 2 Przykład # 3 Przykład # 4 W tekście moŝe wystąpić dowoly z podaych wyŝej układów, atomiast awet więcej iŝ jede mógł zostać wykorzystay w jedej i tej samej iskrypcji. Przyczyy tego zjawiska mogły być zarówo ekoomicze, jak i artystycze: skryba ie rozplaował sobie dobrze powierzchi przezaczoej a tekst bądź uŝył wariatów w celu uikięcia powtórzeń lub tautologii grafemowej (zobacz rówieŝ wariaty logogramów i dopełień foetyczych zamieszczoe poiŝej). W podaym poiŝej przykładzie metaforycze określeie śmierci Itzamaaj Bahlam, króla Yaxchila i jego matki, Pai Pakal, zapisae jest a tym samym adproŝu a dwa odmiee (choć odpowiadające sobie) sposoby. W drugim przypadku, w celu zaoszczędzeia miejsca, cały 33 Nawiasy kwadratowe [ ] uŝywae są w trasliteracji do ozaczeia sylab lub logogramów, które pojawiają się jako ifiksy (a w aalizie epigraficzej do wskazaia rekostruowaych głosek). zwrot został zebray w jedym bloku glificzym zamiast w dwóch: K A -yi u-[?]sak-ik -li k a ay u?[u]sak ik [i]l k a -ay-ø u-? [u-]sak-ik -il ulotić się-mpas-3sa 3SE-? [3SE-]białypowiew-POS ulotił się jego/jej? biały powiew/oddech (Yaxchila, NadproŜe 27: A2-B2) K A -yi-u-sak-?-ik k a ay u? [u]sak ik k a -ay-ø u-? [u-]sak-ik ulotić się-mpas-3sa 3SE-? [3SE-]-biały powiew/oddech ulotił się jego/jej?, jego/jej biały powiew/oddech (Yaxchila, NadproŜe 27: F2) Poadto róŝe glify o takim samym zaczeiu foetyczym mogły być stosowae w tekście wymieie, rówieŝ ze względów estetyczych. Właśie dzięki temu zdołao odczytać ie rozszyfrowae wcześiej glify w przypadku, gdy zastępowały w tekście ie, o ustaloym juŝ zaczeiu. ya-yaxun-balam Yaxuu Ba[h]lam (Yaxchila, NadproŜe 21: D7) ya-yaxun-balamma Yaxuu Ba[h]lam (Yaxchila, NadproŜe 30: G2) ya-yaxun-balam Yaxuu Ba[h]lam (Yaxchila, Schody Glificze, Stopień VII: Q6) ya-xu?-i-balam Yaxuu Ba[h]lam (Yaxchila, Stela 12: D4-C5) 14

15 ba-ka-ba ba[ah]kab (K2914) ba-ka-ba ba[ah]kab (Yaxchila, NadproŜe 2: Q1) Takie właśie formy zapisu iweczyły pierwsze wysiłki związae z odczytaiem pisma Majów i dlatego tak waŝe jest ich zrozumieie. Będzie o ich mowa jeszcze w astępym rozdziale. 7. LOGOGRAMY System pisma Majów jest systemem mieszaym, czyli logo-sylabiczym, obejmującym zarówo logogramy, jak i zaki foetycze. Logogramy to zaki przedstawiające zaczeia i dźwięki pełych słów. W dwóch poiŝszych przykładach, wyraz góra czyli witz, zapisay jest a dwa róŝe sposoby, choć czytay jest idetyczie. Zak po lewej stroie (wariat głowy) to logogram, a zak po prawej stroie to logogram z dołączoym do iego dopełieiem foetyczym (zobacz kolejy rozdział). WITZ witz góra wi-witz witz góra Z zasady im częściej dae słowo pojawia się w zbiorze hieroglifów, tym więcej posiada wariatów. Najlepszym tego przykładem jest słowo ajaw, czyli pa, władca, posiadające móstwo róŝych wariatów stosowaych w iskrypcjach, między iymi: AJAW a-ajaw-wa 8. SYLABY (SYLABOGRAMY) System pisma Majów stosuje poza logogramami rówieŝ zaki foetycze wyraŝae sylabami, a ściślej sylabogramami. Mogą oe fukcjoować zarówo jako sylaby CV (CV z ag. cosoaowel, spółgłoska-samogłoska), jak i foemy C(V) (foem spółgłoskowy bez foemu samogłoskowego). Zasadiczo końcowa samogłoska ostatiej sylaby w daym słowie jest odrzucaa (ale, jak zwykle, istieją wyjątki od reguły). I tak słowo góra, witz, moŝe być zapisae foetyczie dwiema sylabami, wi i tzi. PoiewaŜ odrzucamy ostatią samogłoskę (zgodie z zasadami harmoii), zatem słowo to czytamy wi-tz(i) > witz. wi tzi 9. DOPEŁNIENIA FONETYCZNE Dopełieie foetycze jest zakiem pomagającym w odczytaiu logogramu. Jest o szczególie waŝy w przypadkach, kiedy zak główy moŝe być odczytay a więcej sposobów i ma więcej iŝ jedo zaczeie. Dopełieia foetycze są często spotykae w piśmie Majów i odegrały rówieŝ wielką rolę w procesie odczytywaia tegoŝ pisma. Dopełieia foetycze, które staowiły wskazówkę dla dawych czytelików majańskich, stały się rówieŝ pomocą dla współczesych epigrafików, ułatwiając odczytaie ambiwaletych zaków logograficzych. W podaym po lewej stroie przykładzie, sylaba wi (zacieioa) jest dopełieiem foetyczym logogramu WITZ. Obecość sylaby wi- jako przedrostka wskazuje am zatem, Ŝe słowo przedstawioe w postaci logogramu rówieŝ zaczya się a wi-. W przykładzie poiŝej, sylaba ki (zacieioa) jest dołączoa do logogramu zoomorficzego, aby wskazać am, Ŝe słowo Chaahk kończy się a -k, w przeciwieństwie do iego odczytu podobej głowy w wyrazie Kalo mte, odróŝialego dzięki iemu dopełieiu foetyczemu, jakim w tym wypadku jest sylaba ma. AJAW AJAW-wa CHAK-ki Chaahk imię bóstwa KAL(OM)-ma-TE Kalo mte podiosły tytuł królewski 15

16 10. OKREŚLINIKI SEMANTYCZNE I ZNAKI DIAKRYTYCZNE Określik sematyczy jest zakiem, który wskazuje czytelikowi a poprawe zaczeie glifów idetyczych pod względem graficzym, lecz mających więcej iŝ jedo moŝliwe zaczeie. Określiki ie mają jedak Ŝadego zaczeia foetyczego (Zobacz: Zeder 1999: 14). Najczęściej podawaym przykładem określika sematyczego w piśmie Majów są kartusze, które otaczają tak zwae zaki di. Zaki diakrytycze są zakami pozbawioymi wartości foetyczej i pomagają czytelikowi w wyborze odpowiediego odczytu zaku lub słowa. Dobrym przykładem zaku diakrytyczego w językach romańskich jest cédille fracuskiego słowa façade, jak i wiele akcetów występujących w iych europejskich systemach pisma. Zakiem diakrytyczym pojawiającym się często w piśmie Majów jest para małych kropek. Są oe zazwyczaj umieszczoe w górym lub dolym lewym rogu zaków sylabiczych (jako przykład zobacz kakaw w słowiku a końcu podręczika). Te zak diakrytyczy zay jest jako zak podwojeia sylaby i jak wskazuje azwa słuŝy do podwojeia brzmieia zaku, przy którym się pojawia. I tak a przykład sylabę ka czytamy kak(a), a sylabę le lel(e), jeśli towarzyszy im para kropek. W traskrypcji obecość takiego zaku diakrytyczego zazaczamy cyfrą 2 w miejscu, w którym zak te towarzyszy glifowi, ajczęściej jako przedrostek, 2 ka lub 2 le (dla wspomiaych powyŝej przykładów), chociaŝ moŝliwe są cztery pozycje: Szczegółowe badaia pokazują, Ŝe te dwie kropki słuŝą wyłączie podwojeiu sylaby/sylabogramu. W iektórych przypadkach, gdy te zak diakrytyczy towarzyszy logogramowi, to w rzeczywistości ozacza podwojeie sylabogramu, który pojawia się w końcowej części bloku glificzego (czyli a dole, po prawej stroie bloku glificzego). Skutkiem tego, ajbardziej korzystym miejscem umieszczeia zaku diakrytyczego jest początek bloku glificzego, gdyŝ daje oo czytelikowi wskazówkę, Ŝe w daym bloku pojawia się podwojeie zaku. 11. WIELOZNACZENIOWOŚĆ: HOMOGRAMY I HOMOFONY Jedą z bardziej mylących cech pisma Majów jest wielozaczeiowość. Cechę tę odajdujemy co prawda we wszystkich językach świata, jedak w przypadku pisma Majów staowi oa dla iewprawego oka koleją zawiłość i tak juŝ skomplikowaego systemu. Homogramy to zaki, które pomimo takiej samej pisowi mają róŝe zaczeia, a zatem mogą być odmieie zrozumiae. W piśmie Majów słowa (lub głoski), które czytamy tuu i ku moŝa zapisać idetyczie. Z kolei homofoy to zaki, sylaby lub słowa, które choć zapisae w odmiey sposób, odczytujemy tak samo. W piśmie Majów takie słowa jak wąŝ, cztery i iebo wymawiae są idetyczie (cha lub ka, w zaleŝości od języka), ale wszystkie oe mogą być zapisae przy uŝyciu róŝych zaków: CHAN cha wąŝ CHAN cha cztery CHAN-a cha iebo Dla większości osób przyzwyczajoych do posługiwaia się alfabetem łacińskim, wszystkie podae wyŝej iformacje mogą wydawać się dość dziwe i obce. Jedak i asz system pisma zawiera litery i zaki (logogramy), które z kolei mogą wydać się obce osobom ie obezaym z alfabetem łacińskim. Poza tym, zwłaszcza w przypadku języków z iesystematyczą (i miej foemową) ortografią (jak język agielski lub fracuski), odmiea wymowa idetyczych liter sprawia kłopoty osobom mówiącym iymi językami. Dobrze wyjaśiającym przykładem z języka agielskiego jest sekwecja liter <ough>, którą moŝa wymawiać a dziewięć róŝych sposobów, jak w astępującym zdaiu (które zawiera wszystkie z ich): A rough-coated, dough-faced, thougthful ploughma strode through the streets of Scarborough ad after fallig ito a slough, he coughed ad hiccoughed. Iym doskoałym przykładem z języka agielskiego jest litera x, wymawiaa róŝorako w astępujących przykładach: litera: wymowa: przykład: X X X X X X /s/ /ks/ /gz/ /kris/ /kros/ /te/ xeophobia excel exist Xmas Xig (rzymska cyfra) dziesięć Spotykamy teŝ ie zaczeia litery x w astępujących przykładach: X liczba 10 X dwudziesta szósta litera alfabetu X liczba iewiadoma X symbol moŝeia X zak zakazu (p. ie palić ) X ozaczeie miejsca, obiektu itp. X podpis aalfabety Ie logogramy stosowae w aszym systemie pisma $ &?! + % 16

17 Poza tym rówieŝ w języku polskim 34 mamy zarówo homogramy jak i homofoy. Oto kilka przykładów: homogramy: zamarzać [wym. zamar-zać] (zamieiać się w lód, pokryć się lodem) zamarzać [wym. zamaŝać] (doprowadzać kogoś do stau wycieńczeia fizyczego zwykle złym odŝywiaiem lub głodem) cis [wym. cis] (krzew lub iskie drzewo z rodziy cisowatych) cis [wym. c-is] (dźwięk C podwyŝszoy o półto) homofoy: Bóg Bug - buk morze moŝe karze - kaŝe 12. LICZBA ODCZYTANYCH GLIFÓW Jedo z pytań ajczęściej zadawaych epigrafikom dotyczy liczby lub procetu odczytaych hieroglifów. Odpowiedź okazuje się bardziej skomplikowaa iŝ moŝa by tego oczekiwać. Przede wszystkim musimy zastaowić się, co rozumiemy pod słowem odczytae. Jeśli obliczymy ilość hieroglifów o zaym am brzmieiu, to peła liczba wyosiłaby około 80 procet. Z drugiej stroy jeśli chcemy oszacować ilość zaków, których zaczeie zostało w pełi udokumetowae, liczba ta byłaby zaczie miejsza, około 60 procet. Problem staowi bowiem fakt, Ŝe w piśmie Majów istieje pewa ilość hieroglifów, w przypadku których: zamy ich brzmieie, ale ie potrafimy rozszyfrować zaczeia (ajczęściej w przypadku zaków zapisaych wyłączie foetyczie), zamy zaczeie glifu, ale jego brzmieie jest wątpliwe, iejase lub całkowicie iezae, brzmieie i zaczeie zae są jedyie częściowo (a przykład wyraŝeie określające rytuał odprawiay przed osiągięciem wieku dojrzałego), brzmieie i zaczeie są zae tylko częściowo lub wcale. Kolejym problemem jest to, co rozumiemy poprzez stwierdzeie, Ŝe zamy zaczeie jakiegoś hieroglifu. Zaczeie pojedyczego hieroglifu lub grupy hieroglifów w zdaiu moŝe być zae 35, ale dogłębe zrozumieie kotekstu i implikacje uŝycia takiego słowa czy wyraŝeia muszą zostać sprawdzoe w oparciu o wszystkie dostępe źródła, etologicze, archeologicze, ikoograficze i 34 Podae przykłady przygotowao a podstawie: Słowik Języka Polskiego PWN, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; Wiktor Jassem, Podstawy foetyki akustyczej, PWN, Warszawa Koleja róŝica istieje pomiędzy glosą a tłumaczeiem: glosa staowi odczyt pojedyczego hieroglifu, podczas gdy tłumaczeie uwzględia składię zdaia i sematykę. pozostałości kulturowe w obrębie majańskich grup eticzych. Jedym słowem, epigrafika Majów staowi iterdyscypliarą gałąź auki, głęboko opartą a ligwistyce, ale uwzględiającą wszystkie moŝliwe źródła i dyscypliy aukowe. Mimo całej swej złoŝoości, pismo hieroglificze Majów odzwierciedla język, którym się posługiwali. I jak apisał Yuri Korozov: Wierzę, Ŝe cokolwiek wymyśloe przez człowieka, moŝe być przez człowieka odczytae (Kettue 1998a). III GRAMATYKA 13. SZYK WYRAZÓW W tekstach hieroglificzych Majów podobie, jak we współczesych językach majańskich, szyk wyrazów odpowiada zazwyczaj schematowi: orzeczeie dopełieie podmiot (VOS z ag. Verb Object Subject) (w przeciwieństwie do języka polskiego, w którym stosuje się ajczęściej szyk SVO: podmiot orzeczeie dopełieie). W iskrypcjach hieroglificzych bardzo często jedak brak dopełieia lub jest oo opuszczoe, a zdaia zwykle rozpoczyają się od podaia daty, tworząc w te sposób typowy układ tekstów Majów: data orzeczeie podmiot. Daty mogą często staowić większą część iskrypcji, orzeczeie w kaŝdym zdaiu zajmuje jede lub dwa bloki glificze, a imioa włase wraz z tytułami mogą być tak długie jak tytuły iektórych moarchów europejskich. 14. CZASOWNIKI W piśmie Majów występuje około setki zaych czasowików z móstwem gramatyczych afiksów. Niemal wszystkie czasowiki zapisae są w trzeciej osobie liczby pojedyczej (o/oa) z uŝyciem prefiksu: u- (przed słowami rozpoczyającymi się spółgłoską) lub y- (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) (zobacz rozdział o zaimkach). Większość czasowików opisuje zazwyczaj dokoae przez dawych władców czyy, które poprzedzały ich uwieczieie w iskrypcjach. Pozostaje jeszcze kotrowersyja sprawa stosowaia w języku majańskim klasyczym czasów gramatyczych (przeszłego, teraźiejszego, przyszłego) i/lub aspektów (dokoaego, iedokoaego) oraz ich przedstawiaia w iskrypcjach. Zgodie z twierdzeiem iektórych ligwistów, w języku majańskim klasyczym ie było aspektów czasowika i ie było podziału a czas dokoay i iedokoay. Zdaiem iych ie było ai czasów gramatyczych ai aspektów czasowika. Z kolei jeszcze ii uwaŝają, Ŝe albo ie było czasów 17

18 gramatyczych albo ie było aspektów czasowika. Niektóre afiksy, towarzyszące czasowikom wskazują a jeszcze ie moŝliwe zasady. Zaiteresowaym czytelikom polecamy literaturę uzupełiającą, p. : Bricker (2000b), Housto (1997) i Wald (2000). Proszę spojrzeć teŝ do Glosariusza termiów ligwistyczych (a końcu podręczika). Gramatyka hieroglifów Majów jest dość złoŝoa i ie sposób przedstawić jej odpowiedio w tym wprowadzeiu. Aby poszerzyć wiedzę a te temat radzimy zajrzeć do bibliografii podaej a końcu ksiąŝki lub wziąć udział w specjalistyczych warsztatach, poświęcoych gramatyce pisma hieroglificzego Majów. Zwięzłe iformacje odośie gramatyki moŝa jedak zaleźć w Dodatku K: Iformacje o gramatyce języka majańskiego klasyczego. 15. RZECZOWNIKI I PRZYMIOTNIKI W języku majańskim klasyczym rzeczowiki dzielą się a dwie kategorie w zaleŝości od tego, czy wywodzą się z iej kategorii leksykalej (czyli klasy słów / części mowy), czy teŝ ie. W pierwszym przypadku mówimy o tradycyjie przyjętym termiie ligwistyczym zaym jako rzeczowik pochody. W drugim przypadku atomiast mówimy o rzeczowikach prostych. Rzeczowiki pochode wywodzą się od czasowików lub przymiotików, bądź teŝ od iych rzeczowików. W wielu językach, w tym w języku majańskim klasyczym, trudo jest iekiedy odróŝić rzeczowiki od przymiotików. Ściślej rzecz ujmując, róŝice te ie zawsze są wyraźe. Poadto w języku majańskim klasyczym zarówo rzeczowiki, jak i przymiotiki mogą tworzyć zdaia statycze z zaimkami absolutywymi. PoiewaŜ w piśmie hieroglificzym Majów ajczęściej występującym zaimkiem (lub poprawiej: afiksem zaimkowym) jest zaimek trzeciej osoby liczby pojedyczej i jako Ŝe forma absolutywa tego zaimka jest morfemem zerowym (czyli sufiksem iezazaczoym), zdaia statycze wyglądają w zasadzie idetyczie jak rzeczowiki (lub przymiotiki). W praktyce ozacza to, Ŝe a przykład słowo ch ok moŝe być rzeczowikiem, przymiotikiem lub staowić całe zdaie: (1) ch ok: dziecko () młodzieiec () (2) ch ok: młody, mały (adj) (3) ch ok: o jest młody lub o jest dzieckiem (ch ok-ø [młody-3sa] / [dziecko-3sa]) ChociaŜ w językach Majów trudo odróŝić rzeczowiki od przymiotików, to jedak istieją trzy sposoby oddzieleia od siebie tych dwóch kategorii gramatyczych: (1) przymiotiki igdy ie występują w formie dzierŝawczej; (2) przymiotiki ie mogą być argumetami czasowików; (3) przymiotiki ie mogą pojawiać się osobo, czyli muszą być połączoe z rzeczowikiem lub tworzyć zdaie statycze z zaimkiem absolutywym. Oprócz podziału rzeczowików a proste i pochode, języki majańskie charakteryzują się teŝ podziałem rzeczowików a takie, które występują zawsze w formie wyraŝającej posiadaie (dzierŝawczej) i a takie, które takimi ie są (absolutywe). Poza faktem, Ŝe kaŝdy rzeczowik moŝe pojawić się w formie dzierŝawczej przez dodaie a początku zaimka (afiksu zaimkowego) ergatywego, istieje grupa rzeczowików (p. termiologia dotycząca pokrewieństwa, określeia części ciała i pewe isygia królewskie), które w językach majańskich zawsze uwaŝae są za dzierŝawcze. Jeśli rzeczowiki te ie mają być wyraŝoe w formie dzierŝawczej, to wówczas aleŝy do ich dodać specjaly sufiks wskazujący a absolutywy sta (lub przypadek) rzeczowika. W języku majańskim klasyczym, sufiksami aboslutywymi rzeczowików są: Ø, -aj i is, gdzie morfem zerowy Ø stosoway jest do zazaczeia rzeczowików iedzierŝawczych, podczas gdy sufiks aj wskazuje a rzeczowiki odoszące się do jedostek policzalych, a przykład oszoych przez ludzi klejotów, odzieia itp. Z kolei sufiks is uŝyway jest wyłączie z rzeczowikami określającymi części ciała (Zobacz: Zeder 2004: ). Przykłady: Temat: Forma absolutywa: Forma dzierŝawcza: pakal tarcza tu p zauszica o hl serce k ab ręka pakal-ø (jakaś) tarcza tu p-aj (jakaś) zauszica o hl-is (jakieś) serce k ab-is (jakaś) ręka u-pakal jego/jej tarcza u-tu p jego/jej zauszica y-o hl jego/jej serce u-k ab jego/jej ręka Oprócz rzeczowików prostych (podaych w powyŝszych przykładach) moŝa z iych rzeczowików, czasowików i przymiotików tworzyć owe rzeczowiki. Rzeczowiki pochode opatrzoe są m. i. sufiksami -lel i il (rzeczowiki wyabstrahowae), -o l i aj (rzeczowiki wywodzące się z czasowików przechodich), -e l (rzeczowiki wywodzące się z czasowików ieprzechodich), -iil, -u l, -al, -ol i al (sufiksy topoimicze) oraz ib, -ab, -uub, -ol i il (sufiksy istrumetale). Sufiksy abstrahujące zmieiają rzeczowiki w pojęcia abstrakcyje; a przykład słowo ajaw ( pa, władca ) po dodaiu sufiksu abstrahującego -lel zmieia się w paowaie, władaie. Dodaie 18

19 sufiksów istrumetalych ib, -ab i uub do rdzei czasowików zmieia je w rzeczowiki. Na przykład, gdy do rdzeia czasowika uk ( pić ) dodamy sufiks istrumetaly ib, otrzymamy wówczas rzeczowik uk ib, ozaczający dosłowie sprzęt do picia, czyli wazę/kubek do picia. W języku majańskim klasyczym przymiotiki występują przed rzeczowikami i są oe zbudowae w astępujący sposób: rzeczowik + sufiks V 1 l (czyli rzeczowik + samogłoska odpowiadająca samogłosce rdzeia rzeczowika + l). Na przykład przymiotikiem utworzoym ze słowa kakaw ( kakao, czekolada ) jest kakawal ( kakaowy, czekoladowy ). Na tej samej zasadzie słowo cha ( iebo lub iebiosa ) zmieia się w chaal ( iebiański ), słowo k ahk ( ogień, płomień ) w k ahk al ( ogisty, płoący ), a k uh ( bóstwo lub bóg ) w k uhul ( boski lub święty ). W piśmie Majów, obok móstwa iych rzeczowików, bardzo często pojawiają się imioa włase z towarzyszącymi im tytułami. Tytuły te dostarczają am iformacji o hierarchii i sojuszach polityczych w społeczeństwie dawych Majów. W iskrypcjach Majów stosukowo częste są rówieŝ wyraŝeia opisujące pokrewieństwo i to oe pozwalają am a szczegółowe odtworzeie dyastii rządzących. Są bezcee przy rekostrukcji królewskich liii dyastyczych w wielu miastach Majów ZAIMKI W większości języków majańskich, w tym w języku majańskim klasyczym, istieją dwie grupy zaimków. Pierwszą określamy jako zaimki (afiksy zaimkowe) Grupy A, a drugą jako zaimki (afiksy zaimkowe) Grupy B. Afiksy zaimkowe Grupy A (ergatywe) staowią podmiot czasowików przechodich i posiadaczy / właścicieli rzeczowików. Afiksy zaimkowe Grupy B (absolutywe) są dopełieiami orzeczeia w przypadku czasowików przechodich i podmiotami w przypadku czasowików ieprzechodich. Dla Grupy A ozacza to miej więcej tyle, Ŝe powiedzielibyśmy o-dom zamiast jego dom. W języku majańskim klasyczym w wyraŝeiach takich jak p. utz ihb ( [to jest] jego/jej pismo ) i utz apaw ( o/oa ustawił(a) to ) mamy te sam afiks zaimkowy /u-/, ale w pierwszym przypadku odgrywa o rolę zaimka dzierŝawczego rzeczowika (posiadaie), a w drugim staowi podmiot orzeczeia (czasowika przechodiego). W językach majańskich afiksy zaimkowe ergatywe dodawae są do rdzeia czasowika po lewej stroie jako przedrostek (przed czasowikiem), podczas gdy zaimki absolutywe dołączae są po stroie prawej czasowika jako przyrostki (za czasowikiem). Oprócz wspomiaych powyŝej zaimków trzeciej osoby, dyspoujemy kilkoma przykładami afiksów zaimkowych ergatywych dla pierwszej osoby liczby pojedyczej (i-/i-) i dla drugiej osoby liczby pojedyczej (a-) oraz afiksów zaimkowych absolutywych dla pierwszej osoby liczby pojedyczej. Pojawiają się oe w mowie iezaleŝej w tekstach a ceramice z okresu klasyczego oraz w iskrypcjach pochodzących z odosobioych miejsc w Copa i Piedras Negras (Stuart 1996, Stuart 1999, Stuart, Housto & Robertso 1999: II-17-22), do których dostęp mógł być w dawych czasach ograiczoy (Helmke 1997). W iskrypcjach atrafioo teŝ a kilka zaimków iezaleŝych takich, jak haa (o/oa/to/te/ta/tamte/tamta), hat (ty) i ha ob. (oi/oe/ci/te/tamci/tamte). trasliteracja: a-wi-a-ke-a traskrypcja: awiakee aaliza morfologicza: a-wiak-ee aaliza gramatycza: 2SE-sługa-1SA tłumaczeie: Jestem Twoim sługą Rycia 6: Przykład mowy iezaleŝej z iskrypcji a Paelu 3, Piedras Negras. Afiksy zaimkowe ergatywe (przedrostki Grupy A): 1SE i- / i- i 2SE a- / aw- a / a-wv 3SE u- / y- u / yv 1PE ka- 2PE i- / iw- 3PE u- / y- ka i / i-wv u / yv Afiksy zaimkowe absolutywe (przyrostki Grupy B): 1SA -e / -ee Ce-a 2SA -at / -et ta / te? 3SA -Ø --- 1PA -o Co-a 2PA -? / -*ox? 3PA (-o b) Co-ba Rycia 7: Afiksy zaimkowe ergatywe i absolutywe w języku majańskim klasyczym. 36 Więcej iformacji moŝa zaleźć a przykład w ksiąŝce Marti & Grube

20 IV TYPOWE STRUKTURY I TREŚĆ INSKRYPCJI 17. INSKRYPCJE NA ZABYTKACH KAMIENNYCH Obecie wiadomo, Ŝe iskrypcje a zabytkach kamieych mają przede wszystkim charakter historyczy. Owe teksty, przezaczoe do uŝytku publiczego, wspomiają iemal wyłączie waŝe wydarzeia związae z poszczególymi dyastiami rządzącymi. Najczęściej są zatem opisywae: arodziy, momet objęcia władzy, prowadzoe wojy i związae z tym pojmaie jeńców, odprawiaie róŝych rytuałów, wizyty królewskie, desygowaie astępcy trou, śmierć, pochówki itp. Często dzieje uwieczioe w iskrypcjach dostępych w miejscach publiczych ograiczały się do doiosłych wydarzeń z Ŝycia elity i powiązae były ie tylko z postaciami historyczymi, ale rówieŝ istotami adprzyrodzoymi. Iskrypcje w miejscach publiczych (p. a stelach i ołtarzach) traktują główie o wydarzeiach historyczych i sprawach, które mogły być przezaczoe dla szerszego odbiorcy. Iskrypcje w miejscach zastrzeŝoych, p. a rzeźbioych adproŝach czy paelach wewątrz świątyń, podawały iformacje dotyczące rytuałów i zarezerwowae wyłączie dla szczególego audytorium. 18. CERAMIKA Iskrypcje a aczyiach ceramiczych obejmują zarówo proste zdaia i tzw. etykietki, jak i całe listy dyastycze, czy awet długie teksty. Wspólą cechą iskrypcji a aczyiach jest tzw. Początkowa Sekwecja Stadardowa (PSS z ag. Primary Stadard Sequece), zamieszczaa zazwyczaj wokół brzegu aczyia, choć iekiedy rówieŝ pioowo lub ukośie, w kolumach a całej jego powierzchi. PSS staowi w rzeczywistości złoŝoą i specjalie sformułowaą etykietkę (zwaą w j. ag. ametag ), rozpoczyającą się od glifu ozaczającego skupieie uwagi (w ag. focus-marker; zaego teŝ jako zak początkowy). Glif te wskazuje am dokładie w którym miejscu rozpoczya się tekst, jako Ŝe początek i koiec PSS, ze względu a okrągły kształt większości aczyń, zbiegają się zwykle w tym samym pukcie. Pozostałe glify umieszczoe w ramach PSS podają am sposób poświęceia aczyia, zawartość aczyia, czyli do czego zostało przezaczoe, p. do kakaw ( kakao ) lub ul ( atole kaszka kukurydziaa), rodzaj aczyia oraz imię jego właściciela lub artysty, który wymalował bądź wyrzeźbił day tekst/ilustrację. Są róŝe rodzaje aczyń: uk ib ( waza do picia ), jaay ( misa/czara ), lak ( talerz ) i jawa[]te ( trójoŝy talerz ). 37 PoiewaŜ ceramika staowi jedą z ajwiększych grup obiektów, a których zachowały się teksty hieroglificze, poświęcimy jej tutaj więcej uwagi. Na kolejych stroach moŝa zaleźć iformacje dotyczące treści iskrypcji a aczyiach ceramiczych. Odtworzeie typologii aczyń dawych Majów Wcześiejsze badaia pozwoliły ustalić, Ŝe a aczyiach pojawia się często więcej iŝ jede tekst glificzy. W takich wypadkach mówimy, Ŝe iskrypcja zawiera tzw. tekst początkowy umieszczoy a aczyiu w wyróŝioym miejscu, wokół brzegu albo w pioowych, szerokich pasach, i zapisay glifami o większych rozmiarach. Z kolei teksty drugorzęde, zazwyczaj krótsze i zapisae miejszymi glifami, staowią a ogół podpisy sce przedstawioych a aczyiach. Oba rodzaje tekstów, iezaleŝie od tego, czy są dobrze zachowae, czy ziszczoe, mogą zacząco wpływać a zidetyfikowaie glifów. Poza tym, teksty mogą obejmować zarówo glify, które potrafimy odczytać, jak i tzw. pseudoglify, które jedyie a pozór przypomiają pismo, ale przypuszczalie były dziełem iepiśmieych artystów. Obróbka powierzchi aczyń Spośród iskrypcji, które zachowały wzmiakę odośie sposobu obróbki powierzchi aczyń, ajwiększa grupa dotyczy malowaia i jest oparta a rdzeiu rzeczowika tz ib 38 ozaczającego malowaie lub pisaie oraz czasowika wywodzącego się z tego rdzeia. Naczyia ceramicze podpisae są w ajprostszej formie jako tz ib lub utz ihb, podczas gdy w ajbardziej rozbudowaej jako utz ibajal lub utz ibaalajal. Co ciekawe, właśie przy uŝyciu tego określeia, choć w formie utz ihba i dodaiu człou imieego, podpisywali swe prace artyści pracujący pod patroatem króla (Reets-Budet 1994; MacLeod 37 Więcej iformacji a temat iskrypcji zachowaych a aczyiach ceramiczych moŝa zaleźć a przykład w ksiąŝce Reets-Budet Proszę rówieŝ zobaczyć Tabelę NaleŜy podkreślić, Ŝe w językach Majów ie ma róŝicy pomiędzy malowaiem i pisaiem, gdyŝ termi te ozacza ogólie zachowaie słowa pisaego jako wymalowaego pędzelkiem. Trzeba jedak zazaczyć, Ŝe w językach współczesych Majów określeie tz ib dotyczy przede wszystkim malowaia desei lub dekoracji i często zajduje odbicie w iych wyraŝeiach, odoszących się a przykład do malowaia domów. 20

21 1990). Aby lepiej zrozumieć te termiy i ich derywaty, podajemy poiŝej aalizę morfologiczą: u tz i bi a ja yu-lu xu-li yuxul[i]l y-ux-ul-il-ø 3SE-rzeźbić-ABSTR-IP-3SA jego/jej rzeźba u tz i-bi NAH ja-la utz i[h]bajal 39 u-tz ihb--aj-al-ø 3SE-pisać/malować-PAS-THM-NOM-3SA jego/jej pismo/malowidło Podczas gdy zarówo utz ibajal, jak i utz ibaalajal mają te sam rdzeń i tę samą liczbę sufiksów, to ostati pochodzi od rzeczowika z sufiksem abstrahującym, który zmieia zaczeie rdzeia z pismo/malowidło a szersze ilustracja/ dekoracja. u tz i-ba-li a ja utz i[h]baalaja[l] u-tz ihb-aal--aj-al-ø 3SE-pisać/malować-ABSTR-PAS-THM-NOM-3SA jego/jej ilustracja/dekoracja Iym waŝym wyraŝeiem jest rdzeń ux ozaczający rzeźbieie lub skrobaie. Słowo ux pojawia się w róŝych formach, począwszy od yux poprzez yuxulil aŝ do yuxulajal. UŜyte w ajbardziej rozbudowaej formie zawiera rówieŝ sufiksy abstrahujące, które mogły zmieiać zaczeie słowa rzeźbić w wyraz związay z rzeźbieiem, przy czym zakres sematyczy ulegałby rozszerzeiu. W kilku przypadkach układ glifów kończy się sufiksem ozaczającym, iŝ rzeźbieie staowi ieodłączą własość osoby. Jako afiks jest wówczas dodaway zaimek ergatywy trzeciej osoby liczby pojedyczej (wskazujący posiadacza/właściciela ) jego/jej, który łączy wyraŝeie podające sposób obróbki powierzchi z aczyiem, a którym została zamieszczoa iskrypcja. 39 Aalizy te oparte są główie a badaiach Alfoso Lacadey, który podzielił się z ami tą iformacją listowie. yu xu[lu] a[ja] la yuxulajal y-ux-ul--aj-al-ø 3SE-rzeźbić-ABSTR-PASS-THM-NOM-3SA jego/jej rzeźba Rodzaje aczyń Fragmet iskrypcji odoszący się do rodzaju aczyia pojawia się zazwyczaj pomiędzy wzmiaką o sposobie obróbki powierzchi a iformacją o zawartości aczyia, czyli jego przezaczeiu. Do chwili obecej odkryto poad 20 ajróŝiejszych rodzajów aczyń. Nazwy większości z ich wspomiae są w iskrypcjach bardzo rzadko, a iektóre mogą po prostu staowić wariaty określeia tego samego aczyia. Wówczas moŝa by zaliczyć je do jedej z kategorii ustaloych juŝ termiów, o ile jest moŝliwe wykazaie tego pod względem sematyczym i ligwistyczym. Zdecydowaą większość aczyń przedstawioych w tekstach glificzych staowią wazy przezaczoe do picia. Były oe ajlepiej określoym rodzajem aczyń uŝywaych przez dawych Majów. W oparciu o kotekst, dowody ikoograficze oraz podae w iskrypcji tytuły właścicieli bądź odbiorców waz staje się oczywiste, Ŝe aczyia te były uŝywae przez ajwyŝsze elity podczas waŝych uroczystości (Reets-Budet 1994: 72-75). Wykoaie takich aczyń wymagało ogromego akładu czasu i pracy. Ich iewielkie rozmiary, uŝywaie wyłączie przy szczególych okazjach świąteczych i w prywatej części rezydecji władców wskazują, Ŝe mogło je oglądać tylko iewiele osób. Imioa artystów, którzy podpisali wykoae przez siebie aczyia, oraz imioa rzeźbiarzy świadczą o tym, Ŝe większość z ich osiła wysokie tytuły zastrzeŝoe dla majańskich elit, a awet tytuły królewskie. Zatem jeśli środki kotroli obejmowały ie tylko uŝywaie takich aczyń, ale rówieŝ wyrób, to ich zajomość ograiczała się do domostw ajwyŝszej elity. 21

22 yuk ib(iil) Te rodzaj aczyń odosi się do waz o płaskich podstawach, o kształcie cylidryczym lub beczkowatym (walcowatym), oraz mis (czar) o prostych ściakach, iekiedy z małymi trójogami lub z óŝkami bryłkowatymi bądź w formie greckiej litery tau. W oparciu o licze przykłady określeń tych waz, struktura uŝywaego termiu i jego rdzeń zostały pomyślie zidetyfikowae juŝ w 1987 roku (MacLeod 1990: 315). Aaliza określeia wskazuje, Ŝe po przedrostku będącym zaimkiem ergatywym trzeciej osoby pojawia się rdzeń czasowikowy uk ( pić ) 40, po którym astępuje sufiks istrumetaly. Naczyia określae tym termiem moŝa zatem azywać dosłowie sprzętem do picia. Słowo to przetrwało do dziś w języku ch ol jako uch ibal (Aulie & Aulie 1978: 125), w języku ch orti jako uch p ir 41, a w słowiku języka tzotzil z okresu koloialego pojawia się pod hasłem uch obil (Laughli 1988: 159). ujaay/ujay 42 Te typ aczyń obejmuje misy o zaokrągloych lub płaskich podstawach oraz rzadziej iŝsze wazy o prostych ściakach. Sugerowao, Ŝe azwa ta moŝe wywodzić się z rdzeia jay, zaczącego cieki w językach jukateckim, ch ol i tzotzil (MacLeod 1990: 363). Jedak taka iterpretacja apotyka a problemy sytaktycze, gdyŝ w iskrypcjach jay poprzedzoe jest zaimkiem dzierŝawczym wskazującym, Ŝe słowo jest raczej rzeczowikiem a ie przymiotikiem. Połączeie przymiotika z zaimkiem dzierŝawczym jako jego/jej cieki jest iefortue. MacLeod (1990: ) atomiast zwróciła uwagę a fakt, Ŝe w języku tzotzil z okresu koloialego słowo jay miało astępujące zaczeia: tortilla z tykwy (Laughli 1988: 148), balia, beczułka, misa, miedica i talerz, które w tym kotekście spełiają ie tylko wymogi składiowe, ale rówieŝ dają oczekiwae zaczeie. 40 Rdzeń te jest zazwyczaj zapisyway sylabiczie jako yu-k i, ale moŝe być rówieŝ zapisay jako logogram UK. Logogram te został odczytay iedawo i wspaiale wyjaśia zbiór ozaczeń rodzajów aczyń wspomiaych w iskrypcjach. RówowaŜość pomiędzy słowami zapisaymi przy uŝyciu sylab i logogramów, jak podkreślił Alfoso Lacadea, została po raz pierwszy dostrzeŝoa przez Davida Stuarta. 41 Proszę zwrócić uwagę, Ŝe uch jest spokrewioe z uk. Na dodatek odpowiadający mu układ foetyczy w języku ch orti róŝi się od wielu pokrewych majańskich języków ch ol. I tak w przypadku uch p ir, /p/ jest foetyczym odpowiedikiem /b/ z sufiksem istrumetalym ib, a /r/ jest odpowiedikiem /l/ w iych językach majańskich. 42 RóŜica w długości samogłoski w jaay i jay ma charakter regioalizmu. W zachodiej części Jukatau i w półocym Campeche (Meksyk) uŝywao wyłączie słowa jaay. Podczas gdy takie samo określeie pojawia się a Niziach Cetralych, to jay wskazuje iekiedy a językowe odmiay regioale. Zaczeie słowa było jedak takie samo. Naczyia określae słowem jaay mają kształt misy, przez co przypomiają połówki tykwy i stąd zapewe wywodzi się ich azwa. Istieje jedak kilka pokrewych wyraŝeń sugerujących, Ŝe jaay wyszło z uŝycia po okresie klasyczym. Pomimo dość ubogich w tej kwestii daych ligwistyczych, Alfoso Lacadea zalazł w języku tzotzil (iformacja prywata 2002) słowo jay ozaczające gliiaą czarę. Zasugerował, Ŝe aczyia ceramicze mogły z czasem zastąpić ich pierwote odpowiediki wykoae z tykwy, zachowując przy tym swą dawą azwę. W oparciu o te aalizy wydaje się, Ŝe termi *jaay odgrywał rolę raczej opisową iŝ fukcjoalą, słuŝąc początkowo do określaia mis w kształcie tykwy. jaay yuk ib(iil)/ jay yuk ib(iil) Te typ aczyń odosi się do waz i mis, chociaŝ ze względu a zaokrągloe da przewaŝają te ostatie. Ich azwa staowi połączeie dwóch wcześiej opisaych pojęć. W takim kotekście, gdyby zaimek dzierŝawczy poday był przed pierwszym słowem, tłumaczeie jego/jej ciekie aczyie do picia miałoby ses podparty sytaktyczie. Jedak ie apotkao takich zapisów, co sugeruje, Ŝe ie moŝemy zaakceptować iterpretacji jaay jako przymiotika. ulak Te typ aczyń określa płaskie, szerokie talerze lub półmiski. Dokłade zaczeie rdzeia słowa pozostaje problematycze, gdyŝ dyspoujemy iewielką ilością podobych haseł. Jedak we wszystkich przypadkach określeie to odosi się do przedmiotów, które są płaskie (Reets-Budet 1994: 24,101). Na przykład zarówo jadeitowa plakietka iezaego pochodzeia, przypuszczalie ozdoba aszyjika (vo Wiig 1986: ryc. 166), jak i cegiełka z wyrytym tekstem zalezioa w Comalcalco (Grube & al. 2002: II-46), są określae jako lak. W iektórych przypadkach, kiedy w iskrypcji dodao wyraŝeie we ib ( sprzęt do jedzeia ), jest oczywiste, Ŝe aczyie takie słuŝyło do podawaia posiłków, gdyŝ w wielu językach majańskich termi we ( pokarm ) jest syoimem słowa tamale (rodzaj gotowaej a parze masy kukurydziaej, adziewaej warzywami, mięsem idyka lub dziczyzą) i jedzeie (Zeder 1999). jawate Te typ aczyń odosi się do półmisków lub głębokich talerzy a trzech óŝkach. Poza trójogiem tak określae aczyia są idetycze iemal pod kaŝdym względem z talerzami opisaymi powyŝej jako lak. Stephe Housto porówał to wyraŝeie z dokładie takim samym hasłem pojawiającym się w słowiku języka 22

23 jukateckiego z okresu koloialego (Perez ), gdzie czytamy hawate: vasija de boca acha y escasa profudidad (szerokie aczyie o iewielkiej głębokości) (MacLeod 1990: ). Aaliza tego określeia pozwala ustalić, Ŝe rdzeń słowa jest czasowikiem pozycyjym jaw > *jaw obrócić do góry (Kauffma & Norma 1984). NaleŜy jedak zauwaŝyć, Ŝe orygiale hiszpańskie wyraŝeie boca arriba powio być poprawiej rozumiae jako ustami do góry / a plecach. MacLeod zakładała, Ŝe sufiks a jest imiesłowowy, podczas gdy obecie jest o uwaŝay za sufiks czasowików pozycyjych (Boot 2001), jak w przypadku chum-w-aa-ø został posadzoy. Biorąc pod uwagę powyŝsze rozwaŝaia moŝa zasugerować, Ŝe początkowo wyraŝeie jaw-w-a-ø miało ozaczać został obrócoy w górę. Wszystkie odalezioe do dia dzisiejszego aczyia jawate są talerzami a trójogach, co moŝe ozaczać, Ŝe to właśie obecość trójogu staowi cechę odróŝiającą takie aczyia od talerzy lak, gdyŝ wszystkie pozostałe ich atrybuty są takie same. Do chwili obecej ie zalezioo jedak zadowalającego wytłumaczeia przyrostka te. MacLeod przypuszczała, Ŝe skoro słowo to ozacza drzewo i drewo (główe określeie tego termiu), to być moŝe te rodzaj aczyń był początkowy wykoyway z drewa, a dopiero późiej z gliy, zachowując przy tym swe pierwote określeie (MacLeod 1990: ). NaleŜy jedak zauwaŝyć, Ŝe te pojawia się rówieŝ, między iymi, jako klasyfikator umeryczy dla okresu 20 di (Boot 2001) i jako sufiks wybitego tytułu kaloomte. Biorąc pod uwagę szczególe zaczeie wyiesieia do ragi kaloomte oraz cechy odróŝiające lak od jawate, moŝa by z wielką ostroŝością zasugerować, Ŝe te pełiło rolę sufiksu w wyrazach określających rzeczy, które są wzoszoe lub wykoae w celu ustawieia. Jeśli taka iterpretacja jest poprawa, wyraŝeie jawate odosiłoby się dosłowie do aczyń, które zostały wykoae, aby stały pioowo, zwrócoe w górę. W oparciu o powyŝszą aalizę wydaje się, Ŝe słowo słuŝące określaiu trójoŝych talerzy miało raczej charakter opisowy iŝ fukcjoaly. Ie aczyia Oprócz wymieioych juŝ aczyń ceramiczych, których określeia pojawiające się w iskrypcjach staowią zaczącą większość, rozpozao jeszcze około dwudziestu iych rodzajów aczyń (Boot 2005). Są to: (y)uub, yahk utu, pokol che ebul, kuch sibik, uch aajil (or uch aajul), bu b, chuhib, awal(a)jib, jaay chu bal che eb, otot, tzimal jaay uk ib, we em, i uma? tz ihk. Zawartość aczyń ceramiczych Fragmet Początkowej Sekwecji Stadardowej odoszący się do zawartości aczyia staowi przyimkowe zdaie podrzęde, gdzie do zdaia główego wprowadza się owy argumet (Schele & Grube 2002: 1-37). Rzeczowiki tego zdaia podrzędego staowią dalsze dopełieia rodzaju aczyia będącego podmiotem PSS. W języku majańskim klasyczym ajczęściej występujące zaimki ti lub ta tłumaczymy: jak, za, w, a, u, z, do, przy, ad, przez, od (Coe & Va Stoe 2001; Kettue & Helmke 2002; Schele & Grube 2002: 1-37). Wykazao, Ŝe w tekstach glificzych zdobiących dawe aczyia ceramicze pojawiają się trzy podstawowe rodzaje określeia zawartości aczyń: kakaw, ul i ie. Kakaw odosi się do apojów sporządzaych z miąŝszu owocu kakaowca lub suszoych, praŝoych, poddaych fermetacji ziare (uŝywaych w kakao lub gorącej czekoladzie). Iy apój, przygotowyway raczej z ziare iŝ z owocu, zay jest jako piole (Coe 1995; Youg 1994). Kakaw i jego licze odmiay staowią adal świąteczy apój, podaway podczas festyów w tradycyjych społeczościach majańskich i uwaŝay za środek o działaiu psychotropowym. Napój jest doprawiay do smaku wailią, aromatyczymi kwiatami, chile, sokiem z agawy lub miodem, i w róŝych proporcjach moŝe być rozcieńczoy bądź wymieszay z iymi apojami sporządzoymi a bazie kukurydzy. Ul to gęsta, półpłya kaszka kukurydziaa, przy czym szczególie lubiaa była ta, którą przygotowywao ze świeŝej, iedojrzałej i zieloej jeszcze kukurydzy (zaej jako al). Kaszka ta jest rówieŝ specjalym daiem świąteczym, chociaŝ powszechie jest uŝywaa zwłaszcza w karmieiu iemowląt odstawioych od piersi matki, a specjalą odmiaę przyrządza się a początku zbiorów. Jeszcze ie smaki tego apoju uzyskuje się poprzez dodaie, poje dyczo lub połączoych ze sobą, ziare brązowej gotowaej fasoli, ziare dyi, soku z agawy, a wszystko to razem przyprawioe bywa miodem, chile i/lub pieprzem. Zarówo ul, jak i kakaw mogą być podawae jako świeŝo przygotowae, tuŝ po przyrządzeiu, lub jako apoje alkoholowe, gdy zostały poddae procesowi fermetacji. Trzeci typ określeń zawartości aczyń ceramiczych odosi się do wszelkich iych apojów, które w porówaiu z ul i kakaw wspomiae są w iskrypcjach bardzo rzadko. Występująca w tekstach glificzych azwa kaŝdego z tych trzech podstawowych apojów, moŝe być zmodyfikowaa poprzez dodaie odpowiediego przedrostka. I tak w przypadku kakaw moŝa było, po pierwsze, poprzedzić to słowo jedym z 23

24 przymiotików takich, jak chak ( czerwoe ), k a ( Ŝółte/dojrzałe ), kab ( słodkie ), om? 43 ( pieiące się ) lub przez dodaie termiu odoszącego się prawdopodobie do jakiegoś kwiatu 44 (uŝytego jako dodatek smakowy). Po drugie do kakaw moŝe być dołączoy topoim, określający miejsce pochodzeia rośliy kakaowca, uŝytej do sporządzeia apoju. W praktyce przypomia to ozaczeia wi fracuskich, tzw. appellatio cotrôlée (p. Bordeaux czy Champage) 45. W iskrypcjach PSS przewaŝają takie topoimy jak: Ho kab ( Pięć Ziem/Lądów), Saal lub Sataal (zaczeie iezae) pochodząca z wczesego okresu klasyczego ( ) azwa dawego królestwa Narajo (Gwatemala), Huxwitik ( Trzy Wzgórza ) i Mo witz ( Wzgórze Ary ) dwa spośród kilku topoimów odoszących się do królestwa Copa (zachodi Hoduras), czy wreszcie Sakha al ( Białe Jezioro 46 ), będące azwą państewka, połoŝoego w pobliŝu Narajo, wzdłuŝ wybrzeŝy jeziora Sacab w Gwatemali 47. Po trzecie przed słowem kakaw pojawiają się jeszcze ie przedrostki mogące modyfikować jego odmiaę. Jedak albo ie zostały jeszcze odczytae albo są ieczytele (ze względu a stopień erozji lub kiepską kaligrafię), albo teŝ brakuje zaych 43 Takie odczytaie glifu zostało zasugerowae po raz pierwszy przez Barbarę Macleod (1990). ChociaŜ propoowae zaczeie foetycze glifu i jego istieie były przez lata kwestioowae, ie podao Ŝadych iych propozycji (sugestii), 44 Do propoowaego odczytaia obu zestawień glifów aleŝy podejść z ostroŝością, gdyŝ zawierają oe elemety, których wartość foetycza jest adal dyskutowaa. Pierwszy z bloków glificzych moŝe być odczytyway jako k a[h]k tzih ik? lub k a[h]k al ik?, gdzie ik jest zaym określeiem kwiatu. W iych przypadkach logogram moŝe być odczytay jako jaaahb, które to słowo, uŝywae w iych kotekstach, ozacza takŝe jakiś gatuek kwiatu, chociaŝ adal poszukuje się zadowalającego, pokrewego odpowiedika we współczesych językach majańskich. 45 Wcześiejsze badaia wykazywały jedyie sporadycze pojawiaie się topoimów modyfikujących słowo kakaw (MacLeod 1990, Reets-Budet & MacLeod 1994). Ostatio autorzy zebrali dowody świadczące o tym, Ŝe topoimicze odmiay kakaw tworzą osobą i spóją grupę, do tej pory przeoczoą. Istota tego odkrycia opierała się a załoŝeiu, Ŝe określeie sakha (al) ie moŝe być rozumiae jako sak-ha, czyli biały pły, metafora kaszki kukurydziaej (Housto & al. 1989), która w rzeczywistości jest białawym płyem, lecz staowi odmiaę kakaw. Uzasadieie takiej iterpretacji zostaie opublikowae (Helmke & Kettue). 46 Alteratywym tłumaczeiem moŝe być czysta woda deszczowa. Ha a i ha ha (al) staowią określeia deszczu, wody deszczowej, jedak w tym przypadku aaliza słowa wskazuje a ha -al, woda-abstr lub woda-rel te ostati termi odosiłby się do zbiorika wodego, a przykład jeziora. Trudiejsze do wyjaśieia jest pojawiaie się w tym kotekście słowa sak, gdyŝ moŝe oo ozaczać przymiotik czysta, ale odosi się rówieŝ do rzeczy sztuczych, wykoaych ludzką ręką. 47 ChociaŜ zay am jest topoim Sakha al, to jedak ie moŝa z całkowitą pewością przypisać tej azwy miasta Ŝademu kokretemu staowisku archeologiczemu. Jako Ŝe topoim te pojawia się w iskrypcjach z Narajo, moŝa sądzić, Ŝe odosił się do miejsca leŝącego gdzieś w okolicy. Nazwa pobliskiego jeziora Sacab jest spokrewioa z Sakha al i mogła w późym okresie postklasyczym zastąpić określeie uŝywae w okresie klasyczym. termiów pokrewych. Jest prawdopodobe, Ŝe gdyby udało się pomyślie rozszyfrować glify, to ta trzecia kategoria mogłaby zostać zaszeregowaa do modyfikatorów przymiotikowych lub topoimiczych. W rezultacie pozostaje oa prowizoryczym zbiorem utworzoym raczej w wyiku braku zdolości odczytaia iŝ odzwierciedleia iezaleŝych podziałów. 19. KODEKSY Szczególy rodzaj tekstów Majów spotykamy w kodeksach z okresu postklasyczego. W przeciwieństwie do zabytków kamieych, gdzie zachowae iskrypcje upamiętiają wydarzeia historycze, treść kodeksów jest bardziej ezoterycza, związaa z astroomią i kaledarzem, a iformacje te przedstawioo w formie almaachów i przepowiedi. Jedyie cztery kodeksy: Drezdeński, Madrycki, Paryski i Grolier zdołały przetrwać tropikaly klimat i ziszczeia dokoae przez Hiszpaów w XVI wieku. Datowaie kodeksów staowiło problem juŝ od mometu ich odkrycia i do dia dzisiejszego ie ma w tej kwestii zgodości wśród badaczy. Wiek kodeksów starao się określić w oparciu o względy atury stylistyczej (ikoografia i epigrafika), dae astroomicze i kaledarzowe, kwestie ligwistycze i datowaie za pomocą węgla radioaktywego. Większość uczoych (zobacz Vail 2002) zgadza się z załoŝeiem, Ŝe ajstarszym z czterech zachowaych mauskryptów jest Kodeks Drezdeński i Ŝe Kodeks Paryski moŝe być dość dokładie datoway miej więcej a połowę XV wieku. Natomiast próba określeia daty powstaia dwóch pozostałych kodeksów (Madryckiego i Grolier) dostarczyła wielu wariatów. Odośie Kodeksu Paryskiego, Love (1194: 13 i 2001: 443) propouje jako przybliŝoą datę powstaia rok 1450, opierając się a stylistyczym podobieństwie do kamieych zabytków z miasta Mayapa z późego okresu postklasyczego oraz a pokrewieństwach stylowych ze sztuką wschodiego wybrzeŝa Jukatau z okresu poprzedzającego kokwistę hiszpańską. Biorąc rówieŝ pod uwagę delikatość papieru, barwików i wyprawy wapieej w klimacie tropikalym, Love sugeruje, Ŝe kodeksy skofiskowae przez Hiszpaów zostały przypuszczalie wykoae w czasach tuŝ przed kokwistą, awet jeśli same teksty staowiły kopię iskrypcji ze zaczie starszych źródeł (Love 1994: 8). Za datę powstaia Kodeksu Madryckiego przyjmuje się w przybliŝeiu XV wiek (zobacz p. Graff & Mail [2001]). Wbrew jedak ogólie przyjętemu załoŝeiu, Michael Coe, podczas wystąpieia a XXIst Maya Hieroglyphic Forum a Uiwersytecie 24

25 w Teksasie w 1997 roku, zapropoował zaczie późiejszą datę powstaia Kodeksu Madryckiego. Wioski zostały opublikowae w pracy Coe & Kerr (1998: 181), ze staowczym stwierdzeiem, Ŝe [ ] pomiędzy warstwy papieru wykoaego z kory drzewej [ ] zostały włoŝoe i wklejoe fragmety papieru pochodzeia europejskiego z tekstem w języku łacińskim. Papier te ie staowił raczej osobej stroy, ale został dołączoy do kodeksu w momecie jego wyrobu. W tej sytuacji Kodeks Madrycki musiałby powstać po podboju Jukatau, przypuszczalie awet po 1624 roku i mógł zostać wykoay w Tayasal, które poddało się Hiszpaom dopiero w 1697 roku. Obecość papieru pochodzeia europejskiego dostrzegli juŝ wcześiej Erst Förstema i Ferdiad Aders, ale Ŝade z ich ie uświadomił sobie, Ŝe kawałki tegoŝ papieru pojawiają się w kodeksie pomiędzy warstwami papieru Majów. W listopadzie 2003 roku, podczas 8th Europea Maya Coferece w Madrycie mieliśmy wraz z iymi uczoymi okazję a włase oczy przyjrzeć się Kodeksowi Madryckiemu. Obserwując kotrowersyją stroę 56 kodeksu stało się jase, Ŝe warstwa papieru pochodzeia europejskiego została zamieszczoa w kodeksie a wierzchu orygialej warstwy papieru Majów wykoaego z kory drzewej. Zatem teza mówiąca, Ŝe kodeks powstał po kokwiście, oparta a załoŝeiu, Ŝe warstwy papieru pochodzeia europejskiego i papieru Majów tworzą itegralą całość, ie moŝe juŝ być uwaŝaa za słuszą. Odośie daty przypisywaej Kodeksowi Grolier, to Coe i Kerr (1998: 175) uwaŝają, Ŝe jest to ajstarszy mauskrypt Majów i pochodzi z roku 1230 (± 130), a opierają się w tym a datowaiu metodą C 14 papieru uŝytego do wyrobu kodeksu. Z kolei Milbrath (1999: 6) wprost przeciwie jest przekoaa, Ŝe Kodeks Grolier jest przypuszczalie ajpóźiejszym z czterech rękopisów i moŝe pochodzić z czasów po kokwiście hiszpańskiej. Pomimo iŝ iektórzy uczei uwaŝają Kodeks Grolier za falsyfikat, to jedak większość badaczy uzaje go za autetyczy (zob. Carlto 1983). Zdaiem Grube (2001: 129) ie aleŝy juŝ dyskutować autetyczości Kodeksu Grolier w oparciu o fakt, Ŝe papier pochodzi z okresu przed kokwistą i Ŝe kodeks zawiera fukcjoujący kaledarz plaety Weus. Takie załoŝeie wymaga jedak dalszego potwierdzeia (Nikolai Grube, iformacja prywata 2004). Rycia 8: Stroa 9 Kodeksu Drezdeńskiego (a podstawie: Förstema 1880) 25

26 Rycia 9: Stroa 91 Kodeksu Madryckiego (a podstawie Codex Tro-Cortesiaus [Codex Madri] 1967) Rycia 10: Stroa 6 Kodeksu Paryskiego (a podstawie: Codex Peresiaus [Codex Paris] 1969) Rycia 11: Stroa 8 Kodeksu Grolier (a podstawie: Coe & Kerr 1998: Fig.134) Rycia 12: Dola część stroy 56 Kodeksu Madryckiego (przesuięta o 90 o w kieruku zgodym z ruchem wskazówek zegara i zamieszczoa horyzotalie) z widoczym tekstem w języku łacińskim (a podstawie: Codex Tro-Cortesiaus [Codex Madri] 1967) 26

27 20. PRZEDMIOTY PRZENOŚNE Iskrypcje a przedmiotach przeośych takich, jak muszle, kości, jadeitowe paciorki i aszyjiki itd. są oczywiście zaczie krótsze iŝ teksty zachowae a kamieych zabytkach. Na wielu drobych przedmiotach podao jedyie ich azwę i imię właściciela; a przykład (Rycia 13): ubaak jasaw t ochawaa? k uhul mutul ajaw ochk i kalo mte umijiil u ujol chahk k uhul mutul ajaw ( to jest kość Jasaw, t ochawaa?, boskiego władcy Mutul, zachodiego kalo mte, sya Nu Ujol Chahk, boskiego władcy Mutul ), choć zdarzają się rówieŝ dłuŝsze teksty, z pełymi zdaiami. Proste określeia własości są czasami azywae etykietkami (w j. ag. ame tag ). Rycia 13: Rzeźbioa kość z Pochówku 116, Tikal (TIK MT-44); rysuek: Christophe Helmke (a podstawie ilustracji Aemarie Seuffert) 27

28 TYPOWE RODZAJE GLIFÓW SPOTYKANYCH NA NACZYNIACH MAJÓW Z OKRESU KLASYCZNEGO Przykłady złoŝeia glifów Aaliza yu-k i-bi-la? yuk ib[i]l? y-uk -ib-il? 3SE-pić-INST-REL yu-uk (-bi) yuk (ib) y-uk -ib 3SE-pić-(INST) u-ja-yi ujaay u-jaay 3SE- waza/misa u-ja-wa-te ujawa[]te u-jaw-a-te 3SE- obrócić w górę -(statyczy)-inst u-la-ka ulak u-lak 3SE- talerz u-we -ma / u-we -bi uwe em / uwe [i]b u-we -em / u-we -ib 3SE-jeść-AG/INST u-po-ko-lo ch-e-e-bu upokol che bu[l] / che e [h]b u-pok-ol che b-ul / che e hb 3SE-myć-INST pędzel yu-bi? yuub? / yu[i]b y-uub / y-u-ib 3SE-uub? / u-(inst?) ya-k u-tu-u ya[h]k (u)tu y-ahk (u)-tu 3SE-dać-INST Tabela 1: Typowe rodzaje glifów spotykaych a aczyiach Majów z okresu klasyczego (rysuki: Christophe Helmke) 28

29 Dystrybucja diachroicza przykładowych typów aczyń Majów z okresu klasyczego Tabela II. Przykłady dystrybucji diachroiczej i róŝorodości paleograficzej złoŝeń wyrazów ozaczających rodzaje aczyń. Daty kaledarza gregoriańskiego są oparte a korelacji GMT (Goodma- Martiez-Thompso). Poza imioami, tytułami i określeiami więzów pokrewieństwa dawych właścicieli, teksty drugorzęde wspomiają (ie przedstawioe tutaj) imioa artystów lub skrybów, którzy wykoali aczyia. Autorką rysuków jest Dorie Reets-Budet. Tabela III. Porówaie wyidealizowaych form aczyń (przekroje) i glificzych przedstawień rodzajów aczyń spotykaych w iskrypcjach. W przypadku dwóch odpowiadających sobie kryteriów wskazao ajbardziej typowe zawartości aczyń. 29

30 DODATKI DODATEK A: WYBRANE TEKSTY Rycia 14: Iskrypcja ze Steli 3 (góra część), Piedras Negras, Gwatemala (rysuek: David Stuart [w: Stuart & Graham 2003: 9:27]) 30

31 Rycia 15: Stela 4 (A1-B5), Ixtutz, Gwatemala (rysuek: Harri Kettue a podstawie fotografii Jyrki Talvitie) Rycia 16: NadproŜe 2, Yaxchila, Meksyk (rysuek: Ia Graham [w: Graham & vo Euw 1977: 15]) 31

32 Rycia 17: Zaczik 4 Boiska do gry w piłkę, Caracol, Belize (rysuek: Nikolai Grube) Rycia 18: Ołtarz 23, Caracol, Belize (rysuek: Arle Chase, Diae Chase i Nikolai Grube, z iewielkimi modyfikacjami) 32

33 Rycia 19: Pael 96 Glifów (A1-F8), Paleque, Meksyk (rysuek: Simo Marti [w: Miller & Marti 2004: Fig.43]) Rycia 20: Pael 96 Glifów (G1-L8), Paleque, Meksyk (rysuek: Simo Marti [w: Miller & Marti 2004: Fig.43]) 33

34 Rycia 21: Jadeitowy toporek iezaego pochodzeia, Płytka z Leide (rysuek: Lida Schele [w: Schele 1990: 78]) Rycia 22: (a) Moumet 101, Toia (rysuek: Ia Graham i Peter Mathews [w: Graham & Mathews 1996: 2:125]); (b) Stela 6, Itzimte, Meksyk (rysuek: Eric vo Euw [w: vo Euw 1977: 4:17]) 34

35 DODATEK B: TYTUŁY AJAW ajaw pa, władca (tytuł królewski) a/aj-winak-bak aj wia[a]k ba[a]k te, który pojmał 20 (wielu) jeńców ba-ka-ba ba[ah kab przywódca/ pierwszy a ziemi ch a-ho-ma ch aho m męŝczyza (?) ch o-ko ch ok młodzieiec KAL?-ma-TE kalo mte (podiosły tytuł królewski) ke-kelem kelem młodzieiec (?) siłacz? K INICH k iich słoeczy (imię bóstwa) sa-ja-la sajal szlachetego pochodzeia (?) a?aj-tz IB-ba aj tz i[h]b pisarz malarz Tabela IV. Typowe tytuły królewskie DODATEK C: GLIFY OKREŚLAJĄCE WIĘZY POKREWIEŃSTWA yu-e yue[] dziecko ojca u-1-tan-a juta[h] dziecko y-al yal dziecko matki u-mijin? umiji[i] (?) dziecko ojca su-ku-winik-ki suku[] wiik starszy brat yi-tz i-i yi[h]tz i[i] młodszy brat yi-cha-i yichaa wuj ya-at-a yata Ŝoa (?) Tabela V. Glify określające więzy pokrewieństwa 35

36 DODATEK D: GLIFY EMBLEMATY MAJÓW Z OKRESU KLASYCZNEGO Rycia 23: Glify emblematy Majów z okresu klasyczego (a podstawie: Marti & Grube 2000: 19) 36

37 Rycia 24: Wybrae glify emblematy Majów z okresu klasyczego (rysuki glifów emblematów z Altu Ha, Caracol, Lamaai i Xuatuich: Christophe Helmke) 37

38 Rycia 25: Mapa ziem Majów ukazująca główe staowiska archeologicze 38

39 DODATEK E: INFORMACJE NA TEMAT KALENDARZA Kaledarz Majów staowi rodzaj złoŝoego układu akładających się a siebie systemów. Daty podae w iskrypcjach zajmują zazwyczaj większą część tekstu. System kaledarzowy Majów z jedej stroy rejestruje czas upływający liiowo od (mitologiczego) puktu zerowego (13 sierpia 3114 r. p..e.) zway Długą Rachubą (LC z ag. Log Cout), a z drugiej czas płyący cykliczie i obejmujący (zasadiczo) dwa cykle (Koło Kaledarzowe, a które składa się Tzolk i [260 di] i Haab [365 di]). MATEMATYKA 48 Majowie stosowali pozycyjy, dwudziestkowy system matematyczy. Został o wprowadzoy w czasach prekolumbijskich a obszarze całej Mezoameryki (zamiast systemu dziesiętego, powszechie przyjętego w świecie zachodim). W praktyce ozacza to jedyie zmiaę pozycji z dziesięciu a dwadzieścia. System dwudziestkowy: System dziesięty: Pozycja: itd. Wartość: itd. Liczby: itd. Pozycja: itd. Wartość: itd. Liczby: itd. Tabela VI: System dwudziestkowy a system dziesięty Jedak w przypadku obliczeń kaledarzowych Majów, współczyik Haab łamie harmoiją zasadę systemu dwudziestkowego, gdyŝ mamy tutaj 18 x 20 zamiast 20 x 20. Wprowadzając te wyjątek od reguły, Majowie starali się jak ajbardziej przybliŝyć liczbę di do długości roku słoeczego (rówieŝ podzielej przez 20), osiągając w te sposób kompromis 360 di 49. System dwudziestkowy zmodyfikoway dla obliczeń kaledarzowych 50 : Zasada: 1 lub lub x 20 lub 18 x x 18 x 20 lub 18 x x 20 x 18 x 20 lub 18 x x 20 x 20 x 18 x 20 lub 18 x 20 4 itd. Wartość: itd. Liczba (di): itd. Tabela VII: System dwudziestkowy zmodyfikoway dla obliczeń kaledarzowych 48 Przykłady obliczeń matematyczych będą pokazae podczas warsztatów. 49 Nie aleŝy mylić współczyika Haab (360 di) w Długiej Rachubie z kaledarzem Haab (365 di) w Kole Kaledarzowym (patrz poiŝej). 50 NaleŜy tutaj podkreślić, Ŝe podae w tabeli przykłady współczyików odoszą się do stadardowej ilości współczyików spotykaych w większości dat zapisaych przy uŝyciu Długiej Rachuby (pięć pierwszych wystarczało do podaia daty historyczej). 39

40 Nr: majański Formy Wariaty Nr: majański Formy Wariaty klasyczy zapisu: głów: klasyczy: zapisu: głów: Tabela VIII: Liczebiki (od 0 do 19) Majów z okresu klasyczego (rysuki wariatów głów: Joh Motgomery) 40

41 TZOLK IN I HAAB Tzolk i jest cyklem złoŝoym z 260 di i staowi kombiację trzyastu liczb i dwudziestu di, z których kaŝdy ma odrębą azwę. Haab jest atomiast odpowiedikiem roku zwykłego liczącego 365 di i tworzy go osiemaście miesięcy po 20 di kaŝdy oraz pięć dodatkowych di dodawaych a końcu roku. Pierwszym diem kaledarza Tzolk i jest 1 Imix, astępym 2 Ik, kolejym 3 Ak bal itd. Ostateczie po wykorzystaiu 260 kombiacji dochodzimy poowie do dia 1 Imix. 51 Imix Ik Ak bal Ka Chikcha Kimi Maik Lamat Muluk Ok. Chuwe Eb Be Ix Me Kib Kaba Etz ab Kawak Ajaw Tabela IX: Zestawieie astępujących po sobie dat kaledarza Tzolk i W kaledarzu Haab kaŝdy miesiąc obejmuje 20 di. Pierwszym miesiącem jest Pop. Po diu 1 Pop mamy 2 Pop, astępie 3 Pop itd. aŝ do mometu, kiedy po upływie 365 di, dochodzimy poowie do 1 Pop. Początek miesiąca azyway był osadzeiem miesiąca. W te sposób po upływie 19 di miesiąc Pop kończył się i osadzay był kolejy miesiąc (Wo). 52 KOŁO KALENDARZOWE Koło Kaledarzowe (CR z ag. Caledar Roud) podaje kokretą datę określoą zarówo przez Tzolk i, jak i Haab, a przykład 6 Etz ab 11 Yax (po której astępuje 7 Kawak 12 Yax, 8 Ajaw 13 Yax, 9 Imix 14 Yax, itd.). PoiewaŜ ajmiejsza wspóla wielokrotość liczb 260 i 365 wyosi (52 x 365 di = 73 x 260 di = di), zatem taka sama data określoa przez Koło Kaledarzowe powtórzy się dopiero po upływie około 52 lat. 51 Nazwy di kaledarza Tzolk i podao poiŝej. 52 Nazwy miesięcy kaledarza Haab podao poiŝej. 41

42 DŁUGA RACHUBA Długa Rachuba (LC z ag. Log Cout) staowi kaledarz liiowy 53 z (mitologiczym) puktem początkowym przypadającym wedle kaledarza gregoriańskiego w 3114 roku (13 sierpia, zgodie ze zmodyfikowaą stałą [584285] korelacji GMT [Goodma-Martiez-Thompso]). Kaledarz Długiej Rachuby przypomia asz kaledarz liiowy, z jedyą róŝicą polegającą a tym, Ŝe my odmierzamy czas w latach, podczas gdy Majowie odmierzali go w diach. Poza tym Długa Rachuba ma przewagę ad aszym systemem kaledarzowym pod względem dokładości odotowywaia upływającego czasu. Jak juŝ wspomiao, Majowie upodobali sobie wprowadzaie kilku akładających się a siebie systemów kaledarzowych w celu dokładego określeia daty 54. Więcej iformacji a te temat przedstawioo w rozdziale Jak przetworzyć daty Długiej Rachuby Majów a daty kaledarza gregoriańskiego. SERIA POCZĄTKOWA Seria Początkowa (IS z ag. Iitial Series) jest stadardowym zapisem kaledarzowym, który pojawia się a początku iskrypcji zachowaych a archetypowych zabytkach Majów. Sekcję tę rozpoczya tzw. Glif Wprowadzający Serii Początkowej (ISIG z ag. Iitial Series Itroductory Glyph), po którym pojawia się Długa Rachuba (LC) i Koło Kaledarzowe (CR). Seria Początkowa ie tylko określa datę pierwszego wydarzeia opisaego w tekście, ale słuŝy rówieŝ jako pukt odiesieia dla kolejych dat wspomiaych w iskrypcji (podawaych późiej przy uŝyciu liczb określających upływ czasu). SERIA UZUPEŁNIAJĄCA W długich tekstach majańskich zawierających Serię Początkową, pomiędzy kaledarzami Tzolk i i Haab, pojawia się grupa sześciu lub siedmiu powtarzających się glifów. Nazywamy je Serią Uzupełiającą 55, a obejmuje oa a przykład cykl 9 di (glif G) wraz z glifem F odoszącym się prawdopodobie do jakiegoś szczególego rytuału związaego z określoą datą. Następie mamy układ glifów zway Serią KsięŜycową. Podaje oa dae związae z KsięŜycem (liczbę di, które upłyęły od poprzediego owiu [glify E i D], pozycję daej luacji w cyklu 6 luacji [glif C], azwę luacji bądź kieruek wschodu lub zachodu KsięŜyca [glif X] i związaego z im wyraŝeia oto jej owa azwa [glif B] oraz liczbę di [29 lub 30] określających długość daej luacji [glif A]). LICZBY OKREŚLAJĄCE UPŁYW CZASU Liczby te (DN z ag. Distace Numbers) podają iterwał pomiędzy datami wspomiaymi w iskrypcjach Majów. Zapisywae były w porządku odwrotym w stosuku do dat Serii Początkowej. Najpierw mamy liczbę di (k i), a potem kolejo: okresów 20-diowych (wiik), okresów 360-diowych lat (haab), okresów 20 lat zwykłych (wiikhaab [ k atu ]) itd. Współczyiki liczbowe k i oraz wiik zapisywae są w jedym bloku glificzym i oba są dołączoe do zaku wiik. Mogą pojawić się po lewej stroie lub w górej części glifu wiik. Jedak współczyik wiik zajmuje dokładie taką samą przestrzeń w poziomie albo w pioie jak glif wiik, podczas gdy współczyik liczbowy k i widoczy jest a całej rozciągłości (w pioie lub poziomie) bloku glificzego. Warto więc zawsze spojrzeć a lewą i górą część bloku glificzego: pojawiający się tam liczebik określa liczbę di k i. 13,2-WINIK-ji-ya 13 di (i) 2 miesiące po 20 di 19,8-WINIK-ji-ya 19 di (i) 8 miesięcy po 20 di 53 Pomimo iŝ kaledarz Długiej Rachuby, obejmujący cykl 13 ba tuów (pih lub pik) jest kaledarzem liiowym, to przypuszczalie Majowie przyjmowali, Ŝe ma o jedak aturę cykliczą. Poza tym, kaledarz Długiej Rachuby był uwaŝay za kotyuację lub za powrót poprzediego cyklu kaledarzowego (lub stworzeia świata) i w te sposób był rzeczywiście cykliczy. 54 Dobrym przykładem są iskrypcje a adproŝach z Yaxchila. 55 Glify Serii Uzupełiającej zostały ozakowae przez wczesych badaczy cywilizacji Majów w porządku odwrotym do zajmowaego w iskrypcjach dlatego, Ŝe glify w końcowej części serii wydawały się bardziej zrozumiałe iŝ te zamieszczoe a jej początku: G, F, E, D, C, B, A. Późiejsze odkrycia pozwoliły dodać do tej listy jeszcze trzy glify: Z, Y i X. 42

43 Po liczbach określających upływ czasu (DN) pojawiają się zazwyczaj Wskaźiki Daty Wcześiejszej (ADI z ag. Aterior Date Idicators) lub Wskaźiki Daty Późiejszej (PDI z ag. Posterior Date Idicators), w zaleŝości od tego, czy poprzedzają w iskrypcji datę wcześiejszą czy późiejszą. Obecie, gdy jesteśmy juŝ w staie odczytać te glify foetyczie, dzięki aalizie odpowiedich afiksów gramatyczych rozumiemy ich fukcje sematycze. I tak ADI odczytujemy u[h]tiiy (u-ti-ya), juŝ się wydarzyło (czas zaprzeszły), a PDI iu[h]ti (i-u-ti), i wówczas wydarzyło się. u-ti-ya u[h]tiiy uht-i-ø-iy wydarzyć się-iv-3sa-adv.clt (juŝ) się wydarzyło i-u-ti iu[h]ti i-uht-i-ø CONJ-wydarzyć się-iv-3sa (wówczas) wydarzyło się MOśLIWE WSPÓŁCZYNNIKI LICZBOWE HAAB DLA POSZCZEGÓLNYCH DNI TZOLK IN Tzolk i MoŜliwe współczyiki liczbowe Haab: Ajaw Imix Ik Ak bal K a Chikcha Kimi Maik Lamat Mulak Ok. Chuwe Eb Be Ix Me K ib Kaba Etz ab Kawak PANOWIE NOCY (CYKL 9 DNI) Tabela X: Paowie Nocy (rysuek: Joh Motgomery) 43

44 PRZYKŁAD KORELACJI DŁUGIEJ RACHUBY, TZOLK IN, HAAB I PANÓW NOCY Ix 11 Me 12 Kib 13 Kaba 1 Etz ab 2 Kawak 3 Ajaw 4 Imix 5 Ik 6 Ak bal 7 K a 8 Chikcha 9 Kimi 10 Maik 11 Lamat 12 Muluk 13 Ok. 1 Chuwe 2 Eb 3 Be 4 Ix 5 Me 6 Kib 7 Kaba 8 Etz ab 9 Kawak 10 Ajaw 11 Imix 12 Ik 13 Ak bal 1 K a 17 Sip 18 Sip 19 Sip 0 Sotz 1 Sotz 2 Sotz 3 Sotz 4 Sotz 5 Sotz 6 Sotz 7 Sotz 8 Sotz 9 Sotz 10 Sotz 11 Sotz 12 Sotz 13 Sotz 14 Sotz 15 Sotz 16 Sotz 17 Sotz 18 Sotz 19 Sotz 0 Sek 1 Sek 2 Sek 3 Sek 4 Sek 5 Sek 6 Sek 7 Sek. G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 G1 G2 G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 G1 G2 G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 G1 G2 G3 G4 G5 G6 JAK PRZETWORZYĆ DATY DŁUGIEJ RACHUBY MAJÓW NA DATY KALENDARZA GREGORIAŃSKIEGO 1. MoŜymy poszczególe liczby z kaledarza Długiej Rachuby przez odpowiadające im jedostki zawarte w podaej poiŝej tabeli (środkowa koluma). 2. Dodajemy do siebie wszystkie di. Wykoajmy a przykład obliczeia dla daty Długiej Rachuby Majów: (9 bak tuów, 15 k atuów, 6 tuów, 14 wiali i 6 k iów ): Liczba w Długiej Rachubie: pomoŝoa przez: wyik: Liczba di Majów:

45 3. Dodajemy stałą korelacji GMT ( ) do liczby di Majów, aby otrzymać odpowiadającą jej liczbę di w kaledarzu juliańskim (JDN z ag. Julia Day Number) MDN: GMT: JDN: Od uzyskaej liczby JDN odejmujemy ajbliŝszą jej, miejszą liczbę JDN (patrz tabela poiŝej): Rok: JDN: rok: JDN: * Liczba di w kaledarzu juliańskim (JDN) dla 1 styczia w kaledarzu gregoriańskim (lata ) JDN # 1 JDN # 2 reszta: Obliczamy ilość lat (po 365 di) i di w liczbie uzyskaej jako reszta: reszta: di w roku (zwykłym): wyik: lat 131 di 6. Bierzemy pod uwagę lata przestępe (jedo co 4 lata) oraz stulecia przestępe (te, które dzielą się przez 400, p. rok 400, 800, 1200, 1600, 2000 itd.) i odejmujemy liczbę di przestępych w okresie od 700 r. (ajbliŝsza, miejsza jedostka JDN) do 738 r. (700 + wyik powyŝszego dzieleia): NajbliŜsza miejsza JDN: wyik dzieleia: di z lat przestępych, wyik końcowy: które aleŝy odjąć: lat 131 di 9 di 738 lat 122 di Otrzymae w wyiku dzieleia 38 (lat), podzieloe dalej przez 4, daje am w rezultacie 9,5. Biorąc pod uwagę jedyie pełe di, odejmujemy jedyie 9. Zatem data Długiej Rachuby Majów przypadała w 122-gim diu 738 roku, czyli 2 maja 738 roku. 45

46 KRÓTKI PRZELICZNIK DAT DŁUGIEJ RACHUBY MAJÓW NA DATY KALENDARZA GREGORIAŃSKIEGO 56 (dla daty Majów: ) Dodajemy bak tuy (9), k atuy (15), tuy (6), wiale (14) i k iy (6) (= ), astępie dzielimy wyik przez 365 ( 3 853,28) i odejmujemy od tej liczby 3115 ( rok zerowy), otrzymując 738r. NAZWY OKRESÓW Nowa ortografia: Stara ortografia: Język majański klasyczy: Długość okresu: Przedstawieia glifów: wariaty głów i formy podstawowe: k i ki k i 1 dzień wial uial wiik 20 di tu tu haab 360 di k atu katu wiaakhaab? di bak tu baktu pih/pik di Tabela XI: Nazwy okresów w Długiej Rachubie i w Liczbach podających upływ czasu 56 Przedstawioe poiŝej obliczeia dają wartość z przybliŝeiem ± 1 roku w stosuku do daty Długiej Rachuby i są bardzo uŝytecze dla pozaia przybliŝoych dat pojawiających się a zabytkach Majów. 46

47 NAZWY DNI (KALENDARZ TZOLK IN) Nowa ortografia: Język jukatecki z XVI wieku: Język majański klasyczy: Przedstawieia glifów: Imix Imix Ha? Ik Ik Ik Ak bal Akbal Ak ab? K a Ka Ohl? Chikcha Chikcha? Kimi Cimi Cham? Maik Maik Chij? Lamat Lamat Ek? Muluk Muluc? Ok Oc? Chuwe Chue? Eb Eb? Be Be? Ix Ix Hix? Me Me Tz iki? Kib Cib? Kaba Caba Chab? / Kab? Etz ab Etz ab? Kawak Cauac? Ajaw Ahau Ajaw? Tabela XII: Nazwy di: kaledarz Tzolk i (rysuki glifów: Mark Va Stoe [Coe & Va Stoe 2001]) 47

48 NAZWY MIESIĘCY (KALENDARZ HAAB) Nowa ortografia: Język jukatecki z XVI wieku: Język majański klasyczy: Przedstawieia glifów: Pop Pop K ajalaw?, K ajalab? Wo Uo Ik at, Wooh(iil) Sip Zip Chakat Sotz Zotz Suutz Sek Tzec Kasew, Kusew Xul Xul? Yaxk i Yaxki Yaxk i Mol Mol Mol, Molol, Molow Ch e Ch e Ik sihom Yax Yax Yaxsihom Sak Zac Saksihom Keh Ceh Chaksihom Mak Mac Mak K ak i Kaki Uiw Muwa Mua Muwaa, Muwa Pax Pax Pax K ayab Kayab K aasiiy Kumk u Cumku Ohl? Wayeb Uayeb Wayhaab?, Kolajaw Tabela XIII: Nazwy miesięcy : kaledarz Haab (rysuki glifów: Mark Va Stoe [Coe & Va Stoe 2001]) Z wyjątkiem drugiego glifu Wo (a podstawie: Kerr [K6751]) i trzeciego glifu Muwa (a podstawie: Nikolai Grube [CRC BCM3: D3]). 48

49 DODATEK F: SYLABARIUSZ Tabela XIV: Sylabariusz 49

50 50

51 51

52 Przykłady glifów ajczęściej myloych ze sobą: ba ma lo te bu mu ku/tun pi bu mu mu yo ka sa i wi ja HUL HA WINAK?/K AL ku/tun KAB/CHAB? ku/tun WITZ a/aj 7 la ma 52

53 DODATEK G: ALFABET BISKUPA DIEGO DE LANDA Rycia 26: Alfabet biskupa Diego de Lada (a podstawie: Coe & Kerr 1998: 228) 53

54 DODATEK H: TRANSLITERACJA 58 FONEM JĘZYKA MAJAŃSKIEGO KLASYCZNEGO Spółgłoski bilabiale alweolare palataloalweolare palatale welare uwulare krtaiowe zwarte/wybuchowe: bezdźwięcze dźwięcze 59 p p b t t k k afrykaty (zwartoszczeliowe) bezdźwięcze dźwięcze tz tz ch ch szczeliowe <trące> s x j h uste (płye) l osowe m spółgłoska półotwarta w Tabela XV: Spółgłoski języka majańskiego klasyczego y wysoka (zamkięta) średia iska (otwarta) Samogłoski: przedia cetrala tyla i u e o a Tabela XVI: Samogłoski języka majańskiego klasyczego 58 Trasliteracja ta ie jest ai foemowa, ai foetycza. Odosi się do zasad ortograficzych stosowaych w epigrafice Majów i opartych a owo przyjętych oficjalych alfabetach języków Majów w Gwatemali (Acuerdo Guberativo umero [23.XI.1987]) i ich modyfikacji (Acuerdo Guberativo umero [2.III.1988]) oraz a późiejszej publikacji (Leguas Mayas de Guatemala: Documeto de referecia para la prouciació de los uevos alfabetos oficiales). Zobacz teŝ rozdział Iformacje a temat ortografii. 59 MoŜa je rówieŝ określać jako zwarcie ejektywe. 54

55 DODATEK I: NARZĄDY I MIEJSCA ARTYKULACJI 60 Ryc. 27. Miejsca artykulacji arządy artykulacji: termiologia łacińska: miejsca artykulacji: 1. wargi 2. dola warga i góre zęby 3. zęby 4. tyla część zębów 5. krawędź dziąsłowa 6. podiebieie twarde 7. podiebieie miękkie 8. języczek 9. gardło 10. krtań 11. koiec języka 12. ostrze języka 13. grzbiet języka 14. agłośia (języczek) labium, pl. labia des, pl. detes alveolus, pl. alveoli palatum durum velum uvula pharyx laryx apex lamia/coroa dorsum epiglottis bilabiale (dwuwargowe) wargowo-zębowe międzyzębowe tylozębowe dziąsłowe podiebiee, środkowojęzykowe tylopodiebiee, welare języczkowe gardłowe krtaiowe szczytowe, wierzchołkowe warstwowe, wieńcowe podiebiee języczkowe Tabela XVII: Narządy i miejsca artykulacji 60 Częściowo oparte a pracach: Iivoe, Horppila, Heikkoe & Rissae 2000 z modyfikacjami. 55

56 DODATEK J: HARMONIA A DYSHARMONIA, WYRZUTNIA FONEMOWA I REKONSTRUKCJA KRTANIOWYCH GŁOSEK SZCZELINOWYCH <TRĄCYCH> W PIŚMIE HIEROGLIFICZNYM MAJÓW Podae poiŝej iformacje oparte są główie a pracach Housto, Robertso & Stuart (1998, 2000), Lacadea & Wichma (2004) oraz Lacadea & Zeder (2001). Wię za ewetuale pomyłki pooszą autorzy podręczika. OBJAŚNIENIE SKRÓTÓW: C spółgłoska (z ag. cosoat) V samogłoska (z ag. vowel) ABS zaimek absolutywy ERG zaimek ergatywy Pomimo iŝ począwszy od podstawowych badań Korozowa (1952) ad foetyką w piśmie Majów aŝ do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku zdawao sobie sprawę z istieia dysharmoii w piśmie Majów, to jedak pozostawioo tę kwestię miej lub bardziej otwartą. W latach osiemdziesiątych XX wieku problem został przebaday dokładiej przez ligwistów i uzyskao dość obiecujące rezultaty. Jedak aŝ do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku ie zalezioo całkowicie zadowalającego wzorca, który wyjaśiałby wszystkie zestawieia. W 1998 roku Housto, Robertso i Stuart podali, Ŝe występowaie dysharmoii w piśmie Majów wskazuje a obecość przedspółgłoskowych krtaiowych spółgłosek szczeliowych (/h/) oraz samogłosek złoŝoych, obejmujących: długie samogłoski (VV), zwarcie głośi ( ), samogłoski dźwięcze (V ) i samogłoski dźwięcze reartykułowae (V V). W swej orygialej pracy Housto, Stuart i Robertso (1998) sugerowali, Ŝe w pisowi dysharmoiczej ie ma róŝicy pomiędzy długością samogłosek, glotalizacją i przedspółgłoskowym /h/, a istieie tych trzech cech foemowych powio być zrekostruowae zgodie z kryteriami ewolucji historyczej: CV1C / CV1 CV1 > CV1C / CV1 CV2 > CV' C CVhC CV1C CVVC + rekostrukcja historycza Późiejsza modyfikacja autorstwa Lacadey i Wichmaa (2004) zmierza w kieruku iterpretacji, Ŝe samogłoski złoŝoe (złoŝoe jądra sylab) róŝiły się w piśmie od krótkich samogłosek [ oraz] Ŝe długość samogłoski i zwarcie głośi były rozróŝiale w ortografii. Lacadea i Wichma (2004: 103) podali rówieŝ, Ŝe ai pisowia dysharmoicza ai harmoicza ie wskazują a istieie przedspółgłoskowego /h/. Skoro przedspółgłoskowe /h/ istiało w języku majańskim klasyczym (p. jako koiecza i itegrala część kostrukcji czasowikowych stroy bierej; patrz poiŝej), to w procesie odczytywaia musi być zrekostruowae w oparciu o ligwistykę historyczą. Podae przez powyŝszych badaczy zasady rządzące zestawieiami pisowi harmoiczej i dysharmoiczej są astępujące: CV 1 C / CV 1 -CV 1 > CV 1 C CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CVVC (V 1 = a, e, o, u; V 2 = 1) CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CVVC (V 1 = i; V 2 = a) CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CV (V)C (V 1 = e, o, u; V 2 = a) CV 1 C / CV 1 -CV 2 > CV (V)C (V 1 = a, i; V 2 = u) 56

57 Tabela róŝych złoŝeń z przykładami: ZłoŜeie: Rezultat: Przykład Traskrypcja: Tłumaczeie: CAC / Ca-Ca CAC / Ca-Ci CAC / Ca-Cu CEC / Ce-Ce CEC / Ce-Ci CEC / Ce-Ca CIC / Ci-Ci CIC / Ci-Cu CIC / Ci-Ca COC / Co-Co COC / Co-Ci COC / Co-Ca CUC / Cu-Cu CUC / Cu-Ci CUC / Cu-Ca CaC CaaC Ca (a)c CeC Ceec? Ce (e)c CiC Ci (i)c CiiC CoC CooC Co (o)c CuC CuuC Cu (u)c la-ka ba-ki ba-tz u te-me ke-ji e-a wi-tzi chi-ku yi-tz i-a yo-po xo-ki o-la k u-hu mu-chi bu-la lak baak ba tz tem keej e [h] witz chi k yi[h]tz ii yop xook o [h]l k uh muuch bu ul talerz jeiec małpa wyjec tro jeleń zwierciadło góra coati/ostroos młodszy brat liść reki serce bóg ropucha fasola Tabela XVIII: Przykłady oparte a zasadach dysharmoii Jedą z (rzadkich) form dysharmoii w piśmie jest złoŝeie CEC / Ce-Cu, które ie zostało przedstawioe w Tabeli XVIII (powyŝej). Lacadea i Wichma (2004) przypuszczają, Ŝe taka forma ie leŝy w sferze zasad dysharmoii, lecz staowi raczej iy przykład wyrzuti foemowej (elizji) 61. I tak istieją dwa moŝliwe rezultaty dla astępujących złoŝeń: CEC / Ce-Cu CEC / Ce-Cu Ce (e)c Ce (e)c che-bu te-mu che [eh]b? / chebu[l]? te m? / temu[l]? piórko, pędzel siedzisko, ława, tro Przykłady wyjątków od ormalych zasad pisowi dysharmoiczej (= wyrzutia foemowa): ZłoŜeie: Rezultat: Przykład: Traskrypcja: Tłumaczeie: CAC / Ca-Ce VCAC / Ca-Ce CAC / Ca-Co CEC / Ce-Cu CEC / Ce-Co CIC / Ci-Ce CIC / Ci-Co COC / Co-Ce COC / Co-Cu CUC / Cu-Ce CUC / Cu-Co CUC / Cu-Ca???????????? BAK-ke AJAW-le ch a-ho e-bu ti-ho o-ke u-e? tu-pa ba[a]ke[l] ajawle[l] ch aho[ m] e[h]bu[l] *ie poświadczoe* *ie poświadczoe* tiho[ ] o[o]ke[l] *ie poświadczoe* ue[]? *ie poświadczoe* tupa[j] dziecko zauszica Tabela XIX: Przykłady słów z wyrzutią foemową (elizją) dziecko paowaie, królestwo człowiek stopień/schodek (jede z topoimów) stopa Następujące foemy są często wyrzucae a końcu wyrazów i w przypadku zbitki spółgłosek (-C# i CC-): /l/, /m/, //, /h/, /j/ i / /. Przykładami słów z elizją foemową a końcu wyrazu są: bi > bi[h] ( droga ), chi > chi[j] ( jeleń ), sa-ja > saja[l] (tytuł), tz u-u > tz uu[] ( koliber ), a-u-ku > a[j]uku[l] (imię włase) i YAX-a > Yaxa[ ] ( Yaxha [topoim]). Do wyrazów z elizją foemową w złoŝeiu CC- (zbitka spółgłosek/podwója spółgłoska) aleŝą: ja-wa-te > jawa[]te ( trójoŝy talerz ), bu-ku > bu[h]k ( odzieie/ubraie ), xo-te > xo[l]te ( laska, buława ) i ko-ha-wa > ko[ ]haw ( hełm ). Zatem głoski /l/, /m/, //, /h/, /j/ i / / są wyrzucae gdy poprzedzają ią spółgłoskę. 61 Poadto Wichma sądzi, Ŝe przypuszczalie skryba igrał z przyjętymi kowecjami i wprowadził e-u jako ową zasadę, chociaŝ musimy rozwaŝyć teŝ moŝliwość, Ŝe pojawia się tam sufiks u[l]. To zbyt wiele, aby poświęcić prostotę systemu, kiedy istieje jedyie kilka przykładów i kiedy mogły oe obejmować sufiksy wyrzucae w wyiku elizji (iformacja prywata, 2002). 57

58 RóŜorodość stosowaej pisowi oboczej tego samego wyrazu moŝe posłuŝyć jako wskazówka do zrozumieia wyrzuti foemowej. Na przykład, w iskrypcji a NadproŜu 10 z Yaxchila (patrz poiŝej), imię jeńca (A[h]kul Mo ) zostało zapisae w czterech róŝych formach: a-ak-mo A[h]k[ul] Mo Ahkul Mo B3a C3b F4a F8 AK-ku-lu-MO A[h]kul Mo Ahkul Mo a-[ku?]lu-mo A[h]kul Mo Ahkul Mo a-[ku?]lu-mo -o A[h]kul Mo Ahkul Mo Tabela XX: Przykład róŝej pisowi imieia Ahkul Mo a NadproŜu 10, Yaxchila Rycia 28: NadproŜe 10, Yaxchila, Meksyk (rysuek: Ia Graham [Graham & vo Euw 1977: 31]) 58

59 Począwszy od 1998 roku stało się oczywiste, Ŝe odmiee złoŝeia w pisowi prowadzą do odmieej wymowy, jak moŝa to zobaczyć a podaych poiŝej przykładach: Trasliteracja: ba-ki ba-ka ba-ku BAK-ke BAK-ke-le Traskrypcja przed 1998 r. bak bak bak bak bakel Traskrypcja po 1998 r. baak bak ba [a]k baake[l] ba[a]kel Tłumaczeie: kość, jeiec kość, jeiec młodzieiec (zobacz CH OK) dziecko kość ludzka lub zwierzęca Tabela XXI: Zestawieia róŝej pisowi prowadzące do odmieej artykulacji NaleŜy tutaj podkreślić, Ŝe wytłumaczoe powyŝej zasady pisowi są ieustaie modyfikowae przez wspomiaych badaczy i co rok wprowadza się poprawki. Poadto, poiewaŝ a polu epigrafiki Majów ie ma zgodości co do podstawowych zasad pisowi, zalecamy, aby czytelicy śledzili toczącą się dyskusję i czytali ukazujące się artykuły i publikacje związae z tym tematem (zobacz rówieŝ przypis 65) Jedą z palących kwestii i podstawowym problemem związaym z zasadami pisowi jest częściowa iezgodość daych (historyczych) ligwistyczych i reguł zrekostruowaej pisowi. W zbiorze ligwistyczym istieją przykłady, które zdają się przeczyć opisaym powyŝej zasadom i róŝi badacze zajdują odmiee rozwiązaia tych dylematów (zobacz słowik a końcu podręczika). Przyczyy róŝicy zdań pomiędzy odmieymi szkołami odośie zasad pisowi muszą zostać jeszcze wyjaśioe, ale ajprawdopodobiej w iedalekiej przyszłości uda się lepiej zrozumieć stosuek języka pisaego dawych Majów do języka mówioego. 59

60 DODATEK K: INFORMACJE O GRAMATYCE JĘZYKA MAJAŃSKIEGO KLASYCZNEGO Podae poiŝej iformacje zostały oparte główie a warsztatach Classic Maya Grammar, które prowadzili Alfoso Lacadea i Marc Zeder podczas 6th Europea Maya Coferece w Hamburgu (Niemcy), w diach 5-7 grudia 2001 r., oraz a materiałach z warsztatów Maya Verbs i Hieroglyphc Texts kierowaych przez Roberta Walda podczas XXVIth Lida Schele Forum o Maya Hieroglyphic Writig a Uiversity of Texas w Austi, w diach marca 2002 r., a takŝe a publikacjach: Lacadea 2000, Wald 1994 i Wald Ze względu a fakt, Ŝe pismo hieroglificze Majów rozwijało się zarówo w czasie (w okresie ok lat), jak i w przestrzei, widocze są zmiay w gramatyce: Zapis glificzy: Język: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie:? późy okres preklasyczy CHUM? chu[h]m? chuhm?-ø o/oa zasiadł/a? wczesy okres klasyczy CHUM-ja chu[h]m[a]j chu-h-m-aj-ø o/oa zasiadł/a język ch ol a ziemiach wschodich (okres klasyczy) CHUM[mu]-la-ja chumlaj chum-l-aj-ø o/oa zasiadł/a język ch ol a ziemiach zachodich (okres klasyczy) CHUM[m]-wa-i chumwaa chum-waa-ø o/oa zasiadł/a Tabela XXII: Przykłady zmia gramatyczych w czasie i przestrzei: chum- W języku ch ol, którym posługiwao się a ziemiach wschodich, określeie o/a objął/objęła władzę (lub o/oa zasiadł/a jako władca ) wyraŝao jako chumlaj ti ajawil (lub chumlaj ti ajawlil), podczas gdy a ziemiach zachodich uŝywao zwrotu chumwaa ta ajawlel. Zapis glificzy: Język: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie:? późy okres preklasyczy HUL-ye hul[ee]y hul-eey-ø o/oa przybył/a język ch ol a ziemiach wschodich (okres klasyczy) HUL-li-ya huliiy hul-iiy-ø o/oa przybył/a Tabela XXIII: Przykłady zmia gramatyczych a przestrzei czasu: hul- 60

61 SYSTEM STRON CZASOWNIKA W JĘZYKU MAJAŃSKIM KLASYCZNYM Stroa: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: czya biera medialo-pasywa atypasywa imiesłowy u-tzutz-wa TZUTZ-tza-ja TZUTZ-yi TZUTZ-wi TZUTZ-li utzutzuw tzu[h]tzaj tzutz[uu]y tzutz[uu]w tzutz[uu]l o/oa skończył/a to zostało zakończoe zakończoo (kończył się) o/oa ukończył/a zakończoe Tabela XXIV: System stro czasowika w języku majańskim klasyczym ANALIZA CZSOWNIKÓW PRZECHODNICH CVC Stroa: czya: biera: medialo-pasywa atypasywa: Trasliteracja: u-chu[ku]-wa chu-ka-ja chu[ku]-yi 64 chu-ku-wa(?) Traskrypcja: uchukuw chu[h]kaj chukuuy chukuw Rozbiór morfologiczy: u-chuk-uw-ø chu[-h]k-aj-ø chuk-uuy-ø chuk-uw-ø Aaliza morfologicza 1: 3SE-pojmać- THM 63-3SA pojmać-pas-thm- 3SA pojmać-thm-3sa pojmać-thm-3sa Aaliza morfologicza 2: ERG-CV 1 C-V 1 w- ABS CVhC-aj-ABS CVC-Vy-ABS CVC-Vw-ABS Fukcja składiowa: podmiotorzeczeiedopełieie orzeczeiedopełieie orzeczeiedopełieie orzeczeiedopełieie Rola zaczeiowa: ages-akcja-paties akcja-paties akcja-ages akcja-paties Tłumaczeie: o pojmał jego o został pojmay pojmao o pojmał Fukcje składiowe (p. podmiot i dopełieie) są morfosytaktycze podczas gdy role zaczeiowe (p. ages, paties i arzędzie) są pojęciowe: Zdaie: Fukcja składiowa: Rola zaczeiowa: Alfoso otworzył drzwi Klucz otworzył drzwi Drzwi otwarte Alfoso = podmiot drzwi = dopełieie klucz = podmiot drzwi = dopełieie drzwi = podmiot Alfoso = ages drzwi = paties klucz = arzędzie drzwi = paties drzwi = paties 63 THM = sufiks tematyczy (z ag. THM thematic suffix). 64 Nie poświadczoe. 61

62 CZASOWNIKI PRZECHODNIE: (CVC) (1) STRONA CZYNNA: ERG-CVC-V 1 w-abs W stroie czyej ages jest podmiotem akcji, podczas gdy paties jest dopełieiem (bliŝszym) orzeczeia. u-chu-ku-wa uchukuw u-chuk-uw-ø o/oa pojmał/a Przykład: uchukuw Aj Ukul? Yaxuu Bahlam Yaxuu Baham pojmał Aj Ukul W stroie czyej czasowików przechodich rdzeń jest poprzedzoy zaimkiem ergatywym trzeciej osoby u- ( o/oa/oo ), a po im pojawia się sylaba wa, staowiąca sufiks tematyczy Vw dla kostrukcji czasowików przechodich w stroie czyej. Samogłoska sufiksu Vw odtwarza samogłoskę rdzeia czasowikowego; przykłady: u-chok-ow ( o/oa rzucił(a) to ): u-tz ap-aw ( o/oa umieścił(a)/posadził(a) to ); u-but -uw ( o/oa pogrzebał(a)/schował(a) to ). Jedak w piśmie Majów grafemowy sufiks czasowików przechodich w stroie czyej jest zawsze zapisay jako sylaba wa, bez względu a samogłoskę rdzeia czasowikowego 65. (2) STRONA BIERNA: CVhC-aj-ABS 66 W stroie bierej paties staje się podmiotem orzeczeia, a ages jest albo całkowicie usuięty albo poday w zdaiu podrzędym. tzu-tza-ja tzu[h]tzaj tzu[-h]tza-aj-ø jest zakończoe chu-ka-ja chu[h]kaj chu[-h]k-aj-ø o/oa został(a) pojmay/pojmaa Przykład: chuhkaj Aj Ukul? (ukabjiiy Yaxuu Baham) Aj Ukul? został pojmay (za sprawą Yaxuu Bahlam) 65 Pozostaje adal kwestią iewyjaśioą, czy sufiksem tematyczym dla kostrukcji czasowików przechodich w stroie czyej jest Vw czy V w. Lacadea i Wichma (2005: 32) piszą a te temat: Nie moŝa bezpośredio zrekostruować głosek krtaiowych, choć dostrzegamy, Ŝe w języku chotal pojawia się zwarcie krtaiowe w odpowiediku morfemu e. Sufiks te mógł rozwiąć się z V 1 w poprzez zastąpieie samogłoski współbrzmiącej przez e i poprzez utratę w. Nawet jeśli zwarcie głośi w sufiksie tematyczym ie zostało odtworzoe dla języka proto-majańskiego, adal istieje moŝliwość, Ŝe mógł o być obecy w języku proto-ch ol jako iowacja w tej grupie. W aszym podręcziku sufiks tematyczy dla kostrukcji czasowików przechodich w stroie czyej ozaczay jest przez Vw i w te sposób przeczy zasadom harmoii opisaym w Dodatku J. NaleŜy podkreślić, Ŝe zasady harmoii ie są stosowae jedolicie we wszystkich przypadkach czasowików. Dawi skrybowie staęli a współcześi epigraficy stają w obliczu problemu braku sylabogramu wu, który byłby wymagay w sytuacji, gdy mamy zapisać (w oparciu o zasady harmoii) słowo kończące się a uw. W kosekwecji wydaje się, Ŝe zasady harmoii ie są pozbawioe słabych puktów. Przypuszczalie skrybowie Majów stosowali ograiczoy zestaw końcowych sylabogramów, bez szczególego podkreślaia złoŝoości w samogłosce rdzeia (lub samogłosce poprzedzającej). Statystyczie rzecz ujmując, końcowe sylabogramy zawierają główie samogłoski /a/, /i/ lub /e/ (-Va, -Vi i Ve), a /o/ i /u/ (-Vo i Vu) spotykae są bardzo rzadko. Wydaje się zatem, Ŝe pisowia dysharmoicza sama w sobie iekoieczie ozacza złoŝoość samogłosek, a pisowia harmoicza ie zawsze wskazuje a krótkie samogłoski. System pisma Majów ie jest jałowy i mechaiczy, a przyajmiej ie bardziej iŝ jakikolwiek iy system pisma a świecie, i ie powio się dostosowywać a siłę stałych form teorii ligwistyczej (Kettue 2008). 66 Proszę zauwaŝyć, Ŝe (zrekostruowae) wstawioe h- wskazuje a stroę bierą, a sufiks aj jest jedyie sufiksem tematyczym dla czasowików przechodich derywatów. 62

63 (3) STRONA MEDIALNO-PASYWNA: CVC-Vy-ABS W stroie medialo-pasywej ages jest całkowicie usuięty i jest rozumiay jedyie w zaczeiu ogólym (jeśli pojawia się w ogóle). Paties staje się podmiotem orzeczeia. Iymi słowy, czasowik w stroie medialo-pasywej ma charakter statyczy, a ages ie jest określoy. TZUTZ-yi tzutzuuy tzutz-uuy-ø ( zakończoo/kończył się ) chu-ku-yi chukuuy chuk-uuy-ø ( pojmao/złapao ) Przykład: chukuuy Aj Ukul pojmao/złapao Aj Ukul (4) STRONA ANTYPASYWNA: CVC-VVw-ABS (wczesy okres klasyczy) CVC-Vw-ABS (późy okres klasyczy) Stroa atypasywa występuje w językach ergatywo-absolutywych takich, jak języki majańskie, w których grupa rzeczowikowa w przypadku absolutywym wprowadzaa jest zazwyczaj jako dopełieie pośredie lub dalsze, lub teŝ jako jądro zdaia podrzędego. W językach majańskich czasowik w kostrukcjach atypasywych ma wyraźe cechy czasowików ieprzechodich. W piśmie hieroglificzym Majów spotykamy trzy typy kostrukcji atypasywych: (a) absolutywa atypasywa, (b) atypasywa z dołączoym dopełieiem, (c) atypasywa z ośrodkiem wypowiedzi skierowaym a agesa. We wszystkich przypadkach paties jest usuięty a ages staje się podmiotem orzeczeia. Zdaia w stroie atypasywej moŝa tworzyć jedyie z czasowików przechodich (o rdzeiu przechodim lub derywatu przechodiego) i są oe pod względem morfologiczym odróŝiale ze względu a brak zaimka ergatywego u- i obecość charakterystyczych sufiksów. TZUTZ-wi tzutzuuw tzutz-uuw-ø (o/oa zakończył(a)) 63

64 CZASOWNIKI PRZECHODNIE: (ie-cvc) (z rdzeiem iym iŝ CVC) STRONA CZYNNA: ERG-VERB-V-ABS yi-il-a yila y-il-a-ø ( o/oa zobaczył(a) [to] ) u-tz IB-ba utz i[h]ba u-tz i[h]b-a-ø ( o/oa apisał(a)/amalował(a) [to] ) STRONA BIERNA: VERB--aj-ABS tz i-bi-a-ja tz i[h]baj tz i[h]b--aj-ø ( [to] jest apisae/amalowae ) Taka kostrukcja (ze zrekostruowaym h-) jest jedą z zachowaych w iezliczoych tekstach a polichromowaych aczyiach ceramiczych Majów (proszę zauwaŝyć, Ŝe partykuła - wskazuje stroę bierą czasowików o strukturze iej iŝ CVC). CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE Czasowiki ieprzechodie to takie, które jako orzeczeie pozbawioe są dopełieia bliŝszego, gdyŝ albo ie wymagają dopełieia, albo ie mogą go mieć. W języku majańskim klasyczym czasowiki ieprzechodie są derywatami iych czasowików lub rzeczowików. CZASOWNIK NIEPRZECHODNI DERYWAT CZASOWNIKA: CVC-i-ABS hu-li huli hul-i-ø ( o/oa przybył ) CZASOWNIK NIEPRZECHODNI DERYWAT RZECZOWNIKA: NOUN/ADJ-Vj(-aj/-iij)-ABS AK -ta-ja a[h]k taj a[h]k t-aj-ø ( o/oa tańczył(a)) < ahk ot ( tańczyć z sykopowaym /o/) K AL HUN-a-ja k al. hu aj k al. hu -aj-ø ( o/oa został(a) ukorooway/a ) < k al hu ( koroacja ) WITZ-ja/wi-tz-ja witziij witz-iij-ø ( to zostało ułoŝoe w stos/ustawioe iczym góra ) < witz ( góra ) 64

65 CZASOWNIKI POZYCYJNE CVC-l-aj-ABS (język ch olti z ziem wschodich) CVC-waa?-ABS (język ch ol z ziem zachodich) Czasowiki pozycyje odoszą się do stau fizyczego lub pozycji/połoŝeia takich jak staie, siedzeie, klęczeie, wiszeie, leŝeie, kłaiaie się, schylaie się, ugiaie się, które to stay mogą przyjmować zarówo osoby i zwierzęta, jak i przedmioty ieoŝywioe (Bricker 1986: 29; Lacadea & Wichma 2002b). CHUM[mu]-la-ja chumlaj chum-l-aj-ø ( o/oa usiadł(a) ) CHUM[mu]-wa-i chumwaa chum-waa-ø ( o/oa usiadł(a) ) Istieje rówieŝ grupa czasowików, które mogą być derywatami czasowików pozycyjych. Są to czasowiki kauzatywe bu. Na przykład pat-laj został zrobioy/wykoay > u-pat-bu o/oa zrobił(a)/wykoał(a) to. CZASOWNIKI INCHOATYWNE Są to czasowiki ozaczające rozpoczęcie jakiejś czyości, stawaie się. Odoszą się do zmiay w podmiocie czy to przypadkowej, czy to czasowej lub stałej. Wszystkie tego typu czasowiki są derywatami rzeczowików lub przymiotików. AJAW-i ajawaa ajaw-aa ( o został królem / oa została królową ) CZASOWNIKI AFEKTYWNE (CVC)CVC-l-aj-ABS Są to czasowiki związae z takimi zjawiskami jak jase światła, głośe dźwięki (hałasy), itesywe zapachy i oomatopeje (wyrazy dźwiękoaśladowcze). ba-la-ja ba[j]laj ba[j]-l-aj-ø ( uderzaie młotem ) IMIESŁOWY STATYCZNE CVC-Vl-(i)-ABS W języku ch ol imiesłowy statycze ie są w rzeczywistości formami czasowikowymi, lecz raczej przymiotikami statyczymi. ha-ma-li-ya hamliiy ham-l-iiy-ø 67 ( [to] zajdowało się/było w staie otwartym ) 67 [ ] ha-ma-li-ya daje ham-l-iiy; powio być hamaliiy, ale drugie /a/ zostaje pomiięte, gdyŝ akcet pada a ostatią sylabę. (Søre Wichma, iformacja prywata, 2002). 65

66 Podsumowaie: Ci Ca u wa ja a-ja la-ja wa-i yi wi - Nieprzechodie (derywat czasowika) - Przechodie Nie-CVC (stroa czya) - Przechodie CVC (stroa czya) - Przechodie CVC (stroa biera) - Nieprzechodie (derywat rzeczowika) - Ichoatywe - Przechodie Nie-CVC (stroa biera) - Afektywe - Pozycyje (ziemie wschodie) - Pozycyje (ziemie zachodie) - Przechodie CVC (stroa medialo-pasywa) - Przechodie CVC (stroa atypasywa) 66

67 DODATEK L: PRZYKŁAD ANALIZY HIEROGLIFICZNEJ TRANSLITERACJA, TRANSKRYPCJA, ANALIZA LINGWISTYCZNA ORAZ RÓśNE ETAPY I WERSJE TŁUMACZENIA WYBRANEGO FRAGMENTU (E1-J2) TEKSTU ZE SCHODÓW HIEROGLIFICZNYCH 4, STOPIEŃ 5, DOS PILAS, PETEN, GWATEMALA ZDANIE GLIFICZNE: (rysuek: Stephe Housto) TRANSLITERACJA: E1: ju-bu-yi / F1: u-to-k a / E2: u-pa-ka-la / F2: u-a / G1: JOL / H1: CHAK-ki / G2: u-kab-[ji]-ya / H2: ba-la-ja / I1: CHAN-a / J1: K AWIL-la / I2: u-chan-u / J2: TAJ-MO -o TRANSKRYPCJA: jubuuy / uto[o] k / upakal / u / [u]jol / cha[ah]k / ukabjiiy / ba[j]laj / cha / k awiil / ucha / taj[al] mo ROZBIÓR MORFOLOGICZNY: jub-uuy-ø / u-too k / u-pakal / u / u-jol / chahk / u-kab-ø-jiiy / baj-l-aj-ø / cha / k awiil / u-cha / taj-al / mo ANALIZA MORFOLOGICZNA: powalić-thm-abs / 3SE-krzemień / 3SE-tarcza / pośredictwo? / 3SE-głowa / (imię bóstwa) / 3SE-adzorować-ABS-ADV.CLT / młot-aft-thm-abs / iebo / (imię bóstwa) / 3SE-straŜik / pochodia- REL / papuga ara TŁUMACZENIE I: zostały powaloe krzemień, tarcza tego, którego pośredikiem jest głowa Chahka ; (jest to) adzorowae przez K awiil, który uderza młotem w iebie, straŝika Płoącej Ary TŁUMACZENIE II: Krzemień i tarcza Nu u Ujol Chahk zostały rozbite; adzorował to Bajlaj Cha K awiil, straŝik Tajal Mo TŁUMACZENIE III: Armia Nu u Ujol Chahk została rozbita przez Bajlaj Cha K awiil, który pojmał Tajal Mo TŁUMACZENIE IV: Nu u Ujol Chahk został pokoay przez Bajlaj Cha K awiil. 67

68 ZWIĘZŁY SŁOWNIK MAJAŃSKO POLSKI Hieroglif 68 : Trasliteracja 69 : Traskrypcja 70 : Tłumaczeie 71 : Pisowia obocza 72 : a/aj a aj (1) zak foetyczy (2) klasyfikator rodzaju ijakiego lub męskiego (czło wstępy?) 73 AHIN ahii (1) kajma () (2) jaszczurka () AHIN-a, a-hi AJAW 74 ajaw ajaaw? (1) pa, władca () (2) król () AJAW-wa, a-ajaw, a-ajaw-wa, a-ja-wa AJAW ajaw ajaaw? (1) pa, władca () (2) król () AJAW-wa, a-ajaw, a-ajaw-wa, a-ja-wa AJAW ajaw ajaaw? (1) pa, władca () (2) król () AJAW-wa, a-ajaw, a-ajaw-wa, a-ja-wa 68 Zak przedstawioy w tej kolumie staowi tylko jede z moŝliwych wariatów pisowi spotykaej w zbiorze hieroglifów Majów. Na przykład słowo pa, władca (ajaw) moŝe być zapisae a róŝe sposoby: AJAW, a-ajaw, AJAW-wa, a-ajaw-wa i a-ja-wa. Poadto uŝycie róŝych form graficzych daje móstwo kombiacji, z których kaŝda ukazuje odmiee złoŝeie zaków (zobacz pisowia obocza w prawej kolumie i Rozdział 7. Logogramy). Układ słowika został oparty a trasliteracji w porządku alfabetyczym. Jeśli któryś z hieroglifów występuje zawsze w połączeiu z zaimkiem dzierŝawczym u-/y-, wówczas te poday jest w awiasie, p. (y-)uk ib. Zatem porządek alfabetyczy odpowiada raczej tematowi wyrazu iŝ formie ajczęściej pojawiającej się w zbiorze. 69 Jest to trasliteracja ogóla, wykluczająca foemy zrekostruowae (długość samogłoski, zwarcie głośi i /h/ [przedspółgłoskowe welare głoski szczeliowe]), które ie staowią itegralej części hieroglifów, lecz zostały wskazae przez zasady dysharmoii, odmiay gramatyczej, a w przypadku elizji (wyrzuti foemowej) ustaloe przez rdzeych lektorów/czytelików (zobacz str. 56 i astępe). 70 Jest to traskrypcja szczegółowa obejmująca dźwięki zrekostruowae (zazaczoe w [awiasach kwadratowych]), i oparta zarówo a świadectwach historyczych, wewętrzych, jak i paleograficzych. 71 W rzeczywistości jest to raczej glosa iŝ tłumaczeie (glosa ozacza krótkie ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia). Tym iemiej, jeśli istieje kilka dobrze udokumetowaych zaczeń słowa, zostały oe podae w kolejości od ajbardziej dosłowej do ajbardziej metaforyczej. W przypadku tej ostatiej wzięto pod uwagę (do pewego stopia) róŝe zaczeia w zaleŝości od kotekstu, w którym się pojawia. Po wyrazach zamieszczoo (w awiasach okrągłych) skróty kategorii gramatyczej: adj: przymiotik, adv: przysłówek, c: rzeczowik złoŝoy, cop: łączik, dem: zaimek wskazujący, ip: zaimek iezaleŝy, iv: czasowik ieprzechodi, ivd: czasowik ieprzechodi derywat, : rzeczowik, cl: klasyfikator liczbowy, um: liczebik, part: partykuła, poss: prefiks zaimka dzierŝawczego, prep: przyimek, prpo: przyrostek zaimka absolutywego, prpr: przedrostek zaimka ergatywego, pv: czasowik pozycyjy, sp: imiesłów biery, top: topoim, czasowik przechodi, d: czasowik przechodi (derywat). W polskim przekładzie pozostawioo skróty kategorii gramatyczych stosowae w języku agielskim. Po pierwsze dlatego, Ŝe zacząca większość literatury dotyczącej epigrafiki Majów jest dostępa w języku agielskim, a po drugie z powodu braku odpowiedich skrótów iektórych kategorii (p. zaimków ergatywych i absolutywych). 72 Pisowia obocza została oparta a pracach: Boot, ie opublikoway rękopis; Lacadea & Wichma 2004; Lacadea & Zeder 2001 i Lacadea (iformacja prywata, 2003). 73 Przedrostek, proklityka lub klasyfikator ozaczający osobę, czyik, sprawcę, fukcję, staowisko, cechę/właściwość lub płeć męską. 74 Zobacz róŝe wariaty glifu ajaw a stroie

69 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: AJAW-le ajawle[l] (1) władza, paowaie () (2) królowaie () (3) królestwo () AJAW-le-le, AJAW- 2 le AK a[h]k (1) Ŝółw () a-ka, a-ku (y)a-k a (y)a[h]k - (1) dać, dawać () ya-ak AK -ta a[h]k ot a[h]k ta- (1) taiec () (2) tańczyć (ivd ) a-ak -ta (y)a-k u-tu-u (y)a[h]k tu (y)a[h]k utu (1) rzecz podarowaa () (2) prezet, podaruek () (ya)-al (y)a[h]l (1) sy (matki) () ya-al-la, ya-la (y)a-at-a (y)ata (1) towarzyszka () (2) małŝoka? () (3) Ŝoa? () (ya)-atan BAH ba baah ba[(a)h] ba[aj] (1) wizeruek, portret () (2) własa osoba () (3) zak foetyczy ba-hi, ba-hi-ja ba-ki baak (1) kość () (2) jeiec () BAK, BAK-ki ba-ku ba k (1) dziecko () (2) młodzieiec () Odpowiedik słowa ch ok we wczesym okresie klasyczym (patrz poiŝej). 69

70 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: BALAM ba[h]lam (1) jaguar () BALAM-ma, ba-la-ma ba-ka-ba ba[ah]kab (1) przywódca Ziemi (2) pierwszy a Ziemi () (tytuł) ba-kab, ba-ka-kab, BAH-ka-ba ba-tz u ba tz (1) małpa wyjec () bi BIH bi[h] bi[j] bih bij (1) zak foetyczy (2) droga () bi-ji, bi-hi bu-ku bu[h]k ubraie, odzieie () bu-la bu ul fasola () CHAK-ki cha[h]k (1) Chahk () (imię bóstwa) CHAK, cha-ki CHAK chak (1) czerwoy (adj) (2) wielki (adj) cha-ka? CHAM-mi cham umrzeć, umierać (iv) CHAM CHAN-u cha [a] (1) pa, zwierzchik () (2) właściciel () (3) straŝik () CHAN-a, cha-chan, cha-chan-u, cha-u 70

71 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: CHAN KAN cha (1) wąŝ () (2) iebo () (3) cztery (r) CHAN-a, cha-chan, cha-a, ka-kan CHAN-a cha (1) iebo () (2) wąŝ () (3) cztery (r) CHAN, cha-chan, cha-a CHAN cha (1) cztery (r) (2) iebo () (3) wąŝ () CHAPAT chapa[ h]t chapa[ah]t chapa[h]t chapat (1) wij, krocioóg, stooga () (2) imię istoty adprzyrodzoej cha-pa-ta, cha-chapat-ti, CHAPAT-tu, cha-pa-tu che-e-bu che e[h]b che bu[l] (1) pióro (do pisaia) () (2) pędzel () che-bu CHOK chok- (1) rozrzucać/rozpryskiwać/ rozpylać () (2) siać, posiać () chu-ka chuk- (1) chwycić, pojmać () (2) ująć, brać do iewoli () CHOK-ka, CHOK-ko, cho?-ka, cho?-ko chu-ku CHUM[mu] chum- (1) zasiadać, siadać (pv) (2) zostać posadzoym/ osadzoym (pv) CHUM ch a-ji ch aaj ch aah ch aj (1) krople () (2) kadzidło () (3) krew? () (4) kukurydza? () ch a-ja, ch a-ha, cha ch a-ho-ma ch aho m (1) męŝczyza? CH AHOM-ma, ch a-ho 71

72 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: CH AK-ka ch ak- (1) ciąć, ściąć () (2) odciać, rąbać () (3) ściąć głowę () CH AK CH AM- K AM ch amk am- (1) brać, wziąć () (2) chwytać () (3) otrzymać, otrzymywać () CH AM, CH AM-ma, ch a-ch AM, ch a-ma, k a?? ch a- CH AMAK ch amak (1) lis () ch a-ma-ka, CH AMAK CH AY?? ch ay?? (1) być pokoaym/ ziszczoym? (2) upaść, spadać (iv) CH EN-a ch e (1) grota, jaskiia () (2) dziura, wydrąŝeie () (3) studia, źródło () CH EN ch o-ko ch ok (1) młodzieiec () (2) latorośl, potomek () (3) dziecko (chłopak) () CH OK-ko (y)e-be-ta ebe t ebet (1) posłaiec () ye-be-te e-bu e[h]b (1) stopień/schodek/ schody () (2) platforma, rusztowaie () e-eb, EB-bu, e-ba, ye-bu, ye-ba EK ek (1) gwiazda () e-k e eek 76 EL-K IN-i elk i (1) wschód () EL-K IN 76 Patrz: przypis

73 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: HA ha (1) woda () (2) zbiorik wody () (3) jezioro () (4) rzeka () HA-a, [h]a ha-i ha i? haa? (1) te, ta, to (ip) HAB ha[a]b (1) rok (czyli 360 di) () HAB, HAB[bi] ha-ma ham (1) otwarty, odkryty (sp) HIX hi[i]x (1) jaguar () (2) jaguarudi () hi-hix HUN hu hu u (1) księga () (2) papier () (3) opaska a głowę () (4) diadem () HUN-a, hu-a HUL hul- (1) przybywać, przychodzić (tutaj) (iv) HUL-li, hu-li (y)i-cha-i (y)ichaa (1) wuj (ze stroy matki) () (2) brat matki () (y)i-chi-nal-la (y)ichal (1) z, razem (2) w towarzystwie, w obecości yi-chi-nal, yi-chi-a-la (y)i-tz i-i (y)i[h]tz ii (y)i[h]tz i (1) młodszy brat () i-tz i, yi-tz i-a 73

74 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: IK ik (1) powietrze () (2) wiatr () (3) oddech () IK ik (1) czary (adj) IL il- (1) widzieć, zobaczyć () (2) być świadkiem () IL-la, i-la ITZAMNAJ?-ji itzamaaj (1) Itzamaaj () (imię bóstwa) i-itzamnaj IX IXIK a ix ixik a (1) klasyfikator rodzaju Ŝeńskiego (2) kobieta () (3) pai () (4) matka () i-xi IXIK-ki ja-yi jaay jay (1) waza, misa () ja-ya ja-a-bi jaaa[h]b (1) gatuek kwiatu () JANAB, ja-nab ja-wa-te jawa[]te (1) trójoŝy talerz / talerz a trójogu () ja-te JOL jol jo l? joloom? (1) głowa () (2) czaszka? () JOL-lo, JOL-li (?), JOL-le (?), JOL-mi ju-lu jul (1) dzida, włóczia () (2) przebić, przekłuć () 74

75 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia bocza: (u)-1-tan-a (u)juta[h] (u)juta[h] (u)ju ta[h] (u)huta[h] (1) umiłoway () (2) ukochay () JUN?-TAN, JUN?-ta-a JUN?-TAN-i KAB CHAB? kab kaab chab? chaab? (1) ląd () (2) ziemia () (3) pszczoła () (4) miód () ka-ba, KAB-ba, KAB-bi, CHAB?-ba, CHAB?-bi 2ka-wa kakaw 1) kakao () ka-ka-wa, ka-wa, ka- 2 ka-wa, ka-wa KAL(OM)-ma-TE kalo mte (1) kaloomte () (tytuł królewski wysokiej ragi) KAL(OM)-TE, ka-lo-ma-te, ka-kal(om)-ma-te ka-kal(om)-te KAY, CHAY kay chay (1) ryba () ka-ya ke-kelem ke-kelom? kelem kelom? (1) sily, mocy (adj) (2) młodzieiec () (3) kogut? () ke-le-ma, ke-lo-ma, KELEM, KELOM? KOHAW-wa ko haw (1) ubiór/akrycie głowy () (2) hełm, kask () ko-ha-wa, ko-o-ha-wa K ABA k aba (1) imię, azwa () K ABA -a, k a-ba-a, k a-ba K AK k a[h]k (1) ogień () K AK -k a, k a-k AK, k a-k a, k a K AN-a k a (1) Ŝółty (adj) (2) dojrzały (adj) K AN 75

76 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: K AN-a k a[h] (1) ława () (2) siedzeie, siedzisko () K AWIL k awiil k awil (1) K awiil () (imię bóstwa) K AWIL-la, K AWIL-li, K AWIL-wi-la, k a-wi-la K IN-i k i k ih? k ii (1) słońce () (2) dzień () (3) światło? () K IN K INICH k i[h]ich (1) K i(h)ich Ajaw (imię bóstwa) K IN-i-chi, K IN-i-hi-chi, [K IN]chi-i K INICH k i[h]ich (1) tytuł (słoeczy, gorący lub rozgrzay) (adj) K IN-i-chi, K IN-i-hi-chi K UH k uh (1) bóg () (2) bóstwo () k u-hu, k u K UH k uh[ul] (1) dotyczący bogów (adj) (2) boski (adj) (3) święty, sakraly (adj) K UH, K UH-lu, K UH-JUL?, K UH-hu-lu K UH-tzi k uuhtz (1) tytoń () la-ka lak laak (1) talerz () la-ki LAK? ma-xi maax (1) małpa czepiak () 76

77 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: MIJIN? miji[i]? (1) dziecko ojca () MIJIN-a MO mo moo? (1) papuga ara () MO -o, mo-o, mo-o-o MUYAL-ya-la muyal muyaal (1) chmura () MUYAL-li, mu-muyal NAB aa[h]b (1) jezioro () (2) morze () (3) rozlewisko () (4) lilia woda () NAL -al (1) miejsce () (2) kukurydza () (3) milpa (pole kukurydziae) () (sufiks określający miejsce) a-bi, NAH-bi, a-nab-ba a-la a-wa a - (1) przedstawić?, okazać? () NAH-wa OCH-chi och- (1) wejść, wchodzić, wkraczać (iv) OCH, o-chi OCH-K IN-i ochk i (1) dosł. wejście słońca? () (2) zachód () OCH-K IN OL-la o[h]l (1) serce () (2) portal () (3) cetrum, środek () (y)o-otot-ti (y)otoot (1) dom, budowla () (2) dom, mieszkaie () o-la, OL, 2 o-la, yo-ol-la OTOT, OTOT-ti, o-to-ti, yo-to-ti 77

78 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: pa-ka-la pakal (1) tarcza () PAKAL, PAKAL-la pi-bi-nah-a pibaah (1) łaźia parowa, saua () pi-bi-nah, pi-bi-nah-li pi-tzi pitz (1) gra w piłkę () (2) grać w piłkę () (3) gracz w piłkę () sa-ja-la sajal (tytuł) () sa-ja SAK sak (1) biały (adj) (2) czysty (adj) SAK-ka SIY? SIH? siysih- (1) urodzić się (iv[d?]) su-ku-winik-ki suku[] wiik (1) starszy brat () sa-ku-wi-winik TAN ta[h] (1) cetrum, środek () (2) w (prep) (3) w cetrum (prep) TAN-a TE te te el (1) drzewo () (2) drewo () (3) las () TE -e, TE -le, TE -e-le te-mu tem? temul? (1) tro () 78

79 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: ti, TI ti- (1) w, do, a, z, przez, dla, jako (prep) TOK to [o]k tok (1) kwarc, krzemień, chalcedo () to-tok, to-k a, TOK -k o, to-k o TUN-i tuu tu? (1) kamień () (2) rok () TUN, tu-tun, tu-tun-i, tu-i tu-pa tu [u]p tupa[j] (1) część zauszicy () (2) zauszica () tu-pa-ja, TUP, tu-tup, tu-pi TZAK tzak- (1) wywoływać, zakliać () TZUTZ tzutz- (1) kończyć () (2) zakończyć, wypełić () (3) skończyć, ukończyć () TZ AK tz ak- (1) liczyć () (2) uporządkować () (3) powiększyć, podieść () 2 tzu, tzu-tza TZ AK-ka, TZ AK-a tz a-pa tz ap- (1) wkopać, postawić, umieścić () tz i-bi tz i[h]b- (1) pismo/malowidło () TZ IB tz i-ba tz i[h]ba- (1) pisać/malować (d) 79

80 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: a/aj-tz IB-ba a[j] tz i[h]b (1) pisarz, skryba, malarz () a/aj-tz i-ba u u- (1) o, oa, oo (prpr) (2) jego, jej (poss) (przed słowami rozpoczyającymi się spółgłoską) u-ti u[h]t- (1) zdarzyć się, wydarzyć się (iv) UH-ti (y)u-e (y)ue[] (1) dziecko ojca () yu- 2 e WAY way (1) way () (2) awal () (3) duchowy towarzysz (zwierzę lub istota zoomorficza) () WAY-ya, WAY-wa-ya, wa-way-ya, wa-ya WINAK? K AL wiaak? k aal k al (1) dwadzieścia (um) WINAK?-ki K AL-li, K AL-la WINIK wiik (1) osoba () (2) człowiek () (3) okres 20-diowy () wi-witz 77 witz (1) góra () (2) wzgórze () WINIK-ki, wi-winik-ki WITZ, wi-tzi xa-man-a xama (1) półoc () xa-ma-man-a XOK-ki xook (1) reki () XOK 77 Zobacz rozdziały 8. Sylaby (sylabogramy) i 9. Dopełieia foetycze. 80

81 Hieroglif: Trasliteracja: Traskrypcja: Tłumaczeie: Pisowia obocza: y(a) y- (1) o, oa, oo (prpr) (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) y(e) y- (1) o, oa, oo (prpr) (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) y(i) y- (1) o, oa, oo (prpr) (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) y(o) y- (1) o, oa, oo (prpr) (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) y(u) y- (1) o, oa, oo (prpr) (przed słowami rozpoczyającymi się samogłoską) YAX yax (1) iebieski/zieloy (adj) (2) pierwszy (adj) ya-yax Tabela XXV: Zwięzły słowik majańsko polski Rysuki astępujących glifów są autorstwa Christophe a Helmke: (y)a-k u-tu-u, che-e-bu, (u)ja-yi, ja-wa-te, MUYAL-ya-la i SAK. 81

82 SŁOWNIK TEMATYCZNY MAJAŃSKO POLSKI CZASOWNIKI Rdzeń/temat: Trasliteracja 79 : Traskrypcja 80 : KG 81 : Tłumaczeie 82 : ah- a-ha-la a-ha-li ah-al ah-aal iv tworzyć, wzbudzać (budzić) ahk - / ahk u ya-k a-wa ya-ak -wa ya-k u-tu-u y-a[h]k -aw y-a[h]k -[a]w y-a[h]k u-tu dać, dawać proszę zwrócić uwagę a przykład yahk utu, który to rzeczowik ozacza podaruek, prezet ahk t- a[ak ]-ta-ja AK -ta-ja AK-ta-ji a-ak -ta AK -ta i-ak -TAJ-ja AK -TAJ a[h]k t-aj a[h]k t-aj a[h]k t-aaj a[h]k t-a[j] a[h]k t-a[j] i-a[h]k t-aj a[h]k t-aj ivd tańczyć pochody od rzeczowika ahk ot taiec, w którym dla formy czasowikowej zastosowao sykopę <o> ak- ya-ka-ta-ji y-ak-t-aaj * opuszczać, zrzekać się, abdykować al- ya-la-ja ya-la-ji ya-la-ji-ya ya-la-[ji]ya y-al-aj y-al-aaj y-al-j-iiy y-al-j-iiy mówić, powiedzieć a a-u AN-u a-an-a a-an AN a a a[ ] a[ ] a[ ] iv być, istieć stosowae jako część wyraŝeń określających persoifikację (uosobieie) bóstwa 79 Jest to trasliteracja ogóla, wykluczająca zrekostruowae foemy (długość samogłoski, zwarcie głośi i /h/ [przedspółgłoskowe welare głoski szczeliowe]), które ie staowią itegralej części hieroglifów, lecz zostały wskazae przez zasady dysharmoii, odmiaę gramatyczą, a w przypadku elizji (wyrzuti foemowej) ustaloe przez rdzeych lektorów/czytelików. Układ pisowi oboczej jest oparty przede wszystkim a pracach: Boot, Lacadea & Wichma 2004, Lacadea & Zeder 2001 i Lacadea (iformacja prywata, ). 80 Jest to traskrypcja szczegółowa, obejmująca foemy zrekostruowae (podae w [awiasach kwadratowych]), oparta a dowodach historyczych, wewętrzych i paleograficzych. 81 KG kategoria gramatycza. Skróty: czasowiki: iv: czasowik ieprzechodi, ivd: czasowik ieprzechodi (derywat), pv: czasowik pozycyjy : czasowik przechodi, d: czasowik przechodi (derywat); rzeczowiki i przymiotiki: adj: przymiotik, c: rzeczowik złoŝoy, : rzeczowik; ie: adv: przysłówek, cop: łączik, dem: zaimek wskazujący, ip: zaimek iezaleŝy, cl: klasyfikator liczebikowy, um: liczba, part: partykuła, poss: prefiks ozaczający przyaleŝość, prep: przedrostek, proa: sufiks zaimka absolutywego, proe: prefiks zaimka ergatywego. W polskim przekładzie pozostawioo skróty kategorii gramatyczych stosowae w języku agielskim. Po pierwsze dlatego, Ŝe zacząca większość literatury dotyczącej epigrafiki Majów jest dostępa w języku agielskim, a po drugie z powodu braku odpowiedich skrótów iektórych kategorii (p. zaimków ergatywych i absolutywych). 82 W rzeczywistości jest to raczej glosa iŝ tłumaczeie (glosa ozacza krótkie ogóle tłumaczeie słowa lub morfemu, ie uwzględiające kotekstu, w którym się pojawia). Tym iemiej, jeśli istieje kilka dobrze udokumetowaych zaczeń słowa, to zostały oe podae w kolejości od ajbardziej dosłowej do ajbardziej metaforyczej. W przypadku tej ostatiej (oczywiście tylko w pewym stopiu) wzięto pod uwagę róŝe zaczeia w zaleŝości od kotekstu, w którym się pojawia. 82

83 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ah- a-i a[h]-i iv biec, chodzić at- ya-ti-ji ya-ta-ji ya-at-ji y-at-ij y-at-[i]j / -aaj y-at-[i]j d kąpać (się) bak- BAK-a-ja BAK-wa-ja u-bak-wa ba[a]k--aj ba[a]k-w-aj u-bak-[a]w pojmać jeńca, pojmać w iewolę bal- / bahl- ba-la-ja u-ba-la-wa ba-la-ma BALAM-ma bal-aj u-bal-aw ba[h]l-am ba[h]l-am ukrywać, przykrywać, zakrywać bixa-, bih-xa- [bi]xan?-a [bi]xan?-i-ya bi[h]-xabi[h]-xa-iiy iv dosł. ruszać w drogę, iść drogą lub iść, podróŝować przypuszczalie pochodzi od bih ( droga ) + xa ( biec, iść ) bik - bi-k i bik - iv pisać aprędce, gryzmolić, bazgrać buch- bu-buch-wa-i buch-waa pv być posadzoym/osadzoym buk- bu-ku-yi buk-uuy ubierać, odziewać but - u-bu-t u-wa u-but -uw wypełiać, zapełiać, przykrywać butz - bu-tz a-ja bu[h]tz -aj * dymić cham- / kamchim- CHAM CHAM-mi CHAM-mi-ya chi-chim-mi cham cham-i cham-iiy chim-i iv umierać, umrzeć che - / cheh- che-e-a che-a che-he-a che -[e] che[ -e] cheh-e- DS & NG:iv mówić, powiedzieć chok- cho-ko-wa u-cho-ko-wa CHOK-wa u-chok-wa u-chok-ko-wa u-chok-wi u-chok-ji chok-ow u-chok-ow chok-[o]w u-chok-[o]w u-chok-ow u-chok-[oo]w u-chok-[i]j roztrząsać, rozsiewać, rozrzucać chuk- chu-ka chu-ka-ja chu[ku]-ja / CHUK-ja chu-ku-ka-ja u-chuk-ku-wa u-chu[ku]-ya / CHUK-ya chu[ku]-ji-ya / CHUK-ji-ya chu[h]k-a[j] chu[h]k-aj chu[h]k-[a]j chu[h]k-aj u-chu[h]k-uw u-chuk-[ii]y chu[h]k-j-iiy pojmać, złapać 83

84 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chum- CHUM[mu]-li-ya CHUM[mu]-li CHUM[mu]-la-ja CHUM-la-ji-ya CHUM[mu]-la-ji-ya CHUM[mu]wa-i CHUM[mu]-wa-i-ya CHUM[mu]-ji-ya CHUM[mu]-ja chum-l-iiy chum-l-i[y] chum-l-aj chum-l-aj-iiy chum-l-aj-iiy chum-waa chum-waa-iiy chum-j-iiy chu[h]m-[a]j pv siedzieć, siadać chu- chu-i chu- / -[i] iv siedzieć, siadać (wariat chum-) chu- chu-i chu- / -[i] przywoływać (?), zakliać (?) chuy- chu-yu u-chu-yu chuy u-chuy tkać, szyć ch ahb- u-ch a-ba-wa ch a-ch AB-wi u-ch ab-aw ch ab-[aa]w 1) pościć, pokutować, odprawiać pokutę 2) tworzyć ch ak- ch a-ka-ja CH AK-ka-ja CH AK-ka CH AK ch a[h]k-aj ch a[h]k -aj ch a[h]k-a[j] ch a[h]k- obciać, odrąbywać, ściać (głowę) ch am- / kam- ch a-ma ch a-ch AM CH AM-ma CH AM-wa CH AM-wi u-ch AM-wa CH AM-ya k a-ma ch amch amch am ch am-aw ch am-aaw u-ch am-[a]w ch am-[ii]y k am- chwytać, chwycić, wziąć ch om- ch o-ma ch om- uderzać, trafiać ek- e-ke-wa-i-ya ek-waa-iiy pv umieszczać, wchodzić, otwierać el- EL-le EL elel- palić, okadzać ehm- e-mi e-mi-ya EM-ye EM[ye] EMye-ma-la ye-em-la e[h]m-i e[h]m-iiy e[h]m-[e]y e[h]m-[e]y e[h]my-e[h]m-al y-e[h]m-[a]l iv zstępować, schodzić ham- ha-ma-li-ya ham-l-iiy DS.:pv otwierać, rozwiązywać hil- hi-li hil-i iv spocząć, zatrzymać się, przychodzić 84

85 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: hul- / (h)ul-/ ul- hu-li HUL-li hu-li-ya HUL-li-ya HUL-ya HUL-ye HUL-le-li-[ji]ya hul-i hul-i hul-iiy hul-iiy hul-[ii]y hul-[e]y hul-el-ij-iiy iv przybyć (tutaj), przychodzić il- i-la-ja i-il-ji IL-la IL-ja yi-la-ji yi-li-ji yi-li-a-ji yi-il-ji yi-il-la-ja yi-il-a yi-li-a-[ji]ya il-aj il-[i]j il-a[j] il-[a]j y-il-aaj y-il-aaj y-il-[i]j y-il-[i]j y-il-aj y-il-a[j] y-il-aj-iiy widzieć, ujrzeć, być świadkiem jal- JAL JAL-ji-ya jaljal-j-iiy pokazywać, okazywać się jas- ja-sa-wa jas-aw czyścić (?), rozjaśiać(?) jatz - ja-tz a-yi ja-tz o-ma jatz -[aa]y jatz -om zadać cios, uderzać, wbijać jaw- ja-wa-te ja-te jaw-a[]-te pv mieć otwarte/rozwarte usta jel- u-je-le-wa u-jel-[e]- w 1) zdobić, ubierać 2) zmieiać, zastępować joch - jo-ch a jo-ch a-ja jo-ch o jo-ch o-ja jo-ch o-ji-ya u-jo-ch o-wa jo-ch o-li jo[h]ch -a[j] jo[h]ch -aj joch - jo[h]ch -[a]j joch -j-iiy u-joch -ow joch -ool / -l-i wiercić, krzesać (ogień) jom- jo-mo-yi jom-ooy upadać, iszczyć, kończyć się jop- jo-po-la-ja jo-po-la jo-po-wo jop-l-aj jop-l-a[j] jop-ow iv palić, wypełiać joy- jo-joy-ja JOY-ja JOY[ja] JOY-ya-ja JOY[ja]-ji-ya [jo]joy-ji-ji-ya jo[h]y-[a]j jo[h]y-[a]j jo[h]y-[a]j jo[h]y-aj jo[h]y-[a]j-iiy jo[h]y-[a]j-ij-iiy wiązać, zatwierdzać, odsłaiać, ujawiać 85

86 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: jub- ju-bu-yi jub-uuy wywracać, przechylać, apadać, powalać, usuwać jul- JUL u-jul-lu u-jul-wa julu-julu-jul-[u]w przeszywać, przekłuwać, rzucać (włóczią, oszczepem, dzidą, strzałą), miotać, ciskać jut- ju-tu-wi jut-uuw * * kab- u-kab-ji u-[kab]ji u-kab-ya u-kab-ji-ya u-kab-[ji]ya u-kab-[i]j u-kab-[i]j u-kab-[ii]y u-kab-j-iiy u-kab-j-iiy adzorować, doglądać kach- u-ka-cha-wa u-kach-aw wiązać, zawiązać, splątać kal- ka-lo-ma ka-[kal]ma [KAL]ma KAL kal-om kal-[o]m kal-[o]m kal- otwierać, otworzyć kam zobacz: cham- kob- u-ko-bo u-ko-bo-wa u-kobu-kob-ow? przyrówywać do (kogoś, czegoś), upodabiać rzeczy, powtarzać koh- ko-ho-yi i-ko-ho-yi ko-ji-ya koh-ooy i-koh-ooy ko[h]-j-iiy EB: TK & NG:iv uderzać, zadawać (cios), burzyć, walić kohk- ko-ko-o-ma ko[h]k--om d* ::NG pilować, czuwać, doglądać kotz - ko-tz o-la ko-tz o-ma kotz -ol kotz -om v* zwijać, skręcać kuch- ku-cha-ja u-ku-chu KUCH?-chi KUCH? ku[h]ch-aj u-kuch kuch-i kuch- osić, dźwigać, trzymać k a - k a-a-yi k a-yi K A -yi k a -[aa]y k a[ ]-[aa]y k a -[aa]y DS.:iv dosł. zmiejszać się, kończyć, więdąć, umierać k ahk - k a-k a-bi-li k a[h]k -bil palić, okadzać k al- k a-la-ja u-k AL-wa K AL-ja K AL-[ji]ya K AL-wa K AL-wi k a[h]l-aj u-k al-[a]w k a[h]l-[a]j k a[h]l-j-iiy k al-[a]w k al-[aa]w przedstawiać, prezetować, ofiarować, wyosić, opasywać (głowę), umocować, wiązać, dołączyć, zamykać 86

87 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k am zobacz: ch am- k as- k a-sa-ja k a-sa-ya k a[h]s-aj k as-ay łamać, poruszać, łupać k at- k a-ti k at-i chcieć k ay- k a-yo-ma K AY k ay-om k ay- iv śpiewać k ub- k u-ba-ja k u[h]b-aj prezetować, darować, składać, depoować, dostarczać k uh- K UH-a K UH-hu-a K Uh-Hu-a K UH-HUN k uh-[u ] k uh-u k uh-u k uh-u[ ] czcić, wielbić k ux- k u-xa-ja k u-xa-ji K UH-xu-ja k u[h]x-aj k u[h]x-aaj k uhx-[a]j 1) gryźć (chrupiące potrawy), raić, torturować 2) kończyć, zakończyć lam- la-ma LAM-wa LAM lamlam-[a]w lam- iv zmiejszać, wydychać, wygasać lek - u-le-k a u-lek - wzosić lok - u-lo-k o-la lo-lok u-lok LOK u-lok -ol lok - / -[i] u-lok - / -[i] lok - / -[i] iv wyłaiać się, opuszczać, wychodzić, uciekać mach- ma-ch-ja ma-chi-ta ma[h]ch-aj ma[h]ch-iit / -t-a[j] łapać, chwytać mak- ma-ka-ja ma-ak-ja-ji-ya ma-ka-xa ma[h]k-aj ma[h]k-aj-iiy ma[h]k-ax 1) przykrywać, zamykać 2) zaręczać, obiecać mak - u-ma-k a u-ma-k a-wa u-mak - / -a[j] u-mak -aw jeść (miękkie potrawy) mek - u-me-k e-ji-ya u-me-k e-[ji]ya u-mek -j-iiy u-mek -j-iiy * przyjmować, ujmować (?) mis- mi-si mis- czyścić, oczyszczać muk- mu-ka-ja mu-ku-ja u-mu-ku mu-ku-yi mu[h]k-aj mu[h]k-[a]j u-mukmuk-uuy grzebać, chować (ciało) 87

88 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ahb- NAB-ja a[h]b-[a]j iv wypełiać wodą (jak morze) aj- a-ja-yi aj-aay * apełiać, obsadzać (?) ak- u-a-ka-wa u-ak-aw podbić, pokoać, zawojować aw- a-wa-ja a[ ]-w-aj przedstawiać, prezetować (?) up- u-pa-ja u[h]p-aj łączyć, połączyć, zlewać och- / ok- o-chi o-chi-ya OCH-chi-ya OCH-chi OCH och-i och-iiy och-iiy och- / -[i] och- / -[i] iv wchodzić, wkraczać otoot- OTOT-NAH-ja oto[o]t--aj iv być zamieszkaym, umieszczoym pach- pa-chi pach-i / pach- wybrać, wybierać pak- pa-ka-la-ja u-pa-ka-ba pak-l-aj u-pak-ab pv odwracać, przewracać, rozwijać pak- pa-ka-xa pa-ka-xi pak-ax pak-aax wracać pak - pa-k a u-pa-k a pa-k a-ji-ya pak - u-pak - pak -j-iiy stawiać, umieszczać, wyzaczać, sadzić pa- pa-a-wa-i pa-waa pv kopać, grzebać (?) pas- pa-sa-ja u-pa-sa-wa pa[h]s-aj u-pas-aw otwierać, ujawiać, ekspoować, ekshumować pat- pa-ta-wa-i PAT-wa-i PAT-ta-wa-i PAT-la-ja PAT-[la]ja pat-waa pat-waa pat-waa pat-l-aj pat-l-aj pv robić, kształtować, formować, tworzyć, budować pat- u-pa-ti-ji u-pat-ji u-pat-ta-wa u-pat-ij u-pat-[i]j u-pat-aw robić, kształtować, formować, tworzyć, budować pek- u-pe-ka-ja u-pek-aj * * pet- PET-te PET-ja PET-ji-ya petpe[h]t-[a]j pe[h]t-j-iiy obracać, okrąŝać pich- pi-chi pich- dziurkować, perforować 88

89 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: pitz- pi-tzi-ja pi-tzi-la-ja pi-tzi-ji-ya pitz-iij pitz-iil-[a]j pitz-j-iiy ivd grać w piłkę pok- u-po-ko-lo u-pok-ol ty myć, oczyszczać, płukać puk- PUK PUK-ki pukpuk- / i[i] iv rozsypywać, rozpraszać, roziecać (w odiesieiu do ogia) pul- pu-lu-yi PUL-yi pul-uuy pul-uuy palić, podpalać, podkładać ogień sat- sa-ta-yi sat-aay 1) iszczyć 2) tracić siy- / sihy- SIY-ja SIY-ya-ja SIY-ja-[ji]ya SIY-ji-ja si[h]y-[a]j si[h]y-aj si[h]y-[a]j-iiy si[h]y-j-iiy ivd urodzić się si- si-a-ja si-a u-si-a si[h]-aj si[h]-a[j] u-si[h]-a[j] rozpościerać, rozciągać, szerzyć sus- su-sa-ja su[h]s-aj skrobać, łuszczyć, zdzierać tak - ta-k a u-ta-k a ta-k a-i tak - u-tal - tak -aa powlekać, oblepiać, przylepiać tal- ta-li ta-li-ya TAL- tal- / -[i] tal-iiy tal- iv przychodzić, przybywać (skądś) tap- / tahp- ta-pa-la tap-al / ta[h]p-al iv 1) gasić, iszczyć 2) zdobić, dekorować tek - te-k a-ja te[h]k -aj adepąć (a coś), deptać, stąpać til- ti-li-wi TIL-wi til-iw til-[i]w iv palić, płoąć tihm- ti-ma-ja ti-mi-ja ti[h]m-aj ti[h]m-[a]j * zadowalać, łagodzić, zaspokajać, uspokoić tut- tu-ta-ja tut-aj odwiedzać, mijać t ab- t a?-ba-yi T AB?-yi T AB?[yi] t ab-aay t ab-aay t ab-aay iv 1) wzosić, wyosić, podieść 2) poświęcać, dedykować t ox- t o-xa-ja t o[h]x-aj?? 89

90 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: tzak- u-tzak-wa TZAK-wa TZAK-wi TZAK-wi-ya TZAK-ja u-tzak-[a]w tzak-[a]w tzak-[aa]w tzak-[aa]w-[ii]y tza[h]k-[a]j przywoływać, chwytać, pojmać (rzeczy ieuchwyte) tzik- tzi-ka-ja tzi[h]k-aj czytać, liczyć, obliczać tzutz- tzu-tza-ja 2 tzu-ja 2 tzu-ji-ya TZUTZ-tza-ja TZUTZ-ja u-tzutz-wa u-tzutz-yi TZUTZ-yi TZUTZ-jo-ma tzu[h]tz-aj tzu[h]tz-[a]j tzu[h]tz-j-iiy tzu[h]tz-aj tzu[h]tz-[a]j u-tzutz-[u]w u-tzutz-[uu]y tzutz-[uu]y tzutz-j-om kończyć, zakończyć się tz ak- u-tz AK u-tz AK-ka u-tz AK-a u-tz AK-ka-a u-tz AK-bu-ji-li u-tz aku-tz aku-tz ak-a[ ] u-tz ak-a u-tz ak-bu-j-il / / -buuj-[i]l ustawiać, porządkować, kumulować, ustawiać (w szereg), wytyczać, układać tz a- iszczyć tz ap- u-tz a-pa-wa tz a-pa-wa tz a-pa-ja tz a[pa]-ja tz a-pa-pa-ja tz a-pa-[ji]ya u-tz ap-aw tz ap-aw tz a[h]p-aj tz a[h]p-aj tz a[h]p-aj tz a[h]p-j-iiy 1) sadzić, zamieszczać, podosić 2) wzosić stelę tz ay- tz a-ya-ja tz a[h]y-aj schodzić, spaść, dochodzić, zdobywać (?) tz ihba- u-tz i-ba tz i-bi-a-ja u-tz i-bi-a-ja u-tz i-bi-a-ja-la u-tz i[h]b-a tz -[h]b--aj u-tz i[h]b--aj u-tz i[h]b--aj-al iv malować / pisać ub- yu-bi yu-bi-la y-uby-ub-iil iv słyszeć, słuchać uk - u-uk -i yu-uk -bi uk -uu y-uk -[i]b iv pić uht- u-ti u-ti-ya UH-ti UH-ti-ya u-to-ma u-u-ti u[h]t- / -[i] u[h]t-iiy uht- / -[i] uht-iiy u[h]t-om u-u[h]t- / -[i] iv zdarzyć się, wydarzyć się 90

91 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ux- / uxul- u-xu-lu yu-xu-lu yu-xu-lu-ji yu-xu-li yu-xu-lu-li ux-ul y-ux-ul y-ux-ul-[i]j / -uuj y-ux-uul y-ux-ul-[i]l d rzeźbić, ryć, aciać wa- wa-[i]ja wa[ ]-iij? (?) wa - wa-a-wa-i wa-wa -la-ja WA -la-ja wa-wa -ji-ya WA -ji-ya WA -ja wa -waa wa -l-aj wa -l-aj wa -j-iiy wa -j-iiy wa -[ii]j pv być wziesioym, ustawioym, podpartym wach- pv wzosić wal- wa-wal-la-ja WAL-la-ja wa-wal-ji-ya WAL-ji-ya WAL-ja wa -l-aj wa -l-aj wa -j-iiy wa -j-iiy wa -[ii]j ustawiać, stawiać way- WAY-bi u-way-bi u-way-bi-li WAY-HAB[bi]-ba WAY-HAB-ba way-ib u-way-ib u-way-bil / -[i]l way-haab way-ha[a]b iv spać, śić, przemieiać we - WE u-we -ya u-we -ji-ya WE -ji WE -i-bi WE -bi WE -ma WE -la we - u-we -[e] y / -[ii]y u-we -j-iiy we -eej we -ib we -[i]b we -em we -el jeść (potrawy przygotowae z kukurydzy) wi - WI -ja wi -[a]j jeść (w wyraŝeiach wojeych) przypuszczalie czasowik wywodzący się od we -aj zjedzoy witz- wi-tz-ja WITZ-ja witz-iij witz-[ii]i ivd ustawiać (w stos), gromadzić a stos (a górę) wol- wo-li-yi wol-ooy okrąŝać, zawijać, owijać xok- xo-ki xok- / -[i] liczyć, czytać 91

92 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: yal- ya-la-ja ya-la-ji-ya YAL-la-ja ya-le-je yal-aj yal-aj-iiy yal-aj yal-ej rzucać, wyrzucać, zrzucać yip- yi-pi-la-ja yi-pi-ya-ja yi-pi-ya-je-la yip-l-aj yip-y-aj yip-y-aj-el iv apełiać, wypełiać yuhk- yu-ku-[la]ja yu-ku-o-ma yu-[ku]o yu[ku] yu[h]k-l-aj yu[h]k--om yu[h]k--o[m] yu[h]k- 1) łączyć, jedoczyć 2) trząść się, drŝeć yul- yu-lu yul- polerować, abierać połysku RZECZOWNIKI I PRZYMIOTNIKI Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: abak zobacz sabak ach ACH?-cha ach peis przypuszczalie forma z języka ch ol (ziemie wschodie) lub jukateckiego. ahal a-ha-la a-ha-li ahal ahaal 1) świt, brzask, stworzeie, kreacja 2) podbój, kokwista ajaw a-ja-wa a-ajaw-wa a-ajaw AJAW-wa AJAW ajaw ajaw ajaw ajaw ajaw / tytuł 1) dosł. o + mówić > mówca lub awet krasomówca 2) tytuł pa, władca, król ajawil AJAW-wa-li AJAW-li ajaw-[i]l ajaw-[i]l paowaie, władaie, królowaie lub królestwo ajawlel AJAW-le-le AJAW-le 2 AJAW-wa-le AJAW-le ajaw-lel ajaw-lel ajaw-le[l] ajaw-le[l] paowaie, władaie, królowaie lub królestwo ajawte AJAW-TE AJAW[TE ] ya-ajaw-te ya-ajaw[te ] ajaw-te ajaw-te y-ajaw-te y-ajaw-te c tytuł pa drzewa lub król drzewa (geealogiczego) w zaleŝości od przekładu 92

93 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ajtz ihb a/aj-tz i-bi ya-tz i-bi a/aj-tz IB aj-tz i[h]b y-a[j]-tz i[h]b aj-tz i[h]b malarz, pisarz, skryba ahk a-ka AK-ka AK a[h]k a[h]k a[h]k Ŝółw zwłaszcza Ŝółw z rzek Ameryki Środkowej (Dermatemys mawii) ahkul, ahk ul a-ku-u-lu a-ku-lu a-ku-la a-ku AK-lu AK-la AK a[h]k-u l a[h]k-ul / / a[h]k-u[ ]l a[h]k-u l a[h]k-u[l] a[h]k-[u]l a[h]k-[u] l a[h]k-[ul] / / a[h]k-[u l] / top. 1) Ŝółw patrz powyŝej 2) słuŝy jako wyraŝeie topoimicze określające miejsce obfitujące w Ŝółwie, uŝywae jako część królewskich atropoimów ahka [ya]akan-a a/aj-akan-a AKAN-a AKAN y-a[h]ka a[h]ka a[h]ka a[h]ka / imię bóstwa 1) ryk, huk, jęk 2) imię boga A ahk ab ya-k a-ba a-k a-ba AK AB-li AK AB y-a[h]k ab a[h]k ab a[h]k ab-aal a[h]k ab 1) oc, ciemość 2) kiedy pojawia się w jedym wyraŝeiu wraz z ch ahb, pokuta, ofiara i zaimkiem dzierŝawczym, wówczas moŝe odosić się do siły, mocy, potęgi ahk (u)tu ya-k u-tu-u y-a[h]k -(u)tu / c podaruek, prezet (dosł. dać-rzecz, aalizowae jako 3SE-dać-NOM/INST?) al ya-la ya-al-la ya-al AL y-al y-al y-al al dziecko, potomstwo (matki) aaab / a aab a-a-bi ya-a-bi-li ya-a-a-bi-li atab y-aaab-[i]l y-a[j]-aab-[i]l / y-a aab-[i]l rzeźbiarz (?) at AT-ti AT-ta aat at peis ata ya-ta-a ya-at-a a-at-a ya-tan-li y-ata y-ata ata y-ata-[i]l / / y-ata-[aa]l małŝoka, Ŝoa, parterka 93

94 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: atot ya-to-te ya-atot-te( ) ya-atot ya-atot-ti y-atot-e y-atot-e y-atot y-atoot dom (w zaczeiu mieszkaie lub miejsce zamieszkaia ) forma z wczesego okresu, zastąpioa późiej a Niziach Majów przez otoot, a a Jukataie przez otooch ahyii a-ayin-a AYIN-a AYIN-i AYIN a[h]yii a[h]yii a[h]yi a[h]yi[i] (duŝa) jaszczurka, krokodyl (Crocodylus acutus & Crocodylus moreleti) przypuszczalie rdzeiem słowa jest ahii, a ie forma przedstawioa tutaj bah ba-hi ba-hi-ja ba-ji-ja [BAH]hi BAH ba baah baah-[ii]j baaj-[ii]j / baa[h]-[ii]j baah bah / ba[a]h ba[h] / ba[ah] / adj 1) suseł 2) główy (adj) jako wyróŝik w wyraŝeiach tytularych dla ajwyŝszych ragą osób oszących poszczególe tytuły 3) wizeruek, własa osoba zawsze w formie dzierŝawczej 4) po dodaiu sufiksu il i rdzeia czasowikowego a ( być, istieć ) uŝywae jako część zwrotów związaych z uosobieiem/persoifikacją baak ba-ki ba-ki-li BAK-ki ba-ka BAK baak baak-[i]l baak bak bak / ba[a]k 1) kość, szkielet (zawsze w formie dzierŝawczej) 2) jeiec (pojmay podczas wojy) bahlam ba-la-ma BALAM-la-ma BALAM-ma BALAM ba[h]lam ba[h]lam ba[h]lam ba[h]lam jaguar (Patera oca) lub ogólie kot rdzeń słowa pochodzi od czasowika bal- ukrywać się, któremu towarzyszy sufiks am, dając razem dosłowie ukryty batu ba-tun-u batu korzeń jakiejś rośliy (?) ba tz ba-tz u BATZ ba tz ba[ ]tz (czara) małpa wyjec (Alouatta pigra) bay ba-ya gruby (?) bih / bij bi-hi bi-ji bi bih bij bi[h]/ bi[j] droga porówaj z sakbih, dosłowie biała droga, które to określeie w okresie klasyczym odosiło się do dróg zaych a Jukataie jako sakbeob. bij ta-ta-bi (K1196) tat bij liia (tekstu) bihtuu bi-tun-i [bi]tun-i bih-tuu bih-tuu c dosł. droga-kamień odosi się do powierzchi powleczoych/pokrytych kamieiem, a w szczególości do tereu boiska do gry w piłkę 94

95 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: bola y bo?-la-yi BOL?-la-yu bolaay bola y drapieŝe zwierzę odosi się zwłaszcza do kotów ale moŝe dotyczyć teŝ węŝy; pojawia się zazwyczaj z przymiotikiem określającym kolor (jak chak, k a lub ik ) bubul 2 bu-lu-ha bubul-ha isekt wody bubul 2 bu-lu bubul adj cylidryczy, w formie kolumy buhk bu-ku bu[h]k odzieie, ubraia, tkaia bukuutz bu-ku-tzi bukuutz odosi się do szczególego rodzaju aczyń do picia kakao, uŝywaych w rejoie Acaceh a Jukataie bu ul / bu l bu-la bu [u]l / bu l (czara i brązowa) fasola butz bu-tz a-ja butz -aj dym przypuszczalie zawsze pojawia się w formie dzierŝawczej cha 2 cha adv zów, iym razem, astępym razem chaab cha-bi chaab pszczoła, ul, miód ; zobacz teŝ kab chaach cha-chi chaach kosz chahk cha-ki CHAK-ki CHAK cha[h]k / chaa[h]k cha[h]k / chaa[h]k cha[h]k / cha[ah]k / imię bóstwa 1) deszcz, opady 2) imię boga B zobacz poiŝej chahuk chab zobacz kab chahuk cha-hu-ku chahuk grzmot słowo spokrewioe z chahk (powyŝej) chak CHAK chak adj 1) czerwoy 2) wielki chakte CHAK-TE -e chak-te c dosł. czerwoe drzewo, określeie tropikalego cedru chakal CHAK-ka-la chak-al adj dosł. czerwoawy, podoby do czerwoego chakjal CHAK-ja-la chak-jal adj dosł. czerwoawy, czerwieiejący lub zaczerwieieie chakalte CHAK-ka-la-TE chak-al-te c dosł. czerwoawe drzewo, określeie drzewa chicozapote (pigwicy) chak ek CHAK-EK chak ek c dosł. wielka gwiazda, określeie plaety Weus 95

96 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chakat CHAK-AT-ta CHAK-AT chakat chakat przedmiot uŝyway w tańcu lub przypuszczalie azwa tańca (w wyraŝeiach wspomiających koszlaskę w rejoie rzeki Usumacita) cha CHAN-a CHAN cha cha / um 1) iebo 2) wąŝ 3) cztery chaal CHAN-NAL CHAN-la chaal cha[a]l adj dosł. jak iebo w zaczeiu iebiański cha ch e CHAN-a-CH EN-a CHAN-a-CH EN CHAN-CH EN-a CHAN-CH EN cha-ch e cha-ch e[ ] cha-ch e cha-ch e[ ] c dosł. iebo-grota, przypuszczalie w szerszym zaczeiu dotyczy królestwa, terytorium cha / cha / chaa CHAN-u CHAN-a CHAN cha cha[ ] / cha / cha[a] cha[ ] / cha / cha[a] straŝik jako zdobywca ; zobacz teŝ ka chapaht / chapa t / chapaat cha-pa-ta CHAPAT-ti CHAPAT-tu CHAPAT chapa[h]t chapaa[h]t chapa [h]t chapa[h]t / chapa[ h/ah]t wij, krocioóg, stooga zazwyczaj odosi się do istot adprzyrodzoych o cechach zbliŝoych do wija chay / kay cha-ya CHAY / KAY ka-ya chay chay / kay kay ryba che che-e che drzewo jukatecka forma wyrazu te z języka ch ol che hb / che hbul che-e-bu che-bu che [h]b / che [h]bu[l] che [h]b / che [h]bu[l] przybory do pisaia, pióro, rylec chel che-le CHEL? chel chel tęcza chi ik / chi k chi-ku chi[ku] chi [i]k / chi k chi [i]k / chi k ostroos (coatimudi, pizote) chi chi chi[ ] usta jukatecka forma słowa ti, które w jezyku ch ol ozacza usta, wargi, brzeg, krawędź chi iltuu chi-li-tun-i chi[ ]-[i]l-tuu c kamiee usta określeie uŝywae w odiesieiu do obręczy kamieych a boiskach do gry w piłkę 96

97 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chich chi-chi chich słowo, racja chih / chij chi-hi chi-ji chih chij chicha apój alkoholowy wytwarzay w procesie fermetacji agawy chij chi-ji chi CHIJ chij chi[j] chij jeleń zwłaszcza w odiesieiu do jeleia wirgiijskiego (Odocoileus virgiiaus); zobacz teŝ keej i may chijil CHIJ-ji-li chi-ji-li chijil adj podoby do jeleia, przypomiający jeleia chik i chi-k IN-i chi-k IN chik i chik i zachód (stroa świata) słowo uŝywae jedyie w okresie postklasyczym a Jukataie; zastępuje wyraz ochk i z języka ch ol z okresu klasyczego chi lam chi-la-ma chi[ ]lam iterpretator, rzeczik chilkay chi-li-ka-yu chil-kay-u[l] c maat, maat karaibski (Trichechus maatus), dosł. maat-ryba, w tym przypadku prawdopodobie wraz z sufiksem topoimiczym ul. Proszę zwrócić teŝ uwagę, Ŝe w języku jukateckim rekiy lub duŝe ryby określae są słowami chil-am lub chi l-am chit chi-ti CHIT?-ti CHIT?-ta CHIT? chit chit chiit chit / chi[i]t ojciec, patro wyraz pokrewy z kit chitam CHITAM-ma CHITAM chitam chitam pekari, pekari białobrode (Tayassu pekari) lub pekari obroŝe (Tayassu tajacu) chiti chi-ti-i chiti piec lub przypuszczalie piec do wypalaia, suszeia ; zobacz: ku chiwoj chi-wo-ja chi-wo-jo CHAK-chi-wo chiwoj chiwoj chak-chiwo[j] taratula lub wielki pająk chubal chu-ba-la chub-al rodzaj pojemika a pióra, rylce lub ie przybory do pisaia chuch chu-chu u-chu-chu chuch u-chuch kroso, warsztat tkacki chumib CHUM[mu]-bi CHUM[mu-bi] chum-ib chum-ib siedzeie, ława i przypuszczalie awet tro wyraz oparty a rdzeiu chum- ( siedzieć ) z sufiksem istrumetalym -ib. 97

98 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: chuwe CHUWEN-a CHUWEN-e CHUWEN chuwe chuwe chuwe artysta ch ah ch a-ha ch ah adj gorzki, uŝyway w przepisach a przyrządzaie apoju atole ch ahb ch a-ch AB CH AB-ba CH AB CH AB-li ch a[h]b ch a[h]b ch a[h]b ch a[h]b-[i]l 1) pokuta, post, ofiara 2) kiedy pojawia się w jedym wyraŝeiu wraz z ahk ab ( ciemość ) i zaimkiem dzierŝawczym, wówczas moŝe odosić się do mocy, potęgi ch aaj / ch aj / ch ah ch a-ji ch a-ja ch a-ha ch aaj ch aj / ch a[a]j ch ah / ch a[j] kropla, kropelka, przypuszczalie w odiesieiu do kropli krwi lub grudek kadzidła uŝywaych podczas symboliczego rytuału rozpraszaia/rozsiewaia ch ahom ch a-ho-ma CH AH?-ma ch a-ho ch ah-om ch ah-[o]m ch ah-o[m] młodzieiec (męŝczyza) ch amak ch a-ma-ka? ch a-ch AMAK ch amak ch amak lis (Urocyo ciereoargetus) ch aat / ch at ch a-ti ch a-ta ch aat ch at / ch a[a]t karzeł, garbus ch e CH EN-a CH EN-i CH EN-e CH EN ch e ch ee ch e / ch e [ ] ch e[ ] grota, jaskiia, studia, otwór ch e al [CH EN]NAL-la [CH EN]NAL ch e[ ]-al / ch e[ ]-al ch e[ ]-al / ch e[ ]-al dosł. iczym grota lub miejsce jaskie dla określeia grobu, grobowca, agrobka ch o ch o / CH O ch o[ ] / ch o szczur ch ok ch o-ko CH OK CH OK-ko ch ok ch ok ch ok młodzik, dziecko, latorośl ch ok ch o-ko CH OK CH OK-ko ch ok ch ok ch ok adj młody ch oklel CH OK-ko-le-le CH OK-ko-le ch ok-lel ch ok-le[l] dosł. młodość, młodzieńczość lub w szerszym zaczeiu młodzieŝ ebe t / ebet ye-be-ta ye-be-te y-ebe t y-ebet posłaiec 98

99 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ehb e-bu ye-bu ye-ba ye-ba-la e[h]b-u[l] y-e[h]b-u[l] y-e[h]b-a[l] / -a[ ] y-e[h]b-al] stopień, schody, drabia ehte j / ahte j ye-te -je [ye]te -je ye-he-te ye-te ya-te -a/aj y-e[h]te j y-e[h]te j y-ehte [j] y-e[h]te [j] y-a[h]te j (?) czy, wyczy (?), wraz z towarzyszącym mu zaimkiem dzierŝawczym, słowo to jest uŝywae przy wprowadzaiu sprawcy działań wojeych; po im pojawiają się imioa pojmaych jeńców i imię zdobywcy eklib e-ke-li-bi ek-lib rzecz umieszczoa/wstawioa, przypuszczalie w odiesieiu do paeli ścieych ek EK ek gwiazda ekaatz e-ka-tzi ekaatz pakuek, tobołek, daia, haracz ek te EK-TE ek te azwa własa drzewa elk i EL-K IN elk i wschód (stroa świata) słowo uŝywae a Niziach Majów w okresie klasyczym; zastąpioe wyrazem lak i w okresie postklasyczym emal ye-ma-la y-emal schodzący, zstępujący, opadający ha / -a HA -a HA a ha ha (h)a[ ] woda w ogólości moŝe odosić się zarówo do płyów, rzek i jezior, jak i do zbiorików wodych w szerszym zaczeiu tego słowa ha al HA -a-la HA -la HA AL ha al ha al ha al dosł. wodisty lub jak woda, ale szczególie odosi się do deszczu ha ha al HA -HA AL ha -ha al dosł. woda-deszcz lub bardzo deszczowa, odosi się zwłaszcza do pory deszczowej haab HAB-bi HAB[bi] HAB-ba? HAB haab haab hab / ha[a]b hab / ha[a]b rok (liczący 365 di) haabil HAB-li ha[a]b-[i]l / hab-[i]l czas, okres halaw HALAW?-la-wa HALAW?-wa ha-halaw?-wa HALAW? halaw halaw halaw halaw boisko do gry w piłkę 99

100 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: hamlib ha-ma-li-bi ham-lib leŝąca rzecz lub połoŝoa rzecz w odiesieiu do iezaego am jeszcze przedmiotu hix hi[hix] HIX hix hix określeie iezaego kota, przypuszczalie ocelota (Leopardus pardalis) lub margaja (Leopardus wiedii) huh / juj hu HUH ju hu[h] huh ju[j] iguaa (Iguaa iguaa lub Cteosaura similis) hu hu-a HUN-a HUN hu hu hu[ ] 1) kora drzewa, łyko, papier, księga 2) opaska a głowę, akrycie głowy (wykoae z papieru) hu al hu-a-la HUN-la hu -[a]l hu[ ]-[a]l opaska a głowę, akrycie głowy, a w szerszym zaczeiu koroa hut / ut HUT / UT u-ti hut / ut twarz, oblicze i I i[ ] jastrząb, sokół ibach i-ba-cha ibach pacerik, pacerik dłogoogoowy (Dasypus ovemcitus) ich i-chi ich chile ichaa yi-cha-i y-ichaa brat matki, krewy ze stroy matki, wuj ichal yi-chi-a-la yi-[chi]nal-la yi-[chi]nal a-wi-[chi]nal y-ich-al y-ich-al y-ich-al aw-ich-al cop dosł. przód, frot lub widocze miejsce lub w dowolym przekładzie w polu widzeia, co tłumaczymy jako z, razem lub w obecości ihch aak yi-ch a-ki ICH AK-ki ICH AK y-i[h]ch aak i[h]ch aak i[h]ch a[a]k pazur, łapa, wyraz uŝyway główie w odiesieiu do kocich łap z wyciągiętymi pazurami ihtz ii / ihtz i i-tz i-a yi-tz i-i i-tz i [I( )]TZ I( ) i[h]tz ii y-i[h]tz i i[h]tz i[] / i[h]tz i[i] i[h]tz i[] / i[h]tz i[i] młodszy brat ikaatz / ikitz i-ka-tzi i-ki-tzi ikaatz ikitz pakuek, daia, tobołek lub w iektórych przypadkach w odiesieiu do isygiów królewskich jako daiy ik IK ik wiatr, powietrze 100

101 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ik IK ik adj czary, ciemy ik il adj ciemość, czarość ik jal adj ciemiejący, czeriejący itz aat / itz at i-tz a-ti ITZAT?-ti i-tz a-ta ITZAT?-ta ITZAT? itz aat itz aat itz at itz at itz a[a]t / itz at mędrzec, czarowik ixik IXIK-ki IXIK ixik ixik pai, kobieta jaahch / jach ja-hi-chi ja-chi ja-cha jaahch jaa[h]ch ja[h]ch wyryty przedmiot, etykietka w odiesieiu do rzeźbioych przedmiotów, zwłaszcza wykoaych z muszli jaay / jay ja-yi ja-ya jaay jay waza, misa ja ja-a JAN ja ja określeie iezidetyfikowaego gatuku drapieŝego ptaka jaaab ja-a-bi ja-nab JANAB jaaab jaa[a]b jaa[a]b określeie iezidetyfikowaego gatuku kwiatu (?) jawte / jawate ja-wa-te ja-te jawte / jawa[]te ja[w]te / ja[wa]te c talerz/aczyie a trójogu, wyraz pochodzi przypuszczalie od rdzeia jaw z rozwartymi ustami z przyrostkiem a i sufiksem te jol, jool, jo l jo-lo JOL-lo JOL-mi JOL-li JOL-la JOL-le JOL jol jol jol-[oo]m jool? jo l? jol-e jol głowa, czaszka joy JOY JOY-ye-la joy joy-el debiut, przedstawieie jub / ju b ju-bi ju-ba juub ju b? muszla, przypuszczalie trąbka wykoaa z muszli juuhch ju-chi ju-chu juu[h]ch ju[h]ch muszla jukuub ju-ku-bi jukuub kaoa juj zobacz huh jul ju-lu jul perforator, dziryt, oszczep, dzida 101

102 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: julbaak ju-li-ba-ki ju-lu-bak juul-baak jul-ba[a]k c perforator wykoay z kości juta / jutah 1-ta-a 1-TAN-a 1-TAN juta / jutah juta / jutah juta / jutah umiłoway, ukochay, drogi kaab / kab ka-bi ka-ba KAB kaab kab kab / ka[a]b ziemia, ląd w odiesieiu do plaety Ziemia kabal KAB-la kab-[a]l adj ziemski, w odiesieiu do aszej plaety kabal pitziil ka-ba-la pi-tzi-la kab-al pitz-iil c dosł. miejsce a ziemi do gry w piłkę lub ziemski gracz w piłkę ; zob. pitziil i zwrot luumil pitziil o podobym zaczeiu kab KAB-ba KAB kab kab pszczoła, ul, miód kakaw ka-ka-wa 2 ka-wa 2 ka-ka-wa ka-wa ka kakaw kakaw kakaw ka[ka]w ka[kaw] kakao kakawal ka-ka-wa-la ka-wa-la kakaw-al ka[ka]w-[a]l adj kakaowy, jak kakao w zaczeiu czekoladowy, o smaku czekolady kaletuu ka-le-tun kal-e-tuu c kamiey pokój lub kamiey wizeruek (?) ka ka-a KAN-a ka-kan KAN ka ka ka ka 1) iebo 2) wąŝ 3) cztery ka / ka / kaa KAN-u KAN-a KAN ka ka[ ] / ka / ka[a] ka[ ] / ka / ka[a] straŝik jako zdobywca ; zob. teŝ cha kay zobacz chay kayom ka-yo-ma kay-om rybak, pochodzi od słowa kay ( ryba ) z dodaym sufiksem om kaywak ka-ya-wa-ka kaywak wyraz o ieokreśloym zaczeiu, odoszący się do toporków (bez asady) i przedmiotów o zbliŝoym kształcie keej ke-ji KEJ keej ke[e]j / kej jeleń, zwłaszcza jeleń wirgiijski (Odolcoileus virgiiaus); jukatecki odpowiedik słowa chij w języku ch ol 102

103 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: kelem ke-le-ma ke-le ke-kel KEL kelem kel[em] kel[em] kel[em] adj / sily lub przypuszczalie młody, młodzieiec kimiil ki-kim-la kim-iil śmierć lub bardziej dosłowie miejsce zmarłych kit / kiit ki-ti ki-ta kit kiit ojciec, patro kiwi ki-wi kiwi achiote (przyprawa) kobal ko-ba-la kobal atole (?) koh ko KOH? ko[h] koh puma, kuguar (Puma cocolor) kohaw, ko haw ko-o-ha-wa ko-ha-wa KOHAW-wa ko haw ko[ ]haw / kohaw ko[ ]haw / kohaw hełm, zwłaszcza w odiesieiu do przejętych z Teotihuaca hełmów pokrytych płytkami z muszli kokom ko-ko-ma kok-om słuchacz (?) kohkom ko-ko-o-ma ko[h]k--om straŝik, wyraz uŝyway w szczególym odiesieiu do patroujących bóstw straŝików dawego Copa kuch ku-chu KUCH? kuch kuch pakuek, cięŝar lub w przypadku, gdy słowo to rozpoczya wyraŝeie złoŝoe: sprzęt/przyrząd, który coś podtrzymuje ku ku-u ku-u-li ku ku-[i]l piec lub przypuszczalie piec do wypalaia, suszeia ; zobacz chiti kutz ku-tzu kutz idyk, zwłaszcza idyk pawi (Agriocharis ocellata) kuy ku-yu KUY kuy sowa ; ieokreśloy gatuek wielkiej sowy, podobej do puchacza k ab k a-ba K AB-ba K AB k ab k ab k ab ręka, czasami odosi się ogólie do ramieia w przypadku osób lub gałęzi w przypadku drzew; występuje zawsze w formie dzierŝawczej k aba k a-ba K ABA-ba-a K ABA-a K ABA-ba K ABA k aba[ ] k aba k aba k aba[ ] k aba[ ] imię, azwa 103

104 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k ahk k a-k a 2 K AK / 2 k a K AK -k a k a-k AK K AK k a[h]k k a[h]k k a[h]k k a[h]k k a[h]k ogień, w przypadku ogia rytualego wyraz te występuje zawsze w formie dzierŝawczej k ahk al K AK -la k a[h]k -al adj dosł. ogisty,płoący, jak ogień lub w szerszym zaczeiu płomiey, palący k ahk aab K AK -NAB k a[h]k -a[a]b c dosł. ogień-rozlewisko w zaczeiu ocea, morze lub w ogólości duŝy zbiorik słoej wody k ahkte K AK -TE k a[h]k -te c azwa iezidetyfikowaego gatuku rośliy lub drzewa k aal k a-li k a-le k aal k al-e / k a[a]l-e pokój, pomieszczeie, miejsce odgrodzoe k ah K AN-a K AN k a k a ława, siedzeie, podstawa, odosi się rówieŝ do podstaw/piedestałów stel, schodów glificzych i w ogólości płaskich budowli k ate / k ahte K AN-TE k a-te / k ah-te c 1) azwa iezidetyfikowaego gatuku rośliy lub drzewa 2) dosł. ława/siedzisko-drewo, odosi się to siedziska lub ławy wykoaych z drewa k ahtu K AN-a-TUN-i k a[h]-tuu c dosł. ława/siedzisko-kamień, odosi się to siedziska lub ławy wykoaych z kamieia; zobacz rówieŝ k ah w iych zaczeiach k a K AN-a K AN k a k a adj 1) Ŝółty 2) dojrzały k aal Ŝółtawy, jak Ŝółty k ajal Ŝółkący, zŝółkiały k at K AT? k at dosł. glia, ceramika, przypuszczalie w odiesieiu do wszelkich aczyń ceramiczych k ay k a-yo K AY k ay k ay pieśń, pioseka k ayom k a-yo-ma k ay-om k ay-[om] pieśiarz, śpiewak k ih K IN k i[h] ciepło, Ŝar, giew k i K IN-i K IN k i k i słońce, dzień 104

105 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: k iich K IN-i-chi K INICH k iich k iich słońce z astępującym po im wzmaciającym zaczeie słowa sufiksem ich, dającym dosłowie określeie wielkie słońce lub słoeczy, chociaŝ powio być rozumiae jako odiesieie do bóstwa słońca (boga G), zaego teŝ jako K iich Ajaw k iich K IN-i-chi K INICH k iich k iich adj słońce z astępującym po im wzmaciającym zaczeie słowa sufiksem ich, dającym dosłowie określeie wielkie słońce lub słoeczy, chociaŝ powio być rozumiae jako błyszczący, świecący w wyraŝeiach dotyczących tytułów k iil K IN-i-li K IN-li k i-il k i-[i]l czas k itu K IN-TUN-i K IN-TUN k i-tuu k i-tuu c dosł. słońce-kamień w zaczeiu pory suchej, suszy k ohbaah ko-ho k o-ba koh k o[h]-ba[ah] c dosł. własa maska do ozaczeia maski k o b k o-ba k o b paleisko, w tekstach mitologiczych odosi się do trzech kamiei pierwotego paleiska k uh k u-hu K UH K UH-li k uh k uh k uh-[uu]l bóg k uhul / k ujul / k u ul k u-hu-lu k u-ju-lu K UH-HUL K UH-JUL-lu K UH-JUL K U -u-lu k uh-ul k uh-ul k uh-ul k uh-ul / k uj-ul k uh-ul / k uj-ul k u -ul adj dosł. iczym bóg, podoby do boga w zaczeiu boski k uk 2 k u-k u k u K UK k uk k uk k uk kwezal, zwłaszcza samce kwezala herbowego (Pharomachrus mocio) k uk um K UK -ma k u-k UK UM k uk [u]m k uk um pióro, upierzeie k uuch k u-chi k uuch sęp k uuhtz K UH-tzi k uutz tytoń lak / laak la-ka LAK? la-ki lak lak laak talerz, półmisek lub w ogóle płaskie przedmioty, jak cegiełki ceramicze lub awet rzeźbioe plakietki kościae 105

106 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: lakam la-ka-ma LAKAM-ma LAKAM lakam lakam lakam / adj sztadar, proporzec / wielki lakamtuu la-ka-ma-tun-i LAKAM-ma-TUN-i LAKAM-TUN-i LAKAM-TUN LAKAM[TUN] lakam-tuu lakam-tuu lakam-tuu lakam-tu[u] lakam-tu[u] c dosł. sztadar-kamień lub wielki kamień, odosi się zwłaszcza do steli lub stojących rzeźbioych moolitów kamieych lak i la-k IN-i la-k IN lak i lak i zachód (stroa świata) uŝywae w okresie postklasyczym a Jukataie; zastąpiło słowo ochk i z okresu klasyczego lam la-ma LAM lam lam połowa okresu laatz la-tzi laatz sterta, stos le le-e le le le[ ] pętla, węzeł, lasso le k le-ku le k tykwa (?) luk lu-k u luk błoto, tyk, stiuk luum / lu m lu-mi lu-ma luum lu m ziemia, gleba luumil pitziil lu-mi-li pi-tzi-la luum-[i]l pitz-iil c dosł. miejsce a ziemi do gry w piłkę lub ziemski gracz w piłkę ; zob. pitziil i zwrot kabal pitziil o podobym zaczeiu maak ma-ki maak osoba, wariat zaczie częściej spotykaego słowa wiik, występujący w języku ch ol z ziem wschodich i w języku jukateckim maax ma-xi MAX maax ma[a]x / max małpa czepiak, zwłaszcza Czepiak Geoffroya (Ateles geoffroyi) mam ma-ma MAM-ma MAM mam mam mam dziadek ze stroy matki lub ogólie przodek, czczoy człoek starszyzy ma s ma-su ma s karzeł, chochlik mat ma-ta ma-mat MAT mat mat mat kormora 106

107 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: mata ma-ta-a ma-ta mata mata[] podaruek, okazaie zaszczytu, przywilej matz may ma-tza ma-ya MAY?-ya MAY? matz may may may mędrzec, czarowik, osoba wykształcoa 1) jeleń, zwłaszcza mazama ruda (Mazama americaa) 2) podaruek, dar, ofiarowaie 3) tytoń, zwłaszcza tytoń przygotowyway jako kleista masa i wciągay przez os jak tabaka mayuy ma-yu-yu ma-yu mayuy mayu[y] mgła mim mi-mi mim babcia ze stroy ojca, prababcia ze stroy matki miyaatz mi-ya-tzi miyaatz / adj mędrzec, czarowik, osoba wykształcoa lub mądry, uczoy mo mo-o-o mo-o MO -o MO moo / mo mo mo mo papuga ara, zwłaszcza ara Ŝółtoskrzydła (Ara Macao) mukal [MUK]NAL muk-al c dosł. grzebać-miejsce, odosi się do pochówku, grobowca mukuy mu-ku-yi mukuuy gołąb mut MUT-tu mu-mut MUT mut mut mut dosł. wstąŝka, wiązka, ale ajwidocziej odosi się do trzciowego wizeruku krokodyla mu k mu-ka mu k ome, zobacz teŝ muut muut mu-ti muut 1) ptak 2) ome muwaa mu-wa-i MUWAN-i MUWAN muwaa muwaa muwa[a] / muwa przypuszczalie krogulec lub sowa syczek, ale w większości przypadków odosi się do wyimagiowaego ptaka drapieŝego muyal / muyaal MUYAL-ya-la mu-muyal-la MUYAL-la MUYAL MUYAL-li muyal muyal muyal muyal / muya[a]l muyaal chmura a a a[ ] pai, matka 107

108 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ah NAH ah adj pierwszy ahb a-ba NAB-ba NAB a[h]b a[h]b a[h]b rozpiętość dłoi wyraz uŝyway do obliczaia wymiarów, zwłaszcza obwodu gumowych piłek do gry aab a-bi NAB-bi aab aab rozlewisko, jezioro w szczególości, a ogóliej zbioriki słodkiej wody aah NAH-hi NAH-hi-la NAH aah aah-[ii]l a[a]h / ah dom, budyek, budowla al a-la NAL-la a-nal NAL al al al al 1) dosł. młoda kukurydza 2) półoc (stroa świata) zobacz teŝ xama 3) sufiks -al ozaczający miejsce aal a-li NAL aal a[a]l tubylec lub osoba pochodząca z kokretego regiou e / eh NE / NEH e / eh ogo e h e-a NE -a e [h] e [h] lustro, zwierciadło, zwłaszcza wykoae z mozaiki pirytu lub hematytu a łupkowych lub drewiaych podkładkach ik NIK?-ki i-nik? NIK? ik ik ik odosi się do iezidetyfikowaego gatuku kwiatu ikte NIK-TE ikte c kwiecie majowe oh NOH? oh adj wielki, duŝy ohol o-noh?-la o-noh?-lo ohol ohol połudie (stroa świata) uhkul u-ku u[h]ku[l] dosł. skóra, ale uŝywae szczególie w odiesieiu do warstwy zaprawy a budowlach u u-a NUN? u u[ ] pośredik, mówca rytualy lub w odiesieiu do osoby, która mówi z przerwami, załamującym się głosem upul u-pu-lu upul adj rodziy, zay, wprawy (?) ochk i OCH-K IN-i OCH-K IN ochk i ochk i zachód (stroa świata) słowo uŝywae w okresie klasyczym a Niziach Majów; zastąpioe wyrazem chik i w okresie postklasyczym 108

109 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: ook / ok yo-ko OK-ko OK-ki yo-ok-ki y-ok ok ook y-ook stopa, ale w szerszym zaczeiu podstawa lub podparcie wszelkich przedmiotów ieoŝywioych okib / ookib o-ki-bi yo-ki-bi yo-ki-bi-li ok-ib / ook-[i]b y-ok-ib / y-ook-[i]b y-ok-ib-il / y-ook-[i]b-[i]l dosł. stopa-rzecz, w ogólości określeie piedestału, podstawy, w iektórych wypadkach ławy, ołtarza, trou ohl o-la OL-la OL o[h]l o[h]l o[h]l serce, zawsze w formie dzierŝawczej olom o-lo-mo olom krew, rodowód o o-a o adj liczi, wielu, duŝo otoch yo-to-che y-otoch-e dom (mieszkaie, miejsce zamieszkaia) otoot o-to-ti yo-to-ti yo-otot-ti OTOT-ti OTOT otoot y-otoot y-otot / y-oto[o]t otoot otot / oto[o]t dom (mieszkaie, miejsce zamieszkaia) pa pa-a PA pa pa pa pa[ ] parów, kaio, wąwóz, rozpadlisko, pękięcie pa al pa-a-la pa [a]l lagua paach / pach pa-chi PACH?-cha paach pach / cl 1) tył, grzbiet, plecy 2) klasyfikator umeryczy/liczebikowy paat / pat pa-ti PAT? paat pat / pa[a]t / cl 1) tył, grzbiet, plecy 2) klasyfikator umeryczy/liczebikowy pakab tuu pa-ka-ba TUN-i pak-ab tuu dosł. twarzą w dół-kamiey przedmiot lub przewrócoy kamiey przedmiot, odosi się zwłaszcza do kamieych adproŝy pakal pa-ka-la PAKAL-la PAKAL pakal pakal pakal tarcza pasaj pa-sa-ja PAS-sa-ja PAS pasaj pasaj pas[aj] świt, brzask pasil pa-si-li pasil otwór, otwarcie, drzwi, wejście patah pa-ta-ha pa-ta patah pata[h] guawa, gruszla (Psidium guajava) 109

110 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: pata pa-ta pata[] daia, słuŝba payaal pa-ya-li payaal przewodik, przywódca, lider pete PET-e pet[e] wyspa pibaah pi-bi-nah pi-bi-nah-li pib-aah pib-aah-il c dosł. piec-dom, odosi się zwłaszcza do łaźi parowej pik pi-ki PIK-ki PIK pik pik pik spódiczka, okrycie odosi się do strojów, którymi ozdabiao wizeruki bóstw w Paleque pitz pi-tzi pitz gra w piłkę ; słuŝy takŝe jako rdzeń rzeczowikowy czasowika pochodego grać w piłkę pitziil / pitzil pi-tzi-la pi-tzi-li pitz-iil pitz-[i]l / adj dosł. gra w piłkę z odoszącym się do miejsca sufiksem iil jako określeie boiska do gry w piłkę lub graie w piłkę z sufiksem il pixom pi-xo-ma pix-om akrycie głowy pokol po-ko-lo pok-ol sprzęt do mycia, zwłaszcza do płukaia pędzelków uŝywaych do malowaia aczyń ceramiczych pom po-mo pom w szerszym zaczeiu kadzidło, w szczególości kopal pohp po-po po[h]p mata, zwłaszcza maty plecioe z liści palmowych lub iych włókie puj pu pu[j] trzcia, sitowie puutz pu-tz i [pu]tz i pu puutz puutz pu[utz ] igła tkacka, szpila tkacka wykoaa z kości; proszę zawrócić uwagę a przykład: puutz baak kościaa igła puw pu-wa puw dmuchawka sa SA sa atole, kaszka kukurydziaa sabak sa-ba-ka SABAK? sabak sabak farba, barwik, sadza ; zobacz teŝ abak sajal sa-ja-la sa-ja sajal saja[l] tytuł o iezaym zaczeiu sak SAK SAK-ki sa-ku sak saak sa k adj biały, czysty 110

111 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: sakal białawy, podoby do białego sakjal bieleie, wapo do bieleia saklaktuu SAK-la-ka-TUN-i SAK-LAK-TUN-i SAK-LAK-TUN sak-lak-tuu sak-la-tuu sak-lak-tu[u] c dosł. biały talerz-kamień lub sztuczy talerz-kamień, odosi się zwłaszcza do pewego rodzaju kamieych kadzielic z Copa saku sa-ku-a sa-ku saku saku[] starszy brat, zobacz suku sas sa-sa sas stiuk, wyprawa wapiea sakkab SAK-KAB-ba sas-kab c dosł. biała ziemia, odosi się do marglu lub saletry chilijskiej, w okresie koloialym zaej teŝ a Jukataie, pod azwą saskab sa y sa-yu sa y mrówka (iezaego gatuku) sayhu sa-ya-hun say-hu[ ] c dosł. zewętrza część księgi czyli okładka księgi sibik zobacz abak lub sabak sihom SIH?-ma SIH? sih-[o]m sih-[om] gatuek iezaego kwiatu o płatkach w kolorze białym, czerwoym, Ŝółtym i iebiesko-zieloym sia si-a-a sia skorpio suk i su-k IN-i su-k IN suk i suk i brak, iedostatek, pozbawieie suhuy su-hu-yu sukuy adj czysty, dziewiczy suku su-ku-a su-ku suku suku[] starszy brat, zobacz saku suutz su-tz i SUTZ -tz i SUTZ suutz suutz su[u]tz ietoperz iezidetyfikowaego gatuku taaj ta-ji taaj obsydia i arzędzia z iego wykoae tah ta-a TAN-a TAN ta[h] ta[h] ta[h] 1) wewątrz, w środku, przypuszczalie teŝ jako przyimek dotyczący miejsca przed (czymś) 2) pierś, klatka piersiowa lub przedia, środkowa część ciała 111

112 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: taj ta-ja TAJ taj taj sosa, pochodia, zwłaszcza sosa karaibska zaa teŝ jako ocote, z której drewa wyrabiao pochodie tajal TAJ-la taj[a]l adj podoby do pochodi, jak pochodia tah lamaw TAN-a-LAM-wa TAN-a-LAM [TAN]LAM-wa [TAN]LAM ta[h] lam[a]w ta[h] lam[aw] ta[h] lam[a]w ta[h] lam[aw] c dosł. zmiejszoy o połowę lub miioy w połowie, w odiesieiu do kaledarzowego okresu dziesięciu haab lub tu (czyli połowy 20) tat ta-ta tat adj cieki, płaski te te-e TE te te drzewo, drewo, słuŝy rówieŝ do ogólego określaia rośli te el TE -e-le TE -le te el te [e]l dosł. z drzewa lub z drewa, słowo określające las, drzewa tem / temul te-me te-mu te-ma tem tem / tem-u[l] tem / tem-a[l] tro ti ti-i TI ti ti 1) usta, wargi 2) otwarcie, otwór, drzwi 3) krawędź, brzeg til ti-li TIL-li TIL til til til tapir, zwłaszcza tapir paamski (Tapirus bairdii) tojol / tojool to-jo-la to-jo-li tojol tojool daia, zapłata tokal to-ka-la tokal chmura too k / tok to-k a to-k o TOK -k o to-tok TOK to [o]k tok tok tok tok / to[ o]k krzemień i przedmioty z iego wykoae tuku tu-ku-u tuku gołąb tuu / tu tu-tun-i TUN-i TUN tu-tun tuu tuu tu[u] / tu tu 1) kamień, zwłaszcza tugu 2) rok (liczący 360 di), zwłaszcza tu tuich TUN-i-chi tu-ich kamień, tutaj z sufiksem wzmaciającym -ich 112

113 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: tup / tuup / tu up? tu-pa tu-pa-ja tu-pi tu-tup TUP tup / tu [u]p tup-aj / tu [u]p-[a]j tup / tuup tup / tu[u]p / tu[ u]p tup / tu[u]p / tu[ u]p zauszica, w ogólości ozdoby uszu i klejoty oszoe a uszach t ul t u-lu T UL? t ul t ul królik ieokreśloego gatuku tzijil / tzih tzi-ji-li tzi-ji tzi-hi tzij-il tzij tzih adj świeŝy, owy tzu tzu TZU tzu[ ] tzu tykwa, kalabasa ieokreśloego gatuku, ale ajbardziej zbliŝoego do butelki tykwy tzuk tzu-ku TZUK tzuk tzuk część, podział, prowicja tzul tzu-lu tzul pies (Cais familiaris) tz am tz a-ma TZ AM? tz am tz am tro, siedzisko tz i tz i-i TZ I -i TZ I tz i tz i tz i pies (Cais familiaris) tz i hk tz i-ku tz i[h]k glia i wykoae z iej przedmioty tz ihb tz i-bi tz [h]b pisaie, malowaie tz ihbaal / tz ihbal tz i-ba-li tz i-ba-la tz i[h]b-aal tz i[h]b-al rysuek, barwieie, dekoracja, ozdabiaie tz uu tz u-u-u tz u- 2 u tz u-u TZ UNUN-u tz uu tz uu tz uu[] tz uu koliber ieokreśloego gatuku tz uutz tz u-tz i tz uutz ostroos, zwłaszcza ostroos białoosy (Nasua arica) u /uj U / UJ u / uj księŝyc usiij u-si-ja u-si usiej usi[ij] sęp ieokreśloego gatuku, chociaŝ gdy słowo pojawia się z przedrostkiem określającym kolor k a Ŝółty jako Ŝółty sęp, to ajprawdopodobiej odosi się do kodora królewskiego (Sarcoramphus papa) u ch / uch yu-ch a y-u ch / y-uch wesz głowowa 113

114 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: u h / uh yu-ha u-ha-ja yu-uh-li yu-la-li y-u h / y-uh-a[l] u h-[a]j / uh-aj y-u[ h]-[i]l / y-uh-[i]l y-u[h]-[a]l-[i]l paciorek, pierścień, kryza, aszyjik, klejoty uku m / ukum u-ku-ma uku m / ukum gołąb ieokreśloego gatuku, chociaŝ jeśli słowo pojawia się z przedrostkiem określającym kolor yax ( zieloy ), to moŝe odosić się do gołębia róŝowawego (Columba cayeesis) uk ib u-k i-bi yu-k i-bi yu-k i-ba uk -ib y-uk -ib y-uk -iib / y-uk -[a]b dosł. pić-rzecz, w zaczeiu sprzęt do picia lub aczyie, dzba ul u-lu ul atole, kaszka kukurydziaa ulum u-lu-mu ulum idyk, zwłaszcza idyk pawi (Agriocharis ocellata) uu u-i UN-i UN uu uu u[u] / u awokado ue yu- 2 e yu-e u-e y-ue y-ue[] ue[] dziecko (ojca) ut yu-ta-la yu-tal yu-ta y-ut-al y-ut-al y-ut owoc uut / ut u-ti UT-ti UT uut uut u[u]t / ut twarz, oblicze ; zobacz teŝ hut; zawsze w formie dzierŝawczej utz yu-tzi y-utz adj dobry utzil u-tzi-li yu-tzi-li utz-il y-utz-il / adj dobroć, dobro uxul u-xu-lu yu-xu-lu yu-xu-li yu-xu-lu-li utul y-uxul y-uxuul y-uxul-[i]l rzeźbieie, rzeźba waaj wa-waj-ji WAJ-ji wa-waj WAJ waaj waaj wa[a]j / waj wa[a]j / waj tamale, ciasto kukurydziae i artykuły Ŝywościowe wykoae z tego ciasta 114

115 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: way / wahy? wa-ya wa-way-ya WAY-wa-ya WAY way / wahy? way / wahy? way / wahy? / wayway? way / wahy? awal, współistieie, alter ego ; zawsze w formie dzierŝawczej way WAY-ya WAT way way 1) studia ceote, przedstawia kleszcze stoogi ze świata podziemego; ozacza rówieŝ powierzchię wód świata podziemego 2) spać, drzemać, jak w przypadku way-haab drzemiący rok w odiesieiu do miesiąca Wayeb kończącego rok wayil WAY-ya-li WAY-li way-[i]l way-[i]l pokój, pomieszczeie, izba wayib / wayab WAY-bi WAY[bi] wa-ya-ba way-[i]b way-[i]b way-ab dosł. rzecz do spaia w odiesieiu do sypiali lub miejsca oclegowego lub mieszkaia we em WE -ma we -[e]m dosł. jedzeie zakończoe sufiksem em dla słowa zjadacz lub po prostu aczyie do jedzeia do określaia ceramiczych aczyń stołowych we ib WE -i-bi we -ib dosł. sprzęt do jedzeia lub po prostu aczyie do jedzeia ; do określaia ceramiczych aczyń stołowych wi WI wi wi wi korzeń, bulwa wiak wi-a-ke wiak człowiek, osoba, istota ludzka, zobacz teŝ maak i wiik wiik wi-i-ki wi-winik-ki WINIK-ki wi-winik WINIK wiik wiik wiik wiik wiik człowiek, osoba, istota ludzka, zobacz teŝ maak i wiak witz wi-tzi wi-witz WITZ witz witz witz góra, wzgórze 115

116 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: woj / woj / wo j wo-jo wo-jo-li wo-jo-le wo-hi wo-o-ja wo-ja woj woj-[i]l woj-[e]l wooj woj / wo j woj / wo j glif, zak, moŝe odosić się teŝ do symbolu i grafemu xama xa-ma-man-a xa-man-a xa-man xama xama xama półoc (stroa świata) słowo uŝywae w okresie klasyczym a Niziach Majów; w okresie postklasyczym zastąpioe przez al xib xi-bi XIB xib xib osoba, człowiek xo[l] adj cylidryczy xook XOK-ki XOK xook xo[o]k reki przypuszczalie w odiesieiu do gatuków rekiów Ŝyjących w rzece Usumacita xo(l)te xo-te xo[l]te c laska, buława, podpora xu xu xu[ ] iezay gatuek mrówki, słowo moŝe określać teŝ cechy jakiegoś chrząszcza, Ŝuka xukpi? xu?-ku-pi xukpi[ ]? przedmiot uŝyway w tańcu lub określeie tańca z rejou rzeki Usumacita, w którym wykorzystywao przedmiot w kształcie krzyŝa z tzw. ptasią buławą yatik ya-ti-ki YATIK-ki YATIK yatik yatik yatik iezay gatuek kwiatu (?) yax ya-xa ya-yax YAX yax yax yax adj 1) iebiesko-zieloy 2) jasy, czysty 3) pierwszy yaxal adj iebieskawo-zieloy yaxjal adj iebiesko-zielokawy yaxte YAX-te-e YAX-TE yax-te yax-te c dosł. iebiesko-zieloe drzewo, odosi się zwłaszcza do drzewa kapokowego, puchowca (Ceiba petadra) 116

117 Rdzeń/temat: Trasliteracja: Traskrypcja: KG: Tłumaczeie: yaxu / yaxu / yaxuu ya-xu-u ya-xu-a ya-yaxun YAXUN ya-xu-i yaxu yaxu / yaxu yaxu / yaxu[ ] / yaxu[u] yaxu / yaxu[ ] / yaxu[u] yaxu / yaxuu ptak bławatik, zwłaszcza bławatik meksykański (Cotiga amabilis) yokib yo-ki-bi y-ok-ib wąwóz, kaio yubte yu-bu-te y-ub-te tkaiy, arzuty (jako daia) yuhklaj kab yu-ku-[la]ja KAB y-u[h]k-laj kab c dosł. drŝąca ziemia w zaczeiu trzęsieia ziemi yul / yu l yu-lu yu-la yul yu l poleroway przedmiot yum yu-mu yum ojciec, patro 117

118 INNE CZĘŚCI MOWY I AFIKSY GRAMATYCZNE Przysłówki / partykuły: bay cha ka lat ma aach sa miiy xa ba-ya CHA ka la-ta ma / ma-a a-chi sa-mi-ya / sa-a-mi-ya xa bay cha ka lat ma aach sa miiy xa adv adv adv adv adv adv adv rzeczywiście? drugi raz, powtórie wtedy, wówczas, zatem aŝ do (?) ie, Ŝade daleko wcześiej, uprzedio, dzisiaj o wcześiejszej porze juŝ, takŝe, rówieŝ, zowu, poowie, jeszcze raz i i i part (i) wówczas Przyimki: ti ta tu ti ichil ti ta tu / tu-u TI i-chi-la ti ta tu ti ichiil prep prep prep prep prep w, a, do, z (ti + u) w, wewątrz Afiksy zaimkowe: i- / ia- / awu- / y- kai- / iwu- / y- -e ~ -e - ~ -ee -at / -et - Ø -o ~ -o -? / -*ox (-o b) i a / a-wv u / yv ka i / i-wv u / yv Ce-a ta / te? --- Co-a? -Co-ba i- / ia- / awu- / y- kai- / iwu- / y- -e ~ -e ~ -ee -at / -et -Ø -o ~ -o -? / -*ox (-o b) proe (1SE) proe (2SE) proe (3SE) proe (1PE) proe (2PE) proe (3PE) proa (1SA) proa (2SA) proa (3SA) proa (1PA) proa (2PA) proa (3PA) ja/mój/moja/moje/moi ty/twój/twoja/twoje/twoi o/oa/oo/jego/jej my/asz/asza/asze/asi wy/wasz/wasza/wasze/wasi oi/oe/ich ja ty o/oa/oo my wy oi/oe 118

119 Zaimki iezaleŝe: haa ha hat ha ob hii ha-i ha-a ha-ta ha-o-ba hi-a haa ha hat ha ob hii dem dem dem dem dem zaimek wskazujący 3-ej osoby liczby pojedyczej (o, oa, oo, te, ta, to, tamte, tamta, tamto) zaimek wskazujący 3-ej osoby liczby pojedyczej (o, oa, oo, te, ta, to, tamte, tamta, tamto) zaimek wskazujący 2-ej osoby liczby pojedyczej (ty) zaimek wskazujący 3-ej osoby liczby mogiej (oi, oe, ci, te, tamci, tamte) zaimek wskazujący 1-ej? osoby liczby pojedyczej (ja) Afiksy ozaczające miejsce (lokatywe): -al -ha -a -ib ti - -NAL / -a-la -al przyrostek ozaczający miejsce Sufiksy istrumetale: -aab -Ca-bi -aab przyrostek istrumetaly zmieiający czasowik w rzeczowik -ib -bi / -i-bi -ib przyrostek istrumetaly zmieiający czasowik w rzeczowik -lel -le-le / 2 le -lel przyrostek abstrahujący -uub -uub przyrostek istrumetaly zmieiający czasowik w rzeczowik Sufiksy deiktycze: -ij / -iij -iiy -ijiiy -jiiy -ji / -C-ji -ya -ji-ya / -Ci-ji-ya -ji-ya -ij / -iij -iiy -ijiiy -jiiy Sufiksy absolutywe: -aj -ja -aj przyrostek absolutywy (zwłaszcza) w przypadku rzeczy oszoych przez ludzi -is -si -is przyrostek absolutywy w przypadku części ciała Sufiksy określające przyaleŝość części ciała: -el -e-le / Ce-le / le -el sufiks stosoway w przypadku części ciała 119

120 Afiksy klasyfikatorów rodzajów (płci): aj- a aj- mcl klasyfikator rodzaju męskiego / ijakiego ix- IX / i-xi ix- fcl klasyfikator rodzaju Ŝeńskiego -om -Co- ma -om ag sufiks określający wykoawcę jakiejś czyości Klasyfikatory liczebikowe: -bix bi-xi / BIX -bix cl klasyfikator liczebikowy: dla liczb 5 lub 7 -mul mu-lu -mul cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu przedmiotów stojących -ak a-ka -ak cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu tytułów iŝszej ragi paach / pach pa-chi PACH?-cha paach pach cl klasyfikator liczebikowy -pet PET -pet cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu okrągłych przedmiotów -pik pi-ki -pik cl klasyfikator liczebikowy: przy rachowaiu 8000 (20 3 ) -pis pi-si -pis cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu jedostek czasu -taak ta-ka / ta-ki / TAK / TAK-ki -taak cl sufiks liczby mogiej -tal TAL / ta-la / TAL-la -tal cl klasyfikator liczebikowy: dla liczebików porządkowych -te TE / TE -e -te cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu jedostek czasu -tikil ti-ki-li -tikil cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu ludzi -tuk tu-ku -tuk cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu stosów, stert -tz ak TZ AK / TZ AK-ka / tz a-ka -tz ak cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu przedmiotów stojących -ye? ye -ye cl klasyfikator liczebikowy: przy liczeiu przedmiotów boskich (o boskiej aturze)? 120

121 GLOSARIUSZ TERMINOLOGII LINGWISTYCZNEJ 83 absolutyw Przypadek gramatyczy RZECZOWNIKÓW w językach ergatywo-absolutywych, który zazwyczaj określa PATIENSA w zdaiach przechodich i jedyy ARGUMENT w zdaiach ieprzechodich. afiks Cząstka słowotwórcza (MORFEM) wyrazu [występująca: (1) przed RDZENIEM PREFIKS, przedrostek; (2) po rdzeiu SUFIKS, przyrostek; (3) wewątrz rdzeia INFIKS, wrostek)], tworząca wraz z im wyraz złoŝoy (p. w słowie przechodzić prze- jest przedrostkiem, a w słowie domek ek jest przyrostkiem). W piśmie hieroglificzym Majów afiksami są rówieŝ dopełieia foetycze, a ifiksami mogą być pełe słowa. W przeciwieństwie do stadardowych reguł ligwistyczych, w epigrafice Majów, ze względu a aturę pisma, afiksy są dzieloe a: prefiksy (przed), superfiksy (ad), subfiksy (pod), postfiksy (za) i ifiksy (wewątrz). afrykata SPÓŁGŁOSKA złoŝoa, zwarto-szczeliowa, a którą składa się SPÓŁGŁOSKA ZWARTA z astępującą po iej SPÓŁGŁOSKĄ SZCZELINOWĄ. Zarówo spółgłoska zwarta, jak i szczeliowa mają a ogół to samo miejsce artykulacji. Na przykład afrykata [č] (lub [t š ]) jako grafem (DWUZNAK) <ch> w agielskim słowie child składa się ze spółgłoski zwartej alweolarej [t] i spółgłoski szczeliowej palatalo-alweolarej [š]. W językach Majów afrykaty zachowują się pod względem foologiczym jak jedostki i ie moŝa dzielić ich a dwa osobe foemy, czyli w CZASOWNIKU PRZECHODNIM tzutz ( kończyć, zakończyć ) foemami są odpowiedio: /t s /, /u/ i /t s /, podczas gdy w języku agielskim sekwecja spółgłosek zwartej i szczeliowej (czyli głoski porówywalej foetycze z afrykatą) moŝe tworzyć dwa foemy, jak w słowie cats : /k/, /æ/, /t/ i /s/. W języku majańskim klasyczym występują cztery afrykaty: bezdźwięcze <tz> i <ch> (lub odpowiedio [t s ] i [č]) i dźwięcze <tz > i <ch > (lub odpowiedio [[t s, ] i [č, ]). ages Rzeczowik lub grupa rzeczowikowa występujące zwykle jako PODMIOT zdaia z czasowikami wyraŝającymi akcję. akcet Zjawisko foetycze polegające a wyróŝieiu SYLABY w wyrazie poprzez zwiększeie siły artykulacyjej (akcet dyamiczy, ekspiracyjy, przycisk), zmiay wysokości tou (akcet toiczy) lub wydłuŝeia czasu jej trwaia. Słowo to jest rówieŝ uŝywae do określaia zaku akcetu w piśmie i (w języku codzieym) dla rozróŝieia acisku w mowie osób posługujących się tym samym językiem. Zobacz teŝ NACISK. argumet czasowika Nomiale dopełieie ORZECZENIA spełiające fukcję sematyczą. Typowe czasowiki przechodie mają zazwyczaj dwa argumety (AGENS i PATIENS), a typowe czasowiki ieprzechodie mają tylko jede argumet, określay w języku polskim jako podmiot zdaia ieprzechodiego. Fukcje sematycze róŝią się od fukcji sytaktyczych (p. PODMIOT i DOPEŁNIENIE) w te sposób, Ŝe pierwsze są pojęciowe, a drugie morfosytaktycze: 83 Oparty częściowo a: Attila 1972, Bickford & Tuggy (eds.) 2001, Bricker 1986, 1992, 2000b, Carr 1993, Do, Kerstes & Ruys 1999, Iivoe, Horppila, Heikkoe & Rissae 2000, Kettue 2002b, Kosue & Väisäe 2001, Lacadea & Zeder 2000, Loos, Aderso, Day, Jorda &Wigate (eds.) 1999 i Nodie Poadto w polskim przekładzie wykorzystao astępujące pozycje bibliograficze: Słowik języka polskiego PWN, tomy I-III, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; Słowik wyrazów obcych, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997; Wiktor Jassem Podstawy foetyki akustyczej, PWN, Warszawa Przy hasłach zajdują się odośiki podae MAŁYMI KAPITALIKAMI. Grafemy są podae w <awiasach kątowych>, foemy w /awiasach ukośych/, a brzmieie foetycze w [awiasach kwadratowych], p. litera c w agielskim słowie ca zapisaa jest grafemowo jako <c>, foemowo jako /k/ i foetyczie jako [k h ]. 121

122 Zdaie: Fukcja sytaktycza: Fukcja sematycza: Piotr otworzył drzwi Piotr = podmiot drzwi = dopełieie Piotr = ages drzwi = paties Klucz otworzył drzwi Drzwi otwarte klucz = podmiot drzwi = dopełieie drzwi = podmiot klucz = arzędzie drzwi = paties drzwi = paties W języku majańskim klasyczym róŝicę tę moŝemy zobaczyć a astępującym przykładzie: Zdaie: Fukcja sytaktycza: Fukcja sematycza: uchukuw Aj Ukul Yaxuu Bahlam ( Yaxuu Bahlam pojmał Aj Ukul ) Yaxuu Bahlam = podmiot Aj Ukul = dopełieie Yaxuu Bahlam = ages Aj Ukul = paties chuhkaj Aj Ukul ( Aj Ukul został pojmay ) chuhkaj Aj Ukul ukabjiiy Yaxuu Bahlam ( Aj Ukul został pojmay za sprawą Yaxuu Bahlam ) Aj Ukul = podmiot Aj Ukul = podmiot Yaxuu Bahlam = dopełieie pośredie Aj Ukul = paties Aj Ukul = paties Yaxuu Bahlam = ages aspekt Kategoria gramatycza CZASOWNIKA lub grupy czasowikowej określająca sposób odiesieia czyości w stosuku do wewętrzego kotekstu, wyraŝająca jego dokoaie lub iedokoaie. Najczęściej spotykae aspekty to: przeszły (dokoay): odoszący się do czyości miioej (zakończoej) lub w pełi wykoaej; zwykły (występuje w j. agielskim): odoszący się do czyości zwyczajowej, typowej lub powtarzaej progresywy (ciągły): odoszący się do wydarzeia, które miało miejsce przed, po lub w czasie trwaia iego przeszły (uŝyway bez róŝicy zarówo w przypadku wydarzeń zwyczajowych jak i ciągłych): odoszący się do czyości ie skończoej (iedokoaej) Nie wszystkie czasowiki mają takie same własości aspektów i mogą aleŝeć do róŝych klas aspektów. Do dziś trwają dyskusje ad tym, czy aspekt (lub CZAS) występuje w piśmie hieroglificzym Majów. asymilacja Proces foetyczy polegający a artykulacyjym przystosowaiu się daej głoski do swego sąsiedztwa w obrębie wyrazu lub a pograiczu dwóch wyrazów w toku mowy; upodobieie. Na przykład // w jukateckim słowie chila (iterpretator) zmieia się w /m/ przed słowem balam (jaguar), czyli w miejscu artykulacji // asymiluje się z astępującym po im /b/. W te sposób głoski jakby łączą się, prowadząc do wymowy chila m balam (lub: /čila mbalam/). czas Forma i kategoria gramatycza określające stosuek czasowy chwili odbywaia się jakiejś czyości (stau) do mometu wypowiedzi. Czasy dzieli się a: przeszły, teraźiejszy i przyszły. Sprawą dyskusyją adal pozostaje istieie czasów (lub ASPEKTÓW) w piśmie hieroglificzym Majów. czasowik Część mowy ozaczająca zwykle czyość, wydarzeie lub sta. Czasowiki odmieiają się ajczęściej p. przez osoby, aspekty, stroy i czasy. czasowik ichoatywy Postać czasowików odoszących się do stawaia się, pojawiaia się lub rozpoczyaia. Czasowiki ichoatywe wyraŝają rozpoczęcie jakiejś czyości, procesu lub stau, p. budzić się, zasypiać czy 122

123 umierać. Odoszą się do zmiay stau podmiotu, która to zmiaa moŝe być przypadkowa, czasowa lub stała. W językach majańskich wszystkie czasowiki ichoatywe wywodzą się z RZECZOWNIKÓW lub PRZYMIOTNIKÓW. czasowik kauzatywy Czasowik kauzatywy jest czasowikiem wyraŝającym powodowaie czyości lub stau ozaczoych przez jego rdzeń, p. sadzać w stosuku do siedzieć. W pewej klasie czasowików istieje alteracja pomiędzy odczytem kauzatywym a ichoatywym, p. ichoatywy: Zbite aczyie kauzatywy: Ja zbił aczyie czasowik ieprzechodi Nieprzechodie kostrukcje czasowikowe ie mają DOPEŁNIENIA bliŝszego, czyli czasowikami ieprzechodimi są czasowiki, które ie wymagają lub ie mogą mieć dopełieia bliŝszego (p. spać lub umierać ). czasowik przechodi Czasowik rządzący bezpośredio (bez pośredictwa przyimków) dopełieiem bliŝszym. czasowik statyczy Czasowik, który wyraŝa bardziej sta jakichś spraw iŝ akcję. Np. w języku agielskim takie czasowiki jak be ( być ), have ( mieć ) i kow ( wiedzieć ) są czasowikami statyczymi. derywacja Derywacja staowi procedurę MORFOLOGICZNĄ polegającą a tworzeiu wyrazów pochodych od iych, podstawowych; dokouje się zwykle za pomocą dodawaia afiksów (przyrostków i przedrostków) i prowadzi do zmiay zaczeia wyrazu. Na przykład w języku majańskim klasyczym przymiotik chaal ( iebiański ) pochodzi od rzeczowika cha ( iebo ). Zasadiczo derywacja i FLEKSJA są odróŝiale, chociaŝ trudo je wyraźie od siebie oddzielić. Istieje jedak przyajmiej jeda róŝica: fleksja igdy ie prowadzi do zmia w kategorii gramatyczej, podczas gdy jest to zjawisko typowe w przypadku derywacji. dopełieie Składik odoszący się w zdaiach do PATIENSA. Czasowiki i zdaia proste mające dopełieie są PRZECHODNIE, a te które są ich pozbawioe NIEPRZECHODNIE. W językach majańskich dopełieie pojawia się przed PODMIOTEM, czyli zdaie uchukuw Aj Ukul Yaxuu Bahlam tłumaczoe Yaxuu Bahlam pojmał Aj Ukul, w rzeczywistości brzmi: Pojmał Aj Ukul (,) Yaxuu Bahlam. Dopełieia dzielą się a bliŝsze i dalsze (pośredie). dopełieie bliŝsze Dopełieie, które przy zamiaie orzeczeia a stroę bierą staje się podmiotem zdaia. dopełieie dalsze (pośredie) DOPEŁNIENIE pośredie jest związkiem gramatyczym, którego cechy i zachowaie moŝa logiczie wyjaśić w termiach bardziej sematyczych iŝ składiowych. W zdaiu Adam został ugryzioy przez kleszcza część składowa przez kleszcza jest dopełieiem pośredim. dwuzaczość leksykala Rodzaj dwuzaczości, który pojawia się gdy słowo ma kilka zaczeń. Majański wyraz cha ( iebo, wąŝ, cztery ) jest często podaway jako przykład dwuzaczości leksykalej. Zobacz teŝ HOMOFON. dwuzak Dźwięk wyraŝoy dwiema głoskami. Zak podwójy, składający się z dwóch elemetów; w szczególości połączeie dwóch liter ozaczające jedą głoskę; digraf. W języku polskim dwuzakami są a przykład: sz, cz, dz. W trasliteracji (i traskrypcji) hieroglifów majańskich występują cztery dwuzaki: <tz>, <tz >, <ch> i <ch > wymawiae odpowiedio: [t s ], [t s, }, [č] i [č, ]. efekt koktajl party Dwuuszy słuch pozwala am wydzielić iteresujące dźwięki z otaczającego as i ie związaego z tematem hałasu. Podczas warsztatów hieroglifów Majów, kiedy to w salach toczą się róŝe rozmowy, moŝa skupić się 123

124 a dyskusji dotyczącej form ergatywych lub eklityk deiktyczych, ie zwracając uwagi a dowole tematy poruszae przez iych uczestików. ergatyw Przypadek gramatyczy RZECZOWNIKÓW w językach ergatywo-absolutywych. Zazwyczaj ozacza AGENSA w zdaiach przechodich i jedyy ARGUMENT w zdaiach ieprzechodich. Pełi teŝ fukcję zaimka dzierŝawczego. etymologia Dział językozawstwa zajmujący się badaiem historyczego pochodzeia wyrazów lub iych struktur językowych. Na przykład słowo kakao pochodzi od hiszpańskiego el cacao, które zostało zapoŝyczoe z majańskiego kakaw, mającego z kolei swój źródłosłów w językach mihe-soke ( kakawa ) eufemizm Eufemizm jest słowem lub zwrotem uŝywaym zastępczo w celu złagodzeia wyraŝeń drastyczych, dosadych lub obraźliwych. Na przykład wyraŝeia takie jak wydał ostatie tchieie, jest sześć stóp pod ziemią czy wącha kwiatki od spodu są eufemizmami odoszącymi się do śmierci. fleksja Fleksja (czyli odmiaa) wyrazów jest jedym z ajwiększych rodzajów procesów MORFOLOGICZNYCH i polega a dodaiu do słowa AFIKSU. Afiks fleksyjy adaje wyrazowi szczególą fukcję gramatyczą, ie zmieiając jego kategorii. Zazwyczaj fleksja róŝi się od DERYWACJI. foem Najmiejszy elemet systemu dźwiękowego języka pełiący fukcję dystyktywą, czyli fukcję róŝicowaia zaczeń wyrazów i form wyrazowych. W daym języku głoska ta róŝi się od iych (zobacz KONTRAST) dając odmiee elemety ligwistycze. RóŜice pomiędzy foemami zwae są róŝicami foemowymi (a ie róŝicami foetyczymi). Głoski wymawiae iaczej róŝią się pod względem foetyczym, lecz jeśli głoski te ie kotrastują ze sobą, to mamy do czyieia z róŝicą alofoów, a ie foemów. Na przykład w języku polskim litera /b/ ozacza jede foem w wyrazie Ŝaba, lecz iy foem w wyrazie Ŝabka. Ta sama litera moŝe więc w jedym języku reprezetować kilka róŝych foemów. Z kolei określoy foem moŝe w pewych przypadkach być oddaway jedą, a w iych drugą literą. Określoy zespół liter moŝe teŝ odpowiadać bądź kombiacji foemów, bądź jedemu foemowi. Na przykład w wyrazie marząć litery rz ozaczają dwa koleje foemy, atomiast litery rz w wyrazie burza sygalizują tylko jede foem. foetyka Dział językozawstwa zajmujący się badaiem dźwiękowej stroy języka. Foetykę moŝa podzielić a artykulacyją, akustyczą i słuchową. foologia Dział językozawstwa, auka o foemach i relacjach między foemami w daym języku. fraza Fraza (wyraŝeie, zwrot) jest strukturą SKŁADNIOWĄ utworzoą przez więcej iŝ jedo słowo, ale pozbawioą układu PODMIOT PREDYKAT, które tworzą pełe ZDANIE PROSTE. glosa Krótkie, ogóle tłumaczeie bądź objaśieie SŁOWA lub MORFEMU, ie uwzględiające kotekstu, w którym występuje. głoska Najmiejsza jedostka foetycza języka wymawiaa przy określoym stałym układzie arządów mowy; dźwięk mowy. głoska dźwięcza Głoska, przy której artykulacji wiązadła głosowe przybierają pozycję zwartą, wprawiae są w drgaia. 124

125 głoska krtaiowa Głoska wymawiaa przez zwarcie w GŁOŚNI (powietrze przechodzi przez krtań pomiędzy wiązadłami głosowymi). Najbardziej zaymi głoskami krtaiowymi są: zwarcie głośi (lub plozja) [ ] 84 i krtaiowa głoska szczeliowa <trąca> [h]. Zwarcie głośi pociąga za sobą zamkięcie wiązadeł głosowych, po którym astępuje ich zwolieie. Natomiast przy wymawiaiu spółgłosek szczeliowych <trących> dochodzi do zbliŝeia się wiązadeł głosowych. W przypadku kilku agielskich akcetów, zwarcie głośi moŝa usłyszeć w takich słowach, jak bottle [bo l] i czasami zastępuje oo spółgłoskę zwartą ostatiej sylaby, jak w słowie Scotlad [sko lad], chociaŝ częściej występuje w słowach a początku zdań, rozpoczyających się samogłoską, jak w zwrotach typu uh-uh (zwrot potoczy określający opiię egatywą lub odmowę) i oh-oh ( oops, zwrot potoczy odoszący się do iespodziaek). głoska przejściowa Głoska wymawiaa podobie jak SAMOGŁOSKA, lecz z cechami SPÓŁGŁOSKI. Głoski te są częściej określae jako samogłoski iezgłoskotwórcze lub spółgłoski półotwarte. W języku majańskim klasyczym mamy dwie takie głoski (lub samogłoski iezgłoskotwórcze): [j] i [w] (zapisywae grafemowo odpowiedio jako <y> i <w> i wymawiae bardzo podobie do agielskich foemów /y/ i /w/ w słowach takich jak year i wie ; w przypadku /w/ jest oo wymawiae jak /u/ w polskim słowie autor ). głośia Szczelia w krtai między brzegami wiązadeł głosowych. grafem Grafem staowi strukturalą jedostkę systemu pisma mającą zaczeie językowe i typową formę graficzą. Jest to litera ieobeca w alfabecie lub symbol przedstawiający sylabę w sylabariuszu. Na przykład w piśmie Majów symbol sylaby ka jest pojedyczym grafemem, bez względu a róŝe formy uŝyte do jego zapisaia. W alfabecie łacińskim grafemem jest jakakolwiek litera lub zak iterpukcyjy. Zobacz teŝ DWUZNAK. gramatyka Metoda, w której łączy się podstawowe elemety języka w celu utworzeia bardziej złoŝoych struktur, umoŝliwiając w te sposób przekazaie myśli w sposób jasy, prosty i systematyczy. grupa omiala Ogóly termi ozaczający fakt, Ŝe a przykład RZECZOWNIKI, CZASOWNIKI i ZAIMKI mogą aleŝeć do róŝych grup MORFOLOGICZNYCH. W iektórych językach (w tym w języku polskim) rzeczowiki mogą mieć dwa lub trzy rodzaje: męski, Ŝeński i ijaki, z których kaŝdy ma odmieą FLEKSJĘ. W językach majańskich jedyą taką grupą gramatyczą, związaą z rodzajem, są klasyfikatory: -aj (męskoosobowy) i -ix (Ŝeńskoosobowy). śade z ich ie odosi się do rodzaju męskiego lub Ŝeńskiego per se: klasyfikator męski jest w istocie klasyfikatorem ijakim i moŝe być dołączoy do azw rośli i zwierząt, a klasyfikator Ŝeński moŝe teŝ określać formę zdrobiałą. W języku polskim mamy zaimki osobowe trzeciej osoby ( o, oa, oo, oi, oe ) oraz zaimki dzierŝawcze pierwszej, drugiej i trzeciej osoby ( mój, moja, moi, moje, twój, twoja, twoi, twoje, jej, jego, asi, asze, wasi, wasze, ich ), ale wiele iych języków, p. języki majańskie ich ie mają. W języku majańskim klasyczym zaimek u- (przed słowami rozpoczyającymi się spółgłoską) i y- (przed słowami zaczyającymi się samogłoską) stosoway jest zarówo w przypadku męŝczyz, jak i kobiet ( o, oa, oo, jego, jej ). W językach majańskich rodzaj (płeć) osoby, o której mówimy jeśli jest to koiecze wskazay jest iaczej, a miaowicie poprzez podaie klasyfikatora (aj- / ix-) lub rzeczowika takiego jak m.i.: męŝczyza, ojciec, kobieta. homofo Wyraz (lub w szerszym ujęciu grupa liter) wymawiay idetyczie jak iy wyraz, odmiey jedak pod względem pisowi i zaczeia. W języku polskim homofoami są a przykład morze i moŝe. homogram Słowo o idetyczej pisowi z iym w tym samym języku, lecz róŝiące się wymową, pochodzeiem i zaczeiem. Na przykład w języku agielskim: miute [ miit] (jedostka czasu lub miara kąta) i miute [mī:yüt] ( małych rozmiarów lub o iewielkim zaczeiu ). 84 Odpowiediejszym symbolem zwarcia głośi jest zak podoby do zaku zapytaia, ale ze względów drukarskich uŝywa się zamiast iego symbolu < >. Taka praktyka zachowuje poza tym ogóle stadardy wprowadzoe przez epigrafików Majów, a takŝe jest zgoda z zasadami sformułowaymi i ustaloymi późiej przez rząd Gwatemali w 1987 i 1988 r. (Zobacz: Iformacje a temat ortografii a początku podręczika. 125

126 ideograficzy system pisma Ideograficzy system pisma przedstawia słowa i idee ie wyraŝające głosek daego języka. W rzeczywistości ie spotykamy a świecie prawdziwych systemów pisma ideograficzego i większość systemów pisma stosujących prima facie ideogramy, posługuje się obecie logografami, czyli zakami, które ie zawsze wykazują bezpośredią korelację lub związek z ideą lub rzeczą faktyczie istiejącą. Słowa ideogram (lub ideograf ) i logogram (lub logograf ) są czasami uŝywae wymieie, ale obecie preferuje się te drugie. Z kolei piktogram (lub piktograf ) jest zakiem przedstawiającym prawdziwe lub kokrete przedmioty lub istoty: zak przedstawiający realistyczą postać jaguara (lub łeb jaguara) mógłby być piktogramem (gdyŝ faktyczie ozacza jaguara), ale zak przedstawiający łeb ropuchy jest w rzeczywistości logogramem, poiewaŝ ozacza czasowik urodzić się. idiom Szczególe wyraŝeie wielowyrazowe właściwe tylko daemu językowi, ie dające się przetłumaczyć dosłowie a iy język. Poszczególe elemety idiomu są rozpozawale jako jedostka SEMANTYCZNA i zazwyczaj odoszą się do zwrotów potoczych (w języku polskim idiomami są a przykład takie wyraŝeia jak: spać jak suseł, trafiła kosa a kamień czy piąte koło u wozu). Zaczeia idiomu ajczęściej ie moŝa wyprowadzić z jego elemetów. Zobacz teŝ EUFEMIZM. imiesłów Forma gramatycza utworzoa od czasowika, uŝywaa w fukcjach przymiotikowych lub przysłówkowych. Imiesłowy mogą być odmieiae przez przypadki i przez iektóre czasy, a takŝe pojawiać się w stroie bierej, p.: (1) Filip piszący hieroglify; (2) Hieroglify zostały apisae przez Filipa. W języku ch ol często występują imiesłowy biere. W piśmie Majów jedym z imiesłowów (statyczych) jest słowo hamliiy (ham-l-iiy-ø), które tłumaczymy zajdowało się w staie otwartym. klityka Klityka jest elemetem gramatyczym, który posiada sytaktycze i sematycze cechy wyrazu, lecz ie moŝe występować osobo (w SKŁADNI), a zatem wymaga gospodarza, czyli jest MORFEMEM graiczym. Klityki mogą być rówieŝ dołączoe do wyrazów odmieiaych, co odróŝia je od AFIKSÓW. Klityki dzielimy a dwie klasy: proklityki i eklityki; proklityki są dołączae przed gospodarzem daego słowa, a eklityki za im. W piśmie hieroglificzym Majów istieje wiele klityk. Jedą z ajczęściej spotykaych jest czasowa eklityka DEIKTYCZNA jiiy ( przed, w zaczeiu wcześiej ). kostrukcja omiala Kostrukcja, która pod względem gramatyczym jest porówywala z rzeczowikami. Kostrukcje rzeczowikowe obejmują RDZENIE rzeczowikowe, RZECZOWNIKI, ZAIMKI, grupy rzeczowikowe i zdaia proste rzeczowikowe. Wraz z kostrukcjami czasowikowymi staowią oe ajbardziej podstawowe kategorie w tworzeiu złoŝeń sytaktyczych. kotrast Dwie głoski kotrastują ze sobą (lub róŝica FONETYCZNA jest kotrastowa), jeśli zamiaa jedej a drugą (w przypadku idetyczego kotekstu foetyczego) zmieia zaczeie daego słowa. Na przykład w języku agielskim /l/ i /r/ są dwoma odrębymi FONEMAMI: jeśli /l/ w wyrazie lock zamieimy a /r/, to otrzymamy ie słowo, rock (p. w języku japońskim ie ma róŝicy pomiędzy tymi foemami). Takie pary słów, których zaczeie moŝe być kotrastowe w oparciu o foem, zwae się MINIMALNYMI PARAMI. W języku majańskim klasyczym istiały róŝice foemowe. Jedą z ich jest przeciwieństwo pomiędzy SPÓŁGŁOSKAMI ZWARTYMI (BI)LABIALNYMI, zębowymi/alweolarnymi i WELARNYMI (czyli /p/, /t/ i /k/) z jedej stroy, a z drugiej zwarciem głośi lub spółgłoskami plozywymi (/p /, /t / i /k /) (obejmuje to rówieŝ przeciwieństwo słów, w których przed spółgłoskami lub wewątrz samogłosek moŝe pojawić się zwarcie głośi ( )). Spójrzmy a astępujące przykłady: kab ( ziemia, ląd ) i k ab ( ręka ); cha ( iebo, wąŝ, cztery ) i ch a ( straŝik ). Ia róŝica jest widocza pomiędzy samogłoskami krótkimi i długimi: ah ( pierwszy ) w przeciwieństwie do aah ( dom, budowla ). Jeszcze ia róŝica występuje w słowach, w których przed spółgłoską moŝe pojawić się krtaiowa spółgłoska szczeliowa: k a ( dojrzały, Ŝółty ) i k ah ( stopień, ława ). Długość samogłosek i przedspółgłoskowe krtaiowe spółgłoski szczeliowe ie są wykrywale bezpośredio w tekstach glificzych i dlatego trzeba je rekostruować. leksem Termi stosoway do wyraŝeia idei, Ŝe FLEKSYJNE formy słów (które same są słowami) staowią wariaty jedego wyrazu. Na przykład w języku polskim słowa podręczy, leworęczy, wyręczyć czy rękodzieło są wariatami leksemu ręka. 126

127 liczba Kategoria ligwistycza RZECZOWNIKÓW i ZAIMKÓW, które określają ilość podawaych jedostek. W języku majańskim klasyczym mamy dwie liczby: POJEDYNCZĄ (ozaczaą symboliczie jako sg. lub S) i MNOGĄ (pl. lub P), przy czym liczba pojedycza dotyczy główie zaimków. PoiewaŜ w językach majańskich ie obowiązuje uŝycie SUFIKSU liczby mogiej zazwyczaj pojawia się tylko wówczas, gdy aleŝy szczególie podkreślić liczbę mogą zatem i w piśmie moŝa zaobserwować jego brak. W zbiorze glifów spotykamy jedak kilka przypadków, kiedy sufiks liczby mogiej o b towarzyszy zaimkowi wskazującemu ha i ( tamte ), dając ha o b ( tamci ), jak w podaym poiŝej przykładzie ze Świątyi 11 w Copa 85 ha-o-b o ha o b ha -o b -Ø DEM.PRO-PL-3PA oi są ko-ko-o-ma ko[h]ko m ko[h]k--o m-ø pełić straŝ-apas-ag-3pa straŝikami Iym sufiksem liczby mogiej spotykaym w piśmie Majów jest taak. Jego stosowaie ograiczoe jest jedak do osób, jak w słowie ch oktaak (ch ok-taak) czyli młodzi. liczba moga Forma gramatycza ozaczająca, Ŝe day wyraz odosi się ie do jedej osoby lub jedego przedmiotu, lecz do większej ich liczby. Zobacz teŝ LICZBA. liczba pojedycza Forma gramatycza ozaczająca, Ŝe day wyraz odosi się do jedej osoby lub jedego przedmiotu. Zobacz teŝ LICZBA. metafora Metafora, czyli przeośia, jest wyraŝeiem, którego ie aleŝy rozumieć dosłowie (lecz które odosi się do podobej kocepcji). Jest językowym środkiem stylistyczym, w którym obce zaczeiowo wyrazy są ze sobą składiowo zestawioe, tworząc związek frazeologiczy o iym zaczeiu iŝ dosłowy ses wyrazów. Metafora stosuje odmiee, lecz zbliŝoe pojęcia w odiesieiu do iych pojęć lub idei, p. w tej chwili jestem rzeczywiście wyczerpay i doszczętie wypaloy, starając się wchłoąć iformacje ligwistycze. metoimia Procedura, w której jedo słowo (będące określeiem iego, bardziej złoŝoego lub abstrakcyjego) zastępuje ie słowo lub pojęcie. Na przykład w zdaiu Pióro jest siliejsze od miecza, pióro i miecz ozaczają siłę/moc odpowiedio pisma/publikacji i wojy/armii. UŜywamy rówieŝ takich zwrotów, jak a przykład: dobre pióro zamiast dobry pisarz, czytać Mickiewicza zamiast czytać dzieła Mickiewicza, cały Pozań zamiast wszyscy mieszkańcy Pozaia. miimala para Grupa dwóch wyrazów lub iych struktur, które róŝią się zaczeiem i tylko jedą głoską w brzmieiu. Zobacz tez KONTRAST. morfem Najmiejsza jedostka gramatycza posiadająca zaczeie, czyli słowo lub część słowa, którego ie moŝa podzielić a miejsze formy zaczeiowe. Morfemami są a ogół TEMATY wyrazów lub AFIKSY. Na przykład słowo domek ma dwa morfemy: temat dom i przyrostek -ek. Glificzy przykład z języka majańskiego klasyczego: chu-ka-ja daje am w trasliteracji chu[h]kaj, który to wyraz moŝemy podzielić a cztery morfemy: chu[-h]k-aj-ø (chuk: pojmać; h: dla stroy bierej czasowików przechodich CVC; -aj: sufiks tematyczy; Ø: zak zaimka absolutywego trzeciej osoby (zak Ø przedstawia MORFEM ZEROWY ]). morfem zerowy Morfem zerowy (Ø) przedstawia elemet a poziomie abstrakcyjym, który ie jest widoczy w wyraŝeiu, czyli ie pojawia się ai foetyczie w wymowie ai graficzie w piśmie. Morfem zerowy po prostu ozacza 85 Pragiemy podziękować Markowi Zederowi za zwróceie uwagi a tę wzmiakę i podaie daych ligwistyczych. 127