Najistotniejszą jej cechą jest częstotliwość. w procesach pracy i związane z nią zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia

Transkrypt

1 Energia elektromagnetyczna w procesach pracy i związane z nią zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia Eksploatacja wszystkich urządzeń i instalacji zasilanych prądem elektrycznym związana jest nierozerwalnie z zamierzonym lub pasożytniczym procesem rozpraszania w ich otoczeniu energii elektromagnetycznej, co może powodować zagrożenia dla środowiska oraz zdrowia człowieka. dr inż. Jolanta Karpowicz Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Najistotniejszą jej cechą jest częstotliwość promieniowania elektromagnetycznego w przypadku częstotliwości mniejszych od 300 GHz (gigaherców, tj. miliardów herców) promieniowanie takie jest nazywane polami elektromagnetycznymi lub promieniowaniem elektromagnetycznym. Promieniowania o większych częstotliwościach to promieniowanie optyczne (podczerwone, widzialne i nadfi oletowe) oraz promieniowanie jonizujące (rentgenowskie i gamma). W związku z tak powszechnym wytwarzaniem pól elektromagnetycznych, tworzonych przez współistniejące pole elektryczne i pole magnetyczne, jest to tzw. fizyczny czynnik środowiska, który oddziałuje na wszystkich ludzi, zarówno w środowisku pracy, jak i środowisku pozazawodowej aktywności człowieka. Wiele uwagi w ostatnich latach poświęcono dyskusji naukowej w sprawie zagrożeń zdrowia wynikających z powszechnego oddziaływania na ludność pól elektromagnetycznych wytwarzanych przez linie energetyczne i anteny systemów telefonii komórkowej. W wyniku tych prac Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC), będąca agendą Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdecydowała o zaliczeniu zarówno pól magnetycznych małych częstotliwości, jak i promieniowania elektromagnetycznego częstotliwości radiowych do czynników prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi (grupa IIB). Dane naukowe dotyczące rzadziej występujących narażeń typowych dla środowiska aktywności zawodowej są dotychczas stosunkowo nieliczne i w związku z tym nie wypracowano konsensusu w sprawie zależności między warunkami narażenia pracowników a związanymi z nimi konsekwencjami zdrowotnymi. Jednakże ograniczone dane wskazują na możliwość podwyższonego zagrożenia m.in. chorobami nowotworowymi, neurodegeneracyjnymi i sercowo-naczyniowymi wśród pracowników podlegających przewlekłemu oddziaływaniu pól elektromagnetycznych. Ponadto skutkiem oddziaływania pól i promieniowania elektromagnetycznego na materialne środowisko i ludzi mogą być omówione poniżej poważne zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia pracowników występujące w czasie narażenia lub bezpośrednio po nim. ODDZIAŁYWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA ŚRODOWISKO Podstawowymi cechami fizycznymi pól elektromagnetycznych są ich rozprzestrzenianie się w powietrzu z prędkością światła oraz zdolność indukowania napięć i prądów elektrycznych w obiek- 22 Promotor 4/12

2 tach elektroprzewodzących, takich jak metale lub roztwory elektrolitów, w tym organizmy żywe. Pola elektromagnetyczne zaliczane są do promieniowań niejonizujących, które nie są odczuwane zmysłami człowieka. Do wyjątków należy odczuwanie wrażeń wzrokowych, tzw. magneto- lub elektrofosfenów, pod wpływem oddziaływania silnych pól magnetycznych lub elektrycznych małych częstotliwości oraz wrażeń słuchowych w impulsowych polach mikrofalowych. W organizmie człowieka przebywającego w polu elektromagnetycznym występuje zaindukowany prąd elektryczny, którego skutki uzależnione są od częstotliwości pola, m.in. w polach małych i średnich częstotliwości może wystąpić pobudzenie tkanki nerwowej lub mięśniowej (analogicznie jak w razie porażenia prądem przy dotknięciu instalacji energetycznej), a w polach częstotliwości radiofalowych i mikrofalowych wzrost temperatury tkanek wewnątrz organizmu lub przy powierzchni skóry (podobnie do procesu grzania mikrofalowego w kuchenkach mikrofalowych). Prądy indukowane mogą zakłócać naturalne procesy elektrofi zjologiczne w komórkach nerwowych lub mięśniowych, a skutki termiczne wywołać uszkodzenia tkanek różnego stopnia i rozległości, które mogą wystąpić zarówno na powierzchni ciała, jak i wewnątrz zależnie od częstotliwości promieniowania. Ponadto poruszanie się w obszarze silnego pola magnetostatycznego może powodować takie odczucia, jak: zakłócenia równowagi, nudności, utrudniona koordynacja wzrokowo-ruchowa, które mogą istotnie ograniczać zdolność do wykonywania precyzyjnej pracy. Ustępują one po zakończeniu narażenia i mają nieustalone dotychczas skutki przy narażeniu wieloletnim. Oprócz opisanego działania bezpośrednio na organizm może występować także tzw. pośrednie oddziaływanie pól elektromagnetycznych. Przejawia się ono głównie jako tzw. prądy kontaktowe przepływające przez ciało człowieka dotykającego obiektu metalowego, w którym wystąpiła absorpcja energii elektromagnetycznej. Może to wywoływać stymulację tkanek i odczuwanie bólu, podobnie jak prądy indukowane bądź rażenie prądem przy dotknięciu instalacji elektrycznej, a przy dużych natężeniach również ciężkie poparzenia i trwałe uszkodzenie układu nerwowego lub mięśniowego. ELEKTROMAGNETYCZNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA I ZDROWIA Bezpośrednią przyczyną bardzo poważnych zagrożeń bezpieczeństwa pracowników (poważnego uszkodzenia ciała, a nawet śmierci) może być porwanie metalowych obiektów ferromagnetycznych (głównie ze stali lub niklu) przez pole magnetostatyczne, występujące np. jako składowa stała przy przepływie prądu prostowanego lub przy magnesach i elektromagnesach, szczególnie przy silnych magnesach nadprzewodzących (takich jak stosowane w medycznych skanerach rezonansu magnetycznego lub spektrometrach NMR). Przy silnych źródłach pola obiekty takie nabierają energii lecącego w stronę magnesu pocisku (stąd nazwa zagrożenia balistyczne) i stwarzają poważne zagrożenie zarówno dla infrastruktury technicznej, jak i ludzi. Podkreślenia wymaga fakt, że obiekty ze stali nierdzewnej mogą mieć zarówno właściwości magnetyczne, jak i niemagnetyczne, co wymaga indywidualnego sprawdzenia przed wniesieniem takich obiektów w pobliże magnesu. Do materiałów niemagnetycznych należą: aluminium, miedź, metale szlachetne, tytan. W związku z tym, że techniki wykorzystujące bardzo silne pola magnetostatyczne są stosunkowo nowe, wśród osób niezwiązanych stale z ich eksploatacją brak powszechnej świadomości natury i powagi zagrożeń balistycznych. Informacje o nich powinny być więc obowiązkowym elementem wszystkich szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Elektromagnetyczne zagrożenia wypadkowe mogą wynikać również z takich zjawisk, jak: zakłócenia działania automatycznych urządzeń sterujących (w tym elektronicznych implantów medycznych), uszkodzenia magnetycznych nośników pamięci. Przepływ prądów kontaktowych może powodować wyładowania iskrowe i zagrożenie wybuchem lub pożarem w atmosferze wybuchowej, zarówno przy oddziaływaniu pól różnych częstotliwości, jak i przy wyładowaniu elektryczności statycznej. Zapewnienie bezpieczeństwa ludzi przebywających w pobliżu źródeł pól elektromagnetycznych jest w odniesieniu do takich zagrożeń realizowane poza wymaganiami prawa pracy, m.in. w ramach zasad tzw. kompatybilności elektromagnetycznej (EMC), wymagań dotyczących ochrony środowiska i wymagań przeciwpożarowych. W związku z tym, że pola elektromagnetyczne, w przeciwieństwie do innych fi zycznych czynników środowiska, jak np. hałas, nie są odczuwane zmysłami, niemożliwe jest unikanie wspomnianych zagrożeń na podstawie subiektywnych odczuć. Konieczna jest profesjonalna identyfi kacja miejsc występowania zagrożeń i ich charakterystyki. ZAGROŻENIA ELEKTROMAGNETYCZNE W SYSTEMIE PRAWA PRACY Skutki biofi zyczne oddziaływania pola elektromagnetycznego na ludzi są uzależnione od częstotliwości i natężenia pola, jakości izolacji elektrycznej pracownika od obiektów uziemionych elektrycznie 23

3 oraz od rozkładu narażenia w czasie i przestrzeni. W związku z powszechnym występowaniem pól i promieniowania elektromagnetycznego wymagania prawne dotyczące dopuszczalnego poziomu narażenia ustalono zarówno dla narażenia ludności (rozporządzeniem ministra środowiska), jak i dla narażenia pracowników (rozporządzeniem ministra pracy). Ponadto ma do nich zastosowanie powszechny system wymagań przepisów wykonawczych do Kodeksu pracy, określający obowiązki pracodawców dotyczące ochrony pracowników przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy. Poziom zagrożeń bezpieczeństwa wskutek oddziaływania pól elektromagnetycznych zależy od częstotliwości pola (wyrażonej w hercach, Hz, lub jednostkach nadwielokrotnych kilohercach, khz, megahercach, MHz, i gigahercach, GHz, i terahercach, THz) oraz natężenia składowej elektrycznej (wyrażonego w woltach na metr, V/m) i natężenia składowej magnetycznej (wyrażonego w amperach na metr, A/m alternatywnie poziom pola magnetycznego może być wyrażony poprzez podanie indukcji magnetycznej w teslach, T, lub częściej w jednostkach podwielokrotnych: mikroteslach i militeslach). Do oceny zagrożeń elektromagnetycznych mogą mieć zastosowanie również natężenia prądów przepływających w kończynach osób przebywających w pobliżu źródła pola lub dotykających metalowych obiektów (wyrażone w amperach, A, lub częściej w miliamperach, ma). W badaniach naukowych stosowane są również miary zagrożenia oceniane na podstawie modelowania komputerowego, ale ich użyteczność w ocenie jednostkowych miejsc pracy jest znikoma. Dopuszczalne narażenie na pola elektromagnetyczne określono oddzielnie dla trzech grup pracowników: ogółu zdrowych pracowników dorosłych (Dz.U. z 2002 r., nr 217, poz. 1833), kobiet w ciąży (Dz.U. z 2005 r., nr 114, poz. 545, zm. z 2002 r., nr 127, poz. 1092] oraz pracowników młodocianych (Dz.U. z 2004 r., nr 200, poz. 2047, zm. Dz.U. z 2005 r., nr 136. poz. 1145). W związku z charakterystyką omówionych zagrożeń elektromagnetycznych kryteria oceny są funkcją częstotliwości ocenianego pola elektromagnetycznego. ROZPORZĄDZENIE W SPRAWIE NDN PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH Dopuszczalnego narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne dotyczy Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń (NDS i NDN) czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (załącznik nr 2, część E: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne 0 Hz 300 GHz) (Dz.U. z 2002 r., nr 217, poz. 1833), w którym określono wartości graniczne natężenia pola elektrycznego i magnetycznego dla tzw. stref ochronnych: pośredniej, zagrożenia i niebezpiecznej oraz obszaru poza strefami ochronnymi, zwanego strefą bezpieczną. W rozporządzeniu zdefi niowano zasady narażenia na pola poszczególnych stref odnoszące się do jednej zmiany roboczej: w polach strefy bezpiecznej przebywanie pracowników jest dozwolone bez ograniczeń czasowych; w polach strefy pośredniej mogą przebywać pracownicy zatrudnieni przy źródłach pól w czasie jednej 8-godzinnej zmiany roboczej; w polach strefy zagrożenia pracownicy mogą przebywać przez czas krótszy od 8 godzin na dobę, tak aby oddziaływanie pól na pracownika, wynikające ze specyfi ki pracy źródła pola i jego obsługi, nie spowodowało wskaźnika ekspozycji pracownika przekraczającego wartość dopuszczalną; w polach strefy niebezpiecznej przebywanie pracowników jest zabronione (z wyjątkiem stosowania środków ochrony osobistej). Zgodnie z definicją NDN dla czynników fizycznych, jaką podano w rozporządzeniu, jest to poziom narażenia na dany czynnik dopuszczalny przy oddziaływaniu tego czynnika w ciągu 8-godzinnej zmiany roboczej. W odniesieniu do pól elektromagnetycznych jest to wartość rozgraniczająca strefę pośrednią od strefy zagrożenia, podana w zestawieniu tabelarycznym rozporządzenia (tab. 1 i 2). Polska Norma PN-T-06580: 2002, zharmonizowana z rozporządzeniem w sprawie NDN, defi niuje terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków narażenia na pola elektromagnetyczne, m.in. zasady oszacowania wskaźnika ekspozycji pracowników przebywających w polach stref ochronnych. W przypadku pól magnetostatycznych i pól magnetycznych małej częstotliwości, zgodnie z PN-T-06580:2002, narażenie na pola magnetyczne można charakteryzować alternatywnie przez natężenie pola magnetycznego, H, lub indukcję magnetyczną, B. W powietrzu pole magnetyczne o indukcji B = 1 mt charakteryzuje równocześnie natężenie pola magnetycznego H = 800 A/m. W tab. 2 w nawiasach kwadratowych podano wartości NDN H dla pola magnetostatycznego i magnetycznego małej częstotliwości, wyrażone w jednostkach indukcji magnetycznej. Rozporządzenie w sprawie NDS i NDN podaje również wartości doz dopuszczalnych pola elektrycznego i magnetycznego wykorzystywane do oszacowania wskaźnika ekspozycji. Ponieważ przy szacowaniu wskaźnika ekspozycji uwzględnia się iloczyn kwadratu wartości natężenia pola elektrycznego lub magnetycznego i czasu przebywania 24 Promotor 4/12

4 pracownika w takim polu, z ograniczeń dotyczących wskaźnika ekspozycji wynika obowiązek skracania dziennego czasu wykonywania czynności zawodowych w polach stref ochronnych. Nie oznacza to jednak jakichkolwiek ograniczeń długości zmiany roboczej w razie przekroczenia wskaźnika ekspozycji pracownik powinien w pozostałej części zmiany roboczej wykonywać obowiązki niezwiązane z narażeniem na pola elektromagnetyczne. Rozporządzenie ustala również dopuszczalną ekspozycję na impulsowe pola mikrofalowe E max imp < 4,5 kv/m dla f z zakresu 0,1 3 GHz; E max imp < (0,43f + 3,2) kv/m dla f z zakresu 3 10 GHz; E max imp < 7,5 kv/m dla f z zakresu GHz; gdzie: E max imp maksymalna wartość natężenia pola w impulsie, a f częstotliwość pól w GHz. Ponadto gdy ekspozycja miejscowa w polach magnetycznych o częstotliwościach mniejszych od 800 khz dotyczy wyłącznie kończyn, dopuszcza się ich narażenie w polach strefy niebezpiecznej o poziomie 5 razy większym od dopuszczalnego dla całego ciała, z równoczesnym dopuszczeniem wskaźnika ekspozycji kończyn 25 razy większego od dopuszczalnego dla całego ciała. Zasady dopuszczalnego narażenia na silne pola elektromagnetyczne w strefach ochronnych (niebezpiecznej, zagrożenia i pośredniej) ustalono tak, aby ochronić pracowników przed opisanymi skutkami bezpośredniego i pośredniego oddziaływania pól, zarówno występującymi w czasie oddziaływania pola, jak i przed utratą zdrowia wskutek oddziaływania wieloletniego. BEZPIECZEŃSTWO OSÓB Z IMPLANTAMI ELEKTRONICZNYMI Szczególnej uwagi wymaga bezpieczeństwo osób z implantami medycznymi. Osoby takie mogą należeć do grupy o zwiększonej wrażliwości na pola elektromagnetyczne, np. wskutek używania wszczepionych implantów elektronicznych, takich jak: stymulatory serca, implanty słuchowe czy pompy insulinowe. Dotychczas nie sformalizowano w kraju warunków dopuszczalnego narażenia osób z wszczepionymi implantami elektronicznymi i mechanicznymi. Zalecenia międzynarodowe wskazują przykładowo, że dla osób z elektrostymulatorami serca obszar ograniczonego dostępu to pola przekraczające poziom 0,5 mt dla pola magnetostatycznego oraz 0,1 mt dla pola magnetycznego 50 Hz lub 1 kv/m dla pola elektrycznego 50 Hz (PN-EN , ACGIH). Zakres częstotliwości E(f) [V/m] (NDN E ) 0 Hz f 0,5 Hz (pola elektrostatyczne) ,5 Hz < f 300 Hz ,3 khz < f 1 khz 100/f 1 khz < f 3 MHz MHz < f 15 MHz 300/f 15 MHz < f 3 GHz 20 3 GHz < f 300 GHz 0,16f + 19,5 Tab. 1. Wartości graniczne natężenia pola elektrycznego E(f) dla stref pośredniej i zagrożenia NDN pola elektrycznego f częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie Zakres częstotliwości Zakres częstotliwości H(f) [A/m] (NDN H ) 0 Hz f 0,5 Hz (pola magnetostatyczne) 8000; [100 mt] 0,5 Hz < f 50 Hz 200; [0,25 mt] 0,05 khz < f 1 khz 10/f; [12,5/f μt] 1 khz < f 800 khz 10; [12,5 μt] 0,8 MHz < f 150 MHz 8/f 0,15 GHz < f 3 GHz 0,053 Tab. 2. Wartości graniczne natężenia pola magnetycznego H(f) dla stref pośredniej i zagrożenia NDN pola magnetycznego f częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie Zakres częstotliwości WYMAGANIA DOTYCZĄCE PRZEBYWANIA W POLACH STREF OCHRONNYCH W polach stref ochronnych mogą przebywać wyłącznie pracownicy, u których w wyniku przeprowadzonych badań lekarskich potwierdzono brak przeciwwskazań zdrowotnych w tym zakresie. Pracownicy ci podlegają również obowiązkowym szkoleniom z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach będących źródłami pól elektromagnetycznych stref ochronnych. Jest to tzw. ekspozycja zawodowa. Pozostali pracownicy powinni przebywać w polach strefy bezpiecznej. Jest to tzw. ekspozycja pozazawodowa. Zgodnie z praktyką obowiązującą od 1980 r. ekspozycja dopuszczalna dla ogółu ludności (Dz.U. z 2003 r., nr 192, poz. 1883) jest harmonizowana z dopuszczalnym poziomem ekspozycji pozazawodowej. Warunki dopuszczalnej ekspozycji pozazawodowej dotyczą również pracowników niezwiązanych z obsługą źródeł pól oraz pracowników młodocianych (Dz.U. z 2004 r., nr 200, poz. 2047, zm. Dz.U. z 2005 r., nr 136, poz 1145) i kobiet w ciąży (Dz.U. z 2005 r., nr 114, poz. 545, zm. z 2002 r., nr 127, poz. 1092) oraz osób niezatrudnionych, przebywających w środowisku pracy. W normie PN-T-06580:2002 podano klasyfikację ekspozycji zawodowej na: ekspozycję pomijalną kiedy pracownik przebywa wyłącznie w strefi e bezpiecznej; ekspozycję dopuszczalną kiedy pracownik przebywa w strefi e pośredniej lub w strefi e zagrożenia, a równocześnie ze względu na charakter pracy źródła lub jego obsługi wskaźnik ekspozycji W 1; 26 Promotor 4/12

5 ekspozycję nadmierną kiedy pracownik przebywa w strefie zagrożenia, a równocześnie wskaźnik ekspozycji W > 1; ekspozycję niebezpieczną kiedy pracownik przebywa w strefi e niebezpiecznej, niezależnie od wartości wskaźnika ekspozycji W. W przypadku występowania na stanowisku pracy pól elektromagnetycznych stref ochronnych, warunki narażenia pracowników podlegają okresowej kontroli zgodnie z postanowieniami Kodeksu pracy i przepisów szczegółowych stanowionych przez ministra zdrowia (Dz.U. z 2011 r., nr 33, poz. 166). Zgodnie z wymaganiami normy PN-T-06580:2002 za miarę zagrożenia ze strony tych pól przyjęto natężenie pola elektrycznego i magnetycznego tzw. pierwotnego, zmierzonych niezależnie na stanowisku pracownika pod jego nieobecność. Do obowiązków pracodawcy związanych z wykorzystaniem źródeł pól elektromagnetycznych zalicza się ocenę ryzyka zawodowego. W związku z omówionymi wymaganiami rozporządzenia w sprawie NDN pól elektromagnetycznych, które stanowią liczbowe kryteria oceny narażenia, w tym przypadku ma zastosowanie ocena ryzyka bazująca również na tych kryteriach. Trzystopniowa skala oceny ryzyka zawodowego ogółu pracowników narażonych na oddziaływanie pola elektromagnetycznego (zgodna z założeniami normy PN-N-18002) jest oparta w tym przypadku na ocenie dwóch parametrów charakteryzujących narażenie: poziomu pola elektrycznego i magnetycznego oraz wskaźnika ekspozycji (W) związanego z czasem narażenia: ryzyko duże, kiedy na pracownika oddziałują pola strefy niebezpiecznej (ekspozycja niebezpieczna, zakaz przebywania bez środków ochrony indywidualnej) lub kiedy W > 1, tj. czas pracy w polach strefy zagrożenia jest zbyt długi (ekspozycja nadmierna); ryzyko średnie, kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefi e pośredniej lub zagrożenia i wymagania prawa pracy są spełnione (ekspozycja dopuszczalna, W < 1); ryzyko małe, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem stref ochronnych pola elektromagnetycznego (strefa bezpieczna, ekspozycja pomijalna, ograniczenia mogą dotyczyć jedynie osób z implantami medycznymi). Przypadek, kiedy pracownik wyposażony w odpowiednie środki ochrony przebywa w polach strefy niebezpiecznej, może być traktowany jako ryzyko średnie. Jednakże dostęp do ubiorów chroniących przed oddziaływaniem pól elektrycznych jest bardzo ograniczony, a ubiorów chroniących przed polem magnetycznym brak. Ponadto w razie stosowania r e k l a m a 27

6 takich ubiorów niezbędny jest stały nadzór ich stanu technicznego. Dla pracowników młodocianych i kobiet w ciąży skala jest dwustopniowa: ryzyko duże w przypadku stanowiska pracy w strefi e ochronnej, a ryzyko małe, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem stref ochronnych pola elektromagnetycznego. PROFILAKTYKA ZAGROŻEŃ ELEKTROMAGNETYCZNYCH Ze względu na naturę zagrożeń związanych z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych na ludzi i infrastrukturę techniczną oraz możliwość spowodowania groźnych wypadków, czynności wykonywane przy wielu źródłach pól (szczególnie przy takich urządzeniach, jak silne magnesy skanerów rezonansu magnetycznego) można, zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, zaliczyć do prac szczególnie niebezpiecznych, których dotyczą szczegółowe procedury (zarówno dla stałego personelu, jak i osób zatrudnionych przez różnych pracodawców) (Ogólne przepisy bhp: par. 80.1, par. 81; kp.: art , art. 208). Pracodawca jest obowiązany zapewnić, aby prace, przy których istnieje możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego, były wykonywane zespołowo (w celu zapewnienia asekuracji), co zapewnia bezpieczeństwo nie tylko pracownikom, ale również osobom postronnym np. pacjentom. Wobec omówionych zagrożeń, jakie mogą wyniknąć z oddziaływania pól elektromagnetycznych emitowanych przez różnorodne urządzenia i instalacje, niewłaściwa identyfi kacja natury zagrożeń i nieadekwatne do nich działania profi laktyczne mogą skutkować bardzo poważnymi konsekwencjami. Kluczowymi działaniami profi laktycznymi przy źródłach pól elektromagnetycznych są: redukcja poziomu narażenia pracownika poprzez działania techniczne i organizacyjne, znakowanie źródeł pól i zasięgu stref ochronnych, informowanie pracowników o źródłach, obszarach pól stref ochronnych, naturze zagrożeń i sposobach unikania narażenia. Do środków organizacyjnych należą m.in. przestrzenna lub czasowa separacja pracownika od obszaru silnych pól (tj. np. obowiązek oddalania się od włączonego źródła) bądź skracanie czasu przebywania w strefi e zagrożenia przez rotację pracowników obsługujących źródło pola. Do środków technicznych ograniczania narażenia należą m.in. ekranowanie źródła pola lub stanowiska pracy, a także różnego typu manipulatory umożliwiające wykonanie czynności zawodowych z dala od źródła pola. W związku z tym, że nieumiejętne ekranowanie może zwiększyć narażenie pracowników, skuteczność ekranu powinna być oceniana po jego zainstalowaniu poprzez pomiary pól elektromagnetycznych występujących w otoczeniu ekranu, a także okresowo kontrolowana. Jedną z form ekranowania elektromagnetycznego są ubiory barierowe, chroniące przed oddziaływaniem pól i promieniowania elektromagnetycznego. Również w ramach systemowych działań w zakresie zarządzania ryzykiem, w przypadku stwierdzenia ryzyka dużego lub średniego niezbędne jest podjęcie działań zmniejszających to ryzyko poprzez ograniczenie narażenia. Tam, gdzie jest to możliwe, zgodnie z zaleceniami zawartymi w normie PN-N-18002, powinno się stosować środki techniczne jako bardziej niezawodne niż organizacyjne. ZAGROŻENIA ELEKTROMAGNETYCZNE W ŚRODOWISKU PRACY Wokół wszystkich urządzeń zasilanych energią elektryczną występują pola elektromagnetyczne, tworzące sztuczne środowisko elektromagnetyczne. Natężenie pola z reguły szybko maleje w miarę oddalania się od źródła. Zarówno ludność, jak i wszyscy pracownicy przebywają więc stale w polach elektromagnetycznych złożonych ze składowych o różnych częstotliwościach i natężeniach zależnych od miejsca ich przebywania. Ze względu na omówione zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia warunki narażenia pracowników obsługujących różnorodne urządzenia, przy których mogą występować pola o stosunkowo dużych natężeniach, powinny być kontrolowane. Podkreślenia wymaga jednak, że podmiotem prawa pracy są pracownicy, a nie urządzenia. W związku z tym analiza zagrożeń musi uwzględniać nie tylko cechy źródła pola i parametry pól elektromagnetycznych występujących w jego otoczeniu, ale również (a raczej głównie) obszar aktywności pracownika, rodzaj tej aktywności, czas jej wykonywania, dostępne na stanowisku pracy wyposażenie techniczne oraz dostępność takiego wyposażenia, co determinuje, jak dalece pracownik podlega bądź może podlegać oddziaływaniu pól elektromagnetycznych. Są to fundamentalne zasady rozróżniające analizę zagrożeń elektromagnetycznych w ramach systemu bezpieczeństwa i higieny pracy od pozornie podobnej analizy zagrożeń elektromagnetycznych w ramach wspomnianej analizy technicznych wymagań kompatybilności elektromagnetycznej. Źródła pól elektromagnetycznych wymagające uwagi w środowisku pracy to głównie takie urządzenia lub instalacje, w których występują elektryczne zasilające tory silnoprądowe lub nieekranowane 28 Promotor 4/12

7 elementy o wysokim potencjale elektrycznym. Do najczęściej występujących w środowisku pracy źródeł tego typu zaliczamy: obiekty elektroenergetyczne linie wysokiego napięcia, stacje przesyłowo-rozdzielcze, transformatory, elektryczną instalację zasilającą, urządzenia medyczne diagnostyczne i terapeutyczne diatermie krótkofalowe i chirurgiczne, skanery rezonansu magnetycznego, urządzenia do magnetoterapii, urządzenia przemysłowe piece łukowe i indukcyjne, zgrzewarki rezystancyjne i dielektryczne, nagrzewnice indukcyjne i spawarki, przemysłowe urządzenia do elektrolizy, urządzenia radio- i telekomunikacyjne anteny nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje radiolokacyjne i radionawigacyjne, systemy telefonii ruchomej, zespoły napędowe i instalację zasilającą pojazdów szynowych, urządzenia kontroli dostępu i antykradzieżowe, inne urządzenia elektryczne (biurowe i powszechnego użytku) kuchnie mikrofalowe i indukcyjne, telefony komórkowe i bezprzewodowe, bezprzewodowe łącza pomiędzy urządzeniami itd. Wymagania przepisów BHP dotyczą wszystkich stanowisk pracy, jednak w większości przypadków z powodu różnorodnych wymagań bezpieczeństwa, takich jak: ochrona przeciwporażeniowa przy instalacjach elektrycznych, ochrona przed oddziaływaniem hałasu i wibracji czy zagrożenia powodowanego przez ruchome części maszyn, pracownicy przebywają w pewnej odległości od aktywnych źródeł pól, w strefi e bezpiecznej, co nie wymaga od pracodawcy i pracowników działań wykraczających poza zidentyfi kowanie i oznakowanie źródła pola. Wyjątkiem może być jedynie konieczność dodatkowej ochrony pracowników z implantami medycznymi, ponieważ zakłócenia tych elektronicznych urządzeń mogą wystąpić również w polach strefy bezpiecznej. W związku z tym informacja o źródłach pól elektromagnetycznych znajdujących się w środowisku pracy powinna być dostępna i czytelna dla wszystkich osób, które mogą w ich pobliżu przebywać. Najsilniejsze narażenia, nawet przy stosunkowo słabych źródłach pól, występują przy bardzo małej ich odległości od ciała pracownika np. przy antenach urządzeń łączności mobilnej, nieosłoniętych panelach bramkowych detektorów metali i przeciwkradzieżowych, kablach zasilających elektrody elektrochirurgiczne lub spawalnicze. W cytowanych w materiałach źródłowych publikacjach zaprezentowano podstawowe dane odnośnie do źródeł pól elektromagnetycznych występujących najczęściej w środowisku pracy, ułatwiające rozeznanie, przy jakich urządzeniach niezbędne jest wdrożenie oceny poziomu narażenia i gdzie może zachodzić konieczność podjęcia działań profi laktycznych. Poza stosunkowo popularnymi grupami urządzeń wytwarzających pola elektromagnetyczne w środowisku pracy można spotkać wiele urządzeń unikatowych (szczególnie w zakładach przemysłowych i placówkach naukowych). W takim przypadku niezbędne jest indywidualne przeanalizowanie zasady ich działania i parametrów technicznych w celu rozpoznania, jaki może być poziom narażenia pracowników przebywających w otoczeniu urządzeń. W razie wątpliwości odnośnie do poziomu zagrożeń rozstrzygające może być wykonanie pomiarów natężeń pól oddziałujących na pracowników. PODSUMOWANIE Spełnienie wymagań dotyczących okresowej oceny ryzyka i pomiarów czynników środowiska pracy nie zwalnia pracodawcy z odpowiedzialności cywilnej i karnej w zakresie bezpieczeństwa pracowników. Zgodnie z art. 15 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Ponadto Kodeks karny przewiduje, że kto, będąc odpowiedzialnym za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art k.k.). Obowiązki te uzupełniają odpowiedzialność fi nansowa pracodawcy za uchybienia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (art k.p.) oraz odpowiedzialność cywilna za szkodę na osobie lub mieniu wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa. Poprzez właściwą organizację pracy, przy ergonomicznie skonstruowanych urządzeniach, można skutecznie dążyć do wypracowania odpowiedniej świadomości pracowników i praktyki wykonywania rutynowych prac, tak aby jedynie w sytuacjach wyjątkowych mogło dochodzić do przebywania pracowników w polach strefy niebezpiecznej. Publikacja opracowana na podstawie wyników programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, fi nansowanego w latach ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego/Narodowego Centrum Badań i Rozwoju oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy. Piśmiennictwo 1. American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH): Threshold Limit Values for Chemical Substances and Physical Agents. Biological Exposure Indices

8 strefa niebezpieczna strefa zagrożenia strefa pośrednia strefa bezpieczna źródło pola elektromagnetycznego a) Oznakowanie źródeł pól elektromagnetycznych znaki ostrzegawcze według normy PN-T-06260:1974 promieniowanie (Az2:2001) silne pole magnetyczne b) Oznakowanie źródeł pól elektromagnetycznych według normy PN-N :1993 zagrożenie dla osób ze stymulatorami serca i innymi implantami elektronicznymi oraz zakaz wnoszenia przedmiotów z metali magnetycznych i zegarków c) Znaki ostrzegawcze według normy PN-ISO 7010:2006 Zgodnie z ogólnymi przepisami o bezpieczeństwie i higienie pracy [Dz.U. z 2003 r., nr 169, poz. 1650] oraz przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych [Dz.U. z 2003 r., nr 217, poz. 1833], miejsca występowania pola stref ochronnych powinny być oznakowane znakami ostrzegawczymi, których wielkość i kolorystykę określono w normach: PN-T-06260:1974, PN-N , PN-N /Az2:2001 i PN-ISO 7010:2008. Zgodnie z PN-T-06580:2002 znaki ustalone normą PN-74/T są zalecane do stosowania przy źródłach pól o częstotliwości z całego zakresu objętego postanowieniami rozporządzenia w sprawie NDN, tj GHz. Rys. 1. Oznakowanie związane z zagrożeniami elektromagnetycznymi 2. Bortkiewicz A.: Skutki zdrowotne działania pól elektromagnetycznych przegląd badań. Podstawy i Metody Oceny Środowisko Pracy, 2008, nr 4 (58), s Grabarczyk Z., Kurczewska A.: Zagrożenia elektrostatyczne w strefach zagrożonych wybuchem. CIOP-PIB, Warszawa Gryz K., Karpowicz J.: Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych. Podstawy i Metody Oceny Środowisko Pracy, 2008, nr 4 (58), s Gryz K., Karpowicz J.: Ekspozycja na pola elektromagnetyczne w pomieszczeniach biurowych i metody jej ograniczania. Przegląd Elektrotechniczny, nr 12, 2004, s Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P.: Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych ocena ryzyka zawodowego. Bezpieczeństwo Pracy, 5, 2008, s Hansson Mild K.: Użytkowanie telefonów komórkowych i bezprzewodowych a ryzyko występowania guzów mózgu zdiagnozowanych w latach Bezpieczeństwo Pracy, 4, 2007, Karpowicz J., Gryz K.: Bezpieczeństwo pacjentów i pracowników przy wykorzystaniu pól elektromagnetycznych w diagnostyce i terapii medycznej. Inżynier Medyczny fi zyka inżynieria elektroradiologia radiologia, vol. 1, 1/2012, Karpowicz J., Gryz K.: Pola elektromagnetyczne jako zagrożenia wypadkowe. Atest Ochrona Pracy, 2010, nr 3, s Karpowicz J.: Pola elektromagnetyczne, [W:] Ryzyko zawodowe. Metodyczne podstawy oceny. Red. W.M. Zawieska, CIOP-PIB, Warszawa 2007, s Karpowicz J., Gryz K.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne, [W:] Czynniki szkodliwe w środowisku pracy wartości dopuszczalne. Red. D. Augustyńska, M. Pośniak, CIOP-PIB, Warszawa 2010, Karpowicz J., Gryz K.: Ograniczanie ryzyka zawodowego przy źródłach pól elektromagnetycznych (1) środki ochrony zbiorowej i indywidualnej. Bezpieczeństwo Pracy, 2009, nr 1 (448), s Karpowicz J., Gryz K.: Ograniczanie ryzyka zawodowego przy źródłach pól elektromagnetycznych (2) wybrane źródła pól i charakterystyka odzieży ochronnej. Bezpieczeństwo Pracy, 2009, nr 2 (449), s Karpowicz J., Gryz K., Zradziński P.: Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach do magnetoterapii ocena ryzyka zawodowego. Bezpieczeństwo Pracy, nr 9, 2008, s Kubacki R.: Uwarunkowania biofi zyczne oraz dopuszczalne wartości elektromagnetycznego promieniowania impulsowego. Podstawy i Metody Oceny Środowisko Pracy, 2008, nr 4 (58), s Serwis internetowy: Pola elektromagnetyczne w środowisku pracy i życia człowieka, EMF. 17. WHO Environmental Health Criteria 137, Electromagnetic Fields (300 Hz 300 GHz), 1993, inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc137.htm [Tłumaczenie: Pola elektromagnetyczne. IMP, Łódź 1995, Kryteria Zdrowotne Środowiska, 137]. 18. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. (Dz.U. nr 217, poz. 1833, zm. Dz.U. z 2005 r., nr 212, poz. 1759). 19. PN-T :2002 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym o częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Część 1. Terminologia. 20. PN-T :2002 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym o częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Część 3. Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy. 30 Promotor 4/12