Wykłady Becka. Katarzyna T. Boratyńska Łukasz Chojniak Wojciech Jasiński. Postępowanie karne. 2. wydanie. Wydawnictwo C. H. Beck

Transkrypt

1 Wykłady Becka Katarzyna T. Boratyńska Łukasz Chojniak Wojciech Jasiński Postępowanie karne 2. wydanie Wydawnictwo C. H. Beck

2 Wykłady Becka Postępowanie karne

3 W sprzedaży: K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO. KOMENTARZ, wyd. 4 Duże Komentarze Becka J. Grajewski PRAWO KARNE PROCESOWE CZĘŚĆ OGÓLNA, wyd. 3 Podręczniki Prawnicze L. Gardocki PRAWO KARNE, wyd. 17 Podręczniki Prawnicze A. Marek PRAWO KARNE, wyd. 10 Studia Prawnicze M. Kuć, M. Gałązka PRAWO KARNE WYKONAWCZE Skrypty Becka J. Brylak, M. Mitera POSTĘPOWANIE KARNE Kazusy Becka H. Paluszkiewicz (wprow.) KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO Z WPROWADZENIEM, wyd. 29 Twoje Prawo

4 Postępowanie karne 2. wydanie Katarzyna T. Boratyńska Uniwersytet w Białymstoku Łukasz Chojniak Uniwersytet Warszawski Wojciech Jasiński Uniwersytet Wrocławski Wydawnictwo C.H. BECK Warszawa 2013

5 Wydawca: Aneta Flisek Poszczególne rozdziały opracowali: Katarzyna T. Boratyńska I II, V VI, VIII IX, XVII Łukasz Chojniak III, VII, XIV XVI, XVIII Wojciech Jasiński IV, X XIII Wydawnictwo C.H. Beck 2013 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: DTP Service Druk i oprawa: ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wykaz skrótów... XIII Wstęp... XVII Rozdział I. Zagadnienia wstępne Definicja procesu karnego Funkcje procesu karnego Cele procesu karnego Przedmiot procesu karnego Uczestnicy procesu karnego Tryby i stadia procesu karnego Źródła prawa karnego procesowego Obowiązywanie przepisów prawa karnego procesowego w miejscu i czasie Rozdział II. Zasady procesowe Pojęcie i podział zasad procesowych Zasada prawdy materialnej Zasada obiektywizmu Zasada domniemania niewinności i reguła in dubio pro reo Zasada prawa do obrony Zasada swobodnej oceny dowodów Zasada ścigania z urzędu Zasada skargowości Zasada legalizmu Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Zasada bezpośredniości Zasada jawności Rozdział III. Przesłanki procesowe Uwagi ogólne o dopuszczalności postępowania karnego Przesłanki procesowe Skutki prowadzenia postępowania z naruszeniem art. 17 KPK KAZUSY V

7 Spis treści Rozdział IV. Właściwość i skład sądu oraz wyłączenie sędziego Uwagi ogólne Właściwość sądu I. Właściwość rzeczowa sądu II. Właściwość funkcjonalna sądu III. Właściwość miejscowa sądu IV. Właściwość z łączności spraw V. Właściwość z delegacji VI. Badanie właściwości przez sąd VII. Spory o właściwość VIII. Skutki procesowe naruszenia przepisów o właściwości sądu Skład sądu Wyznaczanie składu orzekającego w sprawach karnych Wyłączenie sędziego I. Wyłączenie sędziego z mocy prawa art. 40 KPK (iudex inhabilis) II. Wyłączenie sędziego z mocy orzeczenia sądu art KPK (iudex suspectus) III. Tryb wyłączenia sędziego IV. Skutki procesowe niewyłączenia sędziego podlegającego wyłączeniu KAZUSY Rozdział V. Strony procesowe, pełnomocnicy oraz inni uczestnicy postępowania Pojęcie i kategorie stron Organizacja i zasady działania prokuratury I. Organizacja prokuratury II. Zasady działania prokuratury Oskarżyciel publiczny I. Uwagi ogólne II. Organy uprawnione do sprawowania funkcji oskarżyciela publicznego III. Obowiązki i uprawnienia oskarżyciela publicznego Pokrzywdzony Oskarżyciel posiłkowy I. Oskarżyciel posiłkowy uboczny II. Oskarżyciel posiłkowy samoistny (subsydiarny) Oskarżyciel prywatny I. Uwagi wprowadzające II. Udział prokuratora w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego Oskarżony I. Uwagi ogólne II. Prawa oskarżonego III. Obowiązki oskarżonego Obrońca I. Uwagi ogólne II. Ustanowienie obrońcy III. Czynności dokonywane przez obrońcę VI

8 Spis treści IV. Ustanie stosunku obrończego Pełnomocnik Przedstawiciel społeczny KAZUSY Rozdział VI. Akcja cywilna w procesie karnym Uwagi ogólne Obowiązek naprawienia szkody Proces adhezyjny I. Uwagi ogólne II. Odmowa przyjęcia powództwa cywilnego III. Pozostawienie powództwa cywilnego bez rozpoznania IV. Cofnięcie powództwa cywilnego V. Namiastki powództwa cywilnego VI. Obowiązek naprawienia szkody a powództwo cywilne porównanie KAZUSY Rozdział VII. Czynności procesowe Podejmowanie decyzji procesowych I. Rozprawa i posiedzenie jako forum podejmowania decyzji procesowych II. Narada i głosowanie III. Orzeczenia, zarządzenia i polecenia Komunikowanie organowi procesowemu stanowiska stron Terminy I. Terminy zawite II. Terminy prekluzyjne III. Terminy instrukcyjne IV. Obliczanie terminów Doręczenia I. Doręczenie bezpośrednie II. Doręczenie pośrednie III. Doręczenie zastępcze Utrwalanie czynności procesowych I. Notatki urzędowe II. Protokoły III. Stenogramy IV. Rejestracja dźwięku i obrazu V. Problemy związane z protokołowaniem czynności procesowych Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów Odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt KAZUSY Rozdział VIII. Dowody Pojęcie i przedmiot dowodu I. Pojęcie dowodu II. Przedmiot dowodu VII

9 Spis treści 2. Ułatwienia dowodowe (surogaty dowodzenia) Podział dowodów Inicjatywa dowodowa. Wniosek dowodowy Zakazy dowodowe Osobowe źródła dowodowe I. Oskarżony II. Świadek III. Biegły IV. Specjaliści V. Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego Przeprowadzanie dowodów z osobowych źródeł dowodowych I. Przesłuchanie II. Konfrontacja i okazanie III. Opinia biegłego Oględziny. Otwarcie zwłok. Eksperyment procesowy Dowodowe czynności poszukiwawcze I. Zatrzymanie rzeczy i przeszukanie II. Kontrola i utrwalanie rozmów KAZUSY Rozdział IX. Środki przymusu Uwagi ogólne Zatrzymanie I. Rodzaje zatrzymania II. Sądowa kontrola zatrzymania III. Termin zatrzymania Środki zapobiegawcze I. Podstawy ogólne stosowania środków zapobiegawczych II. Wymogi formalne stosowania środków zapobiegawczych III. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych IV. Tymczasowe aresztowanie V. Wymogi formalne stosowania tymczasowego aresztowania VI. Ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania VII. Obowiązki sądu w przypadku zastosowania tymczasowego aresztowania VIII. Czas trwania tymczasowego aresztowania IX. Poręczenia Poręczenie majątkowe Poręczenie społeczne i osoby godnej zaufania X. Dozór policji XI. Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego XII. Środek zapobiegawczy z art. 276 KPK XIII. Zakaz opuszczania kraju Poszukiwanie oskarżonego i list gończy List żelazny Kary porządkowe Zabezpieczenie majątkowe KAZUSY VIII

10 Spis treści Rozdział X. Postępowanie przygotowawcze Charakter, rola i cele postępowania przygotowawczego Formy postępowania przygotowawczego I. Śledztwo II. Dochodzenie Organy postępowania przygotowawczego I. Organy prowadzące śledztwo II. Organy prowadzące dochodzenie III. Wyłączenie osoby prowadzącej lub nadzorującej śledztwo i dochodzenie Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym Czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym Strony oraz inni uczestnicy postępowania przygotowawczego i ich uprawnienia I. Strony postępowania przygotowawczego i inni jego uczestnicy II. Uprawnienia i obowiązki stron oraz innych uczestników postępowania przygotowawczego Czas trwania postępowania przygotowawczego Przebieg postępowania przygotowawczego I. Wszczęcie postępowania przygotowawczego II. Obowiązek zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa III. Czynności sprawdzające (art. 307 KPK) oraz czynności w niezbędnym zakresie (art. 308 KPK) IV. Przedstawienie zarzutów V. Czynności związane z zamknięciem postępowania przygotowawczego VI. Redukcja formalizmu postępowania przygotowawczego Sposoby zakończenia postępowania przygotowawczego I. Umorzenie postępowania II. Skierowanie sprawy do sądu KAZUSY Rozdział XI. Postępowanie przed sądem I instancji Kontrola wymogów formalnych skargi oskarżyciela I. Podstawy prawne kontroli formalnej skargi oskarżyciela II. Przebieg kontroli formalnej skargi oskarżyciela Skierowanie sprawy na posiedzenie I. Rozpoznawanie kwestii incydentalnych na posiedzeniu przed rozprawą II. Umorzenie postępowania na posiedzeniu przed rozprawą III. Orzekanie na posiedzeniu co do meritum sprawy Orzekanie w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania Skazanie bez rozprawy Tryb nakazowy Rozprawa główna I. Skierowanie sprawy na rozprawę IX

11 Spis treści II. Jawność rozprawy głównej III. Rola przewodniczącego składu orzekającego w toku rozprawy głównej IV. Udział uczestników postępowania w rozprawie głównej V. Przebieg rozprawy głównej Przewód sądowy i czynności dokonywane przed jego rozpoczęciem Głosy stron Narada i głosowanie Wyrok i jego ogłoszenie Tryb przyspieszony Tryb orzekania w przedmiocie środków zabezpieczających I. Środki zabezpieczające II. Postępowanie w przedmiocie orzekania środków zabezpieczających. 316 III. Orzekanie w przedmiocie środków zabezpieczających KAZUSY Rozdział XII. Postępowanie w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego Tryb prywatnoskargowy Przebieg postępowania prywatnoskargowego Ingerencja prokuratora w ściganie czynów prywatnoskargowych KAZUSY Rozdział XIII. Postępowanie odwoławcze Systematyka i cel środków zaskarżenia Środki odwoławcze I. Uwagi wprowadzające II. Apelacja Uprawnienie do wniesienia apelacji uwagi ogólne Przyczyny odwoławcze Warunki formalne apelacji Tryb wnoszenia apelacji Badanie warunków dopuszczalności apelacji Cofnięcie apelacji Rozpoznanie apelacji III. Zażalenie KAZUSY Rozdział XIV. Nadzwyczajne środki zaskarżenia Zwyczajne a nadzwyczajne środki zaskarżenia Kasacja I. Uwagi ogólne II. Kasacja strony III. Postępowanie kasacyjne IV. Kasacja nadzwyczajna Wznowienie postępowania I. Podstawy wznowienia postępowania II. Postępowanie w przedmiocie wznowienia postępowania X

12 Spis treści III. Przepisy posiłkowe KAZUSY Rozdział XV. Postępowanie po uprawomocnieniu się orzeczenia Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego I. Warunkowe umorzenie postępowania II. Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie I. Podstawa i zakres roszczenia II. Wyłączenie roszczenia III. Procedura odszkodowawcza Ułaskawienie Wyrok łączny I. Wyrok łączny a kara łączna II. Postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego III. Prawomocność wyroku łącznego KAZUSY Rozdział XVI. Proces karny w wymiarze międzynarodowym Europejski nakaz aresztowania I. Wystąpienie przez Polskę do państwa członkowskiego UE o wydanie osoby na podstawie ENA II. Wystąpienie państwa członkowskiego UE do Polski o wydanie osoby na podstawie ENA Inne instrumenty współpracy międzynarodowej I. Pomoc prawna i doręczenia w sprawach karnych II. Zatrzymanie dowodów i zabezpieczenie mienia w ramach współpracy wewnątrz UE III. Przejęcie i przekazanie ścigania karnego IV. Wydanie lub przewóz osób ściganych lub skazanych przebywających za granicą V. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania Współpraca z Międzynarodowym Trybunałem Karnym Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej KAZUSY Rozdział XVII. Koszty procesu Uwagi ogólne Zwolnienie od kosztów sądowych Zasądzenie kosztów procesu Koszty procesu związane z powództwem cywilnym i zasądzeniem odszkodowania z urzędu Rozdział XVIII. Postępowanie karne w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych Przepisy ogólne o postępowaniu wojskowym XI

13 Spis treści 2. Wojskowe postępowanie przygotowawcze Środki przymusu w postępowaniu wojskowym Postępowłanie przed sądem wojskowym KAZUS Indeks rzeczowy XII

14 Wykaz skrótów 1. Akty prawne EKPC... Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie r., zmieniona następnie Protokołami Nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem Nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny KKS... Kodeks karny skarbowy KKW... Kodeks karny wykonawczy Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPK... Kodeks postępowania karnego LasU... ustawa z r. o lasach (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 ze zm.) MPPOP... Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, zał.) OdpPodU... ustawa z r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz ze zm.) PostNielU... ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) PrAut... ustawa z r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) XIII

15 Wykaz skrótów PrŁow... ustawa z r. Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz ze zm.) ProkU... ustawa z r. o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 ze zm.) PrPras... ustawa z r. Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) PrUSP... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) PrUSW... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz ze zm.) PWKK... ustawa z r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.) PWKPK... ustawa z r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowannia karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) RegSądR... rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 250 ze zm.) SkłOrzR... rozporządzenie z r. w sprawie określenia szczegółowych zasad wyznaczania i losowania składu orzekającego (Dz.U. Nr 107, poz. 1007) ŚwKorU... ustawa z r. o świadku koronnym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232 ze zm.) TSU... ustawa z r. o Trybunale Stanu (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 925 ze zm.) WychTrzeźwU... ustawa z r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.) 2. Czasopisma i orzecznictwo Biul. PK... Biuletyn Prawa Karnego Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego KZS... Krakowskie Zeszyty Sądowe NP... Nowe Prawo MoP... Monitor Prawniczy OSA... Orzecznictwo Sądu Apelacyjnych OSAB... Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG... Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej XIV

16 Wykaz skrótów OSNwSK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, zbiór urzędowy, Seria A Pal.... Palestra PiP... Państwo i Prawo PPK... Przegląd Prawa Karnego Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo PS... Przegląd Sądowy 3. Inne ENA... europejski nakaz aresztowania ETPC... Europejski Trybunał Praw Człowieka ETS... Europejski Trybunał Sprawiedliwości MTK... Międzynarodowy Trybunał Karny post.... postanowienie RPO... Rzecznik Praw Obywatelskich SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy TK... Trybunał Konstytucyjny uchw.... uchwała wyr.... wyrok tekst jedn.... tekst jednolity XV

17

18 Wstęp Oddajemy do rąk Czytelników drugie wydanie opracowania pt. Postępowanie karne. Zostało ono napisane tak, jak i poprzednie, przede wszystkim z myślą, że służyć będzie jako pomoc dydaktyczna do nauki postępowania karnego na studiach prawniczych. Autorzy liczą jednak, że okaże się ono przydatne nie tylko studentom prawa, ale także słuchaczom na kierunkach nieprawniczych, zainteresowanym prawem karnym procesowym, absolwentom przygotowującym się do aplikacji prawniczych oraz aplikantom powtarzającym zdobytą już wiedzę. W publikacji w sposób syntetyczny, aczkolwiek kompleksowy, przedstawiono zagadnienia dotyczące statyki i dynamiki polskiego procesu karnego. W założeniu autorów niniejsze kompendium nie ma jednak stanowić alternatywy dla dostępnych na rynku podręczników procesu karnego. Ze względu na swoją objętość i wynikające z niej ograniczenia w możliwości wszechstronnego omówienia rozległej problematyki karnoprocesowej dąży ono raczej do uzupełnienia dostępnej na rynku oferty pomocy dydaktycznych. Przedstawione w publikacji informacje dotyczące postępowania karnego mają więc przede wszystkim charakter podstawowy. Nie oznacza to jednak, że nie podejmuje ona zagadnień dyskusyjnych czy budzących wręcz rozbieżności w doktrynie i praktyce orzeczniczej. Kwestie te poruszane są zarówno w treści kolejnych rozdziałów, jak i w zamykających je kazusach. Te ostatnie stanowić mają, w zamyśle autorów, materiał do refleksji na ćwiczeniach z postępowania karnego i przyczynić się do doskonalenia praktycznych umiejętności, które powinny być zaletami każdego prawnika. Zawarte w książce kazusy wymagają więc od Czytelnika prześledzenia orzecznictwa, poglądów doktryny oraz zastanowienia się nad różnymi możliwościami rozwiązania poruszanych w nich problemów prawnych. Autorzy nie zamieścili rozwiązań kazusów, uznając, że dyskusja nad nimi na ćwiczeniach będzie bardziej twórcza i motywująca. Publikację cechuje nieco odmienna od funkcjonujących w podręcznikach prawa karnego procesowego systematyka. Autorzy zdecydowali się m.in., na wzór francuski, na wyodrębnienie rozdziału dotyczącego akcji cywilnej w procesie karnym, uznając, że problematyka ta zasługuje ze względu na swoją odrębność na osobne omówienie. Zrezygnowano także z wyodrębnienia osobnego rozdziału dotyczącego trybów szczególnych, uznając, że omówienie ich w ramach postępowania przed sądem I instancji jest zabiegiem z perspektywy dynamiki procesu bardziej przejrzystym. Osobno omówiony został jedynie tryb prywatnoskargowy, którego specyfika przemawia za takim krokiem. XV

19 Wstęp Niniejsza publikacja jest inicjatywą osób wykładających prawo karne procesowe w trzech ośrodkach akademickich Uniwersytecie w Białymstoku, Uniwersytecie Warszawskim oraz Uniwersytecie Wrocławskim. W ten sposób wychodzi ona naprzeciw postulatom reformy nauczania prawa w Polsce, akcentującym znaczenie współpracy pomiędzy uczelniami wyższymi i ujednolicania procesu dydaktycznego. Akceptując powyższe założenia, zastrzec jednak należy, że wspomniane ujednolicanie powinno być rozumiane nie jako przymusowa unifikacja, ale droga do rozszerzania i wzbogacania dyskursu toczącego się w ramach prawniczej wspólnoty komunikacyjnej. Białystok Warszawa Wrocław, styczeń 2013 r. Autorzy XVI

20 I Rozdział Zagadnienia wstępne 1. Definicja procesu karnego Prawo karne procesowe, proces karny, procedura karna, postępowanie karne to pojęcia, które mimo różnych znaczeń dość często używane są synonimicznie. Jest to jednak duże uproszczenie, gdyż są między nimi różnice, które można zauważyć w prezentowanych poniżej stanowiskach. Stąd też dla lepszego rozumienia tematyki przedstawiamy niektóre definicje wyrażane w doktrynie. Prawo karne procesowe, zdaniem P. Kruszyńskiego, jest to zespół norm prawnych, które regulują postępowanie w sprawach o przestępstwo i służą realizacji norm prawa karnego materialnego. Według S. Waltosia to zbiór norm prawnych regulujących proces karny, zaś proces karny to zespół prawnie uregulowanych czynności, które mają na celu wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za przestępstwo i ewentualne wykonanie kary, środków karnych oraz środków zabezpieczających. Z kolei procedura karna, zdaniem S. Waltosia, jest pojęciem szerszym od procesu karnego i swym zakresem, oprócz norm prawa procesowego, obejmuje obyczaje, sposoby stosowania prawa, a więc reguły postępowania. Na zakończenie rozważań terminologicznych wypadałoby się odnieść do terminu postępowanie karne, który w stosunku do definicji procesu karnego ma węższy zakres i najczęściej dotyczy wycinka procesu karnego, np. postępowanie przygotowawcze, postępowanie odwoławcze, postępowanie przyspieszone. W dalszej części tego opracowania terminy te stosowane są naprzemiennie. Zob. więcej B. Bieńkowska, C. Kulesza, P. Kruszyński (red.), P. Piszczek, S. Pawelec, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 2012, s. 19; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s