Międzynarodowe prawo zobowiązań Unii Europejskiej

Transkrypt

1

2 Międzynarodowe prawo zobowiązań Unii Europejskiej Komentarz do rozporządzeń rzymskich: rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych ( Rzym I ) oraz rozporządzenia (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) Marcin Czepelak Wydanie 1 Warszawa 2012

3 Redaktor prowadzący: Katarzyna Bojarska Opracowanie redakcyjne: Agata Walkowska Opracowanie techniczne: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów... 9 Podziękowania Uwagi do Czytelnika ROZDZIAŁ 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań Unii Europejskiej Wprowadzenie Geneza Wykładnia Podstawowe pojęcia Podstawowe zasady Zakres przedmiotowy Zakres czasowy Zakres terytorialny Stosunek do umów międzynarodowych ROZDZIAŁ 2. Wskazanie prawa właściwego przez strony Wprowadzenie Dopuszczalność wyboru prawa Dojście wyboru prawa do skutku Ważność wyboru prawa Ograniczenia skutku wyboru prawa ROZDZIAŁ 3. Wskaznie prawa właściwego dla zobowiązań umownych przez łącznik Wprowadzenie Ogólna regulacja wskazania prawa właściwego dla umów (art. 4 rozp. rzym. I) Umowy przewozu (art. 5 rozp. rzym. I)

5 Spis treści 4. Umowy konsumenckie (art. 6 rozp. rzym. I) Umowy ubezpieczenia (art. 7 rozp. rzym. I) Indywidualne umowy o pracę (art. 8 rozp. rzym. I) ROZDZIAŁ 4. Wskazanie prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych przez łącznik Wprowadzenie Ogólna regulacja wskazania prawa właściwego dla deliktów (art. 4 rozp. rzym. II) Odpowiedzialność za produkt (art. 5 rozp. rzym. II) Nieuczciwa konkurencja i praktyki ograniczające wolną konkurencję (art. 6 rozp. rzym. II) Szkody w środowisku naturalnym (art. 7 rozp. rzym. II) Naruszenie praw własności intelektualnej (art. 8 i 13 rozp. rzym. II) Spory zbiorowe (art. 9 rozp. rzym. II) Bezpodstawne wzbogacenie (art. 10 rozp. rzym. II) Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 11 rozp. rzym. II) Culpa in contrahendo (art. 12 rozp. rzym. II) ROZDZIAŁ 5. Zakres zastosowania prawa właściwego Wprowadzenie Zbieg różnych rodzajów odpowiedzialności Statut kontraktowy Statut zdarzeń pozaumownych ROZDZIAŁ 6. Kolizyjnoprawne zagadnienia części ogólnej prawa zobowiązań Wprowadzenie Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych Forma oświadczeń woli Roszczenia regresowe Bezpośrednie roszczenie przeciwko ubezpieczycielowi Przelew wierzytelności i subrogacja umowna Subrogacja ustawowa Potrącenie

6 Spis treści ROZDZIAŁ 7. Część ogólna międzynarodowego prawa zobowiązań Unii Europejskiej Wprowadzenie Prawo niejednolite Wyłączenie odesłania Ustalenie łącznika i treści prawa właściwego Klauzula porządku publicznego Przepisy koniecznego zastosowania Aneks Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych ( Rzym I ) Rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) Skorowidz

7 Wykaz skrótów Akty prawne austr. p.p.m. franc. k.c. austriacka ustawa związkowa o prawie prywatnym międzynarodowym z 15 czerwca 1978 r. Bundesgesetz vom 15 Juni 1978 über das Internationale Privatrecht (Bundesgesetzblatt z 1978 r., Nr 304, s ze zm.) francuski kodeks cywilny z 21 marca 1804 r. - Code civil des Français ( CISG konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 11 kwietnia 1980 r. (CISG), (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286, sprost. Dz.U. z 2011 r. Nr 230, poz. 1374) k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) konwencja brukselska konwencja brukselska o jurysdykcji krajowej i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 27 września 1968 r. (tekst jedn. Dz.Urz. WE C 27 z r., s. 1) konwencja rzymska konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań umownych otwarta do podpisu w Rzymie 19 czerwca 1980 r. (tekst jedn. Dz.Urz. UE C 334 z r., s. 1 ze zm.; Dz.U. z 2008 r. Nr 10, poz. 57) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) niem. k.c. niemiecki kodeks cywilny z 18 sierpnia 1986 r. Bürgerlichesgesetzbuch (BGB) (tekst. jedn. Bundesgesetzblatt I z 2002, s. 42 ze zm.) p.p.m. z 1926 r. ustawa z 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwem dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Prawo prywatne międzynarodowe), (Dz.U. Nr 101, poz. 581 ze zm.) p.p.m. z 1965 r. ustawa z 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) p.p.m. z 2011 r. ustawa z 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) 9

8 Wykaz skrótów rozp. bruksel. I rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE L 12 z r., s. 1; tekst w języku polskim opublikowany w Dz.Urz. UE polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 4, s. 42) rozp. rzym. I rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych ( Rzym I ) (Dz.Urz. UE L 177 z r., s. 6) rozp. rzym. II rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) (Dz.Urz. UE L 199 z r., s. 40) szwajc. k.z. szwajcarski kodeks zobowiązań (Code d obligations loi fédérale complétant le Code civil suisse du 30 mars 1911) szwajc. p.p.m. szwajcarska ustawa związkowa o prawie prywatnym międzynarodowym z 18 grudnia 1987 r. Bundesgesetz über das Internationale Privatrecht (Amtliche Sammlung des Bundesrechts z 1988 r., Nr 44, s. 1776) TFUE traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana (Dz.Urz. UE C 83 z r., s. 47) TWE traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, wersja skonsolidowana (Dz.Urz. WE C 340 z r., s. 173) Czasopisma i serie wydawnicze AEDIPr Anuario Español de Derecho Internacional Privado All ER All England Law Reports All ER (Comm) All England Law Reports (Commercial Cases) CLJ Cambridge Law Journal CYIL Czech Yearbook of International Law ELF The European Legal Forum / Forum iuris communis Europae EPS Europejski Przegląd Sądowy ERPL European Review of Private Law ICLQ International & Comparative Law Quarterly IHR Internationales Handelsrecht IPRax Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrecht JDI Journal de droit international (Clunet) JPIL Journal of Private International Law KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego LMCLQ Lloyd s Maritime and Commercial Law Quarterly MJ Maastricht Journal of European and Comparative Law MoP Monitor Prawniczy NILR Netherlands International Law Review NJ Nederlandse jurisprudentie. Uitspraken in burgerlijke en strafzaken NJW Neue Juristische Wochenschrift OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna (od 1995 r.) 10

9 Wykaz skrótów OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyzszego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) PA Prawo Asekuracyjne PiP Państwo i Prawo PIPWI UJ Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PPH Przegląd Prawa Handlowego PPHZ Problemy Prawne Handlu Zagranicznego PPPM Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego PS Przegląd Sądowy RabelsZ Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht (wcześniej: Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht) RDIPP Rivista di diritto internazionale privato e processuale Rev. crit. d.i.p. Revue critique de droit international privé (wcześniej: Revue de droit international privé) Rec. des cours Recueil des cours de l Académie de droit international de la Haye RIW Recht der Internationalen Wirtschaft SC Session Cases SP Studia Prawnicze St. Cyw. Studia Cywilistyczne WLR Weekly Law Reports YPIL Yearbook of Private International Law Zb.Orz. SN IC Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego Izba Cywilna ZEuP Zeitschrift für Europäisches Privatrecht ZfRvgl Zeitschrift für Rechtsvergleichung ZNUJ PP Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Prawnicze ZVglRWiss Zeitschrift für Vergleichende Rechtswissenschaft Organizacje międzynarodowe EFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza WE Wspólnota Europejska UE Unia Europejska Organy władzy BG Bundesgericht (szwajc.) BGH Bundesgerichtshof (niem.) Cass. Cour de Cassation TS UE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (wcześniej Trybunał Sprawiedliwości Wspólnoty Europejskiej TS WE) HR Hoge Raad (Wysoka Rada) SN Sąd Najwyższy QBD Queen s Bench Division TK Trybunał Konstytucyjny 11

10 Wykaz skrótów Publikatory urzędowe Dz.U. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dz.Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (do 31 stycznia 2003 r. wydawany jako Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich) Dz.Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Zb.Orz. Zbiór Orzeczeń Trybunału i Sądu Pierwszej Instancji Pozostałe ang. angielski belg. belgijski franc. francuski hiszp. hiszpański lit. litera niem. niemiecki niepubl. niepublikowany np. na przykład nr numer pkt punkt sprost. sprostowanie szwajc. szwajcarski tekst jedn. tekst jednolity vol. volume włos. włoski z. zeszyt zał. załącznik zd. zdanie ze zm. ze zmianami

11 Podziękowania Niniejszy Komentarz powstał na bazie opracowania przygotowanego w ramach projektu Międzynarodowe prawo zobowiązań Unii Europejskiej, który pod kierunkiem Pana prof. dra hab. Andrzeja Mączyńskiego został zrealizowany przez pracowników Katedry Prawa Prywatnego Międzynarodowego Uniwersytetu Jagiellońskiego: Pana Prof. dra hab. Kazimierza Zawadę, Pana dra Piotra Mostowika oraz przeze mnie. Projekt ten został sfinansowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków na naukę w latach , co pozwoliło na prowadzenie prac w Max-Planck-Institut für ausländisches und internationales Privatrecht w Hamburgu, Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego, Bibliotece Pałacu Pokoju i Instytucie T.M.C. Assera w Hadze oraz w Komisji Europejskiej w Brukseli. Wszystkim tym instytucjom chciałbym niniejszym wyrazić wdzięczność. Przede wszystkim jednak pragnę złożyć podziękowania Panu Profesorowi Andrzejowi Mączyńskiemu i członkom zespołu realizującego projekt. Szczególną wdzięczność chciałbym wyrazić Panu Profesorowi Kazimierzowi Zawadzie za możliwość oparcia się na jego opracowaniu dotyczącym kolizyjnoprawnych zagadnień części ogólnej prawa zobowiązań oraz Panu Doktorowi Piotrowi Mostowikowi za możliwość oparcia się na jego opracowaniu dotyczącym prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych. Oczywiście, pełna odpowiedzialność za treść niniejszego Komentarza oraz za wyrażone w nim poglądy spoczywa jako jego autorowi wyłącznie na mnie. Stan prawny został uwzględniony na 1 września 2012 r. Marcin Czepelak 13

12 Uwagi do Czytelnika Metoda. Niniejszy Komentarz odchodzi od tradycyjnej metody polegającej na komentowaniu kolejnych przepisów. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, specyfika obu rozporządzeń rzymskich jako źródeł prawa unijnego wymaga omówienia ich wzajemnej relacji, jak i stosunku do innych źródeł prawa (polskich ustaw i obowiązujących w Polsce umów międzynarodowych). Inaczej też niż w krajowych aktach prawnych, oba rozporządzenia regulują instytucje części ogólnej na końcu, po normach szczegółowych dla poszczególnych typów zobowiązań. Po drugie, międzynarodowe prawo zobowiązań obejmuje normy wskazujące prawo właściwe (normy kolizyjne), z którymi kontakt w praktyce jest dużo rzadszy niż z normami merytorycznymi prawa polskiego. O ile więc przeciętny użytkownik polskiego kodeksu cywilnego, mając do rozwiązania konkretny problem praktyczny, będzie umiał odszukać właściwy przepis po to, aby w komentarzu do niego odnaleźć rozwiązanie problemu, o tyle w przypadku międzynarodowego prawa zobowiązań byłoby to dla niego raczej trudne. Z tych powodów niniejszy Komentarz łączy ze sobą dwa elementy: omówienie instytucji wspólnych dla obu rozporządzeń (rozdział 1, 2, część 5, 6 i 7) oraz omówienie poszczególnych przepisów (rozdział 3, 4 i część 5). Taki układ treści powinien w sposób jak najbardziej przejrzysty prowadzić Czytelnika do odnalezienia tego fragmentu, którego lektura pomoże mu w rozwiązaniu problemu. 15

13 Uwagi do Czytelnika Struktura. Komentarz został podzielony na siedem rozdziałów. Każdy rozdział jest podzielony na zagadnienia, które z kolei dzielą się na punkty (oznaczone numerami brzegowymi odrębnie w każdym rozdziale). Na początku rozdziału podano spis zagadnień, na początku zagadnienia spis punktów. Tytuły punktów wyodrębnione zostały pogrubieniem. W całym Komentarzu zastosowano system odesłań za pomocą numerów brzegowych w nawiasach kwadratowych, które ułatwiają orientację w tekście oraz pozwalają uniknąć zbędnych powtórzeń. Na końcu Komentarza zamieszczono skorowidz oraz aneksy z tekstami obu rozporządzeń rzymskich. Piśmiennictwo. Na początku każdego zagadnienia (wyjątkowo na początku rozdziału 2) podany został wykaz podstawowych publikacji. Cechą charakterystyczną piśmiennictwa dotyczącego rozporządzeń rzymskich jest jego zróżnicowanie językowe. W niniejszym Komentarzu nacisk położono na publikacje w języku polskim, angielskim, niemieckim i francuskim. Warto przy tym odnotować, że rozporządzenia rzymskie doczekały się już kilku komentarzy: A.J. Bělohlávek, Rozporządzenie Rzym I. Konwencja rzymska. Komentarz, Warszawa 2010 to obszerne, dwutomowe opracowanie, a także jedyny komentarz, jaki wydano dotychczas po polsku (tłumaczenie z języka czeskiego); Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Band 10. Internationales Privatrecht, red. H.J. Sonnenberger, München 2010 to bardzo obszerny komentarz do obu rozporządzeń rzymskich; R. Plender, M. Wilderspin, The European Private International Law of Obligations, London 2009 to opracowanie o charakterze systemowym dotyczące obu rozporządzeń rzymskich napisane z perspektywy prawnika angielskiego; Internationales Vertragsrecht: das internationale Privatrecht der Schuldverträge, red. Ch. Reithmann, D. Martiny, Köln 2010 to opracowanie o charakterze systemowym dotyczące zasadniczo rozporządzenia rzymskiego I, przy czym uwzględniono pokrótce także rozporządzenie rzymskie II; 16

14 Uwagi do Czytelnika A. Dickinson, The Rome II Regulation: The Law Applicable to Non- -Contractual Obligations, Oxford 2008 to bardzo obszerny komentarz do rozporządzenia rzymskiego II, do którego suplement dostępny jest na stronie Rome II Regulation. Pocket Commentary, red. P. Huber, Munich 2011 to komentarz do rozporządzenia rzymskiego II; C.W. Fröhlich, The Private International Law of Non-Contractual Obligations According to the Rome-II Regulation. A Comparative Study of the Choice of Law Rules in Tort Under European, English and German Law, Hamburg 2008 to krótki komentarz do rozporządzenia rzymskiego II. Ze względu na swój całościowy charakter powyższe publikacje nie zostały wymienione w wykazach piśmiennictwa zamieszonych na początku każdego zagadnienia.

15 Rozdział 1 Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Geneza Wykładnia Podstawowe pojęcia Podstawowe zasady Zakres przedmiotowy Zakres czasowy Zakres terytorialny Stosunek do umów międzynarodowych Wprowadzenie 1.1. Pojęcie Rozporządzenia rzymskie terminologia Międzynarodowe prawo zobowiązań Kolizja praw Prawo prywatne międzynarodowe Normy kolizyjne Normy merytoryczne prawa prywatnego Wskazanie prawa właściwego Łącznik Opis łącznika Uniwersalny charakter norm kolizyjnych Zakres normy kolizyjnej Kolizyjnoprawna kategoryzacja stanu faktycznego

16 Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań UE Stosowanie norm kolizyjnych Stosowanie prawa wskazanego Modyfikacje we wskazaniu i stosowaniu prawa właściwego Klauzula ściślejszego związku Przepisy koniecznego zastosowania Klauzula porządku publicznego Normy kolizyjne a normy jurysdykcyjne Obowiązek stosowania norm kolizyjnych z urzędu Źródła prawa prywatnego międzynarodowego Międzynarodowe prawo zobowiązań UE jako system prawny Piśmiennictwo: M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa M. Czepelak, Europeizacja międzynarodowego prawa zobowiązań umownych a prawo polskie, PiP 2009, z. 6, s M. Czepelak, Would We Like to Have a European Code of Private International Law?, ERPL 2010, vol. 18, Issue 4, s M. Czepelak, The Experience Concerning the Application of Community Instruments in the Recent EU Member States, w: Latest Developments in EU Private International Law, red. B. Campuzano Díaz, M. Czepelak, A.R. Benot, A.R. Vazquez, Intersentia 2011, s ( European Private International Law of Obligations. Acts and Documents of an International Colloquium on the European Preliminary Draft Convention on the Law Applicable to Contractual and Non-Contractual Obligations, red. O. Lando, B. von Hoffmann, K. Siehr, Tübingen M. Fabjańska, M. Świerczyński, Ujednolicenie norm kolizyjnych dotyczących zobowiązań pozaumownych, KPP 2004, z. 3, s M. Giuliano, P. Lagarde, Rapport concernant la convention sur la loi applicable aux obligations contractuelles, Dz.Urz. WE C 282 z r. U. Magnus, w: J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch: mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen. Einleitung zur Rom I-VO (Internationales Vertragsrecht 1), red. U. Magnus, Berlin 2011, s A. Mączyński: Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego, w: Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994, s A. Mączyński, Polskie prawo prywatne międzynarodowe u progu XXI wieku, w: Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, red. W. Czapliński, Warszawa 2006, s A. Mączyński, Program haski a polskie prace kodyfikacyjne w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodowego, KPP 2009, z. 1, s A. Mączyński, Kodyfikacyjne zagadnienia części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego, w: Studia i rozprawy. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Andrzejowi Całusowi, red. A. Janik, Warszawa 2009, s

17 1. Wprowadzenie A. Mączyński, Wielość źródeł prawa prywatnego międzynarodowego i spowodowane nią kolizje norm kolizyjnych (na przykładzie norm dotyczących zobowiązań alimentacyjnych), w: Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Aleksandrowi Oleszce, red. A. Dańko-Roesler, J. Jacyszyn, M. Pazdan, W. Popiołek, Warszawa 2012, s P. Mostowik, Międzynarodowe prawo prywatne i postępowanie cywilne w dekadę po wejściu w życie Traktatu amsterdamskiego, PS 2010, nr 2, s M. Pazdan, W oczekiwaniu na wejście w życie w Polsce konwencji rzymskiej z 1980 r., PPPM 2007, t. 2, s M. Pazdan, Nowa krajowa regulacja prawa prywatnego międzynarodowego w Polsce, PPPM 2011, t. 8, s M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów H. Trammer, O tak zwanych jednostronnych normach międzynarodowego prawa prywatnego, St. Cyw. 1963, t. II, s H. Trammer, Z rozważań nad strukturą normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, St. Cyw. 1969, t. XIII XIV, s M. Würdinger, Das Prinzip der Einheit der Schuldrechtsverordnungen im Europäischen Internationalen Privat- und Verfahrensrecht. Eine methodologische Untersuchung über die praktische Konkordanz zwischen Brüssel I-VO, Rom I-VO und Rom II-VO, RabelsZ 2011, nr 1, s K. Zawada, Europeizacja międzynarodowego prawa zobowiązań umownych. Od konwencji rzymskiej do rozporządzenia rzymskiego w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych, PS 2010, nr 5, s Pojęcie międzynarodowe prawo zobowiązań Unii Europejskiej oznacza jednolite normy wskazujące prawo właściwe dla stosunków obligacyjnych ustanowione przez organy prawodawcze tejże organizacji międzynarodowej 1. Podstawowym źródłem tych norm są obecnie dwa wspólnotowe akty normatywne stanowiące przedmiot niniejszego komentarza: rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/ 2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych ( Rzym I ) 2, rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) 3. 1 Por. M. Czepelak, Europeizacja międzynarodowego prawa zobowiązań umownych a prawo polskie, PiP 2009, z. 6, s Dz.Urz. UE L 177 z r., s Dz.Urz. UE L 199 z r., s

18 Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań UE 1.2. Rozporządzenia rzymskie terminologia. Oba wymienione rozporządzenia w związku z ich genezą będą oznaczane zbiorczym pojęciem rozporządzenia rzymskie i określane odpowiednio jako: rozporządzenie rzymskie I (w skrócie rozp. rzym. I) oraz rozporządzenie rzymskie II (w skrócie rozp. rzym. II). Nazwy Rzym I i Rzym II, którymi posłużono się w oficjalnych polskich wersjach powołanych rozporządzeń, stanowią dosłowny przekład z języka angielskiego, w którym co do zasady nie tworzy się przymiotników od nazw miast. Wprawdzie sformułowania te przyjęły się też w innych wersjach językowych, jednak poprawność stylistyczna i elegancja językowa nakazują posługiwanie się przymiotnikiem odrzeczownikowym rzymski i odpowiednio nazwami: rozporządzenie rzymskie I i rozporządzenie rzymskie II. Taka konwencja językowa wywodzi się z utartej w polskim piśmiennictwie prawniczym terminologii z zakresu umów międzynarodowych. Stąd jak powszechnie używa się w języku polskim nazwy konwencja rzymska (a nie: konwencja Rzym ), tak też konsekwentnie powinno posługiwać się pojęciem rozporządzenie rzymskie I (nie zaś: rozporządzenie Rzym I ) Międzynarodowe prawo zobowiązań obejmuje normy wskazujące prawo właściwe dla stanów faktycznych, w których mogą powstawać stosunki o charakterze obligacyjnym, a więc takie, z których wynikać może odpowiedzialność kontraktowa, deliktowa lub im podobna (np. z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia albo prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia). To, czy w danej sytuacji życiowej powstaje zobowiązanie, a jeśli tak jakiego rodzaju i jakiej treści, wynika z przepisów właściwego systemu prawnego. Celem norm międzynarodowego prawa zobowiązań jest zatem wskazanie, jaki system prawny ma określić, czy dany stan faktyczny w ogóle rodzi odpowiedzialność obligacyjną i jeśli tak jakiej treści. Tego rodzaju normy nazywane są normami kolizyjnymi Kolizja praw. Określenie norma kolizyjna nawiązuje do pojęcia kolizji praw (conflit de lois, conflict of laws), który jest zjawiskiem wynikającym z obowiązywania w poszczególnych państwach 22

19 1. Wprowadzenie różnych systemów prawa prywatnego. Zatem normy kolizyjne rozstrzygają kolizję praw w przestrzeni 4. Oczywiście potrzeba stosowania tych norm nie wynika wyłącznie z różnorodności systemów prawa prywatnego, lecz z podstawowego założenia, że sądy danego państwa orzekają nie tylko na podstawie własnego prawa merytorycznego, ale i na podstawie prawa merytorycznego obowiązującego w innym państwie. Od dawna bowiem uważa się, że nie zawsze własne (to jest obowiązujące w siedzibie sądu) prawo najściślej związane jest z daną sytuacją życiową. Stosowanie prawa obcego nie jest bowiem współcześnie rozpatrywane z punktu widzenia suwerenności, tak jakby mogło ono uchybiać państwu, którego sądy stosują prawo innego państwa, albo jak gdyby naruszało to suwerenność państwa, którego prawo jest stosowane w innym państwie. Przeciwnie, przyjmuje się powszechnie, że jest stosowane to raczej kwestia kolizyjnoprawnej sprawiedliwości, która domaga się, aby o prawnych konsekwencjach danej sytuacji życiowej rozstrzygnęło to prawo, które jest z nią najściślej związane [1.43.]. Suwerenność nie jest zagrożona stosowaniem prawa obcego także dlatego, że podstawą jego zastosowania są zawsze własne (to jest obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego) normy kolizyjne [7.4.] Prawo prywatne międzynarodowe. System norm kolizyjnych tworzy prawo prywatne międzynarodowe, czyli zespół norm wskazujących prawo właściwe dla określenia prywatnoprawnych konsekwencji różnych zdarzeń prawnych. W zasadzie każda sytuacja życiowa może mieć doniosłość prawną. Stąd też istnieje potrzeba wskazania prawa właściwego dla bardzo różnych stanów faktycznych, które jednak trzeba pogrupować według kryteriów podziału przyjmowanych zazwyczaj przez systemy prawa prywatnego. W przypadku systemów kontynentalnych wyróżniają one tradycyjnie prawo osobowe i rodzinne, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe i spadkowe. Podobny podział można przyjąć także na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego, gdyż jak już wskazano w zasadzie każdy stan faktyczny może mieć doniosłość prawną, za- 4 K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935, s

20 Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań UE tem będzie istniała potrzeba wskazania, jakie prawo jest właściwe dla określenia jego skutków prawnych. Dlatego też i normy kolizyjne łączą się w ramach poszczególnych działów prawa prywatnego międzynarodowego, tworząc odpowiednio: międzynarodowe prawo rodzinne, międzynarodowe prawo zobowiązań, międzynarodowe prawo rzeczowe i międzynarodowe prawo spadkowe 5. Stąd międzynarodowe prawo zobowiązań stanowi dział prawa prywatnego międzynarodowego. Tworzą go normy kolizyjne obejmujące swoim zakresem stany faktyczne, w których w grę wchodzi odpowiedzialność o charakterze obligacyjnym Normy kolizyjne nie określają bezpośrednio konsekwencji prawnych danego stanu faktycznego, lecz tylko wskazują system prawny, którego normy mają ustalić, jakie skutki prawne wywołuje dana sytuacja życiowa. W tym sensie można je nazwać normami pośrednimi albo normami wyższego stopnia (meta-normami), gdyż określają one zakres zastosowania norm merytorycznych prawa prywatnego Normy merytoryczne prawa prywatnego w przeciwieństwie do norm kolizyjnych określają bezpośrednio konsekwencje prawne danego stanu faktycznego. W literaturze przedmiotu określa się je często jako normy materialne. Ponieważ jednak pojęcie to często występuje w opozycji do terminu normy formalne (w znaczeniu procesowe), zatem aby uniknąć tego rodzaju konotacji lepiej używać wspomnianej nazwy normy merytoryczne 6. W tym 5 Należy jednak zwracać uwagę na to, w jakim kontekście używana jest przydawka międzynarodowy mianowicie, czy chodzi o normy kolizyjne (wskazujące prawo właściwe), czy też o normy określające konsekwencje stanów faktycznych związanych z elementem obcym, czy wreszcie o jedne i drugie jednocześnie. Ta ostatnia sytuacja pojawia się zazwyczaj w przypadku takich określeń jak np. międzynarodowe prawo handlowe czy też międzynarodowe prawo upadłościowe. 6 Unikanie tego rodzaju nieporozumień ma istotne znaczenie dla praktyki. Zgodnie bowiem z art. 398³ 1 k.p.c. skargę kasacyjną można oprzeć na naruszeniu prawa materialnego przez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie. Przeciwstawienie w tym kontekście przepisów prawa materialnego normom kolizyjnym prowadziłoby do fałszywego wniosku, że naruszenie przepisów kolizyjnych nie może być podstawą skargi kasacyjnej. Jednak, jak już wykazano w doktrynie, również błędna 24

21 1. Wprowadzenie sensie określenia: normy merytoryczne i normy kolizyjne są sobie przeciwstawne. Za przykład normy merytorycznej może zatem służyć art. 415 k.c., stwierdzający, że: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia. Przykładem zaś normy kolizyjnej będzie art. 4 ust. 1 rozp. rzym. II, zgodnie z którym: ( ) prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego jest prawo państwa, w którym powstaje szkoda ( ). Jak widać, ta ostatnia norma nie określa konsekwencji prawnych sytuacji polegającej na tym, że ktoś wyrządził drugiemu szkodę. Nie wynika z niej ani jakie są przesłanki odpowiedzialności sprawcy (np. wina, istnienie związku przyczynowo-skutkowego), ani na czym polega zobowiązanie sprawcy szkody. Artykuł 4 ust. 1 rozp. rzym. II stwierdza natomiast, że wszystkie te kwestie określa się zgodnie z prawem państwa, w którym powstaje szkoda. Innymi słowy, prawo państwa powstania szkody jest właściwe dla określenia konsekwencji prawnych wyrządzenia szkody drugiemu przez czyn niedozwolony. Jeśli zatem, zgodnie z omawianym przepisem kolizyjnym, prawem właściwym dla danego zdarzenia będzie prawo polskie, wówczas określenie skutków prawnych tego zdarzenia nastąpi na podstawie art. 415 i następnych k.c. Można więc powiedzieć, że dopiero kiedy normy kolizyjne wskażą prawo właściwe dla danego stanu faktycznego, normy merytoryczne będą mogły określić jego konsekwencje prawne Wskazanie prawa właściwego przez normy rozporządzeń rzymskich nie następuje przez podanie nazwy konkretnego państwa, to znaczy prawodawca unijny nie określa, że w danej sytuacji właściwe jest prawo polskie, niemieckie, francuskie itd. Zamiast tego stosuje on trzy podstawowe techniki: wykładnia przepisów kolizyjnych lub ich niewłaściwe zastosowanie stanowi podstawę do wniesienia skargo kasacyjnej, gdyż w rozumieniu art. 398³ 1 k.p.c. nazwa»prawo materialne«obejmuje zarówno przepisy merytoryczne, jak i normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego, niezależnie od tego, czy zostały one wyrażone w przepisach ustaw, czy postanowień umów międzynarodowych M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2008, s

22 Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań UE Pozwala stronom danego stosunku prawnego wskazać, jakiemu prawu będzie podlegała łącząca je relacja. Strony mogą wybrać prawo danego państwa albo według swego uznania, albo wyłącznie spośród katalogu praw ustalonego przez prawodawcę [2.14.]. Określa okoliczność, która będzie łączyła stan faktyczny (lub zazwyczaj jakąś jego część) z państwem, którego prawu będzie podlegała [1.9.]. Tym samym prawodawca w drodze rozstrzygnięcia o charakterze legislacyjnym [3.2.] przesądza, jaki element stanu faktycznego wyznacza prawo właściwe. Taka decyzja stanowi wyraz przekonania prawodawcy o tym, jaka okoliczność świadczy o najściślejszym związku między daną sytuacją życiową a prawem określonego państwa [1.43.] oraz gwarantuje pewność rozstrzygnięcia o prawie właściwym [1.44.]. Nie określa, jaka okoliczność łączy stan faktyczny z prawem, któremu będzie on podlegał, ale jedynie ogólnie wskazuje, że właściwe jest prawo tego państwa, z którym ów stan faktyczny jest najściślej związany. Jeśli zatem kwestia ta będzie sporna, sąd, biorąc pod uwagę wszystkie istotne okoliczności sprawy, rozstrzygnie, która lub które z nich decydują o prawie właściwym. W pewnym uproszczeniu można powyższe uwagi sprowadzić do tego, że prawodawca albo sam wybiera okoliczność, która określa prawo właściwe, albo pozostawia wybór takiej okoliczności sądom, albo pozwala, aby strony samodzielnie dokonały wyboru prawa właściwego. W pierwszym wypadku decyzja ma charakter legislacyjny, w drugim sądowy, w trzecim zaś stanowi czynność prawną. Prawodawca unijny często stosuje te trzy techniki łącznie, zresztą w różnych kombinacjach. Na przykład pozwala stronom wybrać prawo właściwe dla umowy, a w razie gdyby go nie dokonały sam określa prawo właściwe, przy czym w pewnych sytuacjach pozostawia tę kwestię do rozstrzygnięcia sądom. Co więcej, każda z tych technik może wystąpić w kilku wariantach Łącznik. Jeżeli prawodawca unijny rozstrzyga kolizję praw bezpośrednio na płaszczyźnie legislacyjnej, czyni to za pomocą 26

23 1. Wprowadzenie łącznika, to znaczy określa, jaka okoliczność decyduje o powiązaniu między daną sytuacją życiową a prawem określonego państwa. Wracając do powołanego już wyżej art. 4 ust. 1 rozp. rzym. II, jako przykład łącznika można podać miejsce powstania szkody. Jak widać, łącznik jest to pewien element stanu faktycznego. Każdą sytuację życiową, tworzy jak wiadomo cały zespół okoliczności. Na przykład sprawca szkody i poszkodowany gdzieś mieszkają, mają jakieś obywatelstwa, gdzieś nastąpiło wydarzenie, które wywołało szkodę, wreszcie gdzieś indziej mogła powstać sama szkoda. Potencjalnie na podstawie każdej z tych okoliczności (miejsce zamieszkania sprawcy miejsce zamieszkania poszkodowanego miejsce, w którym nastąpiło wydarzenie wywołujące szkodę itd.) mogłoby nastąpić powiązanie danego stanu faktycznego z prawem określonego państwa. Prawodawca wspólnotowy wybrał jedną z tych okoliczności i nadał jej charakter łącznika [4.5.], to znaczy przesądził, że to za jej pomocą ma nastąpić wskazanie prawa właściwego. Łącznik jest zatem jedną z okoliczności danego stanu faktycznego. Na jej podstawie następuje powiązanie tego stanu faktycznego z prawem określonego państwa. Właśnie opis tej okoliczności zawiera każda norma kolizyjna. Dla przykładu powołać można opis wielu łączników, który zawiera art. 4 ust. 1 lit. a h rozp. rzym. I: miejsce zwykłego pobytu sprzedawcy, miejsce zwykłego pobytu usługodawcy, miejsce położenia nieruchomości itd. Temu opisowi będzie odpowiadał łącznik, czyli konkretna okoliczność danego stanu faktycznego, np. miejsce zwykłego pobytu sprzedawcy konkretnej rzeczy, miejsce zwykłego pobytu wykonawcy oznaczonej usługi czy też miejsce położenia określonej nieruchomości Opis łącznika zawarty w normie kolizyjnej musi obejmować trzy elementy: podstawę, dopełniacz i subokreślnik temporalny. Podstawa łącznika oznacza przypadłość (cechę) fizyczną (np. miejsce zwykłego pobytu, miejsce położenia) lub prawną (podleganie jakiemuś prawu por. art. 4 ust. 1 lit. h rozp. rzym. I). Z kolei dopełniacz łącznika określa kogo lub czego dotyczy dana cecha (np. miejsce zwykłego pobytu usługodawcy, miejsce położenia nieruchomości, podleganie prawu określonego państwa wielostronne- 27

24 Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań UE go systemu kojarzenia transakcji kupna i sprzedaży instrumentów finansowych). Podstawa i dopełniacz łącznika tworzą razem określnik nominalny. Do niego dochodzi wspomniany już subokreślnik temporalny, który decyduje o chwili, w której dana okoliczność wskazuje prawo właściwe. Jeśli bowiem podstawą łącznika jest jakaś przypadłość, to te często podlegają zmianom. Subokreślnik temporalny opisuje zatem moment miarodajny dla wyznaczenia właściwości prawa. Jeśli zatem określnik nominalny stanowi miejsce zwykłego pobytu sprzedawcy, to subokreślnik temporalny precyzuje, że chodzi o miejsce zwykłego pobytu sprzedawcy w chwili zawarcia danej umowy (art. 4 ust. 1 lit. a rozp. rzym. I). Subokreślnik temporalny, choć nie zawsze jest wprost wyrażony w przepisie, jednak stanowi konieczny element każdej normy kolizyjnej. Stąd na przykład pełny opis łącznika będzie przedstawiał się jako miejsce zwykłego pobytu sprzedawcy w chwili zawarcia umowy Uniwersalny charakter norm kolizyjnych zawartych w rozporządzeniach rzymskich polega na tym, że mogą one wskazać jako właściwe prawo każdego państwa [1.66.]. Jeżeli zatem łącznikiem opisanym w art. 4 ust. 1 lit. a rozp. rzym. I jest miejsce zwykłego pobytu sprzedawcy w chwili zawarcia umowy, które in casu znajduje się w Bejrucie, to właściwe będzie prawo libańskie. Odwołując się do innej z przyjmowanych w piśmiennictwie konwencji terminologicznych, można stwierdzić, że normy międzynarodowego prawa zobowiązań UE nie są wielostronne, lecz wszechstronne. Gdyby były normami wielostronnymi, wówczas mogłyby wskazywać jako właściwe wyłącznie prawo jednego z tych państw, w którym obowiązuje dane rozporządzenie rzymskie. Tymczasem zarówno art. 2 rozp. rzym. I, jak i art. 3 rozp. rzym. II jednoznacznie przesądzają o wszechstronnym, czy też inaczej mówiąc uniwersalnym charakterze norm kolizyjnych zawartych w tych rozporządzeniach 7. 7 M. Giuliano, P. Lagarde, Rapport concernant la convention sur la loi applicable aux obligations contractuelles, Dz.Urz. WE C 282 z r. stwierdzają kilkakrotnie w odniesieniu do art. 2 konwencji rzymskiej (odpowiadającego treścią art. 2 rozp. rzym. I oraz art. 3 rozp. rzym. II): Les dispositions de l article 2 concrétisent 28

25 1. Wprowadzenie Oznacza to, że mogą one doprowadzić do właściwości prawa potencjalnie każdego państwa, niezależnie od tego, czy w państwie tym obowiązuje dane rozporządzenie rzymskie [1.63.]. W ten sposób normy kolizyjne wyrażone w przepisach rozporządzeń rzymskich są kompletne, to znaczy na ich podstawie można w każdej sytuacji wskazać prawo właściwe dla danego zakresu [1.65] Zakres normy kolizyjnej oznacza tę jej część, która zazwyczaj w sposób syntetyczny opisuje określony rodzaj zdarzenia prawnego zawierający się w jakimś stanie faktycznym. Definicję tę można zilustrować następującym przykładem. Pewien człowiek zawiera umowę, w której oświadcza, że sprzedaje oznaczoną rzecz ruchomą innej osobie. Odpowiedzialność sprzedawcy i kupującego wynikającą z tej umowy określać będzie prawo wskazane na podstawie normy kolizyjnej miarodajnej dla tej umowy. W niniejszym przykładzie będzie to art. 4 ust. 1 lit. a rozp. rzym. I, którego zakres określa zwrot umowa sprzedaży. To lakoniczne sformułowanie opisuje szerzej art. 12 tegoż rozporządzenia [5.1.]. W sumie zatem prawo właściwe dla sprzedaży określa co do zasady przesłanki ważności tej umowy, treść praw i obowiązków jej stron, skutki jej niewykonania itd. Ogół przepisów merytorycznych prawa właściwego, które normują wszystkie kwestie wchodzące w zakres danej normy kolizyjnej, określa się mianem statutu. Konsekwentnie też ogół przepisów merytorycznych prawa właściwego, które dotyczą zawarcia, wykonania (względnie niewykonania) i wygaśnięcia umowy, nazywa się statutem kontraktowym [5.24.]. Podobnie zresztą przepisy merytoryczne prawa właściwego normujące kwestie powstania, treści i ustania stosunku obligacyjnego związanego z czynem niedozwolonym określa się mianem statutu deliktowego [5.41.]. Wracając jednak do podanego wyżej przykładu sprzedaży oznaczonej rzeczy ruchomej, trzeba zwrócić uwagę, że statut kontraktowy nie rozstrzyga wszystkich problemów prawnych związanych z opisaną sytuacją życiową. Nie decyduje na przykład o tym, cette vocation universelle de la convention (s. 9), Cet article souligne le caractère universel des règles uniformes contenues dans la présente convention (s. 13). 29

26 Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa zobowiązań UE czy i kiedy doszło do przeniesienia własności tej rzeczy [5.40.]. Kwestię tę rozstrzyga statut rzeczowy, czyli prawo wskazane przez odrębną normę kolizyjną obejmującą swym zakresem kwestię przesłanek przeniesienia własności. Statut kontraktowy nie określa też, czy odpowiedzialna względem sprzedawcy jest małżonka kupującego. Tę kwestię rozstrzyga prawo wskazane przez normę kolizyjną obejmującą swym zakresem majątkowe stosunki małżeńskie. Widać zatem, że norma kolizyjna obejmuje swoim zakresem pewien aspekt danej sytuacji życiowej, z której wynika konkretna kwestia prawna (Rechtsfrage), dla rozwiązania której norma ta wskazuje prawo właściwe [5.1.] Kolizyjnoprawna kategoryzacja stanu faktycznego. Jak to zostało wyżej wskazane, dana sytuacja życiowa łączy w sobie wiele problemów czy też kwestii prawnych, z których każda podlegać może innej normie kolizyjnej. Prawo prywatne międzynarodowe rozdziela stan faktyczny w ten sposób, że poszczególne jego aspekty podpadają pod zakresy różnych norm kolizyjnych. Innymi słowy, w ramach jednej sytuacji życiowej wyróżnić można kilka odrębnych zagadnień kolizyjnych, co sprowadza się do prawnej kategoryzacji stanu faktycznego. Rozbicie jedności stanu faktycznego na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej ma jednak swoje uzasadnienie w zasadzie, o której wspomniano już wyżej. Celem prawa prywatnego międzynarodowego jest wskazanie prawa najściślej związanego z daną sytuacją życiową [1.43.]. Rzecz w tym, że dana sytuacja łączy w sobie wiele różnych aspektów, z których każdy z punktu widzenia kolizji praw może wymagać odrębnego potraktowania, czyli wskazania prawa dlań właściwego za pomocą innego łącznika. Zgodnie z tym co wskazano wyżej, łącznikiem jest okoliczność tworząca dany stan faktyczny [1.9.]. To prawodawca decyduje, która z nich jest najbardziej odpowiednia dla wskazania prawa właściwego. Jeśli zatem prawodawca różnicuje na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej poszczególne aspekty danej sytuacji życiowej, to czyni to dlatego, że dla każdego z nich odpowiedni będzie inny łącznik. Stąd jeśli w międzynarodowym prawie zobowiązań dokonuje się rozgraniczenia odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej, to 30