Model doradztwa rolniczego w Polsce na tle rozwiązań przyjętych w wybranych krajach członkowskich Unii Europejskiej

Transkrypt

1 FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ ul. Wspólna 30, Pokój 338 tel. (+48 22) Warszawa Model doradztwa rolniczego w Polsce na tle rozwiązań przyjętych w wybranych krajach członkowskich Unii Europejskiej Autor: Monika A. Król we współpracy z SEAPR WARSZAWA, GRUDZIEŃ 2013 R. Wykonano w ramach umowy pn. Kompleksowe wsparcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie polityki rolnej i rozwoju wsi oraz współpracy w 2013 r. 1

2 Wstęp Zmieniające się wyzwania, przed którymi stoi Wspólna Polityka Rolna, wymagają zmiany akcentów w zakresie interwencji oraz alokacji wsparcia w okresie Efektywna realizacja nowych, przekrojowych celów polityki rozwoju obszarów wiejskich (poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi, działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny) wymaga zmiany podejścia do zagadnienia edukacji rolniczej. Nauka, edukacja i doradztwo rolnicze są bardzo ważnymi czynnikami rozwoju rolnictwa, wspierają aktywizację społeczno-gospodarczą obszarów wiejskich, w tym także rozwój przedsiębiorczości. Informacje dostarczane rolnikom muszą wykraczać poza zakres tradycyjnych form doradztwa, obejmujący technologiczne i ekonomiczne zagadnienia związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Współczesny model doradztwa rolniczego musi opierać się na stworzeniu systemu umożliwiającego zdobycie i pogłębianie informacji dotyczących zagadnień ekonomiki produkcji rolniczej, najnowszych technik i technologii produkcji umożliwiającej osiągnięcie wysokich standardów jakościowych, zarządzania gospodarstwem, standardów środowiskowych. Doradztwo rolnicze musi także sprostać wyzwaniom związanym z pojawiającymi się w Europie i na świecie nowymi trendami, jak globalizacja i liberalizacja rynków rolnych, ograniczanie wydatków budżetowych kierowanych na zadania doradcze oraz komercjalizacja usług doradczych 1. 1 J. Kania, Doradztwo rolnicze w Polsce w świetle potrzeb i doświadczeń zagranicznych, Rozprawy, Kraków 2007, z

3 I. Pojęcie i funkcje doradztwa rolniczego W literaturze przedmiotu istnieje duże zróżnicowanie definicji doradztwa rolniczego. W większości mają one wspólny mianownik, na który składają się istota i podstawowe cele stawiane przed instytucją doradczą. Natomiast czynnikami różnicującymi te definicje są: zakres, stosowane metody oraz cele szczegółowe pracy doradczej 2. Jedną z nowszych definicji jest ta zaproponowana przez W. Kujawińskiego 3 : doradztwo rolnicze to swoisty rodzaj edukacji rolniczej, polegającej na automotywacyjnym i intencjonalnym współdziałaniu partnerskim rolnika z doradcą rolniczym, zmierzającym do rozwiązania problemów zawodowych rolnika znajdującego się, bądź mogącego się znaleźć, w określonej sytuacji problemowej. Działalność doradcza pozwala: przygotować rolnika do podejmowania skutecznych działań zapobiegających niepowodzeniom w jego pracy we własnym gospodarstwie rolnym, nastawić i wdrożyć rolnika do samodzielnego rozpoznania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych. W wąskim ujęciu doradztwo ma pomóc prowadzącemu gospodarstwo rolne w rozwiązaniu problemów, ograniczających jego działalność, zmniejszających efektywność działania, których nie może on rozwiązać za pomocą swoich dotychczasowych wiadomości, umiejętności, przyzwyczajeń i postaw 4. W szerszym ujęciu wyróżnia się pięć sfer działalności doradczej: 1. Kreowania kierunków badań oraz przedsięwzięć rozwojowych; 2. Tworzenia wiedzy rolniczej; 3. Testowania i adaptacji nowej wiedzy; 4. Wdrażania i upowszechniania wiedzy rolniczej; 5. Wykorzystania nowej wiedzy rolniczej w praktyce. 5, Z ekonomicznego punktu widzenia doradztwo pośrednio przyczynia się do zmiany pewnych struktur o charakterze mikroekonomicznym (gospodarstwo rolne) i makroekonomicznym (rolnictwo, gospodarka narodowa) w efektywne systemy gospodarowania. Opierając się na tak sformułowanych zadaniach doradztwa rolniczego, można wyróżnić cztery jego funkcje 6 : 1) funkcja edukacyjna, czyli organizowanie programów doradczych w formie spotkań, kursów, seminariów, wykładów, wyjazdów, doradztwa indywidualnego i grupowego, dystrybucji wydawnictw; 2 A. Wiatrak, Doradztwo rolnicze w literaturze stan badań krajowych i europejskich [w:] Publiczne doradztwo rolnicze wobec wyzwań przyszłości i oczekiwań mieszkańców wsi, pr. zb. pod red. J. Kani, L. Leśniaka, Kraków 2013, s W. Kujawiński, Metody doradztwa, Wyd. CDR Brwinów, Oddział Poznań, Poznań 2009, s Tamże, s A. Blum, Comparative research on agricultural extension in Europe, Proceedings on 12th European Seminar of Extension Education, Thessaloniki 1995 oraz M. Drygas, Cele, zadania i struktura systemu wiedzy rolniczej [w:] Doradztwo rolnicze jako ogniwo systemu wiedzy rolniczej w procesach modernizacji wsi i rolnictwa oraz integracji z Unią Europejską, MRiRW 1996, s Z. Brodnicki, E. K. Chyłek, Doradztwo w agrobiznesie, Wyd. ART, Olsztyn 1999, s

4 2) funkcja wdrożeniowa (upowszechnieniowa), czyli promowanie i zachęcanie rolników do stosowania nowych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i ekonomicznych; 3) funkcja informacyjna, dotycząca zbierania, przetwarzania i popularyzowania wśród rolników informacji (głównie rynkowych); 4) funkcja dochodowa funkcja doradztwa rolniczego utożsamiana głównie z komercyjnymi firmami konsultingowymi, a mianowicie pomnażanie dochodów rolników. Implikuje to wniosek, że obecnie, w związku z rozszerzeniem funkcji doradztwa oraz obejmowaniem coraz szerszych sfer działalności rolniczej, na rynku usług doradczych funkcjonują zarówno instytucje publiczne, jak i prywatne firmy, więc sektor publiczny nie ma już monopolu na świadczenie tego typu działalności. W krajach Unii popularne są samorządowe oraz spółdzielcze formy doradztwa, podobne tendencje kształtują się także w Polsce. 7 II. Europejskie modele doradztwa rolniczego W Unii Europejskiej nie określono jednolitego modelu doradztwa rolniczego, pozostawiając te kompetencje krajom członkowskim. Funkcjonujące systemy w UE mają na ogół charakter mieszany, to jest publiczno-prywatny, dopuszczający podmioty komercyjne do świadczenia usług doradczych. Z drugiej zaś strony duży poziom wsparcia rolnictwa przez Unię Europejską jest przyczyną, że władze chciałyby skutecznie wpływać na decyzje właścicieli i użytkowników ziemi dotyczące sposobów ich wykorzystania. Rozpatrując systemy organizacyjne doradztwa rolniczego w większości krajów Unii Europejskiej należy uwzględnić funkcjonujące organizacje doradcze oraz sposób ich finansowania i działania Organizacje zajmujące się doradztwem W krajach UE doradztwem rolniczym zajmują się różne organizacje. Do nich należą: publiczne organizacje doradcze; komercyjne, prywatne firmy doradcze; służby przedsiębiorstw przetwórstwa rolniczego; służby doradcze organizacji zaopatrzenia rolnictwa; służby doradcze specjalistycznych, społeczno-zawodowych organizacji rolników; ośrodki doradcze w instytucjach naukowych i oświatowych. Większość podmiotów doradztwa publicznego jest tworzonych i finansowanych przez organizacje rządowe. Pozostałe organizacje doradcze są tworzone przez różne instytucje prywatne, jak np. grupy rolników, organizacje samorządowe, organizacje spółdzielcze. 7 K. Firlej, A. Rydz. System doradztwa rolniczego w Polsce oraz jego wykorzystanie w ramach działania 114 PROW , 8 A. Wiatrak, Charakterystyka, ocena i kierunki doskonalenia doradztwa rolniczego w Polsce, Wieś i Rolnictwo 2003, s

5 Formy doradztwa państwowego występują w Szkocji, Irlandii, niektórych landach w Niemczech, także w USA. Przemiany doradztwa w tych krajach ukierunkowują je na doradztwo komercyjne, świadczące usługi dla zdefiniowanych grup branżowych. Natomiast prywatne doradztwo występuje np. w Danii, Szwecji, Finlandii, Szwajcarii oraz w niektórych landach w Niemczech. Ponad 50% ogółu organizacji doradztwa rolniczego zostało ustanowionych w ostatnich trzydziestu latach. Rządy wielu krajów traktują ten dział jako główny mechanizm rozwoju gospodarki żywnościowej oraz formę skutecznej interwencji państwa w sferę problemów wsi i rolnictwa. 9 Zadania nakładane na podmioty świadczące działania doradcze są zróżnicowane, w zależności od tego czy są do nich zobowiązane organizacje rolników (związki branżowe, związki zawodowe, izby rolnicze), czy podmioty doradztwa państwowego, czy też instytucje współpracujące z rolnictwem (np. służby surowcowe przemysłu spożywczego). Rozwiązania w tym zakresie są różne, zwłaszcza jeśli chodzi o świadczenie doradztwa o charakterze masowym, które powinno być dostępne dla większości rolników. Natomiast doradztwo wyspecjalizowane w większości krajów jest świadczone przez odpowiednie organizacje zgodnie z ich celem działania. 10 I tak: 1. Doradztwo socjalne i prawne dla rolników i mieszkańców wsi świadczą organizacje o charakterze społecznym (samorządowym), takie jak np. izby rolnicze, stowarzyszenia rolników itp.; 2. Doradztwo technologiczne jest prowadzone przez: rolnicze organizacje branżowe (np. związki producentów); przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego i jego agendy, które są nastawione na uzyskanie produktów o określonych standardach i wymaganiach; przedsiębiorstwa handlowe i usługowe, sprzedające środki produkcji i usługi dla rolnictwa, które pokazują swoje produkty oraz ich przydatność i zastosowanie. Jest to doradztwo połączone z promocją i reklamą. 3. Doradztwo finansowe i marketingowe dla rolników i mieszkańców obszarów wiejskich w zakresie ekonomiki gospodarstwa rolnego. 2. Finansowanie doradztwa rolniczego w krajach członkowskich Organizacja i finansowanie instytucji zajmujących się doradztwem rolniczym jest w świecie niezwykle różnorodne. Można powiedzieć, że nie ma w tej mierze uniwersalnych rozwiązań. Nie ma też regulacji w tej kwestii dotyczących krajów Unii Europejskiej. Większość krajów posiada własny typowy dla siebie system doradztwa rolniczego. Kraje Unii Europejskiej odchodzą od pokrywania w całości kosztów związanych z doradztwem rolniczym. Za dobry przykład podać można największą organizację doradczą w Anglii i Walii Agricultural Development and Advisory Service (ADAS), będącą instytucją rządową. Do 1987 roku świadczyła ona usługi doradcze bezpłatnie. W 1987 r. decyzją rządu wprowadzono odpłatność za większość usług doradczych. Wolne od opłat pozostały usługi doradcze w zakresie: zdrowotności zwierząt, ochrony środowiska i utrzymania gleb. Uznano, że częściowa odpłatność jest najlepszym czynnikiem weryfikującym realne potrzeby i stwarza 9 H. Rasz, D. Stankiewicz, Systemy doradztwa rolniczego w krajach Unii Europejskiej, Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Informacja nr 1049, maj 2004, s A. Wiatrak, Charakterystyka, ocena., s

6 partnerską sytuację dla obu stron, rolników ubiegających się o poradę oraz doradców obligowanych, do jak najlepszego wykonania usługi. 11 Współczesny system doradztwa rolniczego daje podstawę do stypizowania w literaturze przedmiotu 12 kilku form doradztwa.. 1. Państwowy system doradztwa rolniczego jest finansowany i kontrolowany przez rząd. Może on występować jako: a) edukacyjny system doradztwa, w którym badania, edukacja rolnicza i usługi doradcze są zlokalizowane w jednej instytucji (np. w uniwersytecie stanowym USA); b) konwencjonalny system doradztwa rolniczego jest całkowicie finansowany z budżetu państwa, przy czym może być scentralizowany poprzez zarządzanie przez centralną organizację rządową (jak w Belgii, czy Słowenii), albo zdecentralizowany, tj. zarządzany przez jednostki niższego szczebla (jak w Hiszpanii, czy we Włoszech); 2. Półpaństwowy system doradztwa rolniczego (scentralizowany lub zdecentralizowany) opiera się na świadczeniu usług przez organizacje państwowe lub samorządowe oraz pobieraniu zapłaty za niektóre (określone) usługi doradcze (jak np. w Polsce, czy w Czechach, Irlandii), przy jednoczesnym wzroście znaczenia doradztwa komercyjnego. 3. Półautonomiczny (parapaństwowy) system doradztwa rolniczego, w którym świadczenie usług doradczych i społeczna kontrola doradztwa polega na przekazywaniu organizacjom rolniczym lub prywatnym firmom. Łączy się to ze zwiększaniem roli doradztwa farmerskiego i komercyjnego (jak na Litwie, czy Łotwie); 4. Prywatny system doradztwa rolniczego, występuje w następujących formach: a) autonomiczny system doradztwa rolniczego, będący własnością rolników lub ich związków (np. związek farmerów w Danii, czy izby rolnicze w Austrii), b) komercyjny system doradztwa rolniczego, będący własnością prywatnych osób i organizacji, finansowanych poprzez opłaty za świadczone usługi, jak obecnie w Holandii, czy w Wielkiej Brytanii ( Anglia, Szkocja). 11 H. Rasz, D. Stankiewicz, Systemy doradztwa, s J. Kania, Zmiany w systemach doradztwa rolniczego na świecie, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 2006, z. 1, s

7 Tabela nr 1 Zależność systemu formy doradztwa od źródła finansowania obrazuje powyższa tabela 13. Ukazuje ona 4 możliwości: 1) publiczne usługi finansowane z publicznych źródeł finansowych, co oznacza darmowy publiczny system doradztwa; 2) prywatne usługi finansowane z publicznych źródeł finansowania refinansowanych podmiotom prywatnym (koszty usług doradczych zwracane przez agencje rządowe); 3) prywatne usługi dofinansowane ze źródeł publicznych (dopłaty do prywatnych usług doradczych, umowy na wykonywanie doradztwa, system voutcher ów); 4) prywatne usługi finansowane ze źródeł prywatnych (prywatne firmy doradcze). W ostatnich latach w krajach Unii Europejskiej coraz wyraźniej zaznacza się tendencja do pokrywania przez rolników kosztów doradztwa o wysokim stopniu profesjonalizmu, szczególnie w sprawach ekonomicznych, marketingowych, bardzo specyficznych kwestiach związanych z metodami produkcji, finansami, podatkami. W zakresie zagadnień socjalnych i prawnych doradztwo świadczone jest głównie przez związki zawodowe rolników. Państwo też finansuje doradztwo socjalno-ekonomiczne dotyczące takich kwestii jak: zmiana zakresu i skali produkcji, uzyskanie dodatkowego źródła dochodu, zaprzestanie produkcji, przekazywanie produkcji, dzierżawa. 14 W Holandii w 1986 r. podjęto decyzję o częściowej komercjalizacji rządowej agencji doradczej DLV, która jest obecnie na drodze reorganizacji i prywatyzacji. Utworzenie wyodrębnionej ze struktury Ministerstwa nowej organizacji doradczej miało miejsce w A. Kidd, J. Lamers, P. Ficarelli, V. Hoffmann, Privatising agricultural extension: caveat emptor, Journal of Rural Studies 2000, Vol. 16, s H. Rasz, D. Stankiewicz, Systemy doradztwa, s. 2. 7

8 roku. W tym czasie podjęto decyzję o zmianie formy prawnej DLV i nadanie jej statusu fundacji. Jednocześnie założono, że w ciągu 10 lat dofinansowanie państwa zmaleje do 50%, ale już w 1994 r. dochody z opłat wynosiły około 50%, a następnych latach ograniczono dotacje do poziomu 20-30%. W chwili obecnej płatne są usługi specjalistyczne, jak np. biznesplan, a usługi świadczone na zlecenie Ministerstwa są bezpłatne. 3. Wykształcenie kadr doradczych W Austrii i Danii określone jest wymagane wykształcenie rolniczych kadr doradczych. W Austrii jest to ukończenie: Wyższego Instytutu Federalnego Höhere Bundeslehranstalt (HBLA) o kierunku Rolnictwo i Leśnictwo, czterech semestrów w Akademii i Instytucie Pedagogicznym o kierunku Rolnictwo i Leśnictwo lub Uniwersytetu na Wydziale Uprawy Ziemi Universität für Bodenkultur (BOKU) i jednego semestru w Akademii i Instytucie Pedagogicznym o kierunku Rolnictwo i Leśnictwo. W Danii doradcą może zostać osoba z wyższym wykształceniem rolniczym, a od doradców szczebla krajowego wymaga się dodatkowo co najmniej 3-letniego doświadczenia w pracy o charakterze doradcy lokalnego w firmie prywatnej bądź w instytucie naukowo-badawczym. Ustawa o doradztwie rolniczym nakłada na doradców pewne ograniczenia. Personel doradczy nie ma prawa czerpać korzyści finansowych z nabywania czy sprzedaży produktów, materiałów, inwentarza czy usług przy prowadzeniu pracy doradczej. Nie ma także prawa podejmować jakiegokolwiek dodatkowego zatrudnienia kolidującego ze świadczeniem bezstronnych usług doradczych. 15 III. Podstawy prawne systemu doradztwa rolniczego FAS (Farm Advisory System) w Unii Europejskiej W związku z licznymi zmianami w prawodawstwie unijnym oraz wynikających z nich wymogów, rolnicy stają w obliczu wyzwań, które wymagają twórczego myślenia i kreatywnego działania prowadzącego do sprawnego rozwiązywania problemów. Efektywność ich działania zależy od upowszechniania wiedzy oraz ciągłego udoskonalania technologicznego i organizacyjnego, a wsparciem dla rolników jest system doradztwa rolniczego (z ang. FAS Farm Advisory System). Pojęcie System Doradztwa Rolniczego zostało wprowadzone do ustawodawstwa UE w art. 12 i 13 rozporządzenia Rady WE nr 79/ Zgodnie z przyjętą definicją systemy te ustanawiane są w zakresie zarządzania gruntami i gospodarstwem. Prowadzone przez jeden lub większą liczbę wyznaczonych organów lub przez podmioty prywatne. System doradztwa obejmuje co najmniej wymogi podstawowe w zakresie zarządzania oraz zasady dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska. Rolnicy mogą uczestniczyć w systemie doradztwa rolniczego na zasadzie dobrowolności. Państwa członkowskie mogą zgodnie z obiektywnymi 15 Tamże. 16 Rozporządzenie Rady WE nr73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003, Dz.U. UE L 30 z , p

9 kryteriami określić kategorie rolników, które będą miały dostęp do systemu doradztwa rolniczego na zasadach pierwszeństwa. Stworzenie stabilnych i organizacyjnie sprawnych w działaniu służb doradczych stało się zadaniem priorytetowym dla rządów krajów członkowskich. W 2003 r. została przeprowadzona istotna reforma WPR, której kluczowym założeniem było utworzenie we wszystkich państwach członkowskich systemu doradztwa rolniczego (FAS Farm Advisory System). Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1782 z 2003 r. 17, każdy kraj członkowski został zobligowany do utworzenia do dnia l stycznia 2007 r. systemu doradztwa rolniczego w zakresie zarządzania (SMR Statutory Management Requirements) i zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC Good Agricultural and Enviromental Conditions). W rozporządzeniu Rady (WE) nr 73 z 2009 r.doprecyzowano, że przepisy wspólnotowe w zakresie zarządzania (SMR) obejmują zdrowie publiczne, środowisko i dobrostan zwierząt (załącznik II). Natomiast wymogi dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC) znalazły pełne odzwierciedlenie w załączniku III ww. rozporządzenia. Utworzenie systemu doradztwa rolniczego FAS ściśle związane było z wprowadzeniem do prawa wspólnotowego rozporządzenia Rady (WE) nr 73 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiającego zasady wzajemnej zgodności (cross compliance) dla beneficjentów wspólnej polityki rolnej, czyli uzależnienie możliwości otrzymania płatności bezpośredniej od obowiązku spełnienia określonych standardów i wymogów przez dane gospodarstwo. Minimalne wymagania dotyczą: - ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami wynikającymi z prowadzonej w gospodarstwie działalności, - wytwarzania produktów rolniczych w sposób nie zagrażający zdrowiu ludzi i zwierząt oraz zdrowotności roślin, - zapewnienia warunków dobrostanu zwierząt, - użytkowania gruntów w sposób niepogarszający ich jakości Głównym celem systemu doradztwa rolniczego (FAS) jest pomoc rolnikom w przestrzeganiu zasad wzajemnej zgodności, tak aby byli bardziej świadomi procesów związanych z ochroną środowiska, bezpieczeństwem żywności, zdrowiem i dobrostanem zwierząt bez wpływania w jakikolwiek sposób na ich obowiązki i odpowiedzialność za przestrzeganie tych norm. Kolejnym istotnym dla FAS aktem prawnym jest rozporządzenie (WE) 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez EFRROW, które określa sposób dofinansowywania usług doradczych w ramach PROW Wsparcie, o którym mowa, udzielane jest, aby pomóc rolnikom i posiadaczom lasów ponieść koszty wynikające z korzystania z usług doradczych nakierowanych na poprawę ogólnych wyników ich gospodarstwa. Wsparcie jest ograniczone do 80% kwalifikujących się kosztów na usługę doradczą oraz do maksymalnej kwoty 1,5 tys. euro przypadającej na gospodarstwo rocznie Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782 z dnia 29 września 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników. 18 K. Firlej, A. Rydz, System doradztwa, s

10 Z omawianych rozporządzeń, będących podstawą powołania FAS wynikają liczne zadania o charakterze obowiązkowym i nieobowiązkowym. Najważniejszym i obligatoryjnym działaniem dla państw członkowskich jest utworzenie krajowego systemu doradztwa rolniczego przynajmniej w zakresie zasad wzajemnej zgodności, koordynowanego przez organ rządowy i/lub jednostki prywatne. Rolnicy korzystają z tych środków na zasadzie dobrowolności. Pierwszeństwo skorzystania z pomocy tych służb powinni mieć rolnicy, którzy otrzymują rocznie ponad 15 tys. euro w postaci płatności bezpośrednich. Obecnie rozważana jest koncepcja uczynienia systemu doradztwa FAS obowiązkowym dla tej grupy rolników i producentów rolnych. Nieobowiązkowym działaniem wspieranym przez EFRROW jest organizowanie szkoleń zawodowych i informacyjnych przyczyniających się do rozpowszechniania wiedzy naukowej i praktyk innowacyjnych w sektorze rolnym, żywnościowym i leśnym oraz podnoszenie potencjału ludzkiego poprzez kształcenie zawodowe. 10

11 Rysunek2. Funkcjonowanie FAS: wpływ na działalność indywidualnych gospodarstw oraz osiąganie celów globalnych WPR 11

12 IV. Doradztwo rolnicze w wybranych państwach europejskich Analiza wybranych rozwiązań prawno-organizacyjnych w krajach europejskich w zakresie doradztwa rolniczego wskazuje na ogromne zróżnicowanie, także w ramach przyjętego modelu. Szerokiego omówienia w tym zakresie dokonuje J. Kania 19, H. Rasz, D. Stankiewicz 20 oraz A. Staniewska 21. Hiszpania Obowiązujący system doradztwa rolniczego w Hiszpanii został wprowadzony w 2006 r. na mocy ogólnokrajowej regulacji prawnej - dekretu królewskiego nr 520/ oraz katalońskiego dekretu nr 392/ W preambule do dekretu królewskiego 520/2006 wskazano konieczność zapewnienia rolnikom wsparcia merytorycznego w obliczu zmian związanych z wprowadzeniem warunków wzajemnej zgodności (ang. cross compliance). 24 System doradztwa w obecnym kształcie wprowadzono jako wyraz implementacji rozporządzenia Rady nr 1782/2004. Hiszpański prawodawca w ramach dostępnych środków zdecydował o: 1) wspieraniu dostępu do doradztwa; 2) udzielaniu dotacji na zakładanie placówek świadczących tego rodzaju usługi. Zgodnie z wyznaczonym celem powyższego aktu prawnego, jednostki doradztwa świadczą swoje usługi przede wszystkim w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym, zdrowiem zwierząt i roślin, środowiskiem i dobrostanem zwierząt (podstawowe warunki w zakresie zarządzania i warunki dobrej kultury rolnej). Wymagania stawiane doradcom i jednostkom doradczym Jednostki doradcze maja dysponować dostępnym publicznie biurem i odpowiednio wykształconym personelem. Zespól doradców musi obejmować co najmniej jedna osobę z wykształceniem wyższym rolniczym lub pokrewnym (weterynaria, nauki biologiczne, lub środowiskowe, leśnictwo). Zarówno godziny pracy, jak i skład zespołu muszą być dostosowane do wielkości, liczby i rodzaju gospodarstw będących odbiorcami usługi. Zespół doradców musi się legitymować specjalnym przeszkoleniem z zakresu doradztwa dla gospodarstw rolnych. Musi też posiadać środki materialne potrzebne do świadczenia usługi i dostęp do urządzeń pomiarowych. Jednostki będące podmiotami prywatnymi muszą być zorganizowane w formie prawnej nadającej im osobowość prawną lub status organizacji o celu niezarobkowym albo też spółdzielni. Jednostka taka musi posiadać statut z wyraźnie wpisanym charakterem działalności. Jednostki doradcze muszą też uzyskać akredytację nadawaną przez organy wspólnoty autonomicznej lub organy centralne (ministra właściwego do spraw rolnictwa, rybołówstwa i żywności). Akredytacji dokonuje się na podstawie przedstawionego biznesplanu. Jednostki ponoszą odpowiedzialność za zaniedbania i nieprawidłowości 19 J. Kania, Zmiany w systemach, s H. Rasz, D. Stankiewicz, Systemy doradztwa, passim. 21 A. Staniewska, Hiszpański system doradztwa rolniczego, Przegląd Prawa Rolnego 2010, z Dekret Królewski nr 520/2006 z 28 kwietnia 2006 r. w sprawie regulacji podmiotów świadczących usługi doradztwa a rzecz gospodarstw rolnych i przyznawania dotacji na ich tworzenie, dostosowywanie i wykorzystywanie, Hiszpański Państwowy Dziennik Urzędowy 2006, Nr 102, poz Dekret nr 392/2006 z 17 października 2006 r. w sprawie regulacji systemu doradztwa rolniczego w Katalonii, Dziennik Urzędowy Rządu Autonomicznego w Katalonii, DOGC Nr Szerzej na ten temat w: A. Staniewska, Hiszpański system., s. 167 i n. 12

13 funkcjonowania tych gospodarstw, czy niezgodne z przepisami pobieranie środków wspólnotowych. Dotacje na tworzenie i dostosowanie podmiotów świadczących usługi Dotacje dla jednostek doradztwa mogą być przyznawane w związku z zakładaniem lub dostosowywaniem podmiotów świadczących usługi doradztwa rolniczego. Mogą być przeznaczone na inwestycje w majątek ruchomy i tworzenie miejsc pracy. Pierwszeństwo w dostępie do pomocy finansowej mają jednostki już istniejące, które świadczą usługi zintegrowane (kompleksowe), czyli podejmują wszelkie tematy dotyczące gospodarki rolnej na danym obszarze. Kontrola jakości merytorycznej Jednostki doradztwa składają do właściwej wspólnoty autonomicznej coroczne sprawozdania z prowadzonej działalności, obejmujące wyniki, osiągnięcia i napotkane trudności, a także prognozy na kolejny rok. Ustanowiony w dekrecie królewskim nr 520/2006 system doradztwa rolniczego w Hiszpanii podlega regularnej analizie i ocenie dokonywanej przez gremium złożone z przedstawicieli ministerstwa właściwego w dziedzinie rolnictwa, wspólnot autonomicznych i jednostek doradztwa rolniczego. Monitorowanie to jest prowadzone niezależnie od działalności komitetów kontrolujących programy pomocowe. Choć hiszpański system doradztwa rolniczego jest oparty na działalności podmiotów prywatnych, istnieje możliwość wyznaczenia organu lub organizacji publicznej, której zadaniem będzie świadczenie podobnych usług. Organy te muszą spełniać te same kryteria, które obowiązują podmioty prywatne, lecz nie muszą się ubiegać o oficjalną akredytację. Katalonia Odrębna regulacje przewidziano dla autonomicznej prowincji. Kataloński dekret nr 392/2006 wydany został przez Departament Rolnictwa, Hodowli i Rybołówstwa rządu autonomicznego Katalonii, w następstwie decentralizacji kompetencji prawodawczych w dziedzinie rolnictwa. Preambuła do tego aktu nie pozostawia wątpliwości, że głównym ratio legis wprowadzenia systemu doradztwa rolniczego w Katalonii była konieczność dostosowania działalności rolniczej do zmian modernizacyjnych związanych z wprowadzaniem wymogów wzajemnej zgodności, a także dążenie do wytwarzania produktów wysokiej jakości. Przed wprowadzeniem obecnie obowiązujących przepisów unijnych dotyczących doradztwa rolniczego, rząd Katalonii promował tworzenie stowarzyszeń spełniających zadania związane z usługami dla gospodarstw rolnych, funkcjonujących pod nazwą grupy obrony. Zgodnie z aktualnym Statutem Autonomii (dokumentem przypisującym kompetencje wspólnocie autonomicznej), obowiązujący na terytorium całego kraju dekret królewski nr 520/2006 nie stanowi ograniczenia legislacyjnego w przedmiotowej dziedzinie, co tłumaczy liczne bezpośrednie odniesienia dekretu do prawa unijnego. Prawodawca kataloński postanowił wykorzystać istniejącą strukturę instytucjonalną doradztwa rolniczego, promując jednocześnie jej rozwój i wsparcie. Zakres prowadzonych usług Doradztwo rolnicze w katalońskim systemie jest powszechnie dostępne dla osób prowadzących gospodarstwa rolne. System ten opiera się na usługach doradców, zorganizowanych jako grupy producentów, spółdzielnie lub podmioty prywatne albo ich zrzeszenia lub federacje, które prowadzą działalność w dowolnej dziedzinie związanej z 13

14 produkcją rolną, produkcją zwierzęcą, i które jednocześnie świadczą usługi wsparcia i doradztwa na rzecz rolników, hodowców i posiadaczy gospodarstw rolnych. W modelu katalońskim zwraca uwagę szczególne przywiązanie do kolektywnego i w pewnym zakresie samopomocowego charakteru doradztwa. W Katalonii wyróżnia się trzy obszary doradztwa: 1) doradztwo w dziedzinie produkcji rolnej; 2) doradztwo w dziedzinie produkcji zwierzęcej; 3) doradztwo zintegrowane, obejmujące zarówno rolnictwo, hodowlę, jak i rozwój wsi. Zawsze doradztwo obejmuje też kwestie bezpieczeństwa i higieny pracy, zarządzania środowiskiem i wzajemnej zgodności. Rejestr podmiotów świadczących usługi doradztwa W Katalonii, zakres danych obejmuje podanie tych samych informacji, co w analogicznym rejestrze ogólnokrajowym, a dodatkowo również zakresu prowadzonego doradztwa. Najważniejsze informacje dotyczące doradców, pozwalające na ich identyfikację, są dostępne publicznie. Wymogi obowiązujące podmioty doradztwa i ich obowiązki są również podobne do określonych w prawie krajowym, lecz podzielone według poszczególnych zakresów doradztwa. Podstawowym obowiązkiem doradcy jest świadczenie usług zgodnie z akredytowanym zakresem doradztwa. Ponadto podmioty te muszą dysponować pracownikami, których liczba i wykształcenie odpowiada prowadzonej działalności, a także czuwać nad ich ustawicznym doskonaleniem zawodowym. Wymagana jest również ścisła współpraca doradców z Departamentem Rolnictwa, Hodowli i Rybołówstwa rządu autonomicznego Katalonii, obejmująca udostępnianie obiektów i dokumentów do kontroli. Irlandia W Irlandii w zakresie doradztwa funkcjonuje Taegasc (Irish Agriculture and Food Development Authority) krajowa agencja rządowa powstała w 1997 r. na bazie publicznej organizacji rządowej ACOT. Z chwilą jej założenia wprowadzone zostały opłaty za usługi doradcze (model półpaństwowy systemu doradztwa). Celem podstawowym działalności Teagasc jest rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich poprzez działalność badawczą, doradczą, edukacyjną i szkoleniową. Teagasc jest krajową instytucją podległą Ministerstwu Rolnictwa i Przemysłu Spożywczego. Zarząd liczy 11 osób, powoływany jest przez MRiPS. W agencji zatrudnionych jest 300 doradców. Są wśród nich przedstawiciele organizacji rolniczych, przemysłu spożywczego, uniwersytetów oraz pracownicy Teagasc rekrutowani są w drodze otwartych, publicznych konkursów. Od 1994 roku usługi doradcze świadczone są w ramach 3 zespołów specjalistycznych każdy wyspecjalizowany w specyficznym segmencie gospodarstw rolnych: I zespół 100 doradców, realizuje usługi dla gospodarstw wysokotowarowych, które pokrywają 50% kosztów danej usługi (celem jest wzrost konkurencyjności gospodarstw); II zespół 150 doradców, realizuje usługi na rzecz małych i średnich gospodarstw, które pokrywają 25% kosztów usług doradczych (celem jest wzrost żywotności ekonomicznej); III zespół 50 doradców, świadczy usługi na rzecz rozwoju przedsiębiorczości pozarolniczej i rozwoju społeczności lokalnych. Częściowo koszty tych usług pokrywane są ze środków UE i umownych odpłatności. Teagasc oferuje usługi doradcze, szkoleniowe i badawcze dla rolnictwa i przemysłu spożywczego w całej Irlandii. Organizuje on również grupy dyskusyjne i regionalne 14

15 seminaria. Usługi doradcze dla rolników świadczy 550 lokalnych doradców w 100 ośrodkach. Szkoleniem młodych i doszkalaniem starszych rolników oraz innych zainteresowanych zajmuje się 200 szkoleniowców-nauczycieli w 14 szkołach/uczelniach oraz 45 lokalnych ośrodkach doradztwa rolniczego i centrach badawczych. Usługi badawcze realizowane są przez 200 pracowników naukowych zatrudnionych w ośmiu ośrodkach badawczych dostarczających analiz z zakresu przetwórstwa żywności, mleczarstwa, mięsa wołowego i owczego, roślin uprawnych, ogrodnictwa, ochrony środowiska, ekonomiki i rozwoju obszarów wiejskich. Odpłatność usług doradczych Doradztwo prowadzone przez Teagasc, podobnie jak przez inne instytucje doradcze, jest płatne. Usługi doradcze Teagasc finansowane są z grantów rządowych, funduszy strukturalnych Unii Europejskiej oraz opłat klientów. Zakres świadczonych usług Instytucja ta współpracuje ze wszystkimi sektorami rolnictwa i przemysłu spożywczego oraz agencjami rozwoju wsi. Ma ścisłe powiązania z agencjami badawczymi, doradczymi i szkoleniowymi na całym świecie oraz dąży do ciągłego rozszerzania kontaktów zagranicznych. Corocznie doradcy Teagasc udzielają porad prawie rolnikom i mieszkańcom wsi. Usługi doradcze kierowane są do wszystkich rolników i zainteresowanych mieszkańców wsi: producentów żywca (bydła, owiec, trzody chlewnej, drobiu, hodowców koni sportowych, zwierzyny płowej, producentów mleka i jego wyrobów, producentów rolnych, ogrodniczych i warzywniczych, pieczarek i prowadzących szkółki. Teagasc współpracuje ściśle z wieloma firmami trudniącymi się przetwórstwem żywności w ramach programu, którego celem jest poprawa wydajności i jakości oraz zapewnienie bezpiecznej żywności odbiorcom. Służy również pomocą w tworzeniu nowych alternatywnych przedsięwzięć na wsi. Zespół specjalistów i doradców prowadzi szkolenia dla zakładających nowe firmy oraz dla tych, którzy już je prowadzą. Przykładem tych przedsięwzięć jest turystyka wiejska, hodowla zwierzyny płowej, hodowla koni sportowych, gospodarstwa ekologiczne, leśnictwo. Udziela porad rolnikom oraz pomaga i szkoli rolników przy zakładaniu i nadzorowaniu plantacji leśnych. 25 Teagasc świadczy również usługi laboratoryjne dla rolników. Obejmują one analizy gleb, roślin uprawnych, wartości pokarmowej pasz, badania wody, obornika, składu nawozów sztucznych oraz analizy weterynaryjne. Wykonują je laboratoria stosujące najnowsze techniki analiz i zatrudniające wysoko kwalifikowane kadry naukowe. Teagasc oferuje cały szereg usług doradczych pomagających rolnikom zoptymalizować dochody i uzyskać różnego rodzaju premie w ramach dopłat bezpośrednich UE. Prowadzi pełen zakres szkoleń dla absolwentów szkół, rolników, przedsiębiorców rolnych oraz sektora przetwórczego. Większa część szkoleń to szkolenia praktyczne organizowane bezpośrednio w gospodarstwach. W zależności od potrzeb organizowane są szkolenia długo- lub krótkoterminowe, czasem zakończone wydaniem certyfikatów. Większość rolników, będących klientami Teagasc jest odbiorcami informacji bieżących za pomocą poczty elektronicznej. Znajdują się oni na liście wysyłkowej w swojej jednostce doradczej i automatycznie otrzymują informacje o każdej istotnej zmianie mającej wpływ na funkcjonowanie gospodarstwa, m.in. zmian w WPR i płatnościach dla danego gospodarstwa. Rolnicy mają możliwość kierowania pytań do lokalnej jednostki doradczej oraz do centrali Teagasc, gdzie odpowiedzi opracowują specjaliści odpowiedzialni za poszczególne tematy. W 25 W pierwszej dekadzie XXI w. w Irlandii około prywatnych właścicieli zasadziło prawie 110 ha lasów. Liczba ta w następnych 7 latach miała zgodnie z przewidywaniami wzrosnąć do

16 przypadku gdy oni sami nie mogą udzielić odpowiedzi, dokonują je wspólnie z odpowiednimi pracownikami ministerstwa, w ramach tzw. zespołów konsultacyjnych. Oprócz Teagasc współistnieją na rynku usług doradczych inne prywatne firmy konsultingowe, prowadzące działalność w węższym zakresie (doradztwo technologiczne, pomoc w sporządzaniu biznesplanów). 26 Holandia W Holandii podstawową organizacją systemu doradztwa rolniczego jest DLV - Rolnicza Służba Doradcza. Do 1992 roku była to scentralizowana państwowa organizacja doradcza, znajdująca się w gestii Ministra Rolnictwa, Środowiska i Rybołówstwa, świadcząca usługi bezpłatne. W 1992 roku rozpoczęto proces prywatyzacji krajowego systemu służby doradczej. Obecnie jest to system komercyjny. W 1993 roku Ministerstwo Rolnictwa utworzyło fundację DLV. W skład Zarządu wchodzi: przewodniczący (niezależny), 4 reprezentantów Ministerstwa Rolnictwa, 4 reprezentantów Związków Zawodowych Rolników, sekretarz Zarządu, dyrektor generalny. DLV zatrudnia 725 osób w 23 regionalnych biurach i 44 zespołach specjalistycznych. Plan komercjalizacji zakładał ograniczenie finansowania z budżetu państwa w latach o 5% rocznie, tj. do 50%. Już w roku 1994 wypracowano 35% środków własnych. W 2004 r. struktura finansowania była następująca: 85% - środki własne; 15% - środki z budżetu państwa wypłacane w ramach zadań zleconych. Doradztwo indywidualne stanowi ponad 80% wszystkich usług doradczych w Holandii. Ocenia się, że w wyniku prywatyzacji nastąpił wzrost stopnia specjalizacji zarówno po stronie doradców, jak i klientów. Jednakże spadła współpraca pomiędzy rolnikami, oraz pomiędzy doradcami a jednostkami badawczymi i edukacyjnymi. Jednostki komercyjne są nastawione na zysk, stąd podjęto takie nowe działania, jak: 1) reorientacja doradców w kierunku jakości usług, rezultatów ekonomicznych i efektywności pracy; 2) zastąpienie planów doradczych planami biznesu dla doradców terenowych; 3) zastąpienie udziału rolników w ustalaniu priorytetowych zadań dla rolnictwa badaniami potrzeb doradczych; 4) wprowadzenie monitoringu indywidualnych działań: przychodów, nowych klientów, utraconych klientów i ich zadowolenia. Wielka Brytania W Wielkiej Brytanii obowiązują dwa modele doradztwa rolniczego: odrębny dla Anglii i Walii oraz odrębny dla Szkocji. Anglia, Walia W Anglii i Walii w okresie powojennym zauważa się wyraźne przejście od doradztwa państwowego do form półautonomicznych i prywatnych. W latach istniało doradztwo państwowe w ramach Krajowego Centrum Doradztwa Rolniczego (NAAS). W latach nastąpił proces przekształcania doradztwa rolniczego w doradztwo półpaństwowe (ADAS). Nastąpiła integracja wszystkich usług będących w gestii Ministerstwa Rolnictwa, Rybołówstwa i Żywności (badania stosowane, doradztwo, centralne laboratorium). Ustawa rolnicza z 1986 r. wprowadziła pozwolenie na pobieranie opłat za usługi doradcze. W latach wprowadzano sukcesywnie opłaty, opracowano plan pokrycia kosztów działalności z dochodów własnych w wysokości 50%, rozłożony na 5 lat (nie został w pełni 26 H. Rasz, D. Stankiewicz, Systemy doradza..., s

17 osiągnięty). W 1992 r. ADAS stał się Agencją Wykonawczą obejmującą działalność badawczą i doradztwo, zaś w 1997 r. nastąpił proces prywatyzacja. W wyniku prywatyzacji utworzono spółkę z udziałem kapitału zagranicznego. Część kompetencji pozostaje w Ministerstwie, tj.: ochrona środowiska, dobrostan zwierząt, dobra praktyka rolnicza w postaci Agencji Rolniczej (FRCA), która w 2001 roku łączy się z Centrum Rozwoju Obszarów Wiejskich tworząc Departament Środowiska, Żywności i Spraw Wiejskich DEFRA (odpowiada m.in. za wdrażanie Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich). Efekty prywatyzacji ADAS to: zmniejszenie liczby doradców o połowę, wprowadzenie 60 specjalizacji, redukcja kosztów ogólnych poprzez likwidację wielu stanowisk kierowniczych i administracyjnych, zlikwidowanie biur terenowych, ale także duże inwestycje w technologie IT. Niestety nastąpiła rezygnacja z usług ADAS starych klientów tj. właścicieli małych i średnich farm, którzy nie byli w stanie płacić za porady. Zamiast pojawili się klienci reprezentujący pozostałe ogniwa żywnościowego łańcucha marketingowego (przetwórcy, sprzedawcy hurtowi i detaliczni, supermarkety, firmy logistyczne itp.). Konsultanci ADAS świadczą swoje usługi w ponad 20 krajach. W odróżnieniu od Szkocji i Holandii proces prywatyzacji i komercjalizacji usług przebiegał zdecydowanie trudniej, stąd wciąż najważniejszym klientem ADAS jest Ministerstwo Rolnictwa (50-60% obrotów firmy). Szkocja System doradztwa w Szkocji jest oceniany jako unikalny w skali Europy. Jest to doradztwo komercyjne, zlokalizowane na 3 uczelniach rolniczych. Od 1987 r. funkcjonował w formie 3 spółek z o.o., skonsolidowanych w 1990 r. w jedną spółkę z o.o - Scotish Agricultural Collage advisory service (SAC). Działalność doradcza prowadzona jest na podstawie szkockiej ustawy edukacyjnej z 1990 r., a wspierana finansowo poprzez środki finansowe z Ministerstwa Środowiska i Rozwoju Wsi. SAC łączy działalność doradczą z działalnością edukacyjną i badawczą, podobnie jak w systemie doradztwa w USA. Główne obszary działalności spółki to: edukacja i szkolenia, badania stosowane i rozwój, doradztwo i konsultacje, sprawy finansowe, prawne i ogólne. Z usług doradczych SAC korzysta co 3 gospodarstwo w Szkocji. W Szkocji istnieje system subskrypcji na usługi doradcze farm, tj. 80% spośród rolników korzystających z usług SAC, posiada subskrypcje na roczne korzystanie z pakietów usług na poziomie podstawowym, zaawansowanym lub premiowanym. Zatrudnienie w SAC obejmuje 80 ogólnych doradców terenowych oraz 200 specjalistów i pracowników badawczych, 23 biura terenowe, 3 uczelnie, 8 centrów weterynaryjnych i 5 farm doświadczalnych. W strukturze finansowania SAC w 2004 r. granty stanowiły 40%, a dochody własne 60%, zaś w budżecie na doradztwo granty stanowiły 35%, a dochody własne 65%. Niemcy W Niemczech, posiadających 16 niezależnych krajów związkowych (landów) można zidentyfikować prawie wszystkie systemy doradztwa rolniczego. Jest to wynikiem pluralizmu w działalności doradczej prowadzonej przez państwo i kraje związkowe. Można jednak w Niemczech wyróżnić 3 główne systemy doradztwa: doradztwo państwowe w 5 południowych landach, prowadzone przez urzędy rolne (Badenia - Wirtenbergia, Bawaria, Hesja, Rheinland, Saksonia), W doradztwie państwowym od roku 1994 wprowadzane są stopniowo, w poszczególnych landach, opłaty za specyficzne usługi doradcze w celu szerszego udziału rolników w finansowaniu usług dowolnych (za wyjątkiem Bawarii). Wpływy z tego tytułu stanowią jednak znikomy odsetek. 17

18 doradztwo autonomiczne w izbach rolniczych w 6 północno-zachodnich landach (Brema, Dolna Saksonia dwie izby: Hanower i Weser Ems, Hamburg, Nadrenia-Westfalia dwie izby: Westfalia Lippe i Nadrenia-Palatynat, Saara, Szlezwik-Holsztyn). Doradztwo autonomiczne izb rolniczych oferowane rolnikowi jest w zasadzie nieodpłatne, jednak rolnicy poprzez swoje składki członkowskie i stopniowe wprowadzenie opłat za określone usługi doradcze współfinansują ich działalność. Dofinansowanie z budżetu landu waha się w granicach od 10% do 50%. doradztwo prywatne (komercyjne) w 5 północno-wschodnich landach (Berlin, Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia-Anholt, Turyngia). Doradztwo komercyjne oferowane jest częściowo przez prywatnych, samodzielnych doradców z certyfikatami, częściej jednak przez towarzyszenia i biura doradcze, posiadające zespoły specjalistów, działające w formie spółek z o.o. W części z nich udziałowcem jest kraj związkowy. Część usług jest dotowana. W latach 50-tych w Niemczech utworzone zostały przez rolników autonomiczne koła doradcze. Mają one formę prawną związku, zatrudniającego jednego lub większą liczbę doradców. W 1995 r. w 120 kołach doradczych w Hanowerze zrzeszonych było prawie gospodarstw rolnych oraz 1450 gospodarstw warzywnych i sadowniczych. Z gospodarstwami tymi współpracowało 150 doradców rolnych (przypadało ok. 100 gospodarstw na jednego doradcę) i 11 specjalistów ds. ogrodnictwa. Koła postrzegane są jako odpowiedni typ doradztwa dla gospodarstw specjalistycznych. Współpracują one z personelem doradczym izb rolniczych. Praca kół doradczych wspomagana jest z budżetu państwa, który pokrywa 50% kosztów zatrudnienia i ok. 50% kosztów technicznych. Pozostałe koszty usług opłacają sami rolnicy. 27 Doradztwo prowadzone jest również przez instytucje pełniące podobne funkcje we wszystkich krajach związkowych Niemiec (doradztwo takie prowadzi spółdzielczość rolnicza, Niemiecki Związek Rolników, związki producentów, ośrodki rachunkowości, radcy prawni, banki, zakłady ubezpieczeniowe, przedsiębiorstwa zaopatrzenia i zbytu, oraz przemysł produkujący maszyny rolnicze, nawozy, środki ochrony roślin i pasze). 1. Doradztwo oficjalne - państwowe Ten typ doradztwa dominuje w Bawarii, Badenii-Wirtembergii i Hesji. W terenie odpowiedzialność za realizację zadań doradczych przypisana jest urzędom rolnym. Urzędy te prowadzą również placówki oświaty rolniczej, ośrodki rachunkowości rolnej, a na szczeblu landu ośrodki badawczo-wdrożeniowe i szkoleniowe, których celem jest przekazywanie rolnikom najnowszych osiągnięć. Do niedawna doradztwo państwowe było całkowicie bezpłatne. Obecnie utrwala się jednak tendencja do pobierania opłat za niektóre usługi (głównie za usługi, które służą wzrostowi dochodów poszczególnych gospodarstw rolnych). Coraz szerszy staje się udział rolnika w finansowaniu usług doradczych (pewien wyjątek stanowi jednak Bawaria). W systemach doradztwa państwowego wprowadzane są ciągłe zmiany, mające na celu podniesienie efektywności świadczenia usług doradczych. Przykładowo, w Bawarii dokonano wyraźnego podziału zadań personelu doradczego, oddzielono bowiem zadania doradcze i dotyczące kształcenia zawodowego od zadań administracyjnych i przyznawania środków finansowych dla rolnictwa. Podział ten ma uwolnić doradców od ewentualnych sytuacji konfliktowych miedzy interesem prywatnym a 27 H. Rasz, D. Stankiewicz, Systemy doradztwa..., s

19 państwowym oraz umożliwić im pełniejsze poświęcenie się pracy z rolnikami lub prowadzeniu szkoleń. Doradcy bawarscy tworzą zespoły doradcze, skupiające specjalistów z różnych dziedzin, stosownie do zróżnicowanych regionalnie potrzeb rolnictwa. Zespoły te zwiększają skuteczność działania doradców. Doradcy ci inicjują także powstawanie zespołów roboczych (aby zaktywizować rolników). W ramach tych zespołów rolnicy, wspierani przez doradcę, sami rozwiązują problemy swoich przedsiębiorstw. 2. Doradztwo oficjalne - organizowane przez izby rolnicze W krajach federalnych, w których istnieją izby rolnicze, doradztwo oficjalne organizują na ogół te samorządne organizacje rolników, a nie służby państwowe. Wyjątek stanowi Nadrenia-Palatynat, gdzie prowadzi się zarówno doradztwo oficjalne państwowe, jak i oficjalne organizowane przez izby rolnicze. Doradztwo ogólne, podobnie, jak w doradztwie państwowym, prowadzą z reguły terenowe placówki izb, zaś doradztwo specjalistyczne wyspecjalizowane służby na ogół na szczeblu centralnym. Izby są też organami założycielskimi ośrodków naukowo-badawczych, doświadczalnych i kształcenia ustawicznego. Usługi doradcze oferowane rolnikom przez izby są w zasadzie nieodpłatne, jednak rolnicy poprzez swoje składki członkowskie współfinansują ich działalność (ponadto izby wprowadzają w sposób zróżnicowany zasadę odpłatności za określone usługi). 3. Doradztwo w kołach doradczych Koła doradcze są stowarzyszeniami postępowych rolników, którzy dobrowolnie postanowili się zrzeszyć w celu wspólnego rozwiązywania problemów. Upowszechniły się one szczególnie w takich landach, jak Szlezwig-Holsztyn i Dolna Saksonia, a obecnie rozwijają się także w Brandenburgii, Nadrenii-Westfalii, Nadrenii-Palatynacie, i Badenii-Wirtembergii. Formą prawną koła doradczego jest zarejestrowane w sądzie stowarzyszenie. Zarząd koła, wybrany na zebraniu członków, zatrudnia doradcę, który pracuje tylko dla członków koła. Doradztwo w kołach w połowie wspierane jest finansowo przez państwo. Wielkość dotacji zależy od regionu, od rodzaju prowadzonej działalności doradczej, liczby członków koła, skali ich produkcji itp. Niektóre koła doradcze tworzą zespoły robocze (po kierowników gospodarstw), np. pod patronatem izby rolniczej (w landach, w których istnieją izby rolnicze, koła doradcze są bowiem z tymi instytucjami mniej lub bardziej powiązane). Przedmiotem pracy takiego zespołu roboczego jest obliczanie opłacalności poszczególnych działów produkcji, sporządzanie bilansu z działalności gospodarczej, wymiana doświadczeń między rolnikami. Doradca współpracujący z takim zespołem pełni raczej funkcję organizatora niż osoby przekazującej wiedzę. Przepływ wiedzy, dotychczas jednokierunkowy, staje się dwukierunkowy, ponieważ doradcy zapoznają się z doświadczeniami praktycznymi rolników. Eksperci w zakresie doradztwa i oświaty rolniczej uważają pracę z rolnikami w zespołach roboczych za bardzo efektywną formę podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych. 4. Komercyjne doradztwo prywatne Doradztwo komercyjne oferowane jest przez samodzielnych specjalistów, częściej jednak przez stowarzyszenia doradcze (tworzone przez Niemiecki Związek Rolników i inne zawodowe organizacje rolnicze) oraz przez biura doradcze. Komercyjne doradztwo prywatne rozwija się w Niemczech od czasu zjednoczenia państwa przede wszystkim w nowych landach. Landy takie jak Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia i Saksonia- Anhalt nie dążyły do utworzenia rolniczego doradztwa państwowego, ale wolały je powierzyć osobom prywatnym i wspierać je finansowo. Ze strony władz landów stosowane są bowiem dotacje do prywatnego doradztwa. Władze landu mogą też być jednym z udziałowców stowarzyszenia doradczego, i wtedy ponoszą część kosztów doradztwa. W 19

20 omawianych landach stowarzyszenia doradcze przejmują także zadania doradztwa państwowego (np. porady z dziedziny ochrony środowiska, popieranie gospodarstw ekologicznych, doradztwo socjalno-ekonomiczne). Doradztwo prywatne w Niemczech jest postrzegane jako bardziej elastyczne od państwowego, ponieważ doradca komercyjny działa przedsiębiorczo i musi oferować rolnikom porady ściśle odpowiadające ich potrzebom. System prywatnego doradztwa wymaga jednak dopracowania, szczególnie w zakresie sprawdzania kwalifikacji doradców i przyznawania im certyfikatów uprawniających do prowadzenia poradnictwa. Francja Doradztwo ma charakter autonomiczny i jest prowadzone przez związki i organizacje samorządowe rolników. We Francji doradztwem rolniczym zajmują się głównie izby rolnicze i rolnicze organizacje branżowe. Doradztwo to jest w niewielkim stopniu dofinansowywane z budżetu państwa. Koszty usług doradczych finansowane są ze środków pochodzących ze składek członkowskich lub/i bezpośrednich opłat za udzielone porady. Wdrażanie zasad Wspólnej Polityki Rolnej UE we Francji odbywa się głównie poprzez rolnicze organizacje branżowe. Organizacje te w większej części finansują działalność Narodowej Federacji Gospodarstw Rolnych (FNSEA) organizacji rolniczej mającej największy wpływ na kreowanie francuskiej polityki rolnej. FNSEA jest reprezentantem wszystkich francuskich branżowych organizacji rolniczych wobec instytucji krajowych oraz odgrywa olbrzymią rolę w kontaktach z instytucjami wspólnotowymi. Zaletami systemu doradztwa autonomicznego, charakterystycznego dla Francji, są: świadczenie usług doradczych odpowiadających rzeczywistym potrzebom rolników, krótki czas reakcji, elastyczne dostosowywanie się do potrzeb klienta, doradztwo na zlecenie, opłaty za faktyczne rezultaty, system mało kosztowny dla rządu. Natomiast wady tego systemu to: stosunkowo wysoki koszt ponoszony przez rolnika, ograniczona własna baza badawcza, szybkie, ale nie zawsze dostatecznie przemyślane porady, wymagane zdolności kierownicze i zaangażowanie ze strony rolników (rolnik musi precyzyjnie określić, jakiej porady potrzebuje), trudności w zatrudnieniu pracowników posiadających wysokie kwalifikacje. Dania Doradztwo rolnicze w Danii ma ponad stuletnią tradycję. Od początku swego istnienia doradztwo było i jest własnością rolników i przez nich jest zarządzane (do 2003 r. przez Związek Farmerów Duńskich i Stowarzyszenia Drobnych Producentów). Sieć lokalnych ośrodków doradztwa uzupełnia centrum doradztwa DAAS Krajowe Centrum Doradztwa Rolniczego w Siejby instytucja krajowa wspierająca merytorycznie jednostki funkcjonujące w terenie., którego właścicielem od 1 kwietnia 2003 r. jest największa organizacja duńskich farmerów Danish Agriculture, czyli Krajowy Związek Rolników. Jest to doradztwo autonomiczne. DAAS jest fundacją, w której zatrudnionych jest 465 doradców, w tym 10 stale pracuje za granicą. Źródła finansowania w 2003 r. to: 58% - opłaty za usługi, 18% - podatki, 18% - granty, reszta to subsydia i składki związkowe. 20