Spis treści Rozdział I. Świat starożytny Rozdział II. Człowiek wobec języka

Transkrypt

1

2 Spis treści Przedmowa Rozdział I. Świat starożytny Źródła kultury europejskiej Człowiek twórcą kultury Dwa źródła naszej kultury Biblia Czym jest Biblia? Nazwa i skróty Różne postaci materialne Wielu autorów Wkład tłumaczy Biblia w kulturze Literackość Biblii (język i kontekst) Gatunki czy rodzaje literackie? Księga czy arcydzieło? Wskazówki bibliograficzne Kultura antyczna Uwertura doskonałości Rola mitu Mit a literatura Iliada i Odyseja Panowanie gatunku Wkład Rzymian Sztuka, refleksja i życie Jak czytać starożytne dzieła? Wskazówki bibliograficzne Rozdział II. Człowiek wobec języka Co to jest język, czyli człowiek wśród znaków Język i znak Wyraz w tekście i w słowniku Nowe znaki Współczesny język polski czy języki współczesnej polszczyzny?. 49 Mówienie i pisanie Język ogólny Moda w języku Funkcje i funkcjonalne odmiany języka Społeczne i środowiskowe odmiany języka Terytorialne odmiany języka Indywidualne odmiany języka

3 6 Spis treści Moja polszczyzna (mówię i piszę) Dobrze elementy kultury języka Skutecznie czyli w stronę retoryki Uczciwie elementy etyki komunikacyjnej Rzut oka na dzieje języka polskiego Aneks. Wybrane słowniki Wskazówki bibliograficzne Rozdział III. Kultura i literatura w dawnej Rzeczpospolitej Epoki czy formacje? ŚREDNIOWIECZE Wskazówki bibliograficzne ODRODZENIE Odrodzenie w Polsce Wskazówki bibliograficzne BAROK Wskazówki bibliograficzne OŚWIECENIE Oświecenie w Polsce Wskazówki bibliograficzne Rozdział IV. Kultura i literatura XIX wieku Ku wolności ROMANTYZM Skąd romantyzm przywędrował do Polski? Wybór patronatu: Biblia Dante Szekspir Romantyzm polski przed powstaniem listopadowym Romantyczne wizje Ukrainy Romantyzm Wielkiej Emigracji Emigracyjna twórczość Mickiewicza Romantyzm Słowackiego Romantyzm Krasińskiego Odrębność Norwida Literatura krajowa Wskazówki bibliograficzne POZYTYWIZM Klęska Reforma rolna wyzwanie dla... literatury Nauka wszystko może Poznańscy prepozytywiści Dobre czasy pod zaborem Skandal naturalizmu Pozytywiści w natarciu Czas powieści Trójca powieściopisarzy Pozytywistyczny wzór osobowy Co romantycznego w pozytywistach? Wskazówki bibliograficzne

4 Spis treści 7 MŁODA POLSKA Skandalista i esteta Czas poetów Różne postaci powieści młodopolskiej Na scenie Próba bilansu Wskazówki bibliograficzne Rozdział V. Kultura i literatura XX wieku Gdzie nasz początek? Porządki chronologiczne DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE Blask wolności lata 20. w poezji Diagnozy lat 20. w prozie Mroczne lata W prozie dekada rozkwitu Wskazówki bibliograficzne LITERATURA LAT WOJNY I OKUPACJI PO WOJNIE W KRAJU I NA EMIGRACJI Polska po Jałcie Świadectwa wojny w prozie Na emigracji Pierwsze książki poetyckie Socrealizm LITERATURA PO ROKU Urodzaj na poetów Przełom w prozie po 1956 r LITERATURA LAT 60. i Pokolenie Poza cenzurą NADZIEJE I KLĘSKI LAT W prozie W III RZECZYPOSPOLITEJ Nowa karta (lata 90. w poezji) Kultura przełomu wieków kryzys czy przejście? Wskazówki bibliograficzne Rozdział VI. Film w kulturze i sztuce XX i XXI wieku Fascynujące początki Nowy język Złote lata kina niemego Kino gatunków i kino autorskie Film jako tekst kultury Fenomen adaptacji Język ruchomych obrazów w epoce mediów cyfrowych Twoje miejsce wśród filmowej publiczności Postscriptum Wskazówki bibliograficzne Rozdział VII. Sztuka teatru Z historii teatru Teatr antyczny W epoce średniowiecza

5 8 Spis treści Teatr renesansowy Rozkwit teatru w epoce baroku W epoce oświecenia: teatry narodowe W dobie romantyzmu: melodramat i cudowność Na przełomie wieków W wieku XX Z teorii teatru Przestrzeń teatru Aktor Inscenizator Widz Między realizmem i kreacjonizmem Wskazówki bibliograficzne Szkatułki Spis ilustracji Indeks nazwisk Książki ciekawe, ważne, godne polecenia

6 I ŚWIAT ŚTAROŻYTNY Źródła kultury europejskiej Będziemy poznawać głównie literaturę polską, ale przecież nie rozwijała się ona w izolacji; przeciwnie jest głęboko powiązana z kulturą europejską i zakorzeniona w jej glebie. Musimy zatem dobrze poznać europejskie korzenie, aby w pełni zrozumieć i dostrzec te wartości, które stanowią wspólne dziedzictwo wszystkich Europejczyków. Najpierw jednak trzeba pomyśleć nad znaczeniem niezbędnych pojęć. CZŁOWIEK TWÓRCĄ KULTURY W zdaniu Polska jest częścią Europy przekazujemy informację geograficzną: nasz kraj leży na kontynencie europejskim. Jeżeli jednak wypowiemy zdanie: Ten Polak jest w pełni Europejczykiem, mamy na myśli nie tylko to, że urodził się w Polsce, tzn. w Europie, lecz przede wszystkim podkreślamy, że ów Polak jest kimś wykształconym i wychowanym w kulturze europejskiej, że zachowuje się według wzorów wysoko cenionych w ramach tej kultury. Człowiek dwukrotnie się rodzi: jego natura jest uwarunkowana genetycznie, odziedziczona po przodkach, ale później kształtuje go cywilizacja i pierwotna natura człowieka może ulec zmianie. Inaczej pracował i odpoczywał człowiek prehistoryczny w epoce kamiennej, inaczej Egipcjanin, Izraelita, Grek czy Rzymianin. W odmiennych warunkach cywilizacyjnych powstawały różne kultury. Natura: 1) przyroda, 2) istota czegoś, 3) stan pierwotny, nieskażony cywilizacją, 4) charakter człowieka, 5) kategoria estetyczna; pojęcie to już w czasach starożytnych, w filozofii i estetyce antyku było wieloznaczne, pojmowane jako otaczający świat rzeczy i zjawisk (natura naturata) albo jako żywotna siła twórcza, oddziałująca na życie ludzi, zwierząt i roślin, na kształtowanie dzieł sztuki (natura naturans). Obydwa te znaczenia wykorzystywano w teoriach estetycznych, zmieniających się w czasie, np. od Arystotelesa podstawy klasycyzmu tworzy natura jako niezmienna istota rzeczy i zjawisk, przejawiająca się w wiecznych prawach i stałym porządku ich egzystencji; w XIX w. romantycy odrzucili klasycystyczną kategorię imitacji (naśladowania rzeczywistości), a naturę pojmowali jako twórczą siłę, dzięki której artyści powoływali do życia zjawiska niezwykłe i oryginalne. W języku potocznym używa się nieraz zamiennie pojęć cywilizacja i kultura, tymczasem zakres słowa cywilizacja jest w stosunku do kultury szerszy, a treść uboższa, człowiek może być cywilizowany, ale nie znaczy to kulturalny, np. jest wyposażony w najnowsze osiągnięcia techniczne, umie posługiwać

7 12 ŚWIAT STAROŻYTNY Cywilizacja (łac. civilis obywatelski ). Jest to ogół nagromadzonych dóbr materialnych, środków i umiejętności produkcyjnych oraz instytucji społecznych, czyli stan rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, uwarunkowany stopniem opanowania świata przyrody i rozwoju techniki przez człowieka. się skomplikowanymi urządzeniami, ale nie ma potrzeb duchowych, nie ceni dóbr kultury, nie dostrzega drugiego człowieka, jego rozwój jest uwarunkowany stanem techniki, nauki i produkcji. Cywilizacja w większym stopniu dotyczy świata materialnego niż duchowego. Jeżeli współcześnie używa się pojęć cywilizacja miłości albo cywilizacja śmierci, to jest w tych formułach wyraźna intencja pogłębienia treści słowa cywilizacja i nasycenia świata techniczno- -materialnego elementami duchowymi kultury. Kultura. Współcześni uczeni, definiując pojęcie kultury w różny sposób, zgodnie wskazują na trzy jej podstawowe składniki: z a c h o w a n i a człowieka, w z o r y (normy) tych zachowań oraz w y t w o r y człowieka. Kulturę tworzy więc człowiek: jego działalność (czyli praca, nauka, wierzenia, obyczaje, zabawa, twórczość artystyczna) dokonuje się i rozwija według wzorów i norm przyjętych w danej społeczności, np. na sposób i jakość pracy wpływa stan techniki i nauki, obyczaje i normy etyczne kształtuje dana religia lub ideologia, dzieła sztuki powstają zgodnie z przyjętymi kanonami piękna. Owocem tych zachowań i działań człowieka są wytwory kultury: język, literatura, teatr, muzyka, architektura i sztuki plastyczne (dzisiaj także film, programy TV), ale też lub przede wszystkim narzędzia i sprzęty domowego użytku, obyczaje domowe i towarzyskie, normy etyczne i prawo, obrzędy liturgiczne i zwyczaje religijne. Łacińskie słowo cultura znaczy uprawa. Nieco później Rzymianie nadali mu dodatkowy sens: kształcenie. To właśnie ono rozwijało człowieka, zapewniało wytwarzanie dóbr materialnych i duchowych. Potocznie słowo kultura kojarzy się z dziełami sztuki albo dorobkiem nauki, a więc ze światem materialnych i duchowych dóbr ludzkości. Spróbujmy te potoczne skojarzenia uściślić, przenosząc akcent z rzeczy i przedmiotów na człowieka, twórcę owych dóbr. Kultura bowiem istnieje wyłącznie przez człowieka i dla człowieka, w ramach pewnej grupy społecznej regionalnej, narodowej czy religijnej. Wyrazem kultura obejmujemy zatem o wiele więcej, niż się to mieści w potocznym użyciu słowa. Literatura jest częścią kultury i nie można jej w pełni odbierać bez zrozumienia kulturowych kontekstów, bez jasnej wizji okoliczności, które wpłynęły na kształt artystyczny danego dzieła, i bez zrozumienia dziedzictwa, z którego dzieło wyrasta. Ponadto, powtórzmy, kultura a więc i literatura powstaje, rozwija się, istnieje wyłącznie wśród ludzi i poprzez ludzi. Nawet największe dzieło sztuki jest martwe, jeżeli nie jest postrzegane i przeżywane przez odbiorców. Czy dla ciebie na przykład istnieje Iliada Homera, najważniejsze dzieło epickie starożytności? Na razie, jeśli jeszcze nie przeczytałeś nawet fragmentu, z pewnością dzieło to istnieje tylko jako pewna możliwość, jako szansa poznania i wzbogacenia osobowości albo wyłącznie (jeśli nie lubisz czytać) jako uciążliwe zadanie: lektura do przeczytania. Bez twego czynnego udziału Iliada Homera i każde inne arcydzieło sztuki europejskiej nie ożyje zostanie (dla ciebie!) martwe na zawsze. Fundamentem kultury jest zatem człowiek. Im wyższe i bardziej wysublimowane są jego działania, tym wyższa jest kultura, którą człowiek tworzy.

8 Źródła kultury europejskiej 13 ŚWIAT STAROŻYTNY Wiek Literatura i kultura Historia XIX VII Wschód (2000 ok. 800) Sumerowie p.n.e. Babilończycy Asyryjczycy Hebrajczycy Dekalog (pismo klinowe) hymny, bajki Gilgamesz Enuma elisz (pismo prasemickie) założenie Asyrii założenie Babilonu ok Mojżesz ok upadek Troi ok królestwo Dawida i Salomona IX/VIII (ok ) p.n.e. Izajasz Grecja epika: Homer, rapsodowie, hymny homeryckie Rzym 776 I olimpiada 753 założenie Rzymu 721 upadek królestwa Izraela VII/VI ( ) p.n.e. Jeremiasz Ezechiel Daniel liryka: Symonides, Tyrtajos, Safona, Anakreont Tespis Heraklit, Tales, Pitagoras 640 Solon 612 upadek Niniwy 586 upadek królestwa Judy Pizystrat w Atenach Cyrus w Persji 510 Rzeczpospolita Rzymska V ( ) p.n.e. ostatni prorocy Pięcioksiąg Księga Hioba dramat: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes Fidiasz Sokrates demokracja ateńska wojny perskie wojna peloponeska IV ( ) p.n.e. Księga Psalmów Platon, Arystoteles Praksyteles Macedonia: Filip II Aleksander Wielki III/II ( ) p.n.e. I (100 l) p.n.e. Księgi Machabejskie przekład grecki ksiąg hebrajskich epigramat: Kallimach, Teokryt uczeni aleksandryjscy antologia epigramatu początek poezji: II wojna punicka Liwiusz Andronikus 148 Macedonia prowincją rzymską Grakchowie Wergiliusz, Horacy Cycero, Juliusz Cezar 41 wojna domowa zabójstwo Cezara 31 bitwa pod Akcjum od 27 Oktawian August od 37 Herod Wielki królem Judei I (1 100) n.e. ewangelie Plutarch listy św. Pawła Apokalipsa św. Jana Owidiusz, Marcjalis Seneka, Tacyt Jezus Chrystus Tyberiusz Neron 70 zburzenie Jerozolimy II ( ) Marek Aureliusz Marek Aureliusz 177 edykt przeciw chrześcijanom III V ( ) Plotyn neoplatonicy św. Hieronim: Wulgata św. Augustyn Konstantyn Wielki 395 Teodozjusz Wielki dzieli imperium rzymskie na wschodnie i zachodnie 451 klęska Attyli 476 koniec państwa zachodniorzymskiego

9 14 ŚWIAT STAROŻYTNY DWA ŹRÓDŁA NASZEJ KULTURY Wytwory danej kultury, jak i jej rozwój mogą być zróżnicowane w rozmaitych krajach tej samej wspólnoty, np. europejskiej czy arabskiej, co zależy od wielu czynników historycznych, jest jednak coś, co stanowi podstawę kultury i jest niezależne od czasu. Europejską wspólnotę kulturową tworzy chrześcijaństwo, którego korzenie tkwią głęboko w Biblii, w kulturze judaistycznej (żydowskiej). Wielki wpływ na naszą wspólnotę wywarła także kultura starożytnych Greków i Rzymian szczególnie w zakresie filozofii, myśli politycznej, prawa, sztuki, literatury i kanonów piękna. Z dwóch starożytnych źródeł wypływa zatem kultura europejska: z kultury judeochrześcijańskiej i grecko-rzymskiej. Kiedy dziś myślimy o europejskim centrum kultury, przesuwają nam się przed oczyma obrazy wielkich stolic: Paryża, Londynu, Berlina, Wiednia, Rzymu. Europa jest tu: blisko Warszawy i w samej Warszawie czy w innych miastach, miasteczkach i wsiach polskich i europejskich. Przed wiekami jednak źródła kultury europejskiej wypływały w innych przestrzeniach: na Bliskim Wschodzie i na południowych krańcach dzisiejszej Europy, nad Morzem Śródziemnym. Dlatego właśnie stosuje się zamiennie z nazwą kultura europejska określenie kultura śródziemnomorska. Kiedy dzisiejszą Europę zarastały puszcze, ok. tysiąca lat przed narodzeniem Chrystusa, Judejczycy zbudowali w Jerozolimie świątynię Jedynemu Bogu i rozwinęło się królestwo Dawida i Salomona. Mieszkańcy tego królestwa, Izraelici, przekazywali ustnie historię swego narodu z pokolenia na pokolenie, sięgając pamięcią do Abrahama i Jakuba patriarchów rodu, a więc wiele wieków wstecz. Tak powstała Biblia, spisana dopiero wtedy, kiedy Hebrajczycy poznali pismo (od XIII w. przed Chr.). Kilka wieków później greccy poeci opiewali upadek Troi i powstało najsłynniejsze dzieło epickie Iliada. Działo się to w VIII w. przed Chr., po upływie paru wieków od upadku Troi, w czasie, kiedy w Jerozolimie wygłaszał płomienne mowy prorok Izajasz, a w Italii powstał Rzym, choć nikt jeszcze się nie domyślał, że kiedyś po wiekach powstanie literatura rzymska i nieśmiertelne ody stworzy Horacy, a rozkwit literatury greckiej będzie wówczas tylko wspomnieniem. Wszystko to możemy wyczytać z tablicy chronologicznej (zob. s. 13). Warto się jej dobrze przyjrzeć, uruchomić wyobraźnię i zapamiętać rzeczy ważne, np. takie: Biblia jest najstarszym źródłem kultury europejskiej, kultury grecka i rzymska rozwijały się później, tak Biblia, jak i dzieła Homera miały poprzedników: istniały już dzieła literackie w innych kulturach Wschodu. Biblia i kultura grecko-rzymska, inaczej antyczna, to powtórzmy dwa główne źródła kultury europejskiej, które wypływały w różnych miejscach i w różnym czasie, potem płynęły odrębnymi nurtami obok siebie, by zgodnie zasilać późniejsze strumienie kultury europejskiej. Już u progu naszej ery, w czasach Chrystusa i wczesnego chrześcijaństwa, te odrębne, niezależne nurty kulturowe przenikały się wzajemnie, czego ślady

10 Biblia 15 istnieją tak w pismach Nowego Testamentu, jak np. w dzisiejszej Grecji, gdzie obok siebie stoją zabytki architektury starogreckiej świątynie Zeusa i Ateny i wczesnochrześcijańskiej bazyliki i kościoły zbudowane i zdobione w stylu bizantyjskim. Ponadto, w mitach starożytnych dawnych kultur Wschodu, w księgach biblijnych i w mitach greckich lub rzymskich powtarzają się zbliżone motywy. Świat wyobrażeń i pojęć ludzi starożytnych był uwarunkowany czasem historycznym i stanem cywilizacji, dlatego jest podobny. Inna jednak była filozofia i religia w każdym z tych światów i właśnie te czynniki decydowały o odmienności kultur. Biblia CZYM JEST BIBLIA? Jest to najbardziej znana księga na świecie. Funkcjonuje w różnych społecznościach już ponad trzy tysiące lat, została przetłumaczona na około 1200 języków i narzeczy. Biblia zajmuje tak niezwykłe miejsce w dziejach i kulturze ludzkości, ponieważ uznawana jest świętość Ksiąg; w judaizmie i w licznych wyznaniach chrześcijańskich podstawą jest wiara w objawione Słowo Boże (łac. Verbum Dei), ale także ludzie niewierzący powszechnie uznają wartości moralne zawarte w Dekalogu i w księgach biblijnych. Doniosłość Biblii trzeba więc rozważać na płaszczyźnie religijnej, moralnej i kulturowej. Biblia jest także arcydziełem literatury światowej, ale jest ono szczególne z wielu względów: Biblia to nie tyle księga, ile cała biblioteka składająca się z wielu różnych ksiąg, różnych dzieł; powstawała w ciągu wielu wieków; księgi Biblii mają wielu autorów przekazujących Słowo Boże i wielu tłumaczy przekładających je na języki narodowe; autorzy biblijni posługiwali się różnymi formami wypowiedzi, różnymi gatunkami literackimi, niektóre fragmenty Biblii są niezwykle piękne, inne nie mają walorów literackich. Biblia, inaczej Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, to zbiór ksiąg religijnych judaizmu i chrześcijaństwa. Dla ludzi tych wyznań Biblia jest świętością: zawiera i przekazuje objawione Słowo Boże. Jednakże nawet dla wierzących Biblia jest dziełem teandrycznym (gr. theos 'bóg' + aner, w dopełniaczu andrós, 'człowiek'), czyli bosko-ludzkim: orędzie Boże zostało przekazane ludziom za pośrednictwem ludzi i to ze wszystkimi uwarunkowaniami kulturowymi ich epoki. W Biblii wyróżnia się Stary Testament i Nowy Testament (łac. testamentum 'przymierze'). Zbiór pism judaistycznych obejmuje księgi Starego Testamentu (skrót ST), zbiór pism chrześcijańskich Starego i Nowego Testamentu (skrót NT). Czas powstania obejmuje wiele wieków: najstarsze teksty Starego Testamentu powstały w XIII w. p.n.e., proces zaś narastania pism Starego Testamentu zakończył się w I w. p.n.e. Powstanie ksiąg Nowego Testamentu sytuuje się od 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa, kiedy zostały napisane najpóźniejsze księgi Ewangelia i Apokalipsa św. Jana. Biblia jest trójjęzyczna: teksty Starego Testamentu były pisane w języku hebrajskim, niektóre fragmenty w aramejskim i greckim. Teksty Nowego Testamentu w języku greckim, z wyjątkiem Ewangelii św. Mateusza, napisanej prawdopodobnie po aramejsku.

11 16 ŚWIAT STAROŻYTNY NAZWA I SKRÓTY Już starożytni Izraelici używali określenia Księgi lub Pismo, opatrując je przymiotnikiem święte. Dziś używamy zamiennie nazwy Pismo Święte lub Biblia (por. ang. the Bibel, fr. la Bible, niem. die Bibel), która pochodzi od greckiego słowa bibliós łodyga papirusu. Papirus, rodzaj trzciny rosnącej nad Nilem, był jednym z pierwszych materiałów piśmiennych. Później nazwa ta oznaczała zwój papirusu, księgę (gr. tó biblion, w l.mn. ta biblia). Słowo biblia znaczy więc dosłownie księgi. W literaturze pięknej często pojawia się symboliczne słowo Księga jako znak tajemnicy albo znak pism sakralnych. Dla ułatwienia w posługiwaniu się tekstami biblijnymi stosuje się powszechnie przyjęte skróty, których wykaz znajduje się w każdym wydaniu Biblii. Na przykład zamiast pisać: Księga Rodzaju, rozdział l, werset l 31, podajemy skrót: Rdz l, l 31, zamiast Księga Psalmów, psalm l, werset l: Ps 1, l. RÓŻNE POSTACI MATERIALNE Zanim Biblia dotarła do naszych czasów w postaci grubego tomu obejmującego około półtora tysiąca stronic, istniała w różnych innych postaciach, najpierw w formie ustnie przekazywanej tradycji, potem w postaci kamiennych tablic, zapisów wyrytych na materiale glinianym czy drewnianym, w postaci zwojów z wyprawionych skór pozszywanych w jedną całość i nawijanych na ozdobne drążki lub spisana na papirusie czy pergaminie (zob. rys. Droga Biblii, s. 17). Najstarszy papirus z fragmentem Ewangelii św. Jana, odnaleziony w Egipcie, pochodzi z lat Dochowane kodeksy (dzisiejsza postać księgi zszytej z kart) z pergaminu pochodzą z IV i V w. i zawierają prawie całe teksty Starego i Nowego Testamentu. WIELU AUTORÓW Prawie żadna księga Starego Testamentu nie została napisana przez jednego człowieka ani też jednorazowo. Pierwotny zapis rozszerzał się, rozrastał, uzupełniany nowymi komentarzami. Większość autorów pozostała anonimowa, a niektórym księgom przypisywano niewłaściwe autorstwo. W literaturach orientalnych autora kojarzono z problematyką, nie z poszczególnymi dziełami. Toteż księgi zawierające teksty prawne łączono zwykle z prorokiem Mojżeszem, twórcą prawa izraelskiego, księgi tzw. mądrościowe (najpiękniejsze literacko) z królem Salomonem, hymny i psalmy z królem Dawidem. Autorzy Nowego Testamentu, który powstał w ciągu jednego stulecia, są sobie współcześni lub należą do pokoleń sąsiadujących ze sobą, toteż w Ewangeliach i Listach Apostolskich znajduje odbicie ta sama historia i kultura. Jezus z Nazaretu, podobnie jak Sokrates, nie zostawił spuścizny literackiej. Czyny i słowa Chrystusa przekazali w ewangeliach Jego uczniowie. Trzy z nich autorstwa Mateusza, Marka, Łukasza nazywa się synoptycznymi (gr. sýnopsis wspólne spojrzenie ), gdyż zachodzi tu literackie podobieństwo, choć badacze odnotowali także wiele różnic w ujęciu konkretnych szczegółów.

12 Biblia 17

13 18 ŚWIAT STAROŻYTNY WKŁAD TŁUMACZY Biblia powstawała w trzech językach starożytnych, toteż najważniejszym problemem w jej upowszechnianiu były przekłady. Wzmożone zainteresowanie tekstem biblijnym wywołały spory wyznaniowe toczone w całej Europie w XV XVI w. (zob. s ). Wtedy też prowadzono liczne prace nad przekładami Biblii na języki narodowe. Przekłady Biblii. Najdawniejszym tłumaczeniem Starego Testamentu (III II w. p.n.e.) jest Septuaginta (czyli tłumaczenie siedemdziesięciu ) przekład na język grecki sporządzony w Aleksandrii dla Żydów, którzy posługiwali się wyłącznie tym językiem. Pierwotne chrześcijaństwo, przejmując od Żydów Stary Testament, posługiwało się właśnie Septuagintą. Przekładu całej Biblii na język łaciński dokonał w IV w. n.e. św. Hieronim. Sobór trydencki w XVI w. uznał ten przekład zwany Wulgatą za tekst wiarygodny i obowiązujący w kościele rzymskokatolickim. Wulgata była głównym źródłem, z którego korzystali późniejsi katoliccy tłumacze Biblii. Współcześni bibliści wracają do języków oryginalnych.. Kultura staropolska może się poszczycić aż sześcioma przekładami całego Pisma Świętego i wieloma tłumaczeniami jego części (np. Księgi Psalmów) lub fragmentów, co związane było z ruchem reformacji i walkami wyznaniowymi toczonymi w Europie w XV i XVI w. Wtedy zaistniało zapotrzebowanie na przekłady Biblii w językach narodowych. Najważniejsze przekłady polskie to: katolickie: Biblia królowej Zofii (inaczej: Biblia szaroszpatacka, XV w.), Biblia Leopolity (1561), Biblia Jakuba Wujka (NT, 1593, całość wydana pośmiertnie, 1599); innowiercze: Biblia brzeska (kalwińska, 1563), Biblia nieświeska (Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska, 1572), Biblia gdańska (luterańska; przekład przy współpracy kalwinów i braci czeskich, 1632). Następny siódmy przekład Biblii ukazał się dopiero po 333 latach, w postaci Biblii Tysiąclecia (1965), tłumaczonej z języków oryginalnych (skrót: BT). Pierwsi tłumacze podkreślali w tytułach, iż pracowali pilnie i przekładali wiernie. Ich wkład do rozwoju polszczyzny i podjęty trud są nie do przecenienia, zważywszy, że musieli znać różne języki, pokonywać opory nie ukształtowanego jeszcze ojczystego języka, szukać nowych słów dla wyrażenia niezwykłych treści. Trudna rzecz jest jeden język drugim dostatecznie wyrznąć skarżył się Jan Leopolita. Trudności tłumaczy uwydatnią się jeszcze wyraźniej, kiedy sobie uświadomimy, iż musieli posiadać także ogromną wiedzę i oczytanie w licznych komentarzach, gdyż przekładali oni dzieło, które czytano na szczególnych prawach religijnej egzegezy. Egzegeza (z gr. egzegésis wykładnia ) to dyscyplina teologiczna wykładająca Pismo Święte za pomocą metod naukowych (filologii, krytyki biblijnej, historii biblijnej, archeologii i in.). Zasady egzegezy (inaczej teologii biblijnej) wypracowuje hermeneutyka, czyli teoria rozumienia; hermeneutyka biblijna bierze pod uwagę język, tradycję nauczania Kościoła, różne inne kryteria, np. historyczne czy literackie (gatunek) i kryterium dogmatyczne, odpowiadające charakterowi Pisma Świętego jako Słowa Bożego. Hermeneutyka ustala zatem kryteria, na których podstawie Urząd Nauczycielski Kościoła (Magisterium Ecclesiae) wydaje sąd o sensie danego tekstu biblijnego. Nauka Kościoła ustaliła zatem reguły wyjaśniania sensów biblijnych: zasadniczo wyróżnia się sens dosłowny (literalny) i d u c h o w y Pisma; w tym ostatnim z kolei sens m o r a l n y ukazujący normy życia, eschatologiczny odnoszący się do zbawienia i życia pośmiertnego i t y p i c z n y (alegoryczny) ukazujący budowę i przesłanie zbawcze Pisma. ST zawiera znaki alegorie, będące zapowiedziami (typami) przyszłych wydarzeń NT, np. Adam jest typem Chrystusa (a tym samym alegoria ta odnosi się do historii zbawienia), Jerozolima jest alegorią Kościoła lub ojczyzny niebieskiej, Abraham poświęcający Izaaka zapowiada ofiarę Chrystusową. Ta wielorakość sensów ukrytych pod zewnętrzną powłoką przekazu dosłownego w Biblii nakładała wysokie wymagania tłumaczom. Toteż Jakub Wujek pisał: Słowa są jasne i do wyrozumienia łatwe, ale rzeczy samej głębokość i skrytość dowcip człowieczy przewyższa.

14 Biblia 19 BIBLIA W KULTURZE Biblia jest źródłem kultury najpierw w sferze religijno-moralnej: kształtuje odniesienia człowieka do transcendencji, otwiera na dialog z Bogiem, a przykazania Dekalogu stanowią podstawę stosunków międzyludzkich niezależnie od wyznania i światopoglądu; z kolei w sferze kulturowej jest natchnieniem myślicieli, artystów i pisarzy; inspiracją dla literatury, rzeźby, malarstwa, muzyki. Jest niewyczerpanym skarbcem wzorów osobowych i postaw, fabuł i anegdot, wątków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i stylistyki. Utrwalona w powszechnej świadomości pamięć obrazów i wersetów biblijnych powoduje, że stanowią one wspólny repertuar środków wyrazu, które poprzez literaturę wchodzą do języka potocznego. Np. Sodoma i Gomora, trąby jerychońskie, zamienić się w słup soli, owoc zakazany, ziemia obiecana, hiobowe wieści, salomonowa mądrość, wdowi grosz, szata godowa, dobry pasterz, panny głupie i panny mądre, światło pod korcem, arka przymierza. Szczególną rolę odegrało Pismo Święte w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego, kiedy to Biblia była niepodważalnym autorytetem. Inspiracje i nawiązania do Biblii są trwałe cała literatura polska jest głęboko zakorzeniona w tradycji chrześcijańskiej od Bogurodzicy do pisarzy i poetów współczesnych. Biblia jest dobrem powszechnym, kulturowym dziedzictwem literatury europejskiej i światowej wszystkich czasów. Oto niektóre arcydzieła nawiązujące do Biblii: Józef i jego bracia Tomasza Manna, Zmartwychwstanie Lwa Tołstoja, Mistrz i Małgorzata Michała Bułhakowa, Pamiętniki Adama i Ewy Marka Twaina, Na wschód od Edenu Johna Steinbecka, Austeria Juliana Stryjkowskiego. LITERACKOŚĆ BIBLII (JĘZYK I KONTEKST) Księgi Biblii są zredagowane w języku obrazowym i poetyckim, według reguł twórczości artystycznej: słowo, rytm, symbol, obraz czy gatunek zwielokrotniają sens. Aby dotrzeć do jego najgłębszych warstw, trzeba otwierać tekst biblijny za pomocą takiego samego klucza, jaki służy do odkrywania sensu w dziełach literackich, wspartego jednak rozumieniem kultury starożytnego Wschodu. Nie można bowiem zrozumieć sensu przekazu biblijnego, jeśli się nie rozumie uwarunkowań kulturowych: historii, wyobrażeń, obyczajów środowiska, w którym powstawały dane księgi. Współczesny człowiek dysponuje rozległą wiedzą i precyzyjnym językiem naukowym, którym umie nazwać każde zjawisko w sferze zjawisk przyrodniczych, psychicznych bądź duchowych. Ludzie starożytni mieli ograniczony i bardzo różny od naszego zasób wyobrażeń o świecie i człowieku, nie dysponowali pojęciami abstrakcyjnymi. Trudne zjawiska z zakresu filozofii, teologii, etyki wyrażali nie wprost: posługiwali się symbolami, przenośniami, alegoriami (zob. s. 95), obrazami, odwoływali się do opowiadania, przypowieści, przykładu.

15 20 ŚWIAT STAROŻYTNY GATUNKI CZY RODZAJE LITERACKIE? Niezwykłość Biblii polega na tym, że przekazuje jeden system filozoficzno- -moralny (dla wierzących jedno spójne i konsekwentne orędzie Boże) wypowiedziany w różnym czasie, przez różnych ludzi, w różnych formach bardzo urozmaiconych gatunkowo. Bibliści nie stosują tego terminu, lecz posługują się dla określenia gatunku pojęciem rodzaju literackiego. I tu rodzi się kłopot terminologiczny: ten sam termin znaczy co innego w nauce o literaturze i w biblistyce. Gatunki biblijne. Współczesna biblistyka dzieli księgi biblijne na: historyczne mądrościowe prorockie poemat epicki dialog filozoficzny mowa religijna saga rodowa monolog filozoficzny kazanie opowiadanie historyczne pieśń miłosna wyrocznia kronika przypowieść przekleństwo nowela dydaktyczna przysłowie lamentacja (tren) zbiór praw aforyzm list psalm (hymn, pieśń, modlitwa) apokalipsa Literaturoznawcze myślenie o rodzajach literackich wywodzi się z kultury greckiej: w szkole poznajemy lirykę, epikę i dramat i przyporządkowane im gatunki. Ich nazwy nie są nam obce, znamy je z różnych przekazów literackich powstałych w różnych epokach. Terminy te nie zawsze przystają do tekstu biblijnego, gatunek literacki jest bowiem pojęciem historycznym, ulega ewolucji w czasie; termin gatunkowy (np. epos) określa całkiem inne rzeczywistości literackie w różnych epokach. Często dzieje się tak, że teksty biblijne opatryje się nazwami gatunkowymi, które powstały jako określenie znacznie późniejszych utworów literackich, np. saga rodowa, nowela, albo na odwrót gatunki typowo biblijne, jak lamentacje (treny), przypowieść, apokalipsa, trwają i funkcjonują w kulturze, choć nazywa się tymi terminami zupełnie inne rzeczywistości literackie niż pierwotne w księdze biblijnej. Księga Apokalipsy mówi wprawdzie o Sądzie Ostatecznym, ale jest on znakiem nadziei i bramą zbawienia, podczas gdy w potocznym rozumieniu apokalipsa kojarzy się z katastrofą i w takim znaczeniu pojawiają się najczęściej nawiązania do tego gatunku w literaturze, zwłaszcza współczesnej. Przyjrzyjmy się bliżej innym gatunkom o rodowodzie biblijnym, np. jak funkcjonowały lamentacje, czyli treny. Treny (grec. threnoi), znane pod nazwą Lamentacje (łac. lamentationes), są jak pisze tłumacz Czesław Miłosz krzykiem z głębokości (de profundis) i stanowią odpowiednik Księgi Hioba, tyle że mamy tu do czynienia z nieszczęściem nie jednostki, ale całego kraju, nieszczęściem przyniesionym przez historię. Przez długie wieki autorstwo Trenów przypisywano Jeremiaszowi, dziś jest to wątpliwe, choć z pewnością pisał Treny ktoś, kto przeżył oblężenie i upadek Jerozolimy. Księga Lamentacji zawiera 5 trenów, z których 4 mają budowę akrostychu każda strofa zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego (jest ich w alfabecie 22). Wspólny dla całości jest także ton religijno-patriotyczny: ogrom klęski i zburzenie świątyni powodowały odejście od Jahwe wielu Izraelitów. Autor Trenów, chcąc nawrócić swój naród, przypomina, że klęska była karą za grzechy, i budzi wiarę w przyszłe odrodzenie.

16 Biblia 21 Podobnie dzieje się z klasyfikacją gatunków biblijnych. Współczesna biblistyka wprowadza własne reguły klasyfikowania gatunków, a raczej rodzajów literackich, taką bowiem nazwę powtórzmy stosuje się w biblistyce zamiast terminu gatunek. Dzieli więc pisma biblijne na księgi historyczne, mądrościowe i prorockie, a w ramach tych kategorii opisuje rodzaje literackie, czyli poemat epicki, kronikę, nowelę albo pieśń, przypowieść, psalm itd. (jak w podanej tabeli). Dzieje się tak, ponieważ nie przystają do ksiąg biblijnych klasyfikacje dziś powszechnie stosowane, np. podział na poezję i prozę czy rodzaje lirykę, epikę i dramat. W starożytnych tekstach nie ma bowiem wyraźnego rozgraniczenia między poezją a prozą. Są wprawdzie w Biblii teksty silniej zrytmizowane i zorganizowane poetycko, o wyjątkowym nastroju (np. Księga Psalmów, Księga Koheleta) zazwyczaj określane jako biblijne poematy liryczne lub dialogowe, o wyraźnym napięciu dramatycznym (np. Księga Hioba) przypominające rodzaj dramatu lub opisujące dzieło stworzenia czy opowiadające historie rodowe (Księga Rodzaju) biblijne poematy epickie, nie można jednak objąć terminami literackimi wszystkich ksiąg biblijnych, które istnieją w kulturze ze względu na swe teologiczne funkcje, co najwyraźniej uświadamia przypowieść. Przypowieść, inaczej: parabola (gr. parabole 'zestawienie obok siebie') jest utworem narracyjnym, typowym gatunkiem literatury moralistycznej. Gatunek ten pojawia się w literaturze wszystkich czasów od prastarej baśni, mitu do współczesnych powieści. Istotą przypowieści jest niesamodzielna i schematycznie ukształtowana fabuła, której jednak każde ogniwo jest znaczące i każde trzeba wyjaśniać w powiązaniu z całością przekazywanej nauki. Postaci i zdarzenia przedstawione w przypowieści istnieją po to, aby wyjaśnić nadrzędne prawdy uniwersalne: moralne, filozoficzne czy religijne. Przypowieść, jak mówi grecka nazwa, zestawia dwie rzeczywistości pierwsza jest obrazem życia codziennego (świat przedstawiony), druga nie jest uchwytna zmysłowo, znajduje się w sferze pojęciowej (religijnej czy moralnej np. dobro lub zło, wina i odpowiedzialność człowieka). Termin przypowieść pojawia się w Biblii około stu razy, właściwych przypowieści jest jednak znacznie mniej. Autorzy biblijni określają bowiem tym mianem różne gatunki pokrewne, pełniące także funkcje dydaktyczne, np. przysłowia i sentencje lub porównania i podobieństwa, zaczynające się zwykle formułą: Królestwo niebieskie podobne jest do... albo Z czym porównamy Królestwo Boże? (np. Mk 4, 30). KSIĘGA CZY ARCYDZIEŁO? O Biblii mówi się niekiedy zwyczajnie, jak o innych wielkich zdobyczach ludzkości, że jest arcydziełem literatury powszechnej. Tak jest w istocie: o głębi i urodzie tekstu biblijnego decyduje bogactwo treści i sposób przekazu język i styl biblijny nasycony wieloznaczną symboliką, metaforą, alegorią i paradoksalnie w wielu księgach niezwykła prostota i jasność. Jednakże Biblia istnieje w kulturze przez całe tysiąclecia nie tylko i nie przede wszystkim ze względu na lite- Przykłady biblijnych tytułów: O stworzeniu człowieka W. Oszajcy, Ofiara Izaaka A. Rudnickiego, Kain i Abel K. Iłłakowiczówny, Potop A. Słonimskiego czy H. Sienkiewicza, Wieża Babel i Żona Lota W. Szymborskiej, Drugie szczęście Hioba A. Kamieńskiej, Przymierze Z. Kossak-Szczuckiej, Jonasz oraz Jezus z Nazarethu R. Brandstaettera, Judasz z Kariothu K.H. Rostworowskiego, U wrót doliny Z. Herberta i inne.

17 22 ŚWIAT STAROŻYTNY rackie walory. Bywa czytana jako księga spraw człowieczych, w której ciągle od nowa podejmowane jest pytanie o godność i sens ludzkiej egzystencji, ale przede wszystkim istnieje w kulturze jako Pismo Święte pełne Bożych tajemnic, które najpierw skupiało wokół siebie lud wybrany Izraelitów, później chrześcijan i do dziś funkcjonuje w wielu wyznaniach judaistycznych i chrześcijańskich, w lekturze wspólnej, liturgicznej i indywidualnej. Kontynuacje i nawiązania do Biblii są wielorakie. W licznych dziełach pisarzy i artystów różnych czasów, ludzi o rozmaitych światopoglądach nie wygasa pamięć sakralności tekstów biblijnych. Aby sobie to uświadomić, wystarczy porównać obecność w kulturze odniesień do literatury antycznej i do Biblii. Jeżeli postaci z mitów greckich, np. Syzyfa, Prometeusza czy Zeusa, istnieją w literaturze jako znaki pewnych idei humanistycznych lub estetycznych, to postaci biblijne, np. Abrahama i Dawida, Łazarza i Judasza, Piotra czy Jezusa z Nazaretu, nie tracą łączności z Księgą: zawsze wskazują na wartości religijne lub etyczne, nawet wtedy, jeżeli zostały użyte w celu polemicznym, a nawet bluźnierczym. Nawiązania do Biblii mogą być jawne i bezpośrednie lub ukryte i pośrednie. Przykładem pierwszych są tytuły manifestujące związki z Biblią albo też łatwo czytelne aluzje czy symbole. Wiele jednak utworów bezpośrednio tych powiązań nie ujawnia, jak np. Psalm o powrocie Tadeusza Nowaka, który wprawdzie tytułem zwraca uwagę czytelnika na obecność korzeni biblijnych w przedstawionym obrazie świata, ale znajdują się one głęboko pod powierzchnią utworu, a na plan pierwszy wysuwają się motywy antyczne. Takie utwory wymagają wnikliwej analizy, by dotrzeć do pełnego sensu. Pod uwagę trzeba wziąć także stylizacje biblijne. Różne mogą być sposoby stylizowania gatunku, rytmu czy języka biblijnego. Wśród stylizacji gatunkowych wyróżniamy: p a s t i s z, czyli wierne naśladowanie danego gatunku; p a r a f r a z ę, czyli swobodną przeróbkę, zachowującą jednak podstawowe właściwości gatunkowe tak, iż można je rozpoznać; trawestację, czyli przeróbkę utworu poważnego zmierzającą do degradacji (obniżenia tonu) jego stylu; trawestacja jest odmianą parodii, która ośmiesza dany utwór czy gatunek, np. poprzez zwyczajność treści lub język zasadniczo sprzeczny z charakterem naśladowanego dzieła. Symbol religijny wskazuje zawsze na pewną hierarchię wartości (duchowych, moralnych), pośród których wartością podstawową i najwyższą jest Bóg. Odwołajmy się do przykładu. Walka Hektora z Achillesem, bohaterów Iliady, jest pojedynkiem dwóch równych sobie herosów, choć tylko jeden zwycięża. Każdemu jednako pomagają bogowie. Starcie odbywa się poza sferą wartości religijnych i moralnych, liczy się tylko męstwo bohaterów i przebiegłość oszukujących się po ludzku bogów. Walka Dawida z Goliatem jest nie tylko obrazem nierównego starcia, w którym słaby Dawid staje naprzeciw potężnego Goliata. Ten pojedynek rozgrywa się w świecie wartości moralnych: sprawiedliwy zwycięża niesprawiedliwego. Dawid wie, że odniesie zwycięstwo w nierównej walce, gdyż modli się i wierzy Bogu. W świecie Dawida najwyższą wartością jest Bóg. Symbol walczącego Dawida, wyrwany z przestrzeni aksjologicznej, która go tłumaczy, zawisa w próżni. Nawet jeśli ktoś zna opowieść o Dawidzie, lecz nie pojmuje jego świata wartości, nie może zrozumieć, na czym polega siła Dawida i płynąca

18 Biblia 23 z niej ufność. W takim odbiorze symbol Dawida traci swoją moc działania: proca i pieśń na ustach w starciu z uzbrojoną potęgą to zbyt mało, aby postać Dawida budziła szacunek, nie była śmieszna. Nawet na lekcjach języka polskiego nie można ograniczyć się do literackiego wymiaru Biblii, gdyż symbolika biblijna pozbawiona religijnych znaczeń nie stanowi odpowiedniości wobec biblijnych odniesień w utworach literackich. Toteż ucząc się czytania tekstów literackich i rozumienia zjawisk kulturowych, musimy mieć na uwadze Biblię, która powinna zaistnieć na dwa sposoby: jako t e k s t i jako k o n t e k s t, gdyż z jednej strony księgi biblijne zostały wypowiedziane językiem symbolicznym, wyrażającym złożony sens i trzeba umieć go odczytywać, z drugiej zaś język artystyczny literatury i cała kultura wiele zawdzięczają Biblii. Zdanie Biblia jest arcydziełem literatury powszechnej wyraża więc niepełną prawdę. Biblia jest przede wszystkim Księgą księgą ludzkiego losu, księgą mądrości, księgą sakralną, świętą. I w tym znaczeniu stosowany jest w literaturze i kulturze symbol księgi. Wskazówki bibliograficzne TEKSTY Biblia, to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, według łacińskiego przekładu (...) z dokładaniem tekstu żydowskiego i greckiego, przez D. Jakuba Wujka, Kraków Pismo święte Starego i Nowego Testamentu (...), oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 1, Poznań Warszawa 1965, wyd. 4, Poznań Warszawa 1984 (i wyd. nast.). Pismo święte Starego i Nowego Testamentu (...), oprac. zespół pod red. M. Petera i M. Wolniewicza, wyd. 2 popr., Poznań, t. I 1982, t. II 1984, t. III OPRACOWANIA R. Brandstaetter, Krąg biblijny, Warszawa 1977, 1986 i nast. K. Bukowski, Biblia a literatura polska, Warszawa 1984; wyd. 2 popr. i uzupełn. Poznań A. Kamieńska, Twarze Księgi, Warszawa 1981, A. Kamieńska, Na progu słowa, Poznań J. Kudasiewicz, Biblia, nauka, historia, Kraków A. Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa A. Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Nowy Testament, Warszawa SŁOWNIKI D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa D. Fouilloux, A. Laglois i in., Kultura biblijna. Słownik, Warszawa W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. K. Romaniuk, Poznań Przewodnik po Biblii, redakcja naukowa David i Pat Alexander, konsultacja naukowa wydania polskiego W. Chrostowski, M. Wojciechowski, przekład i redakcja T. Mieszkowski, wyd. 5, Warszawa 1999.

19 24 ŚWIAT STAROŻYTNY Korynt. Świątynia Apollina

20 Kultura antyczna 25 Kultura antyczna UWERTURA DOSKONAŁOŚCI Kiedy myślimy o sztuce starożytnej, przed oczyma pojawiają się nam wspaniałe świątynie starogreckie lub rzeźby bogów i ludzi, które do dziś stanowią wzór piękna. Sztukę grecką uznano za wzorzec doskonały, klasyczny. Jak powiedział współczesny pisarz, Jan Józef Szczepański, Grecja Homera i Fidiasza, Grecja Sofoklesa, Sokratesa i Platona spełnia zadanie uwertury jest prologiem zawierającym wszystkie tematyczne motywy, wszystkie wzorcowe formy realizowanej na tysiące sposobów doskonałości. Klasycyzm. Sztuka starożytna grecko-rzymska na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały klasyczny (łac. classicus 'wyuczony w klasie, wzorowy, pierwszorzędny'). Dlatego terminem klasycyzm określa się nie tylko twórczość antyczną, ale i wszystkie późniejsze prądy artystyczne oparte na jej wzorach. Do końca XVIII w. trwały kanony piękna wykształcone w kulturze greckiej i rzymskiej. Klasycyzm jest uniwersalny: dzisiaj także możemy wskazać poetów odwołujących się do tej formacji, np. Czesław Miłosz (zob. s. 253) albo Zbigniew Herbert (zob. s. 232). Kultura i literatura grecka kojarzą nam się głównie z Atenami. Właśnie tam, w V i IV w. p.n.e., nastąpił rozkwit filozofii, niezwykłą harmonię osiągnęły rzeźba i architektura, powstały największe dokonania dramatu i teatru, zrealizował się nieosiągalny później ideał ustroju społecznego demokracja ateńska. Był to złoty wiek kultury greckiej. A jednak taki sposób myślenia jest uproszczeniem. Na wspomnianą wyżej uwerturę składają się tony z całej Grecji i z różnych okresów historycznych (o czym poucza tablica chronologiczna). Grecja nigdy nie stanowiła jednolitego organizmu państwowego; obok siebie współistniały różne państwa-miasta rozsiane po całym Półwyspie Peloponeskim, u wybrzeża Azji Mniejszej (właśnie stamtąd pochodził Homer) i na wyspach Morza Egejskiego. Dorobek literatury greckiej obejmuje poetów z całej Hellady, od wybrzeży Azji Mniejszej do południowej Italii. Rzeźby postaci bogów i ludzi między sobą się w ogóle nie różnią: są pełne harmonii i piękna, proporcjonalne i wyraziste. W mitach greckich istniała wprawdzie święta przestrzeń góra Olimp gdzie mieszkali bogowie, ale równie często przebywali oni wśród ludzi: przestrzenie sacrum i profanum 1 nie miały wyraźnych granic. Pierwiastki bosko-ludzkie były w kulturze greckiej przemieszane, a początki tego zacierania granic między światem ludzi i bogów stworzył mit. 1 Sacrum (łac. 'świętość, boskość') i profanum (łac. pro 'przed' + fanum 'miejsce poświęcone' przeciwieństwo sacrum, sfera tego, co świeckie).