UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH WYDZIAŁ FILOLOGICZNY Instytut Języka Polskiego CLAUDIO SALMERI Style przekładu w perspektywie komunikacji międzykulturowej (angielskie i włoskie tłumaczenie Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza) Praca doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. UŚ dr hab. Ewy Sławkowej Katowice 2011

2 Podziękowania Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do Pani Profesor Ewy Sławkowej za sugestię tematu pracy i cenne wskazówki udzielane mi podczas pisania. Poczynione przez nią celne uwagi i sugestie znacząco wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej rozprawy.

3 Spis treści Wstęp...str. 1. Cześć teoretyczna I. Przegląd teorii translatologicznych na przestrzeni wieków...str Starożytność i średniowiecze...str Okres renesansu...str Wiek XVII i XVIII...str Wiek XX...str Podejście strukturalistyczne (lata pięćdziesiątych i sześćdziesiątych) i antropologiczne (lata trzydzieste czterdzieste)...str Poststrukturalizm: teorie tekstowe i pragmatyczne w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Studia traduktologiczne (Translation Studies)...str Kognitywizm...str. 48. Podsumowanie...str. 51. II. Krytyka przekładów dzieł Witolda Gombrowicza na języki obce i jego zagraniczna recepcja...str. 56. Podsumowanie...str. 88.

4 Studium analityczne III. Problem ekwiwalencji stylistycznej w przekładach Trans-Atlantyku na język angielski i włoski. Zagadnienie stylizacji archaicznej i gawędy jako gatunku literackiego...str Archaizmy fonetyczne...str Archaizmy składniowe...str Archaizacja leksykalna (wyrazowa)...str Archaizmy fleksyjne...str Archaizmy frazeologiczne...str Podsumowanie...str IV. Postawa translatorska autorów przekładów. Źródła (nie)inspiracji...str Podsumowanie...str Zakończenie. Konkluzje ogólne...str Bibliografia...str Słowniki, opracowania encyklopedyczne...str Bibliografia internetowa...str. 189.

5 Wstęp Tłumaczenie powinno przypominać szybę, całkowicie przezroczystą, tak aby czytelnik nie zauważał jej istnienia Nikołaj Gogol Temat mojej pracy mieści się w szerokim kręgu problematyki dotyczącej,,(...) przekładu artystycznego, zwanego też niekiedy literackim 1, który będę rozpatrywał w kontekście teorii komunikacji międzykulturowej. Najprostsza definicja przekładu głosi, że jest to,,procedura lingwistyczna polegająca na zastąpieniu tekstu w języku wyjściowym tekstem w języku docelowym przy zachowaniu relacji ekwiwalencji 2. Według słów A. Legeżyńskiej 3, przekład literacki można zasadniczo sprowadzić do potrzeby komunikacji pomiędzy wspólnotami społecznymi. Jego główna funkcja to: pośrednictwo między narodami, epokami i czasoprzestrzenią. Zdaniem zaś K. Dedeciusa 4, przekład jest jedną z najbardziej rzadkich misji, ponieważ wyświadcza bardzo pożyteczną przysługę narodom, które często nie znają i nie rozumieją się. Wielką rolę przekładu we współczesnym świecie podkreśla również J. Pieńkos 5, według którego tłumaczenie jest jednym z najważniejszych przekazicieli komunikacji językowej i jednym z najbardziej skutecznych środków, które gwarantują prawdziwą współpracę narodów w skali światowej. Ułatwia dostęp do wielkich utworów, przyczynia się do pojmowania 1 M. Krysztofiak, Przekład literacki we współczesnej translatoryce, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 1996, str Tezaurus terminologii translatorycznej, PWN, Warszawa, 1993, str A. Legeżyńska, Tłumacz i jego kompetencje autorskie, PWN, Warszawa, 1986, str K. Dedecius,,,Uwagi o teorii i praktyce przekładu artystycznego, [w:] S. Pollak, red., Przekład artystyczny: o sztuce tłumaczenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1975, str J. Pieńkos, Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, PWN, Warszawa, 1993, str

6 tożsamości kulturowej danego narodu. Tłumaczenia łagodzą przeciwności, obalają bariery, eliminują urazy, twierdzenia wyższości, uczą tolerancji oraz umiejętności współżycia 6. A. Kowalewska pisze w swoim artykule Problematyka przekładu stylu literackiego 7, że przekład literacki z uwagi na walory artystyczne i kulturowe literatury stanowi zawsze obiekt najsurowszej krytyki, jednak jego problematyka nie doczekała się jeszcze precyzyjnego opracowania w ramach teorii przekładu. Kowalewska pisze dalej:,,być może z powodu braku wyczerpującej definicji stylu literackiego nie określono też dokładnie skutecznych metod analizy stylistycznej ani nie opisano w wyczerpujący sposób faz procesu przekładu artystycznego (...) 8. Jak pisze Maria Krysztofiak w swoim Przekładzie literackim we współczesnej translatoryce,,,istotnym zadaniem przekładu jest oddanie nie sensu, lecz zaznaczenie najbardziej intymnych relacji i pokrewieństwa między językami oraz ukazanie własnych możliwości; chodzi tu o szczególny przypadek konwergencji polegającej na tym, że języki nie są względem siebie obce a priori, lecz pominąwszy wszelkie historyczne odniesienia spokrewnione w tym, co chcą wyrazić 9. Podobne idee i postulaty badawcze odnajdujemy także we współczesnej teorii komunikacji kulturowej, która swoim zasięgiem obejmuje wszelkie oddziaływania między różnymi kulturami mające na celu nawiązanie kontaktów pomiędzy nimi i wzajemne poznanie 10. Brak tych kontaktów może prowadzić do nieznajomości innych kultur i w konsekwencji do kolizji komunikacyjnych i szoku kulturowego. Może również prowadzić do nieporozumień i konfliktu kultur 11. Często oddziaływania o charakterze kulturowym czy językowym ograniczają komunikację i interakcję grup kulturowych. Fenomen ten nosi nazwę bariery kulturowej, której przełamanie jest głównym zadaniem tłumacza. Po raz pierwszy pojęcie komunikacji międzykulturowej (ang. intercultural communication 12 ) zastosowano w latach 50., kiedy to,,amerykańscy antropologowie 6 Więcej o tym w: J. Mikułowski Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Universitas, Kraków, 2007, str , oraz T. Walas, red., Narody i stereotypy, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków, A. Kowalewska,,,Problematyka przekładu stylu literackiego, [w:] K. Hejwowski, red., Kulturowe i językowe źródła nieprzekładalności, Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Olecko, A. Kowalewska, ibid., str M. Krysztofiak, Przekład literacki we współczesnej translatoryce, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 1996, str J. Mikułowski Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Universitas, Kraków, 2007, str A. Kapciak, L. Korporowicz i A. Tyszka, red., Komunikacja międzykulturowa: zbliżenia i impresje, IK, Warszawa, W. B. Gudykunst,,,Intercultural Communication Theories, [w:] idem, red., Cross-Cultural and Intercultural Communication, Sage Publications Ltd., London, 2003, str

7 Edward T. Hall, Ruth i John Useem zaczęli się specjalizować w kształceniu, jak skutecznie komunikować się z ludźmi innych kultur 13. Bardzo zwięźle przedstawioną wyżej problematykę ujęła to B. Kielar, pisząc, że,,tłumacz pełni rolę pośrednika językowego, (...) pośrednika komunikacyjnego i kulturowego, ponieważ ma doprowadzić do porozumienia między ludźmi nieznającymi wspólnego języka i żyjącymi w kontekście różnych kultur 14. I w takiej właśnie perspektywie będę analizował przekład powieści Witolda Gombrowicza Trans-Atlantyk na język angielski i włoski. Będę zatem próbował odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu oba przekłady Trans-Atlantyku, a także każdy z nich z osobna, bierze udział w dialogu kultur. Będę także zastanawiał się nad tym, w jaki sposób tłumaczenia dzieła Gombrowicza mogą przyczynić się do przybliżania zachodnioeuropejskiemu czytelnikowi polskiej kultury i zapoznawania go z najważniejszymi elementami jej paradygmatów myślowych. * * * Część teoretyczna niniejszej rozprawy zawiera przegląd głównych teorii i koncepcji translatorskich oraz krytykę przekładów i zagranicznej recepcji utworów Witolda Gombrowicza. Część analityczna, na podstawie analizy porównawczej Trans-Atlantyku z jego angielskim i włoskim tłumaczeniem, przedstawia problem ekwiwalencji stylistycznej, czyli relacji równoważności nacechowania stylistycznego tekstu oryginału i tekstu przekładu 15, skupiając uwagę przede wszystkim na zagadnieniu stylizacji archaicznej oraz problemie gatunku literackiego. Celem mojej pracy jest również przedstawienie zagadnienia ekwiwalencji językowej oraz granic przekładalności. Nie sposób nie zgodzić się z oczywistym stwierdzeniem B. Ilka, który w swoim artykule Granice ścisłości znaczeniowej w tłumaczeniu literatury pięknej pisze, że mimo iż precyzja w tłumaczeniu jest zawsze wymagana w tekstach technicznych i specjalistycznych precyzja ta również ma swoją rolę i znaczenie w tłumaczeniu artystycznym 16. Analiza porównująca tłumaczenia z oryginałem ma sens tylko wtedy, 13 J. Mikułowski Pomorski, ibid., str B. Z. Kielar,,,O tłumaczeniu tekstów specjalistycznych, [w:] eadem, red., Problemy komunikacji międzykulturowej lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka, Graf-Punkt, Warszawa, 2000, str Tezaurus terminologii translatorycznej, PWN, Warszawa, 1993, str B. Ilek,,,Granice ścisłości znaczeniowej, [w:] S. Pollak, red., Przekład artystyczny: o sztuce tłumaczenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1975, str

8 kiedy jest całościowa, kiedy nie ogranicza się tylko do ukazania błędów, ale kiedy uwidacznia strategię przekładową tłumacza i środki użyte do pokonania przeszkód w procesie translacji. Moja analiza będzie miała charakter szczegółowy, ponieważ nie chcę ograniczać się do wyrażenia pochopnej opinii o przekładach, która dotyczyłaby jedynie kwestii tłumaczenia zasadniczego wątku powieści. Uważam, że analiza krótkich fragmentów tekstu (ich poziomu leksykalnego, składniowego, frazeologicznego) jest relewantna, ponieważ główne problemy, na które natrafiają tłumacze, dotyczą poziomu mikrotekstu. Analiza tekstów pomaga w zrozumieniu problemów, które stawia się tłumaczom i w jaki sposób oni je rozwiązują. Ponadto, ta weryfikacja ukazuje, które z tłumaczeń Trans-Atlantyku jest najbardziej zbliżone do tekstu źródłowego i od czego zależą niektóre niedoskonałości. Na istotne znaczenie badania w krytyce translatologicznej właśnie poszczególnych elementów tekstu zwraca uwagę również D. Zivanović 17. To te pojedyncze części składowe stanowią podstawę każdego tekstu, jednak swojego pełnego i prawdziwego znaczenia nabierają w kontekście, poprzez złączenie i relacje z innymi elementami 18. Przekład artystyczny powinien zaczynać się od tych małych jednostek tekstu, mając zawsze na uwadze relacje między nimi i ich funkcję w tekście. Rozpoczynam swoją pracę od rozdziału poświęconego teorii, ponieważ uważam, że przed rozpoczęciem szczegółowej analizy, krytyk powinien przedstawić własne podejście do danej teorii przekładoznawczej, z którą na co dzień obcuje i z którą w jakimś sensie się identyfikuje. Moja praca badawcza, poza wstępem i zakończeniem, dzieli się na cztery rozdziały. Każdy rozdział zamykam konkluzjami. W nich wysuwam ogólne wnioski, które są ponownie rozważane, skrótowo, w zakończeniu. W pierwszym rozdziale zarysowuję historię ewolucji i charakterystykę poszczególnych teorii i koncepcji translatologicznych z perspektywy rozwoju językoznawstwa przedstrukturalistycznego, strukturalistycznego i poststrukturalistycznego (ze szczególnym uwzględnieniem kognitywizmu). Będę próbował zatem pokazać, jak ewolucja metodologii językoznawczych wpływa na rozwój teorii i koncepcji translatologicznych i jak z kolei te koncepcje wpływają na praktykę przekładową. Drugi rozdział poświęcam krytyce przekładów i zagranicznej recepcji dzieł Witolda Gombrowicza. W mojej analizie skupiam się jedynie na tłumaczeniach twórczości 17 D. Zivanović,,,Granice możliwości w przekładzie, [w:] S. Pollak, red., Przekład artystyczny: o sztuce tłumaczenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1975, str Nie należy lekceważyć drobnostek, bo od nich zależy doskonałość Michał Anioł. 4

9 pisarza na główne języki europejskie. Należy podkreślić fakt, że Gombrowicz, uważany obecnie za jednego z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku, okrzyknięty przez czeskiego pisarza Milana Kunderę,,(...) jednym z trzech lub czterech największych pisarzy po śmierci Prousta 19, na początku swojej działalności literackiej był całkowicie niedoceniony. Dopiero później, dzięki,,promocyjnemu działaniu kilku europejskich intelektualistów oraz dzięki wystawieniom swoich sztuk teatralnych, został zauważony i jest dziś tłumaczony na ponad 30 języków. Jego utwory literackie stanowią jeden z nielicznych wyrazistych znaków rozpoznawczych literatury polskiej oraz wniosły wkład w literaturę światową. Włoskie tłumaczenie Trans-Atlantyku, zostało wydane w roku 1971, o 23 lata wcześniej niż angielskie, ponieważ,,witold Gombrowicz stał się we Włoszech pisarzem kultowym już na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Popularność, ograniczona do wąskiej elity, pozostawiła także pewne ślady w kulturze masowej. Okazją do przypomnienia jego postaci była w 2004 roku seria imprez rocznicowych w Instytucie Polskim w Rzymie. (...) Dyrektor Małgorzata Furdal otworzyła dyskusję wokół pierwszego pełnego wydania Dziennika Wydrukowało go wydawnictwo Feltrinelli w opracowaniu niestrudzonego propagatora literatury polskiej Francesca M. Cataluccia i w przekładzie Very Verdiani. W tym samym roku oficyna ta opublikowała już pierwsze włoskie wydanie Testamentu, firmowane przez te same osoby, oraz wydania kieszonkowe Bakakaju, Ferdydurke, Trans-Atlantyku i Kosmosu. (...) Gombrowicz mawiał, że tworzy dla kilku wybranych czytelników, którzy potrafią narzucić go światu jako wielkiego pisarza. Istotnie takich znalazł. We Włoszech od kilkudziesięciu lat do tego kręgu należy Goffredo Fofi. W bardzo osobistym wspomnieniu mówił o niecodziennych kolejach recepcji autora Ferdydurke w Italii. Ten indywidualista o wyraźnie antykomunistycznych poglądach na przełomie lat 60. i 70. stał się popularny w kręgach lewicowych kontestatorów. (...) Pierwsze wydanie Dziennika zostało jednak ocenzurowane 20 przez lewicowe wydawnictwo, które nie chciało publikować fragmentów dotyczących Polski 21. Głównym tematem mojej pracy, któremu chciałbym poświęcić trzeci rozdział, jest porównanie przekładów powieści Witolda Gombrowicza na język włoski i język 19 Francesco M. Cataluccio, red., Witold Gombrowicz, Riga 7, Marcos y Marcos, Milano, 1994, str. 7 [Tłum. C. S.]. 20 Ciekawie przedstawia się tłumaczenie tytułu jednej z powieści Gombrowicza: Pornografię wydano pod tytułem La seduzione (Uwiedzenie). 21 J. Moskwa, , Renesans Gombrowicza, Rzeczpospolita. 5

10 angielski, ze szczególnym uwzględnieniem stylu gawędowo-sarmackiego 22, w jakim on został napisany. Szczególnie będzie mnie interesował mnie problem, w jaki sposób tłumacze Riccardo Landau 23 w 1971 roku oraz angielski tandem Carolyn French i Nina Karsov w 1994 roku oddali polski oryginał, a przede wszystkim ten XVII-wieczny archaiczny język i frazeologię sarmacką, odpowiednio na język włoski i język angielski. Utwór ten bowiem jest pełen archaizmów fleksyjnych, idiomów, przysłów i aforyzmów w stylu barokowym i romantyzmu. Celem, który sobie stawiam, jest analiza ekwiwalentów tego niezwykle bogatego języka powieści w obu tłumaczeniach, czyli przekład różnego rodzaju zabiegów fonetycznych (np.,,tyż ), archaizmów fleksyjnych (np.,,dać folgę ), powtarzalność pewnych rytuałów [np.,,(...) Róbże co sam uważasz (tu palcami kręci), albo i nie uważasz (i palcami kręci), bo już głowa twoja w tym (znów palcami kręci), żeby cię co Złego nie spotkało, albo i spotkało (i znów kręci) 24 ], a także ocena poziomu językowo-stylistycznego włoskiego i angielskiego tłumaczenia. W trzecim rozdziale poruszam problem ekwiwalencji stylistycznej w obu tłumaczeniach. Zagadnienie stylizacji archaicznej oraz zagadnienie gatunku literackiego gawędy są tutaj głównymi obiektami moich badań. Przeprowadzam analizę struktur idiomatycznych, metafor, archaizmów, nazw własnych. Zagadnienie ekwiwalencji ma w translatoryce fundamentalne znaczenie, jest pojęciem wieloznacznym, dyskusyjnym oraz niekiedy wręcz odrzucanym, jako zbyt pojemne i obok pytania o przekładalność i nieprzekładalność oraz o rolę tłumacza, stanowi jedno z najważniejszych zagadnień translatoryki. Bardzo trafnie i zwięźle sformułował pojęcie ekwiwalencji Jerzy Pieńkos w swojej pracy Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, pisząc, że,,oryginał i przekład są ekwiwalentne, jeśli dają się wzajemnie wymienić w konkretnej sytuacji 25. Oznacza to, że jeśli fragment w języku źródłowym zostaje przetłumaczony na język docelowy, to ten sam tekst, tłumaczony odwrotnie, powinien powrócić do formy, jaką przedstawiał oryginał. Bardzo trudnym zadaniem dla tłumacza jest tłumaczenie wyrażeń takich jak 22 Gawęda to gatunek literatury ludowej, stylizowany na ustną opowieść, odznaczający się swobodną kompozycją, bogatą w dygresje, napisany językiem zbliżonym do potocznego, ukazywał obraz szlacheckosarmackiej obyczajowości. 23 Prawdziwe imię tłumacza to Ryszard Ludwik. Jest Polakiem mieszkającym w Rzymie. Po II wojnie światowej pełnił obowiązki rzecznika prasowego ambasady PRL w Rzymie; następnie został powołany do pracy w dyplomacji w Warszawie, skąd uciekł. Schwytany, aresztowany i postawiony przed sąd, został skazany na 1,5 roku. Pracował przez następne 3-4 lata w wydawnictwie, po czym wrócił już na stałe do Włoch. Więcej o jego życiu prywatnym w: M. Tannenbaum, Fuga dalla Polonia, Interlinea, Novara, W. Gombrowicz, Trans-Atlantyk, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2003, str J. Pieńkos, Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, PWN, Warszawa, 1993, str

11 idiomy, metafory, nazwy własne. Należy zrozumieć, że te wyrażenia nie są,,ozdobnikami tekstu, których można się pozbyć albo łatwo zastąpić. Ich funkcja nie jest jedynie czysto dekoracyjna, a sposób, w jaki one są użyte, przyczynia się do stworzenia specyficznego klimatu powieści. Przede wszystkim przekazują one informacje, które często trudno byłoby oddać inaczej, a także odwołują się do emocji, wiedzy i doświadczenia odbiorcy, wywołując liczne skojarzenia i wzmacniając siłę przekazu 26. Przekład, by mógł wypełniać swoją wielką misję i mógł przekazywać walory z jednej kultury do drugiej, musi być ekwiwalentny, czyli musi zachować pełną ekwiwalencję tekstu wyjściowego i tekstu docelowego 27. Według B. Z. Kielar 28, teksty źródłowy i docelowy są ekwiwalentne pod warunkiem, że są wymienialne odnośnie do danej sytuacji. W traduktologii to pojęcie jest rozumiane jako relacja pomiędzy tekstem docelowym a źródłowym. Ekwiwalencja jest osiągana poprzez ekwiwalenty, tj. elementy językowe, które pozostają niezmienione na poziomie językowym, niezależnie od kontekstu. One pozwalają zrozumieć sytuację językową oraz uchwycić sens każdej wypowiedzi. Często, w przypadku braku idealnych ekwiwalentów, tłumacz musi odwołać się do aproksymacji, jednak musi również wziąć pod uwagę zjawisko heterofemii językowej 29, tj. istnienia (przede wszystkim wśród języków należących do tej samej rodziny) rodzaju fałszywej ekwiwalencji międzyjęzykowej; tzw. fałszywych przyjaciół tłumacza, czyli,,słów w języku obcym, które wyglądają lub brzmią podobnie do słowa w języku ojczystym, ale nie mają dokładnie tego samego znaczenia 30. Pomimo braku ekwiwalentów, B. Z. Kielar uważa że,,tekst przekładu powinien być w stosunku do oryginału ekwiwalentny co do treści i/lub formy, mimo różnic między konwencjami obu języków i towarzyszącemu każdemu z nich tłu kulturowemu 31. Stylizacja archaiczna, nazywana również archaizacją, jest rodzajem stylizacji językowej, która polega na wprowadzeniu do utworu literackiego archaicznych elementów słownictwa, form gramatycznych i konstrukcji składniowych. 26 K. Hejwowski, red., Kulturowe i językowe źródła nieprzekładalności, Wszechnica Mazurska w Olecku, Olecko, 2005, str Tezaurus terminologii translatorycznej, PWN, Warszawa, 1993, str B. Z. Kielar,,,Nauczanie tłumaczenia w zakresie subjęzyka specjalistycznego, [w:] F. Grucza, red., Glottodydaktyka a translatoryka, Wydawnictwo UW, Warszawa, 1976, str Z. Grosbart,,,Heterofemia międzyjęzykowa, [w:] E. Balcerzan, red., Wielojęzyczność literatury i problemy przekładu artystycznego, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 1984, str T. P. Krzeszowski,,,Fałszywi przyjaciele, konie trojańskie i tymczasowi imigranci: o niektórych podstępnych zapożyczeniach językowych, [w:] B. Z. Kielar, red., Problemy komunikacji międzykulturowej lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka, Graf-Punkt, Warszawa, 2000, str B. Z. Kielar,,,O tłumaczeniu tekstów specjalistycznych, [w:] eadem, red., Problemy komunikacji międzykulturowej lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka, Graf-Punkt, Warszawa, 2000, str

12 Wprowadzając zarówno archaizmy leksykalne, fonetyczne, fleksyjne a także archaizując tok składniowy na wzór gawędy szlacheckiej, Witold Gombrowicz nie miał na celu odtworzenia atmosfery XVI wieku (powieść umiejscowiona jest w trzeciej dekadzie XX wieku), ale chciał wywołać polemikę z mickiewiczowskim Panem Tadeuszem. Gombrowicz spierał się z całą tradycyjnie rozumianą polskością przejawiającą się w sarmatyzmie, odczytanym jednak karykaturalnie, i ukształtowanym w epoce romantyzmu sposobem postrzegania świata, również rozpoznanym stereotypowo. Świadomie stylizując język powieści, Gombrowicz pragnął przedstawić karykaturalny wizerunek polskiej emigracji, poprzez którą ukazuje polską mentalność i sprawy, którymi krajowa literatura żyła od ponad półtora wieku. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż to nie jedynie gawęda jest głównym wzorcem stylistycznym powieści Gombrowicza. Jak pisze J. Jarzębski,,,Trans-Atlantyk napisany jest językiem, w którym spotykają się wzorce mowy siedemnastowiecznych pamiętnikarzy, dziewiętnastowiecznych twórców gawędy, romantycznych wieszczów, bohaterów Sienkiewiczowskich, drobnych urzędników, chłopów jadących do Ameryki za chlebem i współczesnych polityków, dmących w narodowe trąby (...). Wszystko to na tyle dokładnie przemieszane (...), że trudno było mówić o jakiejś jednej, realizowanej konsekwentnie stylizacji językowej 32. Gawęda jako gatunek literacki specyficznie polski stanowi istotny problem dla mojej pracy, jako że nie ma on odpowiednika ani w literaturze włoskiej ani w angielskiej. Tłumacze Trans-Atlantyku podjęli się bardzo poważnego wyzwania, które mogło się skończyć wielkim sukcesem, ale również mogło okazać się niemożliwe do realizacji. Czy tłumaczom udało się odtworzyć ten sarmacki humor i kostium historyczny w przekładzie? W mojej pracy pragnę zająć się oceną i krytyką ich pracy traduktologicznej. Reasumując to krótkie wprowadzenie, można za J. Jarzębskim powtórzyć, że,,gombrowicz jak każdy wielki innowator językowy jest skrajnie trudny do tłumaczenia 33, ponieważ daje szkołę tłumaczom w leksyce, składni, rejestrach językowych i najrozmaitszych odniesieniach do polskiej kultury sarmackiej. Czwarty, ostatni rozdział mojej pracy chciałbym poświęcić literackim źródłom inspiracji i translatorskim metodom, jakie tłumacze obrali w swoich przekładach. Porównuję tu niektóre fragmenty literatury angielskiego baroku i romantyzmu z angielskim tłumaczeniem i staram się odszukać analogii. Podaję również przykłady 32 J. Jarzębski, Natura i teatr. 16 tekstów o Gombrowiczu, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2007, str J. Jarzębski,,,Zachwyca nie zachwyca [w:] W. Gombrowicz, Ferdydurke, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1997, str

13 literatury włoskiej tego samego okresu, na których Riccardo Landau mógł się wzorować. Przedstawiam także nowopowstający przekład na język angielski, który wkrótce wyjdzie spod pióra Danuty Burchardt. Do pracy dołączam także płytę CD z nagraniami wywiadów, które przeprowadziłem z Riccardo Landau i Danutą Borchardt. Niestety, Nina Karsov nie wyraziła zgody na nagranie. Na płycie znajduje się również krótki fotoreportaż z moich podróży i spotkań z tłumaczami. W niniejszym wstępie, oprócz zaprezentowania tematu, zakresu i celu mojej pracy, chcę również przedstawić pisarza i krótką charakterystykę jego dzieła. Powieść swój tytuł zawdzięcza transatlantykowi, który 1939 roku odbył swój inauguracyjny rejs między Polską a Ameryką Południową. Jednym z jego pasażerów był Witold Gombrowicz, który w wigilię wybuchu II wojny światowej, nieświadomie lawirując między falami własnego losu wzburzonego przez wiatry wojny, odnalazł się w roli dziennikarza na statku kursującym z Gdyni do Buenos Aires. Do Polski jednak nie powrócił: na wieść o wybuchu konfliktu, postanowił przeczekać wojnę w Ameryce Południowej, żyjąc czasem na granicy ubóstwa. Do Europy powrócił w 1963 roku. Wszystko wskazuje na to, że to właśnie ten inauguracyjny rejs i pobyt w Argentynie nasunął Gombrowiczowi pomysł napisania powieści Trans-Atlantyk, wydanej w 1953 roku. Akcja utworu rozgrywa się bowiem w Argentynie w ostatnich dniach sierpnia i we wrześniu 1939 roku. Tematem powieści są zmitologizowane wspomnienia z owego ciężkiego okresu, gdy pierwsze lata na emigracji upływały pod znakiem osamotnienia i biedy. Narratorem jest postać nosząca to samo imię i nazwisko, co autor powieści: Witold Gombrowicz. W dziele widoczne są motywy autobiograficzne, które łączą się ze swobodną fantazją, a całość, tragikomiczna w tonacji, zyskuje cechy groteski. W mojej pracy pragnę zająć się głównie problematyką przekładu. Stawiam kluczowe pytanie, które jest zarówno głównym filarem jak i osią napędową niniejszego badania, wokół której obracają się poszczególne zagadnienia przedstawione wyżej: czy jest możliwe, by gawęda tak oryginalny wytwór polskiej kultury szlacheckiej znalazła swoje odpowiedniki w tak odległych kulturach literackich: włoskiej i angielskiej. 9

14 Rozdział I Przegląd teorii translatologicznych Translatoryka jest niewątpliwie młodą dyscypliną naukową. Jeszcze w latach 60. XX wieku głównymi kierunkami badań w jej obszarze badawczym były wyłącznie lingwistyka i literaturoznawstwo. Przekład był traktowany jako,,wąska ścieżka, mało istotna dla rozwoju nauki 34. Obecnie sytuacja w tej dziedzinie wygląda zupełnie inaczej:,,dziś przekładoznawstwo uważane jest za samodzielną dyscyplinę naukową (...) 35. T. Bilczewski w swojej rozprawie Komparatystyka i interpretacja zauważa, że,,przeszło trzydzieści lat, tyle mniej więcej czasu upłynęło od momentu, gdy szeroko rozumiana wiedza o przekładzie rozpoczęła swój trwający do dzisiaj (...) marsz od marginesów literaturoznawstwa ku jego uprzywilejowanym obszarom (...) 36.,,Ostatnie trzydzieści lat sprawiło, iż mimo braku niezależności i ugruntowanej pozycji, mimo ciągłego bycia in statu nascendi, wiedza o przekładzie, częściowo przynajmniej, uwolniła przedmiot swego zainteresowania od historii wyzysku, (...) włączając go w nową (...) historię akademickiej dyscypliny 37. Nie można rozważać dokonań współczesnej traduktologii bez uwzględnienia jej historycznej perspektywy i to przekonanie chcę uczynić główną myślą tego rozdziału. Teoretyczne dokonania uczonych z poprzednich epok w dziedzinie przekładoznawstwa silnie oddziałują bowiem i wywierają ogromny wpływ na teorię przekładu i na całą współczesną translatologię.,,rzadko się zdarza, by nowa teoria zrodziła się bez inspiracji płynącej z teorii już istniejących 38. G. Steiner w swojej rozprawie Po wieży Babel 39, uważa nawet, że począwszy od Cycerona i Kwintyliana aż do dziś idee translatologiczne zawierały zawsze tę samą myśl. Zdaniem uczonego, cała teoria przekładu sprowadza się do opozycji pomiędzy,,słowem a,,duszą, czyli bardziej lub mniej wiernego podejścia do tłumaczonego dzieła. Główny problem, nad którym toczy się odwieczna dyskusja, dotyczy pytania, jaka jest optymalna korelacja między tekstem A w języku źródłowym a tekstem B 34 Z. Grosbart,,,Stan i perspektywy translatoryki polskiej, [w:] Kwartalnik neofilologiczny, XLI, 1-2, 1999, str P. Bukowski, M. Heydel, Współczesne teorie przekładu, Znak, Kraków, 2009, str T. Bilczewski, Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii, Universitas, Kraków, 2010, str T. Bilczewski, ibid., str E. Tabakowska, Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Universitas, Kraków, 2001, str G. Steiner, Dopo Babele. Aspetti del linguaggio e della traduzione, Garzanti Libri, Milano,

15 w języku docelowym 40. To klasyczne pytanie, czyli kontrast między tłumaczeniem literalnym (słowa po słowie), a tłumaczeniem wolnym (poprzez znaczenie słów), zostało wprowadzone przez Cycerona i stanowi najbardziej żywotny element właściwie wszystkich, także współczesnych teorii przekładu. Mimo że nie sposób nie zgodzić się ze stwierdzeniem Steinera na temat tysiącletniej historii niektórych pojęć, warto uświadomić sobie, że są to pojęcia względne, a sposób ich interpretacji zmieniał się wielokrotnie w zależności od kontekstu historycznego, literackiego i kulturowego. Dlatego będę mówić o teoriach, a nie o jednej teorii tłumaczenia. Wraz bowiem z nadejściem kolejnej epoki lub innego kontekstu kulturowego, zmieniały się podejścia do tradycji literackiej, języka ojczystego, pojęć wierności i niewierności, integralności tekstowej, i co za tym idzie, zmieniało się samo podejście do przekładu. Przyjęcie historycznej perspektywy w przedstawieniu poszczególnych teorii przekładu pozwoli zdać sprawę z tego, jak bardzo te pojęcia były zmienne i jak różnie były interpretowane oraz, że,,la fidélité à l original est une des notions les plus élastiques qui soient, et ce qui paraît un calque à une certeine époque sera dénoncé comme infidèle cinquante ans plus tard 41 [Pojęcie wierności w stosunku do oryginału jest jednym z najbardziej elastycznych jakie istnieją, a to co wydaje się kalką w jednej epoce, zostanie uznane za niewierne tłumaczenie pięćdziesiąt lat później. Tłum. C.S.]. Stwierdzając utrwalony tradycją badawczą fakt istnienia w teorii translatologicznej ogromnej różnorodności i zmienności w sposobach myślenia o tym, czym jest przekład i praktyka translatorska, trzeba koniecznie podkreślić fakt z przyjętej w tej pracy perspektywy badawczej, że historii przekładu nie można odseparować od historii języków, kultur, literatur, a nawet od historii religii i narodów 42. * * * Tłumaczenia i towarzyszące im refleksje teoretyczne, wprowadzając nowe sposoby mówienia, nowe style, nierzadko gatunki literackie, odgrywały istotną rolę w ewolucji i przekształcaniu się danej kultury literackiej, stanowiąc część jej historii. Fakt ten bywa niestety ignorowany przez badania krytyczno-literackie i historyczno-filologiczne. 40 G. Steiner, ibid., str E. Cary, Les grands traducteurs français, Georg and Cie, Genève, 1963, str A. Berman, L épreuve de l etranger. Culture et traduction dans l Allemagne romantique, Gallimard, Paris,

16 S. Nergaard uważa, że,,poche volte si è voluto indagare sulle teorie del tradurre e sullo stesso corpus delle traduzioni per rilevare o spiegare aspetti particolari di una certa tradizione letteraria 43. [Rzadko badano teorie tłumaczeniowe i sam corpus przekładów pod kątem ich wpływu na daną tradycję literacką. Tłum. C.S.]. Podobny pogląd wyraża I. Even-Zohar, który twierdzi, że,,pomimo szerokiego uznania przez historyków kultury ważnej roli, jaką przekład odgrywa w krystalizowaniu się kultury narodowej, stosunkowo niewiele badań podjęto w tym polu 44. Począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku 45 niektórzy badacze (G. Steiner, J. Holmes, G. Toury) podejmują próbę pokazania, w jakim stopniu historia i tradycja literacka danej kultury pozostaje nierozerwalnie związana z istniejącymi w tej kulturze przekładami, podkreślając wzajemny wpływ jaki wywierają na sobie, czyli że,,traduction et écriture forment une unité 46 [Tłumaczenie i pisanie stanowią całość. Tłum. C.S.]. Z lektury wielu teoretycznych opracowań wynika, że w niektórych epokach przypisywano tłumaczeniom właśnie zdolność odnawiania, wzbogacania i poszerzania języka i literatury docelowej, na skutek czego przekłady były postrzegane jako czynniki budujące i współtworzące języki, literatury, a nawet kultury. Jak pisze L.G. Kelly, Europa zawdzięcza swoją cywilizację tłumaczom 47, a G. Folena uważa, że każda cywilizacja powstaje dzięki przekładowi 48. Powyższe stwierdzenia mogą wydawać się początkowo bardzo radykalne, ale potwierdzają je tak oczywiste historyczne fakty, jak wzrost znaczenia przekładu w tworzeniu się językowo-kulturowej tradycji (na bazie greki) w Imperium rzymskim 49. Gwoli egzemplifikacji literatura starożytnego Rzymu ukształtowała się w większości dzięki tłumaczeniom z języka greckiego, a współczesny język niemiecki z luterańskiego przekładu Biblii. Natomiast w kulturze angielskiej XIV wieku zanim Shakespeare, Raleigh czy Francis Bacon mogli zacząć pisać, potrzebny był długi okres czasu na literackie eksperymentowanie, w których duży udział miała powstająca wtedy duża ilość tłumaczeń 50. Także literatura niemiecka XVII wieku mogła zaistnieć dzięki bodźcom zewnętrznym, dostarczonym przez przekłady. 43 S. Nergaard, La teoria della traduzione della storia, Bompiani, Milano, 2007, str T. Bilczewski, Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii, Universitas, Kraków, 2010, str T. Bilczewski, ibid., str. 107, A. Berman, La traduction et ses discours, Meta, XXXIV, 4, str L.G. Kelly, The True Interpreter: A History of Translation Theory and Practice in the West, Blackwell, Oxford, 1979, str G. Folena, Volgarizzare e tradurre, Einaudi, Torino, 1991, str G. Folena, ibid., str S. Bassnett-McGuire, Translation Studies, Routledge, London-New York, 1991, str

17 Przytoczone powyżej przykłady zawierają istotne stwierdzenia dla ogólnoteoretycznej refleksji w dziedzinie teorii przekładu, które wymagają bezwątpienia dodatkowych wyjaśnień i pogłębionej analizy. Większa część dorobku literatury starożytnego Rzymu jest w rzeczywistości przekładem mniej lub więcej opracowanym z języka greckiego. G. Cuendet pisze, że,,la littérature latine a commencé par des traductions 51 [Literatura łacińska miała swój początek w przekładach. Tłum. C.S.]. Począwszy od tłumaczenia Odysei Liwiusza Andronikusa w II wieku p.n.e., cały grecki corpus tekstowy tłumaczony był na język łaciński i uważany za dorobek kulturowy 52. Również Friedrich Schlegel, współzałożyciel pierwszej szkoły romantyzmu i czasopisma Athenäum w 1798 roku, twierdził, że Rzymianie dzięki aktywnej działalności tłumaczeniowej zaczęli traktować kulturę grecką jako źródło do tworzenia własnej. F. Rosenzweig zauważa, że podczas gdy niemiecka literatura renesansu pozostaje w części niezrozumiała dla jej współczesnego czytelnika, to przekład Pisma Świętego Lutra wykonany jest w języku niemieckim, który będąc dotychczas w użyciu nie sprawia współczesnemu czytelnikowi trudności w zrozumieniu luterańskiego stylu 53. Zatem w przypadku współczesnego języka niemieckiego, język pisany ukształtował się w dużym stopniu pod wpływem przekładu Biblii. U progu XIX wieku w Niemczech miał miejsce proces nazywany tzw. określaniem kulturowym 54, który miał na celu stworzenie własnej literatury. W procesie tym przekład odegrał istotną rolę, jako ważny czynnik zwiększający prestiż literatury i znaczenie języka. Wtedy podejmowano liczne działania translatorskie ze wszystkich literatur, w szczególności z rzymskiej i greckiej. B. Bocciol zauważa, że bez impulsu nadanego przez przekład utworów łacińskich i greckich, nie istniałby niemiecki klasycyzm 55. W swojej teorii I. Even-Zohar zauważa, że w polisystemie literackim określonej kultury przekład pełni innowacyjną rolę, w ramach której tłumaczenia biorą aktywny udział w kształtowaniu tego systemu: poprzez dzieła tłumaczone zostają wprowadzone do własnej literatury elementy, które wcześniej nie istniały 56. Warto w tym miejscu dodać, że 51 G. Cuendet, Cicéron et Saint Jérôme traducteurs, Revue des Etudes Latines, XI, 1933, str R. Sabbadini, Del tradurre i classici greci in Italia, Atene e Roma, Anno III, 1900 oraz A. Traina, Vortit barbare. Le traduzioni poetiche di Livio Andronico a Cicerone, Edizioni dell Ateneo, Roma, F. Rosenzweig, La scrittura e Lutero, Città Nuova, Roma, 1991, str A. Berman, ibid., str. 23, B. Bocciol,,,L Agamennone di Eschilo: significato della traduzione di Wilhelm von Humboldt, [w:] G. Franci e A. Marchetti, red., Ripae ulterioris amore. Traduzioni e traduttori, Marietti, Genova, 1991, str I. Even-Zohar,,,The position of Translated Literature within the Literary Polysystem, [w:] Papers in Historical Poetics, The Porter Institute for Poetics and Semiotics, Tel Aviv, 1978, str

18 ,,zainteresowanie okolicznościami wpływającymi na to, iż pewna literatura oddziałuje na inną (...), czego rezultatem jest transponowanie własności jednego polisystemu na drugi 57, jest interesującym elementem teorii polisystemu, o której obszerniej piszę w kolejnym podrozdziale. To stwierdzenie uwzględnia rolę przekładu w formowaniu się procesu historycznoliterackiego. W klasycznych teoriach przekładu powszechnie uważano, że jedynie elementy języka, takie jak struktura składniowa, morfologiczna i gramatyczna, sprawiają trudności tłumaczowi. Przekonanie to, jakkolwiek rozpowszechnione, nie wyczerpuje złożoności zagadnienia, jakim jest przekład. Trudności z nim związane zależą przecież od wielu innych elementów pozajęzykowych, takich jak czynniki pragmatyczne, kulturowe, literackie. André Lefevere, widząc problemy tłumaczenia w tej perspektywie, stwierdza, że:,,translation is (...) rewriting of an original text. All rewritings, whatever their intention, reflect a certain ideology and poetics and as such manipulate literature to function in a given way. Rewriting is manipulation, undertaken in the service of power, and in its positive aspect can help in the evolution of a literature and a society 58 [Tłumaczenie jest (...) tworzeniem (pisaniem na nowo) tekstu oryginalnego. Wszelkie teksty jako napisane na nowo, niezależnie od celu, odzwierciedlają pewną ideologię i poetykę, jako takie sprawiają, że literatura funkcjonuje w określony sposób. Pisanie na nowo tekstu jest zabiegiem, podejmowanym w służbie władzy, a jego pozytywny aspekt może pomóc w rozwoju literatury i społeczeństwa. Tłum. C. S.]. Stwierdziwszy, że tłumaczenie jest pewną manipulacją dokonywaną na tekście źródłowym, trzeba równocześnie dodać, że ta,,przeróbka może ulegać pewnym determinacjom i presji zewnętrznej, np. dyrektywom ideologiczno-politycznym, zgodnie z którymi tłumacz musi działać. Często bowiem działalność tłumaczeniowa była poddawana kontroli i cenzurze, czego najbardziej widocznym przykładem jest cenzurujące działanie Kościoła. * * * Przedstawiając ewolucję teorii translatorycznych, warto podkreślić fakt, że,,refleksja nad przekładami rozwijała się zawsze w decydujących momentach historii, 57 T. Bilczewski, Komparatystyka i interpretacja, nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii, Universitas, Kraków, 2010, str. 161, A. Lefevere, Translation/History/Culture. A sourcebook, Routledge, London-New York, 1992, VII. 14

19 kiedy dochodziło do przemian kulturowych 59 oraz przebiegała i postępuje ona równolegle z rozwojem koncepcji językoznawczych, a same metodologie translatorskie są mocno zakorzenione w językoznawstwie. Koncepcje w przekładoznawstwie zmieniały się wraz z rozwojem teorii przedstrukturalistycznych, strukturalistycznych, poststrukturalistycznych i kognitywistycznych. Tabakowska pisze, że,,literacka teoria przekładu oraz jej odpowiednik w językoznawstwie (...) regularnie zapuszczały się w swoje rewiry 60. Wybór danej teorii translatologicznej nie jest rzeczą łatwą. Istnieje wiele podręczników, esejów i artykułów, które zajmują się translatoryką, a ich ilość wskazuje na różnorodność wzorów tłumaczenia. Do tłumacza i krytyka tekstów przetłumaczonych należy trudny i świadomy wybór danej teorii translatologicznej. Biorąc pod uwagę bardzo istotny fakt, a mianowicie istnienie tak wielu koncepcji, które przeciwstawiają się sobie nawzajem, praca krytyka jest bardzo trudna i wymaga dobrej znajomości tematu.,,tłumaczenie jest niezwykle skomplikowaną operacją intelektualną, której nie można zbadać empirycznie, jak reakcji chemicznej czy fizycznej. Dlatego też często pojawiają się na jego temat poglądy skrajne, niekiedy wręcz wykluczające się 61. Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie, jak podstawowe podejścia do translacji ulegały przemianie i przybierały inny charakter w następujących po sobie epokach oraz rozważenie, jak zmieniała się rola i funkcja przekładu. Historyczne ujęcie translacji jest wielce istotne, ponieważ niektóre podejścia, zapoczątkowane w starożytności, obecne są również we współczesnym przekładzie, jak na przykład rozgraniczenie przekładu verbum de verbo od sensum de sensu; zainicjowane za czasów Cesarstwa Rzymskiego, nadal stanowi przedmiot burzliwej debaty. 59 U. Eco, Drugie zapiski na pudełku od zapałek, Historia i Sztuka, Poznań, 2005, str. 117, E. Tabakowska, Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Universitas, Kraków, 2001, str K. Hejwowski, Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, PWN, Warszawa, 2004, cytat na oprawie. 15

20 1. Starożytność i średniowiecze Niemożliwe jest w ramach jednego rozdziału, czy nawet pracy, przedstawienie całości działalności przekładowej, jaka miała miejsce na terenach opanowanych przez Greków i Rzymian. Zatem poniższy przyczynek w miarę moich skromnych możliwości ma na celu jedynie nakreślenie ogólnego obrazu samego zjawiska w tej epoki. Rekonstrukcja historii teorii przekładu możliwa jest od czasów starożytnego Rzymu. Cyceroński postulat:,,nec converti ut interpres, sed ut orator 62 stał się na przestrzeni wieków odniesieniem dla wszystkich badaczy, którzy poświęcili się problematyce tłumaczenia i stanowi pierwszą teoretyczną egzemplifikację tego tematu. Mówi on również o tym, w jaki sposób działalność tłumaczeniowa stanowiła już od dawien dawna literacką produkcję i w tym samym czasie stała się przedmiotem teoretycznych opracowań wiele wieków wcześniej zanim lingwistyka stała się nauką 63. Dzięki pracom Lévi-Straussa i innych znanych etnografów oraz antropologów kultury wynika, iż postać tłumacza obecna była już w zamierzchłych epokach, również w cywilizacjach z punktu widzenia teorii kultury mniej rozwiniętych. G. Mounin uważa, że,,człowiek, który tłumaczy 64, pojawił się w historii w bardzo odległych czasach i w każdej kulturze: zarówno w starożytnych Chinach i Indiach jak i w przedkolumbijskiej Ameryce obecni byli,,tłumacze ustni i,,tłumacze pisemni, a w Egipcie już za czasów starożytnego Królestwa Faraonów niektórzy urzędnicy piastowali stanowisko tłumaczanaczelnika; funkcję, którą przekazywano z ojca na syna 65. O tłumaczeniu Starego Testamentu dokonanym w III wieku p.n.e., podczas panowania Ptolemeusza II Filadelfosa przez komisję 70 uczonych Żydów, mówi Hieronim ze Strydonu w listach do Augustyna z Hippony. Praca ta świadczy o prestiżu, który zdobyła działalność tłumaczeniowa około III wieku p.n.e., kiedy Rzymianie przejęli wiele elementów kulturowych greckiej cywilizacji wraz z całym systemem religijnym. Nie mamy wiadomości, jak na początku praca tłumaczeniowa i rola tłumacza były definiowane, ale ewolucja pojęć, za pomocą których były one opisywane, wraz z biegiem działalności translatorskiej, stanowi istotny dokument historii praktyki przekładowej. 62 M. T. Cyceron, De Optimo Genere Oratorum (Rhetorica) 5, 30 [Nie tłumaczyłem jako tłumacz, lecz jako mówca. Tłum. C.S.]. 63 L. Alcini,,,Tradurre «ut interpres» tradurre «ut orator»: Il fenomeno traduttivo tra storia della lingua e della letteratura [w:] Gli Annali della Università per Stranieri, 15, Guerra, Perugia, 1990, str G. Mounin, Teoria e storia della traduzione, Einaudi, Torino, 1965, str G. Mounin, ibid. 16