Węgiel, ropa, gaz ziemny analiza cen w latach

Transkrypt

1 306 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: : : : (100): Węgiel, ropa, gaz ziemny analiza cen w latach dr inż. Zbigniew Grudziński* ) dr inż. Adam Szurlej* ) Treść: W artykule przedstawiono analizę zmian cen węgla energetycznego, ropy naftowej i gazu ziemnego na rynkach międzynarodowych. Dwa główne rynki zbytu węgla to rejon Pacyfiku i rejon Atlantyku. Zdecydowana większość obrotów koncentruje się na rynku Pacyfiku. Obecne ceny węgla są około 40 % niższe od maksymalnych w 2008 r. Aktualnie przy imporcie węgla kamiennego do Polski około 10 mln t w skali roku wpływ cen międzynarodowych staje się istotnym czynnikiem wpływającym na zmiany cen na rynku krajowym. Ceny ropy naftowej do połowy 2008 r. rosły prawie w sposób wykładniczy. Po gwałtownym spadku cen w drugiej połowie 2008 r. i utrzymywanie się cen na relatywnie niskim poziomie w 2009 r., od drugiej połowy 2010 r. obserwuje się jej wzrost, a obecny poziom cen jest tylko niższy o około 20 % od rekordu z 2008 r., a ceny znajdują się w trendzie wzrostowym. Podobna sytuacje obserwujemy na rynku gazu ziemnego. Obserwowana jest w ostatnim okresie regionalizacja cen surowców energetyczny. Poziomy cen na poszczególnych rynkach odbiorców zaczynają się kształtować odmiennie przy zbliżonych tendencjach zmian. Dotyczy to zwłaszcza takich surowców jak: ropa, węgiel i gaz ziemny. Słowa kluczowe: ceny węgla, ceny ropy naftowej, ceny gazu ziemnego, indeksy cen 1. Wprowadzenie Jednym z najważniejszych czynników mających wpływ na wybór technologii energetycznej są uwarunkowania ekonomiczne. Obecnie w świecie nie ma dominującej technologii energetycznej. Wielkość nakładów inwestycyjnych oraz koszty eksploatacyjne mają fundamentalne znaczenie przy dokonywaniu wyboru danej technologii energetycznej. Obecnie także, zwłaszcza w krajach UE, przywiązuje się duże znaczenie do oddziaływania danej technologii energetycznej na środowisko przyrodnicze (rodzaje i wielkości poszczególnych emisji). Także dla realizacji inwestycji w sektorze energetycznym ważna jest akceptacja społeczna. Głównym celem artykułu jest ukazanie tendencji zmian głównych nośników energii to jest węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego. Artykuł przynosi odpowiedź na pytanie jaki wpływ na zmiany cen poszczególnych nośników energii miał kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w 2008 r. * ) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, ** ) AGH w Krakowie Wydział Energetyki i Paliw AGH. Artykuł opiniował prof. dr hab. inż. Andrzej Lisowski; rekomendował prof. dr hab. inż. Wiesław Blaschke. 2. Ceny węgla energetycznego Według wstępnych danych za 2010 rok, produkcja węgla osiągnęła poziom 6,5 mld t i w stosunku do roku 2000 wzrosła o 80 %. W tym czasie produkcja węgla energetycznego wzrosła o 83 % i osiągnęła poziom 5,7 mld t w 2010 roku [25,31]. W skali świata węgiel pokrywa około 26 % całkowitego zapotrzebowania na energię pierwotną, a wytwarza się z niego 41 % energii elektrycznej. Dla Unii Europejskiej udziały kształtują się na poziomach odpowiednio: 17,5 % i 28 %. Dwa główne rynki zbytu węgla to rejon Pacyfiku i rejon Atlantyku. W międzynarodowym handlu węglem dominują przewozy droga morską. Transport węgla droga lądową w handlu międzynarodowym stanowi około 6 7 % całości obrotów. W tablicy 1 przedstawiono handel węglem drogą morską na rynkach międzynarodowych w rozbiciu na węgiel energetyczny i na węgiel kamienny (energetyczny + koksowy) [25]. W ciągu ostatnich 5 lat obroty na rynku Atlantyku wzrosły o 41 % osiągając poziom 543 mln t w roku 2010, gdy w tym czasie na rynku atlantyckim obroty spadły do poziomu 183 mln t, tj. o 12 %.

2 Nr 7-8 PRZEGLĄD GÓRNICZY 307 Tablica 1. Handel węglem droga morską na rynkach międzynarodowych w mln t/rok Węgiel * Węgiel energetyczny w tym rejon Atlantyku rejon Pacyfiku Węgiel kamienny * dane wstępne Źródło: opracowanie własne na podstawie [25,31] Rynek Atlantyku po stronie podażowej obejmuje głównie takie kraje jak: RPA, Rosja, Kolumbia, Indonezja, Australia i Polska, a po stronie popytowej głównie takie kraje jak: Niemcy, Wielka Brytania, Hiszpania, Włochy, Francja i Polska. Popyt na rynku Pacyfiku kreowany jest głównie przez kraje azjatyckie, takie jak: Japonia, Korea Płd., Indie a także w ostatnim czasie przez Chiny. Zapotrzebowanie to jest zaspokajane głównie dostawami węgla z takich krajów, jak: Australia, Indonezja, Chiny, RPA i Rosja [16,19]. Trzeba zauważyć, że takie kraje jak Chiny, Rosja i Polska są zarówno znaczącymi eksporterami, jak i importerami węgla. Natomiast RPA wysyła duże ilości węgla zarówno w rejon Atlantyku, jak i Pacyfiku. W międzynarodowym handlu węglem dostawy węgla od producentów do użytkowników realizowane są na podstawie kontraktów terminowych, ofert przetargowych i zakupów spot. Przed 2000 rokiem zdecydowana większość importu węgla była realizowana w kontraktach wieloletnich do 10 lat. W Europie w 1990 roku kontrakty powyżej 1 roku obejmowały 67 % importu węgla, podczas gdy w 2000 roku było to tylko 25 %. Obecnie kontrakty wieloletnie w zdecydowanej ilości ograniczają się tylko do rynków krajowych. Tak więc w ciągu ostatnich lat zmieniła się filozofia zakupów zarówno na rynku europejskim, jak i azjatyckim. Obecnie przeważają na obu rynkach transakcje spot i przetargi (ang. tender) [10,13,14]. Transakcje spot są zwierane jednorazowo z podaniem ceny węgla, ilości dla stosunkowo krótkiego okresu czasu. Mimo że przez transakcje spot rozumie się tzw. transakcje natychmiastowe, to ze względów organizacyjnych i logistycznych przyjmuje się, że taka dostawa realizowana jest w terminie 90-dniowym. W zależności od przyjętych uzgodnień między importerem węgla a dostawcą bazowa cena w kontrakcie może być ceną FOB na statku w określonym porcie załadowania albo ceną CIF (FOB + fracht + ubezpieczenie) w określonym porcie dostarczenia ładunku, albo inną. W handlu międzynarodowym stosuje pewien zestaw reguł formuł handlowych, które pomagają w prawidłowym i bezpiecznym zawieraniu kontraktów. Zbiór tych zasad został opracowany przez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu i jest znany pod nazwą Incoterms. Takie formuły jak FOB, CIF, DES DAF, DDP, FCA szczegółowo zostały opisane w takich pracach jak m.in.: [17, 18, 19, 21, 33]. Na rysunku 1 przestawiono zmiany cen węgla energetycznego importowanego na rynki europejskie. Dla rynku europejskiego największe znaczenie mają ceny określane na bazie CIF ARA (średnia cen z różnych kierunków dostarczana do portów ARA: Amsterdam Rotterdam Antwerpia). W tle cen minimalnych i maksymalnych węgla importowanego na rynki europejskie pokazano średnie ceny indeksu CIF ARA (pole szare) i CIF Azja (linia czerwona). Dwa najważniejsze punkty odbioru węgla w świecie to porty Europy Zachodniej (ARA) i Azji (Japonia Korea Płd.) [8,13,14,15]. Pokazane ceny wskaźnikowe CIF ARA są średnimi z takich indeksów, jak: Platts, Argus, McCloskey, oraz globalcoal. Indeksy te opracowane są przez ekspertów pracujących dla grup medialnych. Przykładem innych indeksów zaliczanych do indeksów pochodnych jest wskaźnik API. Jest to jeden z najbardziej znanych indeksów stworzony na bazie indeksów autorskich Argus i McCloskey. W większości indeksy te są chronione prawami autorskimi i ich publikacja jest zabroniona. Wskaźnik cen CIF Azja został obliczony jako średnia z dwóch indeksów Japonia i Korea przeliczony na parametry 6000 kj/kg na podstawie informacji z dwóch źródeł Paltts oraz Argus. Zmiany cen węgla w okresie ostatnich 5 lat były bardzo gwałtowne i można je podzielić na trzy okresy. Do lipca 2008 roku mamy do czynienia z wzrostem cen, który trwał 32 miesiące (najdłużej w historii odkąd są notowane indeksy cenowe). Ceny osiągnęły swoje historyczne maksimum Rys. 1. Poziom cen (minimalny i maksymalny) importowanego węgla energetycznego na rynku europejskim w okresie , na tle cen spot CIF ARA i CIF Azja Źródło: opracowanie własne na podstawie [22,24,26,27,34]

3 308 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 w granicach USD/t. Średnie notowania indeksu CIF ARA to poziom 220 USD/t. Załamanie cen nastąpiła w wyniki światowego kryzysu gospodarczego i zbiegło się ze spadkiem cen także innych nośników energii. Trzeba zaznaczyć, że pierwsze sygnały o możliwym odwróceniu koniunktury obserwowane były także na innych rynkach (np. S&P 500, Down Jones, WIG 20) już ponad pół roku wcześniej [9,10]. Spadek cen jaki po tych wzrostach nastąpił był bardzo gwałtowny i trwał przez 8 miesięcy. Ceny średnie osiągnęły poziom około 60 USD/t czyli cały poprzedni wzrost cen został zredukowany praktycznie do zera. Obecnie ceny weszły w trend wzrostowy, który trwa już ponad dwa lata. Jak można zauważyć na rysunku 1 od początku 2009 roku ceny węgla na rynku azjatyckim są zdecydowanie wyższe od cen na rynku europejskim. Różnica (spread) tych cen w ostatnim okresie waha się w granicach USD/t. W tablicy 2 przedstawiono porównanie cen rocznych minimalnych i maksymalnych węgla energetycznego na rynku europejskim z średnim indeksem cen CIF ARA. Od ceny minimalnej (minimalne ceny zakupu węgla na warunkach CIF) średnie ceny węgla w 2011 roku są wyższe o 32 %, i niższe od cen maksymalnych o 16 %. Ceny węgla w długim horyzoncie czasowym kształtowane są przez takie czynnik jak: poziom zapotrzebowania i tendencje jego zmian, koszty pozyskania węgla, wielkość zasobów i ich rozmieszczenie geograficzne, Tablica 2, Porównanie cen minimalnych i maksymalnych cen węgla energetycznego na rynku europejskim z średnim indeksem cen CIF ARA w USD/t (węgiel 6000 kcal/kg 25,12 MJ/kg, w stanie roboczym) Rok Ceny węgla w dostawach do Europy max. min. różnica Cena Indeks cen CIF ARA % ceny maks % ceny min ,5 57,0 18,5 64,2-15 % 13 % ,4 73,7 40,7 88,5-23 % 20 % ,4 132,7 39,7 147,0-15 % 11 % ,8 63,7 29,1 70,4-24 % 10 % ,5 86,8 34,6 92,0-24 % 6 % ,6 93,3 53,3 123,1-16 % 32 % koszty transportu oraz infrastruktura transportowa, konkurencyjność kosztowo-cenowa innych surowców (nośników) energii, uwarunkowania ekologiczne (regulacje zarówno po stronie wydobycia, jak i użytkowania węgla). Doraźny wpływ na rynkowe ceny spot węgla energetycznego wywierają również: warunki pogodowe (temperatura wpływ na zapotrzebowanie na energię do ogrzewania/chłodzenia u końcowych użytkowników; opady wpływ na stan wód i poziom wytwarzania energii elektrycznej w hydroenergetyce i energetyce jądrowej) oddziaływanie na rynek węgla poprzez sektor wytwarzania energii, zdarzenia określane mianem siły wyższej (klęski żywiołowe, katastrofy, ale też np. długotrwałe strajki w dużych kopalniach eksportujących węgiel) [10,19]. Zmiany cen spot na rynkach międzynarodowych obecnie jeszcze w małym stopniu wpływają na ceny węgla na rynku polskim. Obecnie przy imporcie węgla w skali roku około 10 mln t wpływ cen międzynarodowych staje się istotnym czynnikiem wpływającym na zmiany cen na rynku krajowym. Dla polskich producentów istotnym jest, aby ceny węgla nie były wyższe niż ceny wynikające z parytetu importowego. Sposoby określania parytetu importowego rozumianego jako cena węgla energetycznego sprowadzanego z zagranicy przez konkretnego użytkownika była omawiana w szeregu pracach [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 17, 18, 19]. Na rysunku 2 przedstawiono porównanie ofert spot producentów krajowych węgla energetycznego (KW S.A., KHW S.A., JSW SA, LWB Bogdanka S.A., PKW S.A.) ze zmiennością cen spot CIF ARA. Szare pole prezentuje średnie miesięczne ceny CIF ARA od stycznia 2007 r. do marca 2011r. Linie oferty max i oferty min wyznaczono na podstawie minimalnych i maksymalnych ofert (w cennikach internetowych) wszystkich producentów krajowych w tym okresie. Ceny węgli odnoszą się do węgla o kaloryczności 22 MJ/kg. Linię zieloną realizacja szacunek wyznaczono w następujący sposób: obliczono średnie wartości z ofert wszystkich producentów (nie jest to średnia z minimum i maksimum), a następnie tak wyznaczone wartości obniżono o 12 %. Tę wartość oszacowano arbitralnie, na podstawie doraźnych konsultacji z producentami (kontakty personalne) przeciętnie na takim poziomie szacowali oni różnicę Rys. 2. Oferta krajowych producentów miałów energetycznych na tle zmian cen spot CIF ARA Źródło: opracowanie własne

4 Nr 7-8 PRZEGLĄD GÓRNICZY 309 w poziomie oferty internetowej wobec sprzedaży dla dużych odbiorców. Choć jest to linia wyznaczona sztucznie to jednak dosyć dobrze koreluje z przeciętnym poziomem cen węgla, wykazywanym w statystykach energetyki. W inny sposób (rys. 3) ceny na rynku polskim, a tylko w dostawach dla energetyki zawodowej, skonfrontowano z cenami na rynku międzynarodowym. W tym porównaniu rynek międzynarodowy to ceny CIF ARA oraz ceny FOB Rosja na Bałtyku (ceny FOB Rosja można także traktować jako ceny na granicy lądowej Polski na takich przejściach kolejowych, jak: np. Braniewo, Kuźnica, Terespol, Hrubieszów). Rosja drogą morska eksportuje ponad 83 % swojego węgla [20,21]. W 2010 roku ceny dostawy do energetyki były na takim samym poziomie jak ceny średnie CIF ARA (średnia z kilku indeksów). Jednak pomimo wyraźnego wzrostu cen węgla w dostawach do energetyki są one wyraźnie niższe (w przeważającym okresie czasu) od cen węgla importowanego. Krajowi użytkownicy węgla powinni się liczyć z faktem, że import węgla będzie się odbywał na rynkowych zasadach i po rynkowych cenach. Dopóki krajowi producenci (kopalnie w Polsce) będą oferować węgiel po konkurencyjnych wobec importu cenach, dopóty energetyka będzie kupować ten węgiel, a nie importowany. Miarą tej konkurencyjności będzie cena węgla (krajowego lub importowanego) u odbiorcy, a więc istotną rolę odgrywać będą koszty transportu kolejowego, związane z odległością odbiorcy od kopalni i od granicy (lądowej czy morskiej). W związku z rosnącą rolą importu, w przyszłości ceny węgla energetycznego na rynku krajowym będą się prawdopodobnie kształtować podobnie jak ceny na rynkach międzynarodowych, z zachowaniem stosownych relacji cen do jakości węgla (z uwzględnieniem zwłaszcza wartości opałowej). 3. Ceny ropy naftowej i gazu ziemnego na rynkach międzynarodowych Ceny ropy naftowej rosły nieprzerwanie od 2002 roku do połowy 2008 roku. W tym czasie ceny roczne rosły prawie w sposób wykładniczy i wzrosły prawie czterokrotnie z poziomu 25 USD/bbl do poziomu 97 USD/bbl. Ten wzrost był nie tylko wynikiem niedoszacowania ryzyka, że tak dynamiczny wzrost cen ropy nie mógł trwać dłużej, ale także faktem utrzymywania się zbyt dużej płynności w obrocie tego surowca na giełdzie. Kryzys światowej gospodarki spowodował spadek popytu na ten surowiec i ceny zaczęły gwałtownie spadać. Fakt ten był obserwowany także na rynkach innych surowców takich jak węgiel czy gaz [9,10]. Trzeba przypomnieć, że jeszcze w lipcu 2008 wielu analityków zakładało dalsze wzrosty cen surowców energetycznych i indeksów giełdowych. Do końca roku 2008 ceny spadły do poziomu 40 USD/ bbl, czyli do poziomu cen zbliżonych do 2002 roku. Natomiast od początku roku 2009 rozpoczął się silny trend wzrostowy. Oczywiście trzeba pamiętać, że uśrednione ceny do wartości miesięcznych nie pokazują tak dużej zmienności, jakie na wszystkich giełdach doświadcza ten surowiec. Najważniejsze czynniki wpływające na ceny ropy to: stan zapasów, kurs dolara wobec innych walut, limity produkcji państw OPEC (kraje te odpowiadają za 40 % eksportu tego surowca) oraz zapotrzebowanie z takich krajów jak Chiny i Indie. W ostatnich miesiącach 2011 r. także wydarzenia geopolityczne w krajach Afryki Północnej (głównie Libii 1 ) także wpływają na ceny ropy naftowej na giełdach światowych. Na rysunku 4 przedstawiono zmiany cen miesięcznych ropy Brent, Dubai i WTI w okresie Ropa WTI jest ropą lekką (gęstość około 40API) o niskiej zawartości siarki, jest generalnie najdroższą ropą. Ceny ropy Brent (około 38API) zazwyczaj plasują się na poziomie pośrednim pomiędzy WTI a ropą Dubaj (około 32API). Ropa WTI jest wskaźnikową ropą dla rynku amerykańskiego, Brent dla rynku europejskiego, a Dubaj dla rynku azjatyckiego [9]. W ostatnim okresie ropa Brent (ze względu na uwarunkowania europejskie) jest najdroższą a i spread z cenami WTI osiągnął poziom USD/bbl. Tak duża różnica na korzyść ropy Brent nie była wcześniej obserwowana i potwierdza fakt, że następuje regionalizacja cen surowców energetycznych. Poziomy cen na poszczególnych rynkach odbiorców zaczynają się kształtować odmiennie przy zbliżonych tendencjach zmian. Dotyczy to zwłaszcza takich surowców jak: ropa, wę- 1 Libia, członek Organizacji Państw Eksportujących Ropę Naftową, produkuje ok. 1,58 milionów baryłek dziennie (ok. 2 % globalnej produkcji ropy naftowej), zgodnie z danymi MAE za styczeń 2011 r. Większa część surowca (ok. 1,49 miliona baryłek dziennie) jest przeznaczane na eksport na Europę przypada ok. 85 % eksportu libijskiego surowca Rys. 3. Porównanie średnich rocznych cen węgla dla energetyki zawodowej w Polsce z cenami spot CIF ARA i FOB Rosja (porty bałtyckie) Źródło: opracowanie własne

5 310 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Rys. 4. Zmiany cen miesięcznych ropy Brent, Dubai i WTI w okresie Źródło: opracowanie własne na podstawie [23] giel, gaz. W przypadku ropy naftowej różnice cen pomiędzy poszczególnymi gatunkami ropy WTI, Brent i Dubai, które są wskaźnikowe (dla rynku amerykańskiego, europejskiego i azjatyckiego) dla danego rejonu geograficznego do roku 2010 nie przekraczały 3 USD/bbl, obecnie dochodzą do już do poziomu ok. 15 USD/bbl. Podobne gwałtowne zmiany cen można zaobserwować na rynku gazu. W skali światowej nie ma jednolitego rynku gazu ziemnego, tak więc poziom cen paliwa gazowego na głównych rynkach lokalnych i w ramach różnych kontraktów jest zróżnicowany. Na rysunku 5 przedstawiono porównanie cen gazu na rynku europejskim, amerykańskim oraz w dostawach gazu LNG do Japonii. W Europie dominują kontrakty długoterminowe. Taki sposób handlu gazem w dużej części wymuszał na odbiorcach europejskich Gazprom. Ceny te są związane z cenami ropy naftowej i jej produktów, ale podążają za zmianami cen ropy z pewnym opóźnieniem (od 1 do 3 kwartałów). Obecnie ceny gazu ziemnego są ponad 100 % wyższe niż na rynku amerykańskim. W USA przeważają kontrakty spotowe, tak więc bieżące zmiany cen na rynku spot są od razu dyskontowane na rynku gazu. Ceny spot w USA kształtowane są głównie na giełdzie NYMEX. Są to ceny określane w Henry Hub w Luizjanie nad Zatoka Meksykańską. Jest to najważniejsze miejsce handlu gazem w USA, które zapewnia połączenia z 14 gazociągami międzystanowymi i lokalnymi. Dodatkowo w USA nastąpił w ostatnich latach dynamiczny wzrost wydobycia gazu ze złóż niekonwencjonalnych, głównie gazu łupkowego, którego koszty pozyskania, dzięki postępowi technologicznemu są coraz niższe i przez to ceny gazu w USA są znacząco niższe. Rok 2010 był drugim rokiem z rzędu, w którym USA zostały największym producentem gazu ziemnego. Dzięki wzrostowi wydobycia gazu w ostatnich latach (mld m3): 2006 r. 518,1; 2008 r. 564,5; 2010 r. 604,2 w USA stopniowo maleje udział importu tego surowca w bilansie gazu. Prognozy zakładają dalsze utrzymanie się trendów w zakresie wzrostu wydobycia gazu ze złóż niekonwencjonalnych oraz zmniejszenie udziału importu tego surowca [29]. Najwyższe ceny w tym zestawieniu maja ceny gazu LNG w dostawach do Japonii. Japonia jest największym odbiorcą gazu LNG i sprowadza go ponad 90 mld m3 rocznie (rys. 5). Wydaje się, że w niedalekiej przyszłości rosnąca podaż gazu LNG wpłynie znacząco nie tylko na ceny gazu, ale także na formy zawierania kontraktu. Trzeba jednak wspomnieć, że nie zawsze na rynkach spot można kupić taniej. Na rysunku 6 przedstawiono porównanie notowań cen spot (na giełdach) ropy Brent, węgla CIF ARA oraz gazu ziemnego (Hub Zeebrugge) w okresie od stycznia 2010 roku do końca marca 2011 roku Hub Zeebruggen (Belgia) jest jednym z największych węzłów handlu tego surowa w Europie. Huby gazowe odgrywają coraz większa role na konkurencyjnym rynku gazu ziemnego. Najważniejsze huby w Europie to: NBP (Wielka Brytania), Zeebrugge, Eden (Niemcy) oraz TTF (Holandia). W tablicy 3 zaprezentowano porównanie cen rocznych ropy naftowej (Brent), gazu ziemnego (USA, UE) z cenami węgla na poziomie CIF ARA dające możliwość porównanie poziomów oraz zmienności cen najważniejszych surowców energetycznych. W jednostkach porównywalnych (USD/GJ) przez cały okres ceny ropy są ponad 3-krotnie wyższe od cen węgla, w przypadku gazu UE widać spadek tej relacji z poziomu 314 % w 2006 roku do poziomu 183 % w I kwartale Tablica 3. Porównanie cen rocznych ropy naftowej (Brent), gazu ziemnego (USA, UE) z cenami węgla na poziomie CIF ARA Okres Ropa Brent Gaz UE Gaz USA Węgiel CIF ARA Ceny nośników energii w USD/GJ * Porównanie do cen ropy (Brent = 100) % 314% 249% % 230% 188% % 217% 143% % 295% 134% % 215% 114% * 321% 183% 81% 100 * rok 2011 obejmuje I kwartał Źródło: obliczenia własne na podstawie danych [22,23,24,26]

6 Nr 7-8 PRZEGLĄD GÓRNICZY 311 Rys. 5. Porównanie cen gazu na rynku europejskim, amerykańskim oraz w dostawach gazu LNG do Japonii Źródło: opracowanie własne na podstawie danych [23] Rys. 6. Porównanie notowań dziennych cen spot ropy Brent, wegla CIF ARA i gazu ziemnego (Hub Zeebrugge) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych [22,23,26,27,32] 2011 roku. Zwraca uwagę fakt, że w przypadku gazu ziemnego w przeliczeniu na GJ ceny gazu są w USA niższe niż ceny węgla na rynku europejskim. Odniesiony sukces w zakresie zagospodarowania złóż gazu łupkowego w USA ma pewien wpływ na globalny rynek gazu, a także jest istotny z punktu widzenia Polski. Ostatni raport opracowany na zlecenie U.S. Information Energy Administration, opublikowany w kwietniu 2011 roku ukazuje duży potencjał wydobywanych zasobów gazu łupkowego w Polsce (tabl. 4). Jak można zauważyć z tablicy 4, wg szacunków IEA Polska ma największe zasoby gazu łupkowego ze wszystkich państw europejskich. Jednakże niezbędna jest kontynuacja prac poszukiwawczych dla potwierdzenia wielkości zasobów gazu łupkowego. Obecność czołowych koncernów branży naftowej i gazowej (m.in.: ExxonMobil, Chevron, Marathon Oil), mających doświadczenia w zagospodarowaniu złóż gazu łupkowego, zwiększa prawdopodobieństwa sukcesu realizacji projektu poszukiwania niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego. 4. Podsumowanie Zmiany cen surowców energetycznych w analizowanym okresie (I kwartał) można podzielić na trzy okresy. W pierwszym okresie wzrost cen trwał kilka lat na wszystkich rynkach surowców energetycznych po którym w połowie 2008 roku nastąpiło gwałtownie załamanie cen w wyniku kryzysu gospodarczego, którego symbolem był upadek banku Lehman Brothers. W wyniku zaistniałej sytuacji ceny w bardzo krótkim czasie około 9 miesięcy spadły do poziomów redukujących cały poprzedni wzrost cen. Reakcja rynków ropy, węgla i gazu w USA była prawie jednoczesna. Natomiast spadek średnich cen gazu ziemnego w UE i gazu LNG nastąpił z opóźnieniem 3 do 4 miesięcy. Obecnie ceny wszystkich surowców są w trendzie wzrostowym trwającym już ponad dwa lata. Ten trend wzrostowy uległ wzmocnieniu w wyniku obecnej sytuacji politycznej w krajach Północnej Afryki i niektórych państwa organizacji (OPEC). Jak duże od 2006 od 2010 roku były wahania cen (średniomiesięcznych) świadczy zestawienie w tablicy 5.

7 312 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Tablica 4. Państwa o największych zasobach gazu łupkowego Kraj bln m 3 Chiny 36,1 USA 24,4 Argentyna 21,9 Meksyk 19,3 RPA 13,7 Australia 11,2 Kanada 11,0 Libia 8,2 Algieria 6,5 Brazylia 6,4 Polska 5,29 Francja 5,09 Norwegia 2,35 Ukraina 1,19 Szwecja 1,16 Ogółem 173,78 Źródło: opracowano na podstawie [30] Tablica 5. wahania cen średniomiesięcznych Cena Węgiel CIF ARA USD/tonę Ropa średnia USD/bbl Gaz Europa Gaz USA USD/1000 m 3 Gaz LNG minimalna maksymalna różnica W przypadku węgla różnica cen między ceną maksymalna, a minimalna wyniosła 155 USD/t, w przypadku ropy (średnia z trzech gatunków WTI, Brent i Dubaj) 91 %. Jeszcze większe zmiany cen obserwujemy na rynku gazu na którym ta wartość wyniosła aż 272 USD/1000 m 3 dotyczyło to rynku amerykańskiego. Dane świadczą, że gospodarka światowa będzie się musiała przyzwyczaić do gwałtowanych zmian cen surowców energetycznych mogących przebiegać w stosunkowo krótkim czasie. Oprócz czynników związanych z podażą i popytem na surowce energetycznym coraz większe znaczenie mają czynniki polityczno-społeczne (związane z sytuacją na Bliskim Wschodzie i Afryce Północnej), skutki katastrof naturalnych (skutki trzęsienia ziemi w Japonii i jej wpływ na gospodarkę światową), czynniki ekonomiczne (kryzys zadłużeniowy w Europie i jego wpływ na strefę euro), czynniki ekologiczne. Wiele czynników oddziaływuje na siebie wzajemnie co jeszcze bardziej utrudnia przewidywanie przyszłej sytuacji. Obecne trendy na rynkach surowców energetycznych rozwijają się w sposób dynamiczny i nieprzewidywalny. Zwłaszcza w przypadku ropy naftowej o cenie ropy decyduje nie realny popyt na ten surowiec ale transakcje na rynku finansowym. W 2008 roku w okresie najwyższych cen obroty na rynkach finansowych (gdzie handluje się papierem a nie rzeczywistym surowcem) sięgały miliarda baryłek dziennie. Obecnie te obroty sięgają około 400 mln bbl/dn (mln baryłek dziennie). Można wspomnieć, że dzienne zapotrzebowanie gospodarki światowej na ropę to około mln bbl. Rynki surowców energetycznych jak wynika to z przedstawionych porównań są ze sobą silnie powiązane i występujące tendencje zmian mają stosunkowo zgodne przebiegi. Zakładając optymistyczny scenariusz realizacji projektu poszukiwań gazu w złożach niekonwencjonalnych w Polsce (potwierdzenie wysokich szacunków wielkości zasobów, niskie koszty jego eksploatacji), należy przypuszczać, że spowoduje zmiany w bilansie energetycznym kraju polegające na zwiększeniu udziału paliw gazowych. Niskie jednostkowe zużycie zarówno gazu ziemnego (377 m 3 /osobę), jak i energii elektrycznej (3,09 MWh/osobę) wskazują na znaczny potencjał rozwoju zarówno rynku gazu ziemnego, jak i energii elektrycznej w Polsce. Liberalizacja rynku energii elektrycznej i gazu ziemnego wpłynie pozytywnie na dynamikę ich rozwoju [11]. Należy przypuszczać, że zwiększone wykorzystanie gazu ziemnego w sektorze wytwarzania energii elektrycznej, będzie pomocne dla wypełnienia europejskich uregulowań w zakresie oddziaływania sektora wytwarzania energii elektrycznej na środowisko. Literatura 1. Blaschke W.: Ceny węgla kamiennego rynek polski i międzynarodowy. Mat. Szkoły Eksploatacji Podziemnej. Sympozja i konferencje nr 41. Wyd. Instytut GSMiE PAN. Kraków ss Blaschke W., Grudziński Z.: Węgiel kamienny energetyczny. Cz. I. Ceny światowe - wartość węgla. Wiadomości Górnicze. 1996, nr 9, s Blaschke W, Grudziński Z.: Węgiel kamienny energetyczny. Cz. II. Ceny światowe parytet importowy. Wiadomości Górnicze. 1996, nr 9, s Blaschke W., Grudziński Z.: Parytet importowy węgla w świetle doświadczeń cenotwórstwa w Polsce i w Unii Europejskiej. Czasopismo Techniczne KTT. Kraków, nr ss Blaschke W, Lorenz U.: Koncepcja parytetu importowego węgla energetycznego. XI Konferencja z cyklu: Zagadnienia surowców energetycznych w gospodarce krajowej: Koszty i ceny pierwotnych nośników energii a koszty i ceny energii finalnej z nich wytworzonej. Zakopane, 5-8 października KGSM PAN - Centrum PPGSMiE PAN. Sympozja i konferencje. Wyd. Centrum PPGSMiE PAN. Kraków. 1997, z. 28, ss Blaschke W., Mokrzycki E., Blaschke S. A., Grudziński Z.: Ceny węgla kamiennego w handlu międzynarodowym. Przegląd Górniczy. 1991, nr 2, s Blaschke W., Mokrzycki E.: Problem określenia poziomu cen węgla kamiennego energetycznego na podstawie wartości węgla w świetle cen importowych. Mat. III Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. Zakopane. Sympozja i Konferencje. Wyd. Centrum PPGSMiE PAN. Kraków. 1993, nr 9, s Grudziński Z.: Wskaźniki cen węgla energetycznego na rynkach międzynarodowych. Polityka Energetyczna tom 8, z. specjalny. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, 2005 Kraków, s Grudziński Z.: Relacje cen surowców energetycznych na rynkach światowych. Przegląd Górniczy Nr 11-12, s Wyd. ZG SITG Katowice, Grudziński Z.: Analiza cen węgla energetycznego na rynkach międzynarodowych z wykorzystaniem elementów analizy technicznej. Przegląd Górniczy, 2011, Nr 1-2, s Wyd. ZG SITG Katowice. 11. Kaliski M., Frączek P., Szurlej A.: Liberalizacja rynku gazu ziemnego a rozwój podziemnych magazynów gazu w Polsce, Polityka Energetyczna, 2010, Tom 13, Zeszyt 2, s Lorenz U.: Ceny węgla energetycznego w imporcie do krajów Unii Europejskiej oraz w hipotetycznym imporcie do Polski porównanie parytetów importowych. Przegląd Górniczy Nr. 1. ss Lorenz U.: Rola wskaźników cen w międzynarodowym handlu węglem energetycznym. Polityka Energetyczna, 2006, tom 9, z. specjalny. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, s Lorenz U.: Wzrosty i spadki cen węgla energetycznego na świecie w 2008 roku. Przegląd Górniczy, 2009, Nr 3-4 ( ), Wyd. ZG SITG Katowice, s. 1 8

8 Nr 7-8 PRZEGLĄD GÓRNICZY Lorenz U., Grudziński Z.: Krótkoterminowa prognoza cen węgla energetycznego. Polityka Energetyczna, 2006, tom 9, z.1. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, s Lorenz U., Grudziński Z.: Perspektywy dla międzynarodowych rynków węgla energetycznego. Polityka Energetyczna, 2007, tom 10, z. specjalny 2. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, s Lorenz U.: Parytet importowy węgla kamiennego energetycznego. Studia, Rozprawy, Monografie nr 82. Wyd. Instytutu GSMiE PAN. Kraków s Lorenz U.: Parytet importowy węgla energetycznego. Czasopismo Techniczne KTT. Kraków, nr s Lorenz. U., Grudziński Z.: Międzynarodowe rynki węgla kamiennego energetycznego. Studia Rozprawy Monografie Nr , Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, s Marzec R., Wrześniewski J.: Relacje cen na rynku kontraktów długoi krótkoterminowych węgla energetycznego importowanego do UE oraz cen eksportowych polskiego węgla energetycznego w latach Materiały XXIV Konferencji z cyklu: Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej. Surowce Energia Klimat. Zakopane, października 2010 r. Zeszyty Naukowe Nr Stala-Szlugaj K.: Import węgla koleją zza wschodniej granicy uwarunkowania logistyczne. Przegląd Górniczy 2010, Nr 3-4, s Wyd. ZG SITG Katowice. 22. Argus Coal Daily International. Wyd Argus Media Ltd 23. Bank Światowy Global Commodity Markets 24. CTI Coal Trader International. Wyd. Platts 25. Euracoal Market Report ICR International Coal Report. Wyd. Platts The McGraw Hill Companies, England 27. ICR Coal Statistics Monthly (sierpień 2009). Wyd. Platts McGraw Hill Companies, England 28. Regions Outside the United States. April U.S. Information Energy Administration 2011 a U.S. Information Energy Administration 2011 b World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States, 5 April. 31. VDKI Verein der Kohlenimpoteure Annual Report Facts and Trends wydania z lat