AUSTRIACKA SZKOŁA EKONOMII WOBEC CYKLI KONIUNKTURALNYCH I KRYZYSÓW GOSPODARCZYCH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET EKONOMICZNY WE WROCŁAWIU WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA, INFORMATYKI I FINANSÓW Marcin Tadeusz Surowski AUSTRIACKA SZKOŁA EKONOMII WOBEC CYKLI KONIUNKTURALNYCH I KRYZYSÓW GOSPODARCZYCH Praca licencjacka Promotor: prof. dr hab. Krzysztof Jajuga Katedra Inwestycji Finansowych i Zarządzania Ryzykiem Wrocław 2014

2 Spis treści: WSTĘP 5 ROZDZIAŁ I. Szkoła austriacka - historia, dziedzictwo, przedstawiciele Początki szkoły austriackiej Krytyka socjalizmu Szkoła austriacka dziś 14 ROZDZIAŁ II. Cykle koniunkturalne Pojęcie cyklu koniunkturalnego Teorie alternatywne wobec twierdzeń Austriaków Austriacka teoria cyklu koniunkturalnego Teoria pieniądza System bankowy Teoria kapitału Faza boomu Druga faza cyklu: przeniesienie zasobów bliżej konsumpcji Krach 31 ROZDZIAŁ III. Wielki kryzys ( ) jako przykład kryzysu gospodarczego Wielki kryzys jako uzasadnienie interwencjonizmu Przebieg kryzysu Załamanie gospodarcze Nowy Ład jako próba wyjścia z kryzysu Szkoła austriacka wobec wielkiego kryzysu Boom napędzany inflacją Krytyka interwencjonizmu 44 ZAKOŃCZENIE 45 Bibliografia 47 Spis źródeł internetowych 48 Spis tabel 49 Spis wykresów 49

3 WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS FACULTY OF MANAGEMENT, COMPUTER SCIENCE AND FINANCE Marcin Tadeusz Surowski AUSTRIAN SCHOOL OF ECONOMICS TOWARD BUSINESS CYCLES AND DEPRESSIONS Bachelor s Thesis Supervisor: prof. dr hab. Krzysztof Jajuga Department of Financial Investments and Risk Management Wrocław 2014

4 Contents: INTRODUCTION 5 CHAPTER I. Austrian school - history, legacy, representants Beginnings of Austrian school Critique of socialism Austrian school nowadays 14 ROZDZIAŁ II. Business cycles Notion of business cycle Alternative theories toward views of Austrians Austrian theory of business cycle Theory of money Banking system Theory of capital Boom phase Second phase of cycle: moving resources closer to consumption Bust 31 ROZDZIAŁ III. Great Depression ( ) - an example of depression Great Depression - justification of interventionism Course of depression Bust New Deal as an attempt to get depression out Austrian school toward Great Depression Boom caused by inflation Critique of interventionism 44 ENDING 45 Bibliography 47 List of Internet sources 48 List of tables 49 List of charts 49

5 Wstęp Cykle koniunkturalne to temat, który interesował wielu ekonomistów. W teorii ekonomii znaleźć można sporo teorii objaśniających przyczyny powstawania wahań w koniunkturze gospodarczej. Oczywiście, gospodarka z reguły nie rozwija się płynnie i drobne wahania są czymś naturalnym. Jednak mówiąc o cyklu koniunkturalnym myślimy o wahaniach, które odbiegają od takich, które są drobnymi, nieszkodliwymi fluktuacjami. Najtrudniejszym dla społeczeństw momentem cyklu są załamania, zwane kryzysami gospodarczymi. Wielu znakomitych ekonomistów próbowało opisać mechanizm ich powstawania, a mimo to kryzysy nadal bywają przykrym elementem rzeczywistości gospodarczej. Można stwierdzić, że dochodzi do nich ze względu na to, że decyzje polityczne często odbiegają od tego, co radzą ekonomiści. Jest to prawdą, ale warto zwrócić uwagę na fakt, że nie ma jednej teorii cyklu koniunkturalnego, co do której zgodni byliby wszyscy eksperci i naukowcy. To czyni zagadnienie cyklu szczególnie interesującym. W swojej pracy skupiłem się na przebiegu cykli koniunkturalnych w optyce austriackiej szkoły ekonomii. Moje zainteresowanie tym nurtem nauki ekonomii trwa już od kilku lat i stale się rozwija, m.in. poprzez lekturę prac przedstawicieli tej szkoły - szczególnie Ludwiga von Misesa, Friedricha Augusta von Hayeka, Jesúsa Huerta de Soto i Murraya N. Rothbarda. Sądzę, że szkoła austriacka to nurt w teorii ekonomii, którego prace są wartościowe i rozwijające intelektualnie, a do tego napisane logicznym, zrozumiałym językiem. Teorie wysnuwane przez Austriaków są ważnym elementem niekończącego się sporu pomiędzy zwolennikami wolnego rynku i państwowego interwencjonizmu. Celem mojej pracy było przedstawienie podejścia szkoły austriackiej wobec problemu cykli koniunkturalnych, a także przedstawienie, jak ta teoria sprawdza się w praktyce. Na przykład empiryczny wybrałem wielki kryzys ( ) w Stanach Zjednoczonych, do którego wyjaśnienia podszedłem w sposób austriacki, analizując cechy charakterystyczne dla austriackiej teorii powstawania cykli i kryzysów. W pierwszym rozdziale pracy skupiłem się na intelektualnym dziedzictwie szkoły austriackiej. Rozdział ten ma charakter wprowadzający. Opisałem w nim początki szkoły austriackiej, związane z działalnością Carla Mengera, a następnie skoncentrowałem się na największym osiągnięciu Austriaków, czyli krytyce socjalizmu. Ludwig von Mises zasłynął swoim udziałem w debacie kalkulacyjnej z Oskarem Langem, która dotyczyła możliwości kalkulacji ekonomicznej w gospodarce centralnie planowanej. Niemożliwość kalkulacji i brak

6 systemu cen były głównym zarzutem Misesa przeciwko socjalizmowi. Do sporu włączył się później kolejny wielki ekonomista omawianej przeze mnie szkoły, czyli Friedrich August von Hayek. Do argumentów Misesa dodał on argument o braku dostatecznej wiedzy zgromadzonej przez centralnych planistów, niezbędnej do efektywnego zarządzania zasobami. Drugi rozdział mojej pracy koncentruje się wokół problemu cykli koniunkturalnych. W rozdziale tym, na podstawie literatury, zdefiniowałem pojęcie cyklu koniunkturalnego. Następnie, skrótowo, opisałem pojawiające się w literaturze teorie powstawania cykli, inne niż prezentowana przez szkołę austriacką. W głównej części tego rozdziału przedstawiam podejście Austriaków do tematu cykliczności gospodarki. Aby to osiągnąć, najpierw przedstawiam, jak Menger i jego intelektualni spadkobiercy widzieli pieniądz, system bankowy i kapitałową strukturę produkcji. W końcu opisuję cały przebieg cykli i kryzysów w optyce Austriaków, głównie opierając się na pracach Jesúsa Huerta de Soto i Marka Skousena. Pod koniec drugiego rozdziału postawiłem hipotezę. Brzmi ona następująco: austriacka teoria cyklu koniunkturalnego jest użytecznym narzędziem teoretycznym, które pozwala poprawnie formułować wnioski, co do przyczyn powstawania kryzysów gospodarczych. Wspomnianą hipotezę zbadałem w rozdziale trzecim, który ogniskuje się wokół wielkiego kryzysu ( ) w Stanach Zjednoczonych. Ten najbardziej znany kryzys gospodarczy został opisany na wiele sposobów, ale ja postarałem się sprawdzić, czy teorie Austriaków mogą nam pomóc w dostrzeżeniu jego przyczyn. Na początku przedstawiłem przebieg kryzysu, tak jak widzą go badacze analizujący historię gospodarczą. Zwróciłem także uwagę na fakt, że wybuch kryzysu dał dobry grunt pod rozpowszechnianie się poglądów Johna Maynarda Keynesa, intelektualnego rywala Austriaków (szczególnie Hayeka). Bezpośrednim efektem wybuchu kryzysu były szeroko zakrojone interwencje państwa - oczywiście krytykowane przez Austriaków. W dalszej części rozdziału przedstawiam podejście tej szkoły wobec wielkiego kryzysu w kontekście austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. Badam w niej użyteczność teorii do wyjaśniania zjawisk empirycznych. Moją pracę wieńczy zakończenie, w którym zawarłem refleksje, które nasunęły mi się podczas pisania pracy i którymi postanowiłem podsumować badany przeze mnie temat. 6

7 Rozdział I Szkoła austriacka - historia, dziedzictwo, przedstawiciele 1.1 Początki szkoły austriackiej Powszechnie przyjęło się uważać, że ekonomia, którą ogólnie rzecz biorąc możemy scharakteryzować, jako naukę zajmującą się gospodarowaniem i efektywną alokacją rzadkich zasobów, miała swój początek wraz z badaniami i pracami Adama Smitha. Jest to pogląd potoczny i nie do końca prawdziwy, bo elementy tego, co później nazwane zostało ekonomią, możemy znaleźć u wielu wcześniejszych myślicieli, także starożytnych filozofów, którzy zastanawiali się między innymi nad problemem wartości dóbr, powszechnym dla rozważań ekonomistów. Adam Smith jest uważany za twórcę liberalizmu gospodarczego, poglądu, według którego państwo powinno zredukować swoje kompetencje jedynie do bycia stróżem nocnym, czyli do zajmowania się obroną przez wrogiem wewnętrznym i zewnętrznym, całą resztę pozostawiając wolnemu rynkowi, który w najbardziej efektywny sposób wykorzysta rzadkie zasoby. Prace Smitha dały początek ekonomii, wraz z rozwojem której powstało wiele szkół ekonomicznych, które najogólniej scharakteryzować można jako zbiory wspólnych poglądów co do metodologii, natury człowieka i rynku. Reprezentanci jednych szkół uważają, że podstawą opisywania zjawisk ekonomicznych powinna być matematyka, statystyka i skomplikowane modele, biorące pod uwagę wiele zmiennych. Inni zwracają uwagę na psychologiczny aspekt podejmowania decyzji przez ludzi na rynku, uważając ekonomię za naukę społeczną, co do której ciężko jest używać metod matematycznych. Jedne szkoły widzą rynek jako jedyne źródło bogacenia się ludzi, inne, jako przyczynę wielu problemów społecznych, którym przeciwdziałać może jedynie państwo. Oczywiście istnieje też wiele poglądów łączących skrajności. Nauka ekonomii wykształciła więc w swoim procesie ewolucyjnym wiele prądów myślowych, które razem składają się na bogactwo nauk ekonomicznych. Szkoła austriacka, zwana też szkołą psychologiczną lub subiektywistyczną, jest uważana za najbardziej wolnorynkowy nurt współczesnej ekonomii. Mimo tego, że tezy głoszone przez ekonomistów tej szkoły nie są szeroko obecne w dyskursie publicznym, to na całym świecie powstają ośrodki zajmujące się popularyzacją tez Austriaków i rozwijaniem badań w oparciu o prace największych ekonomistów szkoły austriackiej, takich jak noblista 7

8 Friedrich August von Hayek, Ludwig von Mises, Murray N. Rothbard, czy twórca szkoły, Carl Menger. W Polsce działa założony w 2003 roku we Wrocławiu Instytut Misesa, który oprócz wydawania książek i publikowania artykułów własnych i tłumaczeń na swojej stronie internetowej, powołał kilkanaście regionalnych Klubów Austriackiej Szkoły Ekonomii, działających na uczelniach w największych polskich miastach (na spotkaniach Klubów przedstawiane są referaty dotyczące ekonomii, filozofii i myśli politycznej; skupiają one młodych ludzi, zwykle studentów, zainteresowanych szkołą austriacką - wydaje się, że szkoła austriacka to jedyny nurt współczesnej myśli ekonomicznej, który cieszy się takim zainteresowaniem młodego pokolenia). Najbardziej znanym współcześnie żyjącym ekonomistą piszącym w duchu ekonomistów austriackich jest Hiszpan, Jesús Huerta de Soto, profesor na Universidad Rey Juan Carlos w Madrycie, oprócz ekonomii zajmujący się też prawem (a także historią - w jego najważniejszym dziele Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne mamy osobny, obszerny rozdział poświęcony historii bankowości (pod kątem rezerwy cząstkowej), aż od czasów greckich i rzymskich 1 ). Termin austriacka szkoła ekonomii swoją etymologię zawdzięcza pochodzeniu założycieli i głównych postaci tego nurtu (patrząc z polskiego punktu widzenia, warto wspomnieć, że założyciel szkoły, Carl Menger, urodził się w Nowym Sączu, leżącym wtedy w zaborze austriackim, Ludwig von Mises urodził się we Lwowie, a Murray N. Rothbard był potomkiem żydowskich emigrantów z Polski). Dziś Austriakami nazywa się przedstawicieli i zwolenników austriackiej szkoły ekonomii, tak więc ekonomiczni Austriacy nie muszą wcale pochodzić z Austrii, a co więcej: zwykle nimi nie są, bo głównym skupiskiem ekonomistów szkoły austriackiej są oczywiście Stany Zjednoczone, gdzie idee wolnorynkowe zawsze miały wielu zwolenników. Za twórcę szkoły uznaje się Carla Mengera, ale korzeni szkoły należy szukać znacznie wcześniej. Przede wszystkim powinniśmy sięgnąć aż do średniowiecza, kiedy to swoje prace tworzyli hiszpańscy scholastycy. Ośrodkami badań, które możemy uznać za pierwsze placówki proto-austriackie były Salamanka i Coimbra. Jesús Huerta de Soto zwraca uwagę na to, że już w XVI wieku biskup Diego de Covarrabias, minister króla Filipa II, zauważył fakt, który kilka wieków później stał się podstawą rewolucji marginalistycznej i związanej z nią subiektywnej teorii wartości (zakładającej, że wartość przedmiotu zależy od subiektywnych ocen ludzi), która dziś uznawana jest powszechnie, a za czasów Carla Mengera stała w sprzeczności z teorią laborystyczną (twierdzącą, że wartość wynika z pracy potrzebnej do 1 Huerta de Soto J., Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2011, str

9 wytworzenia danego przedmiotu), uznawaną przez ekonomistów klasycznych i marksistów. Wspomniany biskup zauważył, że wartość przedmiotu nie opiera się na jego naturze, a na subiektywnej ocenie człowieka. Podał on przykład pszenicy, która w Indiach jest droższa niż w Hiszpanii, choć jej natura jest wszędzie taka sama 2. Argentyński historyk Alejandro A. Chafuen w swojej książce Wiara i wolność pisze następująco: "(...) późni scholastycy wyprowadzili pogląd, iż wartość, którą wiążemy z dobrem, zależy od pożytku, jaki zeń czerpiemy. Jako że nasze pragnienia i potrzeby są subiektywne, użyteczność jest także subiektywna" 3. Carl Menger w swojej wydanej w 1871 roku publikacji Zasady ekonomii, uznawanej za dzieło dające początek austriackiej szkole ekonomii, powołuje się wprost na prace hiszpańskich scholastyków, opierając na nich swoje rozważania m.in. nad wartością dóbr. Dzięki pracom poświęconym subiektywistycznej teorii wartości, a także prawu malejącej użyteczności krańcowej, Austriacy zyskali swoje miejsce w historii myśli ekonomicznej, później dokładając kolejne elementy swojego wkładu w rozwój ekonomii. Menger swoje teorie na temat wartości dóbr na rynku oparł na subiektywistycznym podejściu do ludzkiego działania i badaniu zjawisk ekonomicznych zaczynając od pojedynczej jednostki, dedukując od podstaw coraz bardziej skomplikowane prawa ekonomiczne, co jest charakterystyczne dla austriackiej szkoły ekonomii. Chodzi o to, aby wyciągać implikacje z podstawowych aksjomatów dotyczących ludzkiej natury i ludzkiego działania, gdyż wg metodologii szkoły austriackiej ekonomia jest nauką dedukcyjną, a nie indukcyjną, jak twierdziła niemiecka szkoła historyczna, z którą Menger toczył spór metodologiczny. Jaki jest więc obraz człowieka w teorii Austriaków, na podstawie którego wyprowadzają oni prawa ekonomiczne? Człowiek, według Austriaków, działa, a więc podejmuje takie przedsięwzięcia, aby zaspokoić cele położone jak najwyżej na swojej indywidualnej skali użyteczności. Cele te nie muszą być racjonalne patrząc z boku, czy próbując ocenić je obiektywnie, ale są najbardziej użyteczne dla działającej jednostki (gdyby było inaczej - działający człowiek podjąłby inne działania i zmieniłby swoją skalę preferencji, gdyż skala użyteczności objawia się w działaniu). Preferencje te mogą być oparte na kalkulacjach, ale nie muszą. Człowiek przecież opiera się często na zasłyszanych poglądach innych osób (niekoniecznie słusznych), ale przede wszystkim na uczuciach, pragnieniach, urojeniach i wielu innych czynnikach. Dlatego też Austriacy wolą mówić o człowieku 2 Huerta de Soto J., Szkoła austriacka. Ład rynkowy, wolna wymiana i przedsiębiorczość, Fijorr Publishing, Warszawa 2010, str Chafuen A.A., Wiara i wolność. Myśl ekonomiczna późnych scholastyków, ARWIL, Warszawa 2007, str

10 działającym (homo agens), zastępując klasyczną koncepcję człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus) autorstwa Smitha, uważając ją za abstrakcyjną i nieprawdziwą, niemającą pokrycia w rzeczywistym zachowaniu ludzi. Jak więc Menger rozwiązał problem wartości, wychodząc przeciw teoriom klasycznym i marksistowskim? Zgodnie z subiektywistycznym badaniem ludzkiego działania - każdy człowiek subiektywnie ocenia dobra, czy mówiąc szerzej cele, które może zrealizować. Wartość dóbr wynika więc z krańcowej jednostki dobra, która podlega ocenie (każda kolejna ma dla nas coraz mniejszą użyteczność, o czym mówi nam prawo malejącej użyteczności krańcowej), a nie z całej ich podaży, albo jak próbowano dowodzić, z włożonej w jego wytworzenie pracy, czy też z przypisanej im wartości tkwiącej w przedmiocie. Jednostki wyceniają dobra subiektywnie, a więc ich ocena może się różnić w zależności od miejsca, gdzie do owej wyceny dochodzi - stąd inna może być wartość wody w mieszkaniu otoczonym ze wszystkich stron świetnie zaopatrzonymi sklepami, a inna na pustyni. Dzięki prawu malejącej użyteczności krańcowej rozwiązano męczący ludzkość od dawna paradoks wody i diamentów. Ten istniejący od czasów starożytnych paradoks polegał na problemie wartości wody i diamentów. Zastanawiano się, dlaczego woda jest tania, choć jest niezbędna do życia, więc obiektywnie ma dużą wartość dla każdego człowieka, a diamenty są drogie, choć świetnie możemy się bez nich obyć. Odpowiedzią było oczywiście spojrzenie na ten problem od strony krańcowych jednostek wody i diamentów. Diamentów jest mało, a więc wartość każdego jest duża, a wody jest bardzo dużo na całym świecie, a więc marginalna jednostka wody nie jest wiele warta. Oczywiście na wspomnianej pustyni woda miałaby dla nas wartość dużo wyższą, gdyż jej podaż na obszarze pustyni jest znikoma. 1.2 Krytyka socjalizmu Dużym wkładem szkoły austriackiej w rozwój myśli ekonomicznej była także analiza socjalizmu. Wraz z szerzeniem się myśli socjalistycznej, spór o jego sensowność musiał także objawić się wśród ekonomistów. Choć współcześnie wiele osób twierdzi, że nieskuteczność kolektywnych ideologii była nie do przewidzenia, a same idee były piękne i słuszne, a tylko wykonanie złe, to byli ludzie, którzy już na początku przewidywali do czego doprowadzić może socjalizm. Jedną z takich osób był Ludwig von Mises, który z naukowego punktu widzenia dokonał krytyki socjalizmu już w 1920 roku, a więc w 3 lata po rewolucji październikowej, na samym początku powstawania komunistycznej Rosji, która odcisnęła wielkie, negatywne piętno na historii Europy XX wieku, stając się państwem totalitarnym, 10

11 dokonującym masowych mordów, a z interesującego nas punktu widzenia gospodarczego - skrajnie niewydolnym i skazujących miliony ludzi na nędzę i niemożność realizowania swoich marzeń i aspiracji, a także wykorzystywania swoich umiejętności dla dobra ogółu, co ma miejsce w gospodarce rynkowej. Mises dokonał krytyki socjalizmu w 1920 roku, badając aspekty ekonomiczne zyskującej na popularności idei. W swoim artykule Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie dowodził on, iż w państwie socjalistycznym, w którym zniknie własność prywatna środków produkcji, a także wymiana i konkurencja, nie będzie możliwa racjonalna kalkulacja cen i kosztów, co doprowadzić musi do błędnej alokacji zasobów. Ekonomista Mark Skousen następująco charakteryzuje wspomniany artykuł: Mises przewidywał, że gospodarka socjalistyczna będzie nękana plagą niedoborów, brakiem innowacji i właściwych bodźców, nietrafionymi inwestycjami oraz niewystarczającym poziomem inwestycji - zarówno w Związku Sowieckim, jak i wszędzie indziej, gdzie zostanie zbudowana 4. Głównym oponentem Misesa w ekonomicznej analizie socjalizmu był polski ekonomista, Oskar Lange, który podjął się obrony socjalizmu od strony naukowej. Twierdził on, że centralny planista metodą prób i błędów będzie mógł określać ceny, odpowiednio reagując na nadwyżki i niedobory dóbr na rynku. Odpowiedź na ten argument możemy znaleźć w opus magnum Misesa, czyli w traktacie Ludzkie działanie. Mises zauważa, że aby ocenić, czy centralny planista odpowiednio dysponuje środkami produkcji i produkuje to, na co jest zapotrzebowanie ludzi, musiałby dysponować miarą mogącą ocenić efekt swoich działań. Ekonomista podaje przykład człowieka, który zgubił portfel - wtedy łatwo jest nam zauważyć pożądany efekt poszukiwania portfela - jest nim jego znalezienie. Wiedząc to, możemy stwierdzić, czy nasze poszukiwania były skuteczne lub nie. W książce podany jest też przykład szukania leku na kiłę - pożądanym przez nas lekarstwem jest takie, które zlikwiduje chorobę, a jednocześnie nas nie zabije. W przypadku całej gospodarki, takim najprostszym miernikiem pozwalającym ocenić czy przedsiębiorstwo działa efektywnie jest rachunek zysków i strat, dostarczający wiedzy czy przedsiębiorstwo jest zyskowne i efektywnie wykorzystuje swoje zasoby. Jednak w przypadku gospodarki socjalistycznej taka kalkulacja jest niemożliwa ze względu na brak systemu cenowego środków produkcji. Mises konkluduje: Na tym właśnie polega problem socjalistycznej kalkulacji ekonomicznej: gdy nie ma cen rynkowych czynników produkcji, rachunek zysków i strat jest niemożliwy 5. 4 Skousen M., Narodziny współczesnej ekonomii. Żywoty wielkich myślicieli, Fijorr Publishing, Warszawa 2012, str Mises L. von, Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, str

12 Innym podnoszonym kontrargumentem na twierdzenia Misesa był pogląd, jakoby centralny planista mógł znać ceny środków produkcji i preferencje społeczeństwa przed przejściem z gospodarki rynkowej na socjalistyczną. Mises przewidywał wysuwanie tego argumentu w eseju Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, zwracając uwagę, że gospodarka to ciągłe zmiany i fluktuacje, a wszelkie stany równowagi są teoretycznym założeniem ekonomistów, prawdziwym tylko przez krótki czas. Ponadto, lwowski ekonomista zwracał uwagę, że nawet gdyby dane ekonomiczne się nie zmieniały, to (...) przejście do socjalizmu, jako rezultat zmniejszenia różnic w dochodach i wynikających z tego zmian w konsumpcji, a zatem i produkcji, spowoduje taką zmianę wszystkich danych, że całkowicie zaniknie ogniwo łączące nowy stan rzeczy z poprzednim końcowym stadium gospodarki konkurencyjnej. Doprowadzi to do sytuacji, w której socjalistyczny system gospodarczy, pozbawiony busoli, jaką jest kalkulacja ekonomiczna, będzie dryfował po oceanie rozmaitych teorii ekonomicznych i działań gospodarczych 6. Krytykę socjalizmu autorstwa Misesa uzupełnił najbardziej znany ekonomista kojarzony ze szkołą austriacką, czyli zdobywca Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 roku, Friedrich August von Hayek. Hayek zwrócił uwagę na problem wiedzy, która jest rozproszona w społeczeństwie. Jak dowodził noblista, wiedza nigdy nie istnieje w jednolitej formie, nie da się jej skupić w jednym miejscu. Wiedza nie jest nikomu znana w całości, a jej skrawki funkcjonują w całym społeczeństwie, w taki sposób, że każdy człowiek potrafi jak najlepiej wykorzystać wiedzę dostępną tylko sobie. Według Hayeka, każdy posiada wiedzę, którą tylko on jest w stanie efektywnie wykorzystać - taką, która daje mu przewagę nad innymi jednostkami, które posiadają przewagę w innych dziedzinach. Tak więc odrzucić należałoby pogląd, że urzędnicy państwowi mogliby zgromadzić całą wiedzę istniejącą w społeczeństwie, aby efektywnie dokonywać centralnego planowania. Jak pisał Hayek: Znaczna część określonych informacji, jakie posiada każda jednostka, może zostać wykorzystana wyłącznie w takim stopniu, w jakim jednostka może tego dokonać w ramach własnych decyzji. Nikt nie jest w stanie przekazać komuś innemu wszystkiego, co wie, ponieważ większa część informacji, które mogą przez niego zostać wykorzystane, zostanie uzyskana wyłącznie w procesie tworzenia planu działań, zdobyta w trakcie pracy nad konkretnym zadaniem, jakiego się podjął w określonych warunkach (...) 7. 6 Mises L. von, Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2011, str Hayek F.A. von, Zgubna pycha rozumu. O błędach socjalizmu, ARCANA, Kraków 2004, str

13 Wydaje się, że część argumentów Austriaków przeciwko socjalizmowi może być aktualna także dziś, w stosunku do etatystycznych rozwiązań stosowanych przez wiele państw na świecie. Choć dziś już do socjalizmu mało kto się przyznaje, to warto jednak pamiętać o dokonaniach przedstawicieli szkoły austriackiej na tej płaszczyźnie. Austriacy pozostali jedynym nurtem w ekonomii, który konsekwentnie bronił wolnego rynku i robi to do dzisiaj. Ekonomista Jacek Kacperski w pracy Szkoła austriacka wobec socjalizmu pisał następująco: Nie będzie przesadą stwierdzenie, iż nie ma drugiej takiej szkoły, która przez ponad sto lat zachowałaby taką wierność swoim prekursorom, oraz pierwszym ideom. Na przestrzeni dziesięcioleci sytuacja w Europie i na świecie zmieniała się wielokrotnie, powstawały nowe szkoły w ekonomii, a wiele idei zostało uznanych za fałszywe. Tylko ekonomiści szkoły austriackiej krytykowali kolejne mutacje zapędów państwa do kontroli nad gospodarką i zawsze z tych samych pozycji przeciwstawiali się im, niezależnie czy był to narodowy socjalizm, czy mało widoczne, powszechnie akceptowane, działanie etatystyczne demokratycznego państwa 8. Trudno się z tym nie zgodzić, warto jeszcze dodać, że częstym zarzutem wysuwanym wobec Austriaków jest właśnie ich nieprzejednana krytyka socjalizmu i pewien rodzaj wolnorynkowego dogmatyzmu. Szkoła austriacka widzi jednak ekonomię, jako naukę opisującą rzeczywistość, a nie wydającą sądy wartościujące. Wedle ekonomistów tego nurtu, Austriakiem może być nawet zwolennik interwencjonizmu państwowego, wszystko zależy od tego, jakie cele chciałby osiągnąć. Przykładowo: ekonomista szkoły austriackiej może zdawać sobie sprawę z niemożliwości istnienia efektywnej gospodarki socjalistycznej (z powodów przytoczonych wcześniej, a także choćby z powodu istnienia problemu braku motywacji do pracy, wynikającego z zasady od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb ), ale mimo to może być jej zwolennikiem, chociażby ze względów etycznych. Mises w Ludzkim działaniu pisał następująco: To prawda, że ekonomia jest nauką teoretyczną i powstrzymuje się od sądów wartościujących. Jej zadaniem nie jest wskazywanie ludziom do jakich celów powinni dążyć. Jest to nauka o tym, jakich środków należy użyć, żeby osiągnąć obrane cele, a nie o tym, jakie cele sobie wyznaczać 9. Tak więc ekonomiści szkoły austriackiej widzą ekonomię, jako naukę opisującą ludzkie działanie, niedokonującą ocen. Podsumowując więc: zdecydowana większość Austriaków jest zwolennikami wolnego rynku ze względu na to, że chcieliby 8 Kacperski J., Szkoła austriacka wobec socjalizmu, Prohibita, Warszawa 2009, str Mises L. von, Ludzkie..., op. cit., str. 8 13

14 widzieć społeczny dobrobyt, a ten możliwy jest tylko dzięki wolnorynkowej gospodarce, co wynika z ich badań. 1.3 Szkoła austriacka dziś Mimo, że szkoła austriacka jest najbardziej znana ze swojej krytyki socjalizmu, to jednak wielu ich przedstawicieli, jako najważniejszy temat, jakim obecnie się zajmują, uważa problematykę pieniądza, bankowości i związanych z nimi kryzysów gospodarczych. Stąd też tę problematykę omówię szerzej w rozdziale drugim, poświęconym cyklom koniunkturalnym i powstawaniu kryzysów gospodarczych. Wielu przedstawicieli austriackiej szkoły ekonomii poświęca tej tematyce najwięcej uwagi, a zrozumienie tego problemu przez opinię publiczną i polityków uważa za kluczowe dla naprawienia światowej gospodarki. Warto dodać, że Austriacy kontestują podstawy dzisiejszego systemu finansowo-bankowego, widząc w nich przyczynę wielu problemów, z jakimi mierzą się dzisiaj państwa i narody na całym świecie. Wydaje się, że dziedzictwo szkoły austriackiej jest cały czas bardzo aktualne, zwłaszcza, gdy często w środkach masowego przekazu usłyszeć możemy głosy o kryzysie kapitalizmu, niespełniającego swoich funkcji i potrzebie interwencji rządowych. Warto wtedy sięgnąć do prac ekonomistów szkoły austriackiej, aby zauważyć, że dzisiejszy system ekonomiczny, nazywany często neoliberalnym, funkcjonujący na niemal całym świecie, często nie ma wiele wspólnego z takim, który chętnie widzieliby Austriacy, których określić możemy, jako ultra-liberałów. Ta radykalna krytyka systemu (zwłaszcza bankowego, co zaprezentuję w kolejnym rozdziale) z innej strony, niż zwykle ma to miejsce w mediach, jest bardzo inspirująca intelektualnie i pozwala nam zobaczyć szerszy obraz złożonej rzeczywistości gospodarczej, która dotyka nas każdego dnia. 14

15 Rozdział II Cykle koniunkturalne 2.1 Pojęcie cyklu koniunkturalnego Obserwowanie rozwoju gospodarczego świata pozwala nam zauważyć, że gospodarka nie rozwija się liniowo. Nie jest tak, że cały czas gospodarka rośnie (do tego w równym tempie), a wzrost gospodarczy (choćby mierzony poprzez wskaźnik Produktu Krajowego Brutto) jest zjawiskiem permanentnym. Ekonomiści zauważyli, że gospodarka rozwija się w tempie cyklicznym, notując okresy, które nazywamy cyklami koniunkturalnymi. Michael Burda i Charles Wyplosz definiują je jako podobne do siebie okresy wzrostu i spadku produkcji 10. Z kolei N. Gregory Taylor i Mark P. Taylor definiują te fluktuacje jako wahania aktywności gospodarczej zwracając uwagę, że pojęcie cyklu koniunkturalnego jest dość mylące, gdyż sugeruje, że cykle są regularne i dające się przewidzieć 11. Tak oczywiście nie jest - cykle koniunkturalne przebiegają w różny sposób i nie jest łatwo prognozować ich przebieg. Zwykle z pojęciem cyklu koniunkturalnego możemy powiązać pojęcie kryzysu gospodarczego, gdyż zazwyczaj jest on bolesnym elementem przebiegu cyklu. Najprościej rzecz ujmując: kryzys to głęboka, dotkliwa recesja (którą z kolei definiujemy jako okres spadku dochodów realnych i wzrostu bezrobocia) 12. Inna definicja cyklu koniunkturalnego, tym razem autorstwa Davida Begga, Stanleya Fischera i Rudigera Dornbuscha, mówi nam, że są to krótkookresowe odchylenia produkcji od jej trendu (a ten z kolei jest definiowany jako wygładzona ścieżka obrazująca wzrost produkcji w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań ) 13. Wspomniani autorzy dzielą przebieg cyklu na kilka faz: depresję (dolny punkt zwrotny), ożywienie, boom (górny punkt zwrotny), recesję, a następnie znów depresję, będącą jednocześnie początkiem nowego cyklu 14. Przyczyny powstawania cykli są jednym z problemów ekonomicznych, które wielu ekonomistów próbowało wyjaśnić. Istnieje na ten temat szereg teorii. 10 Burda M., Wyplosz Ch., Makroekonomia. Podręcznik europejski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2013, str Mankiw N.G., Taylor M.P., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, str Tamże, str Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, str Tamże, str