OPolkach-pilotkach latających w Wielkiej

Transkrypt

1 HISTORIA Polki latały nad Wielką Brytanią O Jadwidze Piłsudskiej córce Marszałka OPolkach-pilotkach latających w Wielkiej Brytanii wiemy, jak się wydaje, wciąż zbyt mało. Dlatego postanowiłem opowiedzieć o ich lotach i losach. Oparłem się między innymi na ich własnych relacjach publikowanych i niepublikowanych. Te latające Polki to Stefania (Barbara) Wojtulanis-Karpińska, Anna Leska-Daab i Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska. W czasie wojny znalazły się w Wielkiej Brytanii i wykonywały loty jako pilotki Air Transport Auxiliary paramilitarnej organizacji utworzonej do pomocy lotnictwu wojskowemu. Kiedy w sierpniu 1939 r. spodziewano się wojny, brytyjskie Ministerstwo Lotnictwa zaczęło rozważać sprawę organizacji masowego transportu powietrznego, który by znaczeniem nie ustępował znaczeniu jednostek bojowych. Ponieważ w tym czasie lotnictwo brytyjskie liczyło zaledwie trzy dywizjony transportowe, grupa pilotów amatorów z miejscowych aeroklubów ofiarowała jako ochotnicy swoje usługi na wypadek wojny. Ministerstwo Lotnictwa przyjęło tę propozycję i nowo powstałej instytucji, złożonej z cywilnych pilotów-ochotników, nadano nazwę Air Transport Auxiliary (Pomocniczy Transport Powietrzny), w skrócie ATA. Na początku zadanie ATA polegało na transportowaniu drogą powietrzną lekkich samolotów z lotniczych wytwórni na lotniska szkolne, ale wkrótce ramy tej działalności zostały znacznie poszerzone. Piloci ATA zaczęli transportować z angielskich wytwórni Janusz Ziółkowski lotniczych na lotniska dywizjonów myśliwskich i bombowych różne samoloty bojowe. Wobec miażdżącej przewagi Luftwaffe Brytyjczycy szybko tracili samoloty, zakłady zbrojeniowe musiały więc pospiesznie uzupełniać tabor. W początkowej fazie wielkiego zagrożenia Brytyjczycy mieli do obrony zaledwie siedemset kilkadziesiąt samolotów, podczas gdy niemiecki potencjał lotniczy wynosił blisko trzy tysiące 1 maszyn. ATA współdziałała z 41 Grupą, która zajmowała się rozdziałem samolotów. Codzienne zapotrzebowanie na dostawy samolotów do dywizjonów ustalało początkowo Ministerstwo Lotnictwa, a następnie Ministerstwo Produkcji Samolotów. W lecie 1940 r. w obliczu zagrożenia Wysp Brytyjskich koniecznością stało się zorganizowanie powietrznego transportu samolotów z USA do Wielkiej Brytanii. W Ameryce powstała więc instytucja transportu powietrznego podobna do brytyjskiej ATA. Już 10 listopada 1940 r. pierwsze amerykańskie załogi wystartowały z lotniska Gandey w Nowej Funlandii, by przetransportować na angielskie lotnisko Squares Gate koło Blackpool siedem samolotów Lockheed Hudson. Tym lotem zainaugurowano północną trasę transportu samolotów przez Ocean Atlantycki. Trochę później zorganizowano transport powietrzny na drugiej trasie znacznie łatwiejszej pod względem warunków atmosferycznych wiodącej z Ameryki przez południowy Atlantyk do Złotego Wybrzeża w Afryce Zachodniej. 1 Z wypowiedzi S. B. Wojtulanis-Karpińskiej: Polka, która chroniła brytyjskiego króla (korespondencja Zbigniewa K. Rogowskiego z Los Angeles). Polska 2001, nr 7. 77

2 Działalność amerykańskich instytucji stanowiła uzupełnienie działalności ATA w Anglii. Ponieważ wojenne potrzeby lotnictwa stale wzrastały, ATA angażowała coraz więcej pilotów również spośród personelu latającego państw sprzymierzonych. Szczególnie pomocne okazały się dawne załogi lotnictwa komunikacyjnego (cywilnego). Pierwszym polskim pilotem komunikacyjnym przyjętym do ATA był Klemens Długaszewski (przed wojną wylatał na maszynach komunikacyjnych przeszło milion kilometrów). Pod koniec 1940 r. w ATA latało kilkunastu polskich pilotów. Jednocześnie zaczęto tworzyć kobiecą sekcję ATA. Przyjmowano do niej pilotki, które spędziły wiele godzin za sterami samolotów turystycznych. ATA w szybkim tempie szkoliła te pilotki na samolotach szkolnych, a następnie myśliwskich i bombowych. Pierwszą grupę kobiet w ATA stanowiły Angielki. Dopiero w 1941 r. zdecydowano się na przyjmowanie cudzoziemek. Pierwszymi cudzoziemkami w ATA były Anna Leska i Stefania Wojtulanis. Przyjęto je już w styczniu 1941 r. W lipcu 1942 r. dołączyła do nich Jadwiga Piłsudska. Później przyjmowano i pilotki innych narodowości, szczególnie Amerykanki. Jak początkowo podawała Barbara Wojtulanis, w ATA w charakterze ferry pilot latało około 200 kobiet 2. Później Barbara Wojtulanis uściśliła te dane: Na samym początku było nas zaledwie trzynaście. Przez cały okres wojny w szeregach ATA służyły 183 pilotki. Najwięcej Angielek, sporo bo 27 Amerykanek, a także Kanadyjki, Nowozelandki, pilotki z Południowej Afryki, niewielka liczba Holenderek i tylko my trzy Polki 3. Kwatera Główna i Centrum Wyszkolenia ATA mieściły się w White Waltham, w pobliżu Maidenhead. Baza sekcji kobiecej znajdowała się początkowo na lotnisku Hatfield, 20 mil na północ od Londynu, a w późniejszych latach przeniesioną ją na lotnisko Hamble, potem Luton. Komendantką sekcji kobiecej była Pauline Gower. Po przybyciu do Anglii Anna Leska i Stefania Wojtulanis dość wcześnie zaczęły starać się o przyjęcie do brytyjskiego lotnictwa transportowego. W sierpniu 1940 r. zostały wezwane do komendanta sekcji kobiecej ATA. Zapytano je o doświadczenie w pilotowaniu samolotów oraz przeprowadzono egzamin praktyczny z pilotażu. Egzamin zdały bardzo dobrze. We wrześniu 1940 r. otrzymały z komendy ATA pisemne zawiadomienie, iż zostały zaliczone w poczet kandydatek do powietrznej służby pilotów transportowych. Jednak ich ostateczne przyjęcie jako cudzoziemek było uzależnione od uzyskania bezterminowego urlopu od polskich przełożonych (pracowały wówczas przez krótki czas w polskiej sekcji departamentu personalnego) oraz od indywidualnego zezwolenia z Home Office na fachową pracę zarobkową w Wielkiej Brytanii. 2 B. Karpińska: Polki pilotki. Skrzydła 1979, nr 9, s Polka, która chroniła brytyjskiego króla... op. cit. Jadwiga Piłsudska z ojcem 1933 r. 78 LISTOPAD 2003

3 Instytucja Air Transport Auxiliary, mimo że była organizacją paramilitarną, stanowiła jeden z organów Ministerstwa Zaopatrzenia Lotnictwa i wszystkich jej pracowników, a więc również pilotów, obowiązywało takie samo prawo, jak osoby cywilne zatrudnione w urzędach państwowych. Organizacja ATA została ostatecznie rozwiązana pod koniec 1945 r. Jadwiga Piłsudska, córka Marszałka Józefa Piłsudskiego, była najmłodszą spośród trzech polskich ferry pilot w ATA. Podobnie było w Polsce: kiedy rozpoczynała szkolenie na szybowcach, miała 17 lat. Szkoliła się najpierw na szybowisku w Sokolej Górze (na Wołyniu, w pobliżu Krzemieńca), a następnie w Bezmiechowej w Bieszczadach. Należała do Aeroklubu Warszawskiego. Tamte czasy koniec lat trzydziestych Jadwiga Piłsudska wspomina jako okres wielkiego entuzjazmu młodzieży dla lotnictwa. Po dokonaniach Żwirki i Wigury oraz sukcesach innych polskich lotników wzrosło zainteresowanie lotnictwem stało się ono synonimem nowoczesności. Ten pęd do nowoczesności wciągał również koleżanki 4 Jadwigi razem śledziły nowości i wydarzenia w lotnictwie, próbowały lotów na szybowcach. Szybki rozwój szybownictwa w Polsce w tym okresie to nie przypadek, a efekt ożywionej działalności aeroklubów. W almanachu polskiego lotnictwa sportowego napisano: Okres r. znamionował wszechstronny rozwój szybownictwa polskiego o znaczeniu międzynarodowym. Byliśmy potęgą szybowcową świata, drugą po Niemczech, w dziedzinie masowości, osiągnięć sportowych, liczebności pilotów wyczynowych, konstrukcji oraz prowadzonych prac naukowo-badawczych. [...] Rok 1938 charakteryzował się rozwojem sportu szybowcowego na skalę do tej pory niespotykaną. [...] Szybki rozwój szybownictwa zainicjowany Na wycieczce w aeroklubie Kowno 1938 r. w roku 1937 uwidocznił się w roku następnym m.in. dużym wzrostem członków kół szybowcowych, powiększeniem się stanu pilotów początkujących i wyczynowych, zarejestrowaniem kolejnych szybowisk, przekazaniem do szkolenia i treningu ponad dwustu szybowców oraz zdecydowanym wzrostem poziomu techniki pilotażu szybowcowego 5. W 1939 r. lotniczy dorobek Jadwigi Piłsudskiej to prawie sto godzin wylatanych na szybowcach i kategoria D 6. Światowid w 1938 r. zamieścił artykuł pt. Piękny wyczyn szybowcowy Jadwigi Piłsudskiej, w którym napisano: Młoda szybowniczka kategorii»d«p. Jadwiga Piłsudska, dokonała w ubiegłą niedzielę pięknego wyczynu szybowcowego, przelatując ze szkoły szybowcowej w Bezmiechowej do miasta Łukowa na Podlasiu.[...] 4 Jadwiga Piłsudska kończyła prywatne gimnazjum Wandy Szachtmajerowej w Warszawie. 5 Polskie lotnictwo sportowe. Almanach. Pod redakcją H. Szydłowskiego. KAW, Kraków 1986, s Kategoria D czwarty (najwyższy) stopień podstawowego wyszkolenia pilota szybowcowego, potwierdzający pełne wyszkolenie szybowcowe: naukę latania na szybowcach wyczynowych i wykonanie ustalonych programem wyczynów, szkolenie w lotach wleczonych, wykonanie podstawowych figur akrobacji, szkolenie bez widoczności. 79

4 Pani Piłsudska wystartowała z Bezmiechowej na szybowcu»delfin«dla dokonania niewielkiego przelotu. Po starcie zorientowała się w doskonałych warunkach do szybowania i postanowiła wykonać dłuższy przelot. Po pięciu godzinach lotu i przeleceniu 270 km dzielna szybowniczka wylądowała na przedmieściach Łukowa. Wybrała lądowanie obok miasta, aby mieć ułatwiony powrót i transport szybowca. Córka wielkiego Marszałka jest najmłodszą pilotką szybowcową kategorii»d«i jedną z nielicznych kobiet posiadających tę najwyższą kategorię pilota 7. Natomiast w artykule H. Tomaszewskiej opublikowanym na łamach Skrzydeł w 1943 r. czytamy: Jadwiga Piłsudska jeszcze jako pensjonarka zaczęła szkolić się na szybowcach. Otrzymała kategorię»d«, latała dużo na motoszybowcach polskich typu»bąk«, a w jesieni 1939 r. miała przejść na szkolenie motorowe. Ale zamiast tego 1 września poszła razem z Panią Marszałkową i siostrą swą Wandą pracować na stacji ratunkowej dla ludności cywilnej na Pradze 8. Wybuch wojny pokrzyżował Jadwidze Piłsudskiej dalsze plany związane z lotnictwem. Gdy wybuchła wojna, wraz z matką i siostrą Wandą była w Warszawie. Przez pierwsze dni września we trójkę pełniły dyżury w organizacjach społecznych, pomagały ratować rannych od bombardowań, niosły też pomoc dzieciom z ochronki. 9 Jednak po kilku dniach pod naciskiem przyjaciół opuściły Warszawę. Samochodem kuzyna udały się do krewnych na Kresach Wschodnich. Stamtąd dość szybko przeniosły się do Wilna. Wkrótce i w Wilnie było już niebezpiecznie. Po napadzie ZSRR na Polskę postanowiły wyjechać na Zachód. Realizacja tego zamiaru była już mocno utrudniona ze względu na Rosjan. Jakoś im się udało, choć nie bez perypetii, wylecieć z Rygi jednym z ostatnich wypuszczanych stamtąd samolotów. Wylądowały w Sztokholmie, a stamtąd ambasada polska zorganizowała im przelot specjalnym samolotem do Anglii. W Londynie powitał je ambasador Edward Raczyński. Rodzina Raczyńskich zajęła się paniami Piłsudskimi bardzo serdecznie 10. Aleksandra Piłsudska, matka Jadwigi, znalazła pracę, sama Jadwiga zaś rozpoczęła studia. Wychowana w rodzinie o głęboko zakorzenionych tradycjach patriotycznych, Jadwiga od początku pobytu w Anglii chciała spożytkować swoje umiejętności lotnicze w walce z wrogiem i czyniła starania o przyjęcie do Air Transport Auxiliary. Tak relacjonuje to H. Tomaszewska: Po przybyciu do Anglii szturmowała długo i bezskutecznie do ATA, lecz po szeregu grzecznych, ale niezmiennie odmownych odpowiedzi musiała zrezygnować na razie z latania i wstąpiła na uniwersytet. Przez dwa lata studiowała architekturę w Cambridge, ze smutną zazdrością spoglądając w niebo, ile razy słyszała dźwięk motoru. Jaga czekała cierpliwie, aż pewnego dnia i ona otrzymała przyjemny, dawno upragniony list. I znowu formalności, próba latania sukces i do ATA przybył nowy pilocik bardzo przystojny, młodziutki, pełen radości i zapału 11. Jak twierdzi sama Jadwiga Piłsudska 12, przyczyną jej początkowych niepowodzeń w staraniach o przyjęcie do ATA były zbyt mały nalot i niedostateczne wyszkolenie. Przyjęto ją w okresie, gdy ATA złagodziła kryteria naboru. Pomyślnie ukończyła szkolenie na samolotach szkolnych i podjęła pracę pilota transportowego na stacji White Waltham. Barbara Wojtulanis-Karpińska wspomina: Jaga weszła do akcji w połowie lipca Za: P. Zawadzki: Wniebowzięci. Rzeczpospolita nr 198 z dnia 25 sierpnia 2000 r. 8 H. Tomaszewska: Polki latają nad Wielką Brytanią. [w:] K. Węgrzecki: Kosynierzy Warszawscy. Wyd. 2, Londyn 1968, s Pisze o tym Aleksandra Piłsudska w książce Wspomnienia (patrz przypis 10). 10 A. Piłsudska: Wspomnienia. Warszawa 1989, passim. 11 H. Tomaszewska: Polki latają... op. cit. 12 W rozmowie prywatnej z autorem we wrześniu 2002 r. 80 LISTOPAD 2003

5 Jadwiga Piłsudska pilot ATA roku. Była świetną pilotką. W Polsce doskonale spisywała się na szybowcach, w Anglii z powodzeniem przeszła kurs pilotażu na myśliwskich maszynach bojowych. [...] Brytyjczycy oczywiście wiedzieli, że to córka Marszałka Polski włączyła się do działań obronnych w ich kraju. Nie wątpię, że mieli powód do dumy 13. Jak wszystkie początkujące pilotki w ATA, Jadwiga Piłsudska najpierw przeprowadzała tylko samoloty szkolne i lekkie transportowe. Ja na razie ferryuję tylko maszyny łatwiejsze i szkolne Hurricany i Spitfajery należą jeszcze do przyszłości, choć, mam nadzieję, niedalekiej powiedziała z uśmiechem Jadwiga lub, jak ją zaczyna zwać brać lotnicza, Jaga 14. Jaga szybko robiła postępy. Wkrótce odbyła szkolenie na samolotach myśliwskich jednosilnikowych i, jeszcze w 1943 r., na dwusilnikowych. Do latania miała stosunek entuzja- Władysław Turowicz, Stefania Barbara Wojtulanis, dowódca sekcji kobiecej ATA kmdr Doe Whitehourst, Jadwiga Piłsudska, Klemens Długaszewski White Waltham 1943 r. 13 Polka, która chroniła brytyjskiego króla... op. cit. 14 H. Tomaszewska: Polki latają... op. cit. 81

6 Jaga i jej amerykańskie koleżanki z ATA styczny: Bo przecież w normalnych warunkach latanie było dla nas w Polsce największą przyjemnością a dzisiaj, w czasie wojny, ta przyjemność jest naszą pracą wojenną 15. Zdarzało się jej dość często wykonywać kilka lotów dziennie, i to na samolotach różnych typów. Jak twierdzi, bardzo pomocne okazywały się wtedy instrukcje techniczne wykonywania lotów i lądowania na danym samolocie, przekazywane pilotowi wraz z samolotem. Można było do nich zajrzeć nawet podczas wykonywania lotu. Bywało, że pilotowała tzw. powietrzną taksówkę rozwoziła pilotki na różne lotniska oraz zabierała te, które wykonały już swoje zadania. Takie loty wypełniały niejednokrotnie cały dzień. Wspomina, że dużo zależało wtedy od pogody, ta zaś dość często utrudniała, a nawet uniemożliwiała wykonywanie lotów. Gdy zapytałem o ulubiony samolot, Jadwiga Piłsudska zastanawiała się: Chyba Spitfire, ale raczej nie było samolotów nielubianych 16. Jadwiga Piłsudska odeszła z ATA na własne życzenie w lipcu 1944 r., aby kontynuować studia na nowo otwartym wydziale architektury polskiego uniwersytetu w Liverpool. Ze wspomnień Barbary Wojtulanis-Karpińskiej: Potem, bodaj za radą Pani Marszałkowej Piłsudskiej, Jaga postanowiła studiować. To była mądra rada, bo ukończyła architekturę, a taki zawód dawał po wojnie rękojmię dobrej egzystencji 17. Podobnie uzasadnia swoje dość wczesne odejście z ATA sama pani Jadwiga Piłsudska: Wojna miała się ku końcowi, trzeba było pomyśleć o znalezieniu sobie miejsca w cywilnym życiu 18. Już wkrótce miała się przekonać o słuszności tej decyzji. Z Air Transport Auxiliary otrzymała zaświadczenie, że służyła w tej organizacji jako pełnoetatowy ferry pilot od 15 lipca 1942 r. do 20 lipca 1944 r., że osiągnęła stopień Second Officer, że samodzielnie wylatała 280 godz. i 20 min na samolotach jednosilnikowych dziewiętnastu typów oraz 32 godz. 15 min na samolotach dwusilnikowych 3 typów. Gdyby podliczyć, to łączny nalot Jadwigi Piłsudskiej w ATA wynosi 312 godzin 35 min, a liczba typów pilotowanych przez nią samolotów 22. Po wojnie Jadwiga Piłsudska wyszła za mąż za kapitana marynarki wojennej T. Jaraczewskiego. Jaraczewski po odejściu ze służby prowadził w Londynie warsztat, który uruchomił za własne środki. Wykonywał w nim różne przedmioty ozdobne do wyposażenia mieszkań lampy, kinkiety, niewielkie meble projektowane przez żonę (niektóre z nich do tej pory zdobią mieszkanie pani Jadwigi). Odprawa, jaką otrzymał z wojska, wystarczyła jak wspomina pani Jadwiga tylko na krótki wyjazd na wakacje. Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska po ukończeniu studiów pracowała przez pewien czas jako inżynier architekt w zarządzie miejskim 15 Tamże. 16 W rozmowie prywatnej z autorem we wrześniu 2002 r. 17 Polka, która chroniła brytyjskiego króla... op. cit. 18 W rozmowie prywatnej z autorem we wrześniu 2002 r. 82 LISTOPAD 2003

7 Zaświadczenie o służbie Jadwigi Piłsudskiej w Londynie (London Country Council), w wydziale urbanistyki i architektury. Prywatnie projektowała meble, zajmowała się domem i dziećmi. Do Polski wróciła wraz z rodziną w 1990 r. Mieszka w Warszawie. Wychowała dwoje dzieci, doczekała się siedmiorga wnucząt. Prowadzi nadal aktywne życie działa w Fundacji Rodziny Piłsudskich oraz w Stowarzyszeniu Seniorów Lotnictwa. Utrzymuje kontakt z mieszkającą w Los Angeles Barbarą Wojtulanis-Karpińską. Pogodna, elegancka, przystojna kobieta o młodzieńczych, energicznych ruchach i miłym bezpośrednim sposobie bycia. Patrząc na nią, gdy z wdziękiem pokazuje pamiątki ze swojej lotniczej przeszłości, aż trudno sobie wyobrazić, że ma w swoim życiorysie trudną wojenną kartę wydaje się na to po prostu za młoda. The author writes about Polish women-pilots who got to Great Britain and flew for the Air Transport Auxiliary paramilitary organisation created to support military aviation during the World War II. These are: Stefania (Barbara) Wojtulanis-Karpińska, Anna Leska-Daab, and Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska. The author particularly concentrates on the life of Jadwiga Piłsudska, a daughter of Marshall Józef Piłsudski. 83