Zarządzanie i Edukacja

Transkrypt

1 Zarządzanie i Edukacja Zarządzanie przestrzenią Zarządzanie instytucją Zarządzanie służbą zdrowia Edukacja prozdrowotna Edukacja społeczna NUMER 94 MAJ/CZERWIEC 2014 ISSN X DWUMIESIĘCZNIK SZKOŁY WYŻSZEJ IM. BOGDANA JAŃSKIEGO

2 Adres redakcji Dwumiesięcznik Zarządzanie i Edukacja ul. Elektronowa 2, Warszawa tel./fax (22) wydawnictwo@janski.edu.pl Redaktor naczelny dr Elżbieta Kopciuszewska, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego Rada naukowa dwumiesięcznika Zarządzanie i Edukacja Dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW; doc. PaedD r. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab. Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy, UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak, Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; Prof. d r. hab. Anatolij M. Kołot Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek, UJ; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ, dr hab. Dr.h.c. prof. PhD r. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove; Wojciech Sroczyński, prof. UPH Redaktor tematyczny Dr Małgorzata Stawicka Redaktor językowy Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP) Sekretarz redakcji Anna Janus (tel ) anna.janus@janski.edu.pl Korekta Anna Janus Wszystkie artykuły są recenzowane Recenzenci ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański (UKSW w Warszawie); dr inż. Jerzy Donarski (SWBJ w Warszawie); dr hab. Łukasz Popławski (UR w Krakowie) Dr.h.c. doc. PhD r. Pavel Czarnecki, (ISM Slovakia v Prešove) Prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Białorusi) Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w publikowanych tekstach skrótów i zmian ISSN X wersja referencyjna czasopisma: papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie Skład: Łukasz Różyński Druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam

3 SPIS TREŚCI Zarządzanie przestrzenią Emilia Drzewiecka-Mazur Rola parków technologicznych w kształtowaniu przestrzeni... 7 Franciszek Kłosowski Formy zagospodarowania terenów poprzemysłowych Zarządzanie instytucją Elżbieta Gozdowska Udział organów społecznych w zarządzaniu szkołą publiczną.41 Aleksandra Tłuściak-Deliowska, Urszula Dernowska, Elżbieta Strutyńska Szkoła w perspektywie organizacyjnej. Przegląd wybranych typologii kultur organizacyjnych Małgorzata Florek Inwestycje w kapitał intelektualny a dynamiczny rozwój instytucji Zarządzanie służbą zdrowia Małgorzata Stawicka Jakość świadczeń medycznych w zagranicznych systemach ochrony zdrowia rekomendacje dla polskich szpitali Marcin Janusz Przestrzenne zróżnicowanie pośrednich wskaźników kwestii zdrowia w Polsce Jabrel S.M. Abdoalhkim The management of European health care systems: case study of Italy, UK and Poland...149

4 Edukacja prozdrowotna Robert Łuczyk, Marta Łuczyk, Elżbieta Nowicka, Cecylia Olszak Występowanie i znaczenie wybranych czynników kancerogennych w powstawaniu nowotworów złośliwych u ludzi Mirosław Mylik Czy istnieje możliwość i sens doskonalenia sportowego każdego człowieka? Edukacja społeczna Artur Śliwiński Społeczno-ekonomiczne aspekty White Collar Crime w świetle etyki katolickiej i współczesnej ekonomii Elżbieta Kopciuszewska, Joanna Radomyska Jakość funkcjonowania jednostek administracji publicznej- optymalizacja procesu zakładania działalności gospodarczej podejście zorientowane na proces Józefina Król, Łukasz Popławski Rola rynków hurtowych i giełd towarowych w rozwoju obszarów wiejskich Noty o autorach...287

5 ZARZĄDZANIE PRZESTRZENIĄ

6

7 R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Emilia Drzewiecka-Mazur 1 ROLA PARKÓW TECHNOLOGICZNYCH W KSZTAŁTOWANIU PRZESTRZENI THE ROLE OFTECHNOLOGY PARKSIN SHAPINGSPACE STRESZCZENIE Od niemal 20 lat tradycyjne obszary przemysłowe na świecie ulegają głębokim przemianom i przekształceniom. Stare okręgi przemysłowe znajdują się w głębokim kryzysie i wymagają restrukturyzacji. Automatycznie tereny przemysłowe aglomeracji miejskich zmieniają swoje oblicze. Jednocześnie powstają nowe ośrodki przemysłowe. Ściślejsze powiązanie postępu technicznego i produkcji z nauką wypracowało obecnie zapotrzebowanie na nową organizację przestrzeni pracy w przemyśle. Odpowiedzią na stopniowe zmiany technik wytwarzania i organizacji pracy są parki technologiczne. Każdy z parków posiada niepowtarzalny, indywidualny charakter, wynikający z regionalnych uwarunkowań społecznych, kulturowych i ekonomicznych oraz dostępnych czynników wzrostu. Nie ma jednego uniwersalnego modelu parku, ani szablonu organizacyjnego gwarantującego sukces. SUMMARY For nearly 20 years the traditional industrial areas of the world are profound changes and transformations. The old industrial 1 Wydział Zarządzania, Wyższa Szkoła im Bogdana. Jańskiego

8 8 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 districts are in crisis and require restructuring. Automatically industrial areas of urban agglomerations changing its face.at the same time created new industrial centers. A closer link between technological progress and the production of science has developed a current need for a new organization of the work in the industry. The response to gradual changes in manufacturing techniques and work organization are technological parks. Every park has its own unique, individual character, resulting from the regional social, cultural and economic conditions and the available growth factors. There is no single universal model of the park, or an organizational guarantee success. Słowa klucze: kształtowanie przestrzeni, restrukturyzacja przestrzeni, model parku, parki technologiczne, kształtowanie współczesnej architektury przemysłowej. Keywords: spatial development, restructuring space, park model, technology parks, development of modern industrial architecture. Główną przyczyną kryzysu starych okręgów przemysłowych są przekształcenia w samym przemyśle, który ulega obecnie zasadniczym przeobrażeniom pod wpływem nowych technologii. Zmienia się sposób wytwarzania, co oddziałuje na sposoby i dobór miejsca lokalizacji działalności wytwórczej. Wszelkie zmiany w obrębie technik wykonania i produkcji od czasów pierwszej rewolucji technicznej, poprzez epokę mechanizacji i automatyzacji, wiązały się ze zmianami kryteriów kształtowania przestrzeni architektonicznej zakładu przemysłowego 2. Zmiany dotyczyły zarówno kryteriów lokalizacji na obszarze zabudowanym, jak i estetyki i wymogów socjalnych kształtowania miejsca pracy. Powiązanie postępu technicznego i produkcji z nauką (informatyką i wysoko rozwiniętymi technologiami) wypracowało obecnie zapotrzebowanie na nową 2 Z. Szparkowski, praca doktorska pt: Kształtująca rola humanizacji miejsca pracy w rozwoju architektury przemysłowej, Politechnika Warszawska, Wydział Architektury, 1970r.

9 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW... 9 organizację przestrzeni pracy. Odpowiedzią na stopniowe zmiany technik wytwarzania i organizacji pracy są kolejne generacje parków technologicznych i naukowych. Są one nowymi formami rozwiązań zakładów produkcyjnych i ich przestrzeni architektonicznej, stale modyfikowanymi ze względu na wzrastające potrzeby nowych technologii i zmieniające się cechy i potrzeby pracy ludzkiej. Stanowią efekt przejścia z etapu produkcji masowej (mechanizacji i automatyzacji produkcji) na dalszy stopień rozwoju, opierający się na konieczności ścisłej produkcji z działaniami w dziedzinie badań naukowych i nowych wynalazków, związanych z technikami informatycznymi i wysokorozwiniętymi technologiami. Mając na uwadze ogólnoświatowe zmiany w sposobie funkcjonowania nowoczesnego przemysłu, celem pracy jest wykazanie, iż parki technologiczne i naukowe będą miały coraz większe znaczenie i udział w tworzeniu współczesnej architektury przemysłowej. Parki stanowią elastyczną formę organizacji miejsca pracy i mogą stanowić przestrzenną odpowiedź na zapotrzebowanie różniących się skalą i formą technologiczną działań inwestycyjnych w przemyśle. Poczyniona przez autora obserwacja współczesnych realizacji, pozwoliła na sformułowanie następującej tezy: Parki naukowo- -technologiczne wytworzyły nowe możliwości w dziedzinie lokalizacji i kształtowania współczesnej architektury przemysłowej. Na wszystkich etapach rozwoju parki naukowo-technologiczne były odpowiedzią na kierunki postępu i nowoczesne tendencje środowiskowe w architekturze przemysłowej. W procesie rozwoju parków naukowych podstawową rolę odegrała rewolucja i rozszerzenie roli uniwersytetów we współczesnym świecie. Przewartościowanie poglądów na temat roli uniwersytetów polegało na podkreśleniu ich znaczenia jako bezpośredniego źródła inspiracji rozwojowych nowych firm i gospodarki regionalnej. Związane to było z potrzebą aktywnego włączenia się w środowiska akademickiego w proces wspierania komercjalizacji wyników własnych prac badawczych. Parki naukowe i technologiczne, czyli generalizując, parki naukowo-technologiczne są właśnie formą organizacyjną przyśpieszającą transfer i komercjalizację wyników badań naukowych. Parki naukowe i technologiczne, jako narzędzie

10 10 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 gospodarki rynkowej, ułatwiają realizację procesów innowacyjnych. Powstają w określonym układzie instytucjonalnym istniejącym na lokalnym i regionalnym rynku. W parkach naukowych występuje też sprzężenie zwrotne pozwalające drugiej stronie (środowisku akademickiemu) zapoznać się z problemami i odkryciami współczesnego przemysłu 3. W celu orientacji w przestrzeni zagadnienia dotyczące parków podzielono według 4 na cztery grupy odpowiadające czterem wyróżnialnym generacją realizacji parkowych. Realizacja parku I generacji ograniczała się w praktyce do wytyczenia drogi i budowy głównej drogi dojazdowej, infrastruktury technicznej (instalacyjnej), podziału parku na poszczególne parcele oraz nadaniu w miarę jednolitej formy pozostałym terenom niezabudowanym. Pierwsze parki charakteryzowały się stosunkowo niewielkimi rozmiarami i skalą, co nie pozwalało na budowę własnego centrum usługowego. Foundation Park jest niewielkim parkiem, typowym przedstawicielem parków naukowo-technologicznych I generacji. Powierzchnia całkowita wynosi 13 ha z czego 22,5% zajmują tereny zielone, a 53% powierzchnie utwardzone ( komunikacja i inne) a 24,5% powierzchnia zabudowana. Zamierzeniem inwestorów było stworzenie wysokiej jakości miejsca pracy i siedliska w przyjemnym, parkowym otoczeniu dla firm z branży wysoko rozwiniętych technologii, przemysłu lekkiego i montażu. Foundation Park położony jest na zachodnich obrzeżach Maidenhead. Od zachodu sąsiaduje z naturalnymi terenami zielonymi. Południową granicę inwestycji wyznaczalinia kolejowa, północną zabudowa mieszkaniowa, od strony wschodniej otwarte tereny rolne. Faza pierwsza realizacji projektu objęła północną część działki. W każdej fazie przewidziano realizację czterech niezależnych zespołów budynków wraz z osobnymi przejściami i przestrzeniami parkingowymi. Podstawą krytyki Foundation Park jest wielkość przedsięwzięcia i proporcje 3 A. Baruk, J. Baruk, Wpływ uniwersytetów na innowacyjność parków nauki, Zagadnienia Naukoznawstwa, A. Philips Best in IdustrialArchicetural Design 1993

11 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW powierzchni zielonych do powierzchni zabudowanych i utwardzonych. Sprawia on wrażenie niewielkiej dzielnicy właściwego parku najnowszej generacji, a tak naprawdę najbliższy jest ideowo parkom II i III generacji. Park nie posiada też wykształconego centrum usługowego i sprecyzowanego kompozycyjnie środka ciężkości. Poszczególne działki nie posiadają żadnej rezerwy terenu, nie są więc w stanie zapewnić tak oczekiwanych przez stabilnego, patrzącego w przyszłość klienta, elastyczności i adaptacyjności miejsca pracy. Jako podmiejski park spełnia dobrze swoją rolę stworzenia interesującego miejsca pracy na wyeksploatowanej, postindustrialnej parceli. Plusem jest również ukształtowanie zhumanizowanej przestrzeni przy wielu niedogodnościach związanych ze stanem terenu. II generacja parków wpisywała się w wolne miejsca istniejące w obrzeżnej tkance miejskiej. Dzięki temu, parki stały się elementami rewitalizacji i modernizacji tych terenów. Niejednokrotnie pojawiły się w miejscach opuszczonych przez tradycyjną działalność przemysłową i obniżonej jakości wizualnej przestrzeni. Parki zaliczane do II generacji zmierzały do wykreowania nowoczesnego, przyjaznego człowiekowi, podmiejskiego środowiska pracy. Centra usługowo-handlowe zrealizowane w parkach II generacji są stosunkowo niewielkie, spełniają jednak w wystarczającym stopniu swoją rolę kreatora życia społecznego i identyfikacji miejsca.parki II generacji nie osiągnęły jeszcze wystarczającej skali inwestycji by pozwolić na realizację rozległych, oferujących szeroki zakres usług i udogodnień zespołów centralnych. Problem skali dotyczył także ograniczonego udziału niezabudowanych terenów zielonych w ogólnym bilansie użytkowania powierzchni parku. Podstawowym wyróżnikiem parków II generacji stało się użycie elementów krajobrazu i zieleni jako ekranów i buforów. Przykładem parku drugiej generacji jest Cambridge Science Park. Został zlokalizowany poza campusem uniwersyteckim, na obrzeżach miasta Trinity College. Rozwój parku odbywał się stopniowo. Główny kościec organizacyjny opiera się na zaprojektowaniu drogi, która obiega cały obszar parku w swobodny sposób. Część centralną parku tworzy przestrzeń ogólnie dostępna, rekreacyjna. Została ona rozdzielona ciągami pieszymi i nieregularnymi jeziorami.

12 12 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Rozwój podmiejskich parków I i II generacji doprowadził do większego zapotrzebowania na miejsca pracy w parkach biznesu, co spowodowała wytworzenie kolejnej generacji parków o dużo większej powierzchni działki. Parki trzeciej generacji były lokalizowane na terenach zdewastowanych, zanieczyszczonych i opustoszałych a ich powstanie miało przede wszystkim wprowadzić ożywienie.stockley park jest przedstawicielem trzeciej generacji parków. Usytuowany w pobliżu lotniska Heathrow, w bezpośrednim sąsiedztwie autostrady i przylegającym do drogi wodnej, kanału Grand Unin Chanel. Jeden z największychi najbardziej prestiżowychparków biznesowychw Wielkiej Brytanii.Budowa rozpoczęła sięw połowie latosiemdziesiątych. Znajdowały się w nim międzynarodowe firmy, które wymagały bliskośćlotniskaheathrow, jakapple,adobe Systems,CannoniGlaxoSmithKline. Ideę kształtowania kompozycji przestrzennej oparto na układzie terenu i systemów wodnych. Następnie zaprojektowano drogi dojazdowe, budynki oraz główny ciąg pieszy obiegający teren parku obsadzony zielenią. Pozwoliło to na odizolowanie kompozycyjne nowopowstałej grupy obiektów od istniejącej zabudowy miejskiej. IV generacji realizacji parkowych polega na uzyskaniu coraz wyższego poziomu autonomii społeczności pracującej w parkach. Autonomia funkcjonalna powoduje pojawienie się nowych funkcji jak usługi edukacyjne oraz mieszkalne. Obejmuje inwestycje całościowe będące samowystarczalnym i niezależnym tworem funkcjonalnym i przestrzennym składającym się ze współpracujących i powiązanych ze sobą części. Funkcjonowanie nowoczesnych parków biznesu w krajobrazie architektonicznym jest nieodłącznie związane z ich aktywną działalnością proekologiczną. Przeprowadzone badania wykazały, że zapewnienie odpowiedniego poziomu ekologii miejsca pracy prowadzi do tak pozytywnych zjawisk jak obniżenie absencji chorobowej, będącym jednym z syndromów chorego budynku (sickbuildingsyndrome 5 ). Obiekty lokalizowane w parkach są projektowane w założeniach zielonych. W parkach naukowo-technologicznych, gdzie mają 5 DrCarrie A Redlich, The Lancet Volume 349, Issue 9057, 5 April 1997

13 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW automatycznie zapewniony kontakt z naturą czy z niezurbanizowanym krajobrazem. W parkach naukowo-badawczych istnieje tendencja do wprowadzania zielonych osłon roślinnych, przestrzenni rekreacyjnych, pofałdowań terenu, aby zdecydowanie odizolować obiekty tego samego rodzaju od siebie. Prawie identyczne widoki na podobne obiekty mogą być stresujące dla pracowników. O wiele korzystniejsze jest zapewnienie naturalnego otoczenia. Środowisko, w jakim człowiek pracuje ma wpływ na jego produktywność, koncentrację i motywację. W celu stworzenia przyjaznego miejsca pracy obiekty sytuuje się w sąsiedztwie terenów zielonych i zbiorników wodnych. Ważnym czynnikiem projektowym jest, aby teren przemysłowy zostawić w możliwym naturalnym stanie i tym samym uczynić go przyjaznym dla pracowników. Samo kształtowanie terenu może wpływać na swobodniejsze formowanie mas ziemnych. W niektórych miejscach forma ukształtowania terenu może nawiązywać do formy obiektu.zmiany jakie można obserwować bezpośrednio w parkach to nowe sposoby rozwiązania miejsca pracy i sposobu użytkowania przestrzeni zakładu pracy wynikające ze zhumanizowania organizacji produkcji. Podobnie jak w przypadku ekologii jest to jeden z ważniejszych czynników decydujących o kształcie architektury nowoczesnego zakładu przemysłowego. Pracownik przestaje już być trybikiem i mięśnie w wielkiej maszynie, komunikuje się z nią bowiem za pomocą komputera na równym, inteligentnym poziomie. Dalsze zmiany prowadzą do odejścia od taśmy produkcyjnej i organizacji pracy w samodzielnych, autonomicznych zespołach, poruszających się po całej przestrzeni produkcyjnej, często zaangażowanych w cały proces produkcyjny. 6 Ma to miejsce w budynku McLaren Technology Centre (Rys. 1). Głównym założeniem projektu było stworzenie otoczenia, w którym pracownicy w pełni będą mogli wykorzystać swój potencjał. Miejsce do wydajnej pracy spełniające najwyższe wymogi dużej grupy pracowników high-tech względem środowiska naturalnego, łączące jednocześnie przejrzystość z pięknem natury. Stworzenie 6 Z.Szparkowski Architektura współczesnej fabryki, Warszawa 1998

14 14 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 takiego środowiska, w którym praca staje się efektywna. Nowa siedziba miała być miejscem innowacyjnym i twórczym. Centrum Technologiczne zostało zbudowane na pow. 50 hektarów i wkomponowane w krajobraz okolicznych pól, aby zminimalizować jego wpływ na wiejskie środowisko. Jezioro, nad którym znajduje się obiekt, stanowi integralną część budynku oraz jego systemu klimatyzacji. Nowy budynek mieści wszystkie komórki badawcze i produkcyjne łącznie z produkcją samochodów wyścigowych formuły 1 McLaren Mercedes oraz długim na 145m kanałem powietrznym, do badań aerodynamicznych modeli samochodowych. Rys. 1. Centrum Technologiczne McLaren, Rzut, arch. Foster and Partners Żródło: opracowanie własne

15 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW Rysunek ukazuje rzut parteru centrum technologicznego. Forma terenu narzuciła projektantom duże restrykcje. Ograniczenia projektowe dotyczyły wielkości terenu, istniejącej powierzchni zalewowej, rzeki oraz dróg publicznych. Wpisane w krajobraz kształty pozwoliły na uzyskanie maksymalnej powierzchni. W ten sposób ukształtowana została koncepcja o organicznym kształcie. Dzięki czemu w połączeniu z jeziorem powstał późniejszy kształt przypominający znak Yin-Yang. Podstawowym zadaniem projektowym było stworzenie centrum technologicznego McLaren a jako miejsca będącego dla zatrudnionych połączeniem pracy ze środowiskiem naturalnym. Zostało to zrealizowane za pomocą długiej, przeźroczystej fasady na jezioro, która wprowadza krajobraz do wnętrza obiektu. W zależności od lokalizacji poszczególnych elementów funkcjonalnych obserwuje się tendencje do różnicowania skali rozwiązań zielonych. W otoczeniu stref obiektów zdominowanych przez wpływ czynnika ludzkiego dąży się do zmniejszenia skali zieleni i uzyskania większej kameralności. Skala otoczenia staje się przyjazna dla człowieka. Harmonijna, bez zdecydowanych dominant. Części składowe środowiska naturalnego stanowią akweny wodne, ukształtowanie terenu, wartości geologiczne jak również sąsiadujące budynki. Istnieje dążność do zapewnienia w obiektach inkubatorowych wysokiej technologii bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem naturalnym. W zależności od lokalizacji można wykorzystać walory krajobrazowe istniejącego otoczenia lub, gdy nie ma takiej możliwości wytworzyć własne środowisko naturalne. Otoczenie obiektu Thomson Optronigue(Rys.2) wykorzystuje naturalny krajobraz naturalny oraz dodatkowo wytwarza własne przestrzenie między budynkami, które zapewniają bezpośredni kontakt pracowników z otoczeniem. Stwarzają przyjazne miejsce pracy i wysokie walory wizualne.

16 16 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Rys. 2. Thomson Optronique. Widok otoczenie naturalne, arch. Renzo Piano Building Workshop Żródło : opracowanie własne Obiekty przemysłowe, w których prowadzi się badania, o charakterze centrów naukowo-badawczych często są sytuowane w parkach naukowych, które to są lokalizowane w specjalnych strefach przemysłowych (Rys.3), poza miejskich. Bliskość dróg szybkiego ruchu i autostrad oraz łatwość dostępu do międzynarodowych lotnisk stanowi jeden z podstawowych czynników decydujących o lokalizacji obiektu inkubatorowego wysokiej technologii. Dobrze usytuowany obiekt jest położony nie daleko autostrady, a korzystniej przy skrzyżowaniu ulic 7.Dodatkową cechą lokalizacji jest jej atrakcyjność ze względu na naturalne, nie zanieczyszczone środowisko. Bliskość zbiornika wodnego, zieleni itp. Wszystkie wymienione elementy mają wpływ na tworzenie przyjaznego miejsca pracy. Przykładem jest Centrum Fotonik II, budynek zbudowano w parku naukowo-technologicznym Berlin-Adlershof w Berlinie. 7 A. Sychowicz-Burska., praca doktorska Rola parków naukowo-technologicznych we współczesnej architekturze zakładów przemysłowych, Warszawa 1999.

17 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW Adlershof to miejsce, w którym można zarówno pracować jak i przyjemnie odpoczywać. Zielone centrum miasta wiedzy, gospodarki i mediów stanowi park o powierzchni 68 hektarów, który powstał na miejscu dawnego lotniska Johannisthal. W parku znajdują się tereny chronione, a także obiekty rekreacyjne i sportowe. Położony na obszarze dawnego lotniska Johannisthal park przyrodniczy o powierzchni 26 ha został uznany w roku 2003 za teren chroniony ze względu na występujące tu rzadkie gatunki roślin. W bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowany jest także park rekreacyjny, w którym można uprawiać sport i aktywnie wypoczywać. W Adlershof znajduje się ponadto park krajobrazowy utrzymany w klasycznym stylu angielskim z otwartymi łąkami i skupiskami drzew iglastych. Można tu przyjemnie spacerować i odpoczywać. Położone na terenie dawnego lotniska Johannisthal tereny zielone i chronione zostały włączone w całościową koncepcję zagospodarowania przestrzeni w Adlershof. Rys. 3. CENTRUM FOTONIKI II, Berlin-Adlershof, Niemcy Arch. Ortner&OrtnerBaukunst Berlin Sytuacja Żródło: opracowaniewłasne Widok Zjawisko dotyczące powstawania parków naukowych, technologicznych, przemysłowych, czy też po prostu parków biznesu odnosi się w chwili obecnej zarówno do nowych podmiejskich form zabudowy i organizacji terenów niezurbanizowanych jak i do działań

18 18 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 z grupy rewitalizacji i modernizacji prowadzących w obrębie zabudowy miejskiej. Parki mogą wykorzystywać opuszczone tereny poprzemysłowe w obrębie miast i przedmieść, będącym jednocześnie ważnym narzędziem ożywienia gospodarczego i przywrócenia terenów o obniżonej wartości do funkcjonowania tkanki miejskiej zabudowy. Inwestycje parkowe są miejsce lokalizacji biur, laboratoriów badawczych i budynków produkcyjnych. Dzięki organizacji tej formy działalności przemysłowej możliwe jest zaprojektowanie miejsc pracy o podwyższonym standardzie, odpowiadający współczesnym producentom i pracodawcom. Przeniesienie aktywności zawodowej, produkcyjnej z zatłoczonych centrów miejskich lub izolowanych dzielnic przemysłowych sprzyja w sposób naturalny powstawaniu atmosfery konsolidacji w grupie pracowników i pracodawców. Jednocześnie parki naukowe, naukowo-technologiczne, i inne są kreatorami nowoczesnych wzorów architektury przemysłowej odpowiadającej rozwijającym się przemysłom nowego typu opierającym się nie tylko na wydajności, lecz i kreatywności pracowników. Istotnym czynnikiem sprzyjającym lokalizacji obiektów laboratoryjno-przemysłowych jest nie przekształcone i nie zanieczyszczone środowisko (zwłaszcza czysta woda, powietrze, wolna przestrzeń umożliwiająca produkcję wyrobów o najwyższej jakości). Środowisko takie jest również preferowane przez wysoko wykwalifikowanych pracowników nauki i przemysłu. Dlatego przemysł wysokiej technologii wykazuje tendencje do koncentracji przestrzennej również poza aglomeracjami miejsko-przestrzennymi 8. Jeszcze w latach siedemdziesiątych obiekty badawcze separowano od innych budynków, z powodu emisji niebezpiecznych materiałów lub hałasu technicznych urządzeń. Obecnie dąży się do usytuowania w bliski kontakcie z innymi obiektami, w celu zapewnienia lepszej współpracy. 9 Obiekty przemysłowe powinny być umiejscawiane w środowisku, w którym może zaistnieć wymiana informacji i wiedzy. Chodzi o przekazywanie wiedzy między obiektem a zewnętrznymi 8 A. Wieloński, Geografia przemysłu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Braun H., Gromling D., Forschungs- und Technologiebau, Brikhauser, Basel 2005

19 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW instytucjami. Jeżeli budynek usytuowany jest w parku badawczym, technologicznym 10 czy niedaleko uczelni, łatwiej dochodzi do możliwości wymiany myśli, czy wyników badań, co powoduje wzrost innowacyjności danej firmy. Aby uzyskać wysoki standard architektury współczesnych zakładów przemysłowych lokalizowanych w parkach biznesu należy unikać podejmowania decyzji inwestycyjnych polegających na stałym obniżeniu kosztów inwestycji dopuszczania sztampowych rozwiązań materiałowych, konstrukcyjnych i estetycznych. Działanie takie oprócz oczekiwanego poziomu estetyki architektonicznej powinno pozwolić również na stworzenie przyjaznego i nowoczesnego, zhumanizowanego miejsca pracy i zapewnienie odpowiednich warunków eksploatacji kosztownego sprzętu technicznego. Centrum jest położone w Niemczech, w parku Rheinlbe. Park stanowi centrum naukowe i gospodarcze nowego przemysłu (technologia fotoelektronowa, kable komunikacyjne, nowe media itp.). Budynek położony jest w odległości kilkuset metrów od centrum miasta na zrekultywowanym terenie poprzemysłowym w otoczeniu zieleni. Obiekt został uformowany w kształcie zabudowy grzebieniowej. Przestrzenie laboratoryjno-biurowe nie mają bezpośredniego kontaktu z widokiem na jezioro. Zostały ukształtowane z drugiej strony. Bezpośredni kontakt z jeziorem ma szklana, liniowa arkada zlokalizowana w kierunku północno-południowym. Dziesięciometrowej szerokości arkada organizująca strukturę obiektu służy jako bufor dla sąsiadującej z nim części budynku (Rys.4). Szklana fasada pasażu wykonana została ze szkła termoizolacyjnego jest dostosowana do sezonowych zmian pogody. Zimą dolne panele przeszklenia są zamknięte. Latem, przesunięte do góry, otwierają przestrzeń arkady na bezpośredni kontakt z jeziorem, zapewniając w ten sposób naturalną wentylację wnętrza ( patrz Rys.3.4). Sztuczne jezioro wpływa na zmniejszenie dobowych wahań temperatury w otoczeniu arkady. W lecie powoduje ochłodzenie powietrza zewnętrznego, które wprowadzane jest do wnętrza przez 10 A. Sychowicz-Burska., praca doktorska Rola parków naukowo-technologicznych we współczesnej architekturze zakładów przemysłowych, Warszawa 1999r.

20 20 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 mechanicznie otwierane panele w dolnej części arkady. W miesiącach letnich system ogrzewania podłogowego wykorzystywany jest do chłodzenia pomieszczeń. Zebrane ciepło przekazywane jest do ogrzania ciepłej wody w budynku. W tym też okresie zewnętrzna markiza dodatkowo zabezpiecza wnętrze pasażu przed ogrzewaniem. Fasady pawilonów, gdzie znajdują się laboratoria i biura, wykonano z prostych elementów drewnianych i aluminiowych oraz szkła termoizolacyjnego. Ich elementem są tez panele wentylacyjne, zapewniające naturalną wentylację pomieszczeń. Poza tym fasady są wyposażone w automatycznie sterowane rolety zewnętrzne, skutecznie zabezpieczające wnętrza przed przegrzaniem. Rys. 4. Centrum Badawcze Gelsenkirchen. Przekrój przez arkadę. arch. Uwe Kiesslerand Partners Żródło:

21 Emilia Drzewiecka-Mazur ROLA PARKÓW Na dachu umieszczono elektrownię słoneczną. Wydajność energetyczna budynku kontrolowana jest automatycznie. Oświetlenie sztuczne jest dostosowane do warunków zewnętrznych, a ogrzewanie jest odłączane, gdy otwarte zostają panele wentylacyjne. Wentylacja budynku odbywa się w 90% w sposób naturalny, a przestrzenie wymagające sztucznego oświetlenia w ciągu dnia nie przekraczają 5% powierzchni użytkowej budynku 11. Parki naukowe, technologiczne oraz przemysłowe obecnie przekształcają się w ekosystemy przemysłowe.zmieniają tradycyjny procesu produkcyjny w taki sposób, aby poszczególni producenci oprócz produkcji i sprzedaży produktów wytwarzali odpady, które są surowcami dla kolejnego procesu produkcyjnego. Ekologiczne parki przemysłowe opierają się na stworzeniu ekosystemu, podobnego do zamkniętych systemów występujących w naturze, w których odpady jednego przedsiębiorstwa stanowią surowiec dla kolejnego. Ekologiczny Park Przemysłowy to społeczność firm produkcyjnych i usługowych, które dążą do obniżenia swojego oddziaływania na środowisko oraz poprawienie sytuacji ekonomicznej poprzez współpracę w zakresie zarządzaniaśrodowiskiem, surowcami, odpadami i nośnikami energii. Dzięki współpracy, firmy te osiągają wspólne korzyści wynikające z indywidualnego uporządkowania tych zagadnień w ramach pojedynczych firm. Celem Ekologicznego Parku Przemysłowego jest poprawa konkurencyjności firm przy jednoczesnym obniżeniu ich negatywnego wpływu na środowisko. 12 BIBLIOGRAFIA 1. P. Adamczewski A. Budownictwo wpisane w ekosystem, BIT 4/ Braun H., Gromling D., Forschungs- und Technologiebau, Brikhauser, Basel Braun H., Heintz C.E., Bauen fur die Wissenschaft, Basel P.Adamczewski Budownictwo wpisane w ekosystem, BIT 4/ Lowe & Warren The Source of Value. An Executive Briefing and Sourcebook on Industrial Ecology 1996

22 22 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Baruk A., Baruk J., Wpływ uniwersytetów na innowacyjność parków nauki, Zagadnienia Naukoznawstwa, DrCarrie A Redlich, The Lancet Volume 349, Issue 9057, 5 April Henn G., Form follows flow- ProzzesArchitektur, Industrie- Bau, TU Dresden Philips A. Best in IdustrialArchicetural Design Szparkowski Z. Architektura współczesnej fabryki, Warszawa 1998Sychowicz-Burska A., praca doktorska Rola parków naukowo-technologicznych we współczesnej architekturze zakładów przemysłowych, Warszawa 1999r. 9. Sychowicz-Burska.A., praca doktorska Rola parków naukowo-technologicznych we współczesnej architekturze zakładów przemysłowych, Warszawa 1999r. 10. Wieloński A., Geografia przemysłu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000

23 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH FORMS OF ECONOMIC STIMULATION OF POST-INDUSTRIAL AREAS STRESZCZENIE Artykuł zajmuje się problemem rewitalizacji polskich miast w kontekście ogólnego zakresu form stymulacji gospodarczej obszarów poprzemysłowych. Formy te różnią się i odnoszą głównie do usług i mieszkalnictwa, ale także do edukacji, kultury i form wielofunkcyjnych, a nawet do koncepcji związanych z przywróceniem funkcji przemysłowych. W porównaniu z Europą Zachodnią, proces rewitalizacji polskich miast znajduje się na wczesnym etapie, jednak warto wspomnieć, że liczba gmin przygotowujących własne programy rewitalizacji rośnie. Coraz częściej firmy prywatne lub firmy założone przez samorządy stają się bardzo aktywne w projektowaniu i realizacji własnych programów rewitalizacji, które mogą być wprowadzone nie tylko w skali mikro. Artykuł zwraca uwagę na proces rewitalizacji obszarów poprzemysłowych, który związany jest ze wprowadzaniem nowych funkcji i może być on w bardzo różny sposób zagospodarowany. W dużym stopniu decydują o tym indywidualne cechy każdego obszaru. SUMMARY The paper deals with the problem of revitalization of Polish cities within the overall scope of the forms of economic stimulation of post-industrial areas. These forms vary and revolve mainly around

24 24 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 services and housing. Others include commmercial, educational, cultural and multi-functional forms, but also those related to reintroduction of industrial functions. In comparison with Western Europe, the revitalization process of Polish cities has only reacched its early stage. However, it is worth mentioning that many schemmes are currently under way, and at the same time the number of municipalities that design their own revitalization programmes is growing. More and more frequently private businesses or companies founded by local governments and private equity are becoming very active in designing and implementing their own revitalization schemes, which are not always supposed to be introduced only in micro scale. Słowa klucze: rewitalizacja, obszary poprzemysłowe, zagospodarowanie wielofunkcyjne Keywords: revitalization, industrial areas, development of multifunctional WSTĘP Przemysł w rozwoju większości polskich miast odegrał istotną, aczkolwiek zróżnicowaną rolę. Dla niektórych ośrodków miejskich, był on czynnikiem decydującym o powstaniu, a następnie rozwoju miasta, natomiast dla innych jedną z wielu, ale bez wątpienia istotnych funkcji miejskich. Jeszcze dwie dekady temu nie trzeba było specjalnie długo szukać miast w których z przemysłem związanych było ponad ¾ pracujących, a tereny przemysłowe stanowiły ważny element w ich strukturze przestrzennej. Proces transformacji społeczno-politycznej, a jednocześnie proces restrukturyzacji gospodarki i bolesne dla wielu przedsiębiorstw dostosowywanie się do reguł rynkowych sprawił, iż spora część zakładów przemysłowych uległa likwidacji lub ograniczyła swą działalność. Te tendencje znalazły odzwierciedlenie w pojawieniu się w latach 90. XX w. na szerszą skalę terenów, które w przeszłości pełniły funkcje przemysłowe, a coraz częściej stawały się terenami narastających problemów. Stąd

25 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA zasadne wydają się pytania: Co dzieje się z tymi terenami? Czy w jakiś sposób są one rewitalizowane? Jaka jest skala realizowanych programów rewitalizacyjnych na terenach poprzemysłowych? Jakie są formy zagospodarowywania rewitalizowanych terenów poprzemysłowych w Polsce? Właśnie odpowiedź na to ostatnie pytanie, a pośrednio (i częściowo) także na wcześniejsze, jest celem niniejszego opracowania. TERENY POPRZEMYSŁOWE Wobec różnic w etapach rozwoju miast zachodnioeuropejskich i amerykańskich pewne tendencje, które tam pojawiły się już kilkadziesiąt lat temu, w naszych warunkach ujawniły się głównie po 1989 r. Jak zauważa S. Kaczmarek (2001) tereny poprzemysłowe w krajach wysokorozwiniętych zaczęły powstawać już w latach 50. XX w. w przypadku miejsc lokalizacji: wydobycia węgla kamiennego, produkcji metalurgicznej oraz karbochemicznej (zmiany popytu na produkowane wyroby, niekorzystne oddziaływanie na środowisko, brak możliwości zmian technologicznych w miejscu dotychczasowej lokalizacji zakładu), przemysłu włókienniczego, stoczniowego i stalowego (konkurencja produkcji w innych częściach świata), przemysłu zbrojeniowego (w wyniku zmian geopolitycznych i zmniejszenia popytu na wyroby). W ujęciu zaś bardziej ogólnym, pojawienie się tego typu obszarów w przestrzeni współczesnych miast to wynik wpływu wielu czynników począwszy od etapu rozwoju gospodarczego (serwicyzacja gospodarki), a skończywszy na procesie globalizacji gospodarczej. Zaś w ujęciu bardziej szczegółowym konsekwencje (Kaczmarek, 2001): przekształceń i innowacji w zakresie technologii produkcji, gwałtownego rozwoju transportu i łączności, zmian tendencji lokalizacyjnych różnych rodzajów produkcji zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej, zmian w zagospodarowaniu przestrzennym obszarów.

26 26 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Jest to także przejaw szerszych zmian hierarchii funkcji globalnych i lokalnych w strukturze przestrzennej miasta. Funkcje globalne lokują się w centrum miasta, natomiast lokalne są wypychane z centrum i relokowane na granicy ze strefą podmiejską (Knapp, 1995 za Zborowski, 2005). W odniesieniu do warunków polskich, proces transformacji społeczno-politycznej, wprowadzenie gospodarki rynkowej oraz proces restrukturyzacji gospodarki sprawił, że wiele zakładów (nie tylko branż zbieżnych z tymi w Europie Zachodniej) nie było w stanie efektywnie działać w nowych warunkach i uległo likwidacji. Dotyczyło to zarówno całych zakładów, jak i ich części, stwarzających największe problemy np. ze względu na stosowane przestarzałe technologie czy niekorzystne oddziaływanie na środowisko. A zatem w naszych miastach w większym stopniu zaczęły pojawiać się tereny, które w przeszłości pełniły funkcje przemysłowe, ale utraciły je, a co zatem idzie nie odgrywają już istotnej, pozytywnej gospodarczo roli w organizacji przestrzeni miejskiej i są źródłem różnego rodzaju konfliktów, czyli tereny poprzemysłowe (Kaczmarek, 2001). Na podstawie genezy i cech fizycznych B. Domański (2009) wydziela dwie ich grupy: pierwsza to obszary, które przestały być miejscem produkcji przemysłowej lub przestały pełnić funkcje pomocnicze dla produkcji w obrębie zakładów przemysłowych (tereny pofabryczne), druga to obszary zdegradowane przez działalność przemysłową (np. składowiska odpadów przemysłowych). Należy jednak zaznaczyć, że pojawienie się terenów poprzemysłowych w polskich miastach nie jest związane wyłącznie z okresem transformacji po 1989 r., gdyż także wcześniej z różnych względów zakłady przemysłowe były likwidowane, a w przypadku starych i zdekapitalizowanych zakładów, bardzo rzadko na nowo zagospodarowywano je. O skali problemu terenów poprzemysłowych w polskich miastach świadczą chociażby pobieżne dane (brak danych szczegółowych), które określają powierzchnię zajmowaną przez tego typu tereny na od 24 tys. ha (dane Instytutu Rozwoju Miast) do nawet 40 tys. ha (Huculak, 2009). Występują one głównie w miastach dużych

27 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA ponad 100-tysięcznych (Huculak, 2009) na obszarze województwa śląskiego i łódzkiego (tereny pofabryczne) oraz śląskiego i dolnośląskiego (składowiska odpadów przemysłowych) (ryc. 1, 2). Stąd też mimo, że zakres przestrzenny opracowania odnosi się do całej Polski, to jednak główna uwaga skupiona zostanie na miastach województwa śląskiego. Rys. 1. Powierzchnia terenów poprzemysłowych w Polsce w 2007 r. Źródło: M. Huculak, 2009

28 28 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Rys. 2. Powierzchnia niezrekultywowana składowisk odpadów przemysłowych w Polsce w 2006 r. Źródło: M. Huculak, 2009 Obszary te posiadają zarówno pewne cechy pozytywne, jak i negatywne, uzależnione m.in. od: szczegółowej lokalizacji, rodzaju pierwotnej działalności przemysłowej, charakteru oddziaływań na środowisko, stopnia degradacji i zagospodarowania terenu. Stąd bez wątpienia odmienne będą cechy terenów po przemyśle włókienniczym, odzieżowym itd., (głównie zabudowania, które niezbyt dużym nakładem można zagospodarować) i metalurgicznym, gdzie oprócz dużego obszaru, trudnych do wykorzystania obiektów mamy jeszcze skażenie gleby (np. metalami ciężkimi). Tym niemniej generalnie określić można, iż w wielu przypadkach mamy do czynienia z:

29 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA dogodnym położeniem, także w pobliżu centrum w przypadku terenów po starych zakładach (Gdańsk, Zabrze, Dąbrowa Górnicza), czy o dobrej dostępności komunikacyjnej przy lokalizacji wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, obszarem zagospodarowanym infrastrukturalnie (media), w tym w budynki (chociaż często są one w dużym stopniu zdekapitalizowane), dosyć znacznym obszarem (bywa, że i kilkudziesięciu hektarów), który pozwala na różne sposoby przyszłego zagospodarowania. Najczęściej negatywne cechy związane są z: zanieczyszczonym i zdewastowanym terenem (konieczność kosztownych prac rekultywacyjnych), koniecznością licznych wyburzeń, Jest rzeczą oczywistą, iż w pierwszej kolejności zagospodarowywane są te obszary, które charakteryzują się najkorzystniejszymi warunkami, czy specyficznymi cechami niezbędnymi dla potencjalnego inwestora. FORMY ZAGOSPODAROWANIA TERENU proces rewitalizacji obszarów poprzemysłowych związany jest ze wprowadzaniem nowych funkcji i może być on w bardzo różny sposób zagospodarowany. W dużym stopniu decydują o tym indywidualne cechy każdego obszaru. Z tym jednak, że wyróżnić można dwa podstawowe scenariusze procesu rewitalizacji. W pierwszym przypadku, gdy w sytuacji postępującej degradacji terenu i zabudowy m.in. chociażby w wyniku rozkradania przez złomiarzy elementów metalowych (a od początku okresu transformacji minęło już 20 lat), następuje upadek obszaru i przejście w formę ugoru miejskiego (Kaczmarek, 2001). W takiej sytuacji proces rewitalizacji dokonuje się głównie poprzez wyburzenia istniejących jeszcze obiektów i zagospodarowania od nowa terenu. Natomiast drugi scenariusz odnosi się do terenów pofabrycznych, które m.in. ze względu na krótki okres czasu między likwidacją a podjęciem działań rewitalizacyjnych, skuteczniejszą ochronę pozostałego mienia czy przejściowe pełnienie innych funkcji, nie

30 30 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 zostały jeszcze zdewastowane i posiadają obiekty o pewnej wartości (materialnej, architektonicznej). W takiej sytuacji rośnie prawdopodobieństwo zagospodarowania obszaru z wykorzystaniem obiektów pofabrycznych w całości lub przynajmniej w części. O możliwościach szczegółowego zagospodarowywania terenów poprzemysłowych świadczą liczne przykłady zagraniczne np. z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji czy Hiszpanii (Kaczmarek 2001, Guzik red. 2009, Bryx, Jadach-Sepioło red. 2009, Skalski red. 2009), gdzie procesy te są znacznie bardziej zaawansowane. Wg S. Kaczmarek (2001) w tego typu działaniach preferowane jest przede wszystkim zagospodarowanie usługowe, związane z III i IV sektorem, a w szczególności: uniwersyteckie szkolnictwo wyższe, instytuty naukowo-badawcze, administracja różnego szczebla, obsługa administracyjna przedsiębiorstw, firm, stowarzyszeń, hotele i restauracje, urządzenia i obiekty turystyki i rekreacji, muzea i ośrodki wystawiennicze, centra kulturalne, centra kongresowe, zespoły handlowe, centra informacyjne i szkoleniowe, banki i instytucje finansowe, firmy ubezpieczeniowe. Oczywiście prezentowane powyżej zestawienie nie wyczerpuje wszystkich możliwych form zagospodarowania, w tym także zagospodarowania pozausługowego. Pozostaje zatem pytanie, w jaki sposób zagospodarowywane są tereny poprzemysłowe w Polsce? Biorąc pod uwagę skalę problemu, rozproszenie terenów poprzemysłowych, jak i licznie realizowane działania rewitalizacyjne, które reprezentują zarówno skalę mikro (pojedyncze budynki i obiekty), jak i skalę mezo (zespoły obiektów związane z większym obszarem) oraz skalę makro (duże obszary), praktycznie niemożliwym jest uwzględnienie wszystkich realizowanych form, stąd uwaga skupiona zostanie na wybranych realizacjach, charakterystycznych

31 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA dla określonej formy funkcjonalnego zagospodarowania terenów poprzemysłowych. Funkcja handlowa Największa liczebność podmiotów gospodarczych reprezentujących handel i naprawy sprawia, że podmioty te wykazują także dużą aktywność w procesie rewitalizacji terenów poprzemysłowych. Zagospodarowanie w kierunku funkcji handlowej ma miejsce w przypadku wielu realizacji w skali mikro i odnosi się do obiektów łatwych do adaptacji, a na dodatek korzystnie położonych (wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, w pobliżu śródmieść lub części centralnych dzielnic peryferyjnych). Warunki takie często spełniają obiekty byłych zakładów włókienniczych czy odzieżowych, stąd liczne realizacje tego typu w Łodzi czy Bielsku-Białej. Ale nie tylko, bowiem np. hale budowanej w przeszłości rzeźni (która nie została ukończona) w Tarnowskich Górach zaadoptowane zostały na jedno z największych w południowej Polsce Śląskie Centrum Hurtu Gwarek. Jednak ze względu na swe rozmiary najbardziej wyróżniają się powstałe na terenach poprzemysłowych hipermarkety oraz centra handlowo-rozrywkowe. Typowymi przykładami centrów handlowych wybudowanych od podstaw na terenie poprzemysłowym jest Centrum Handlowe Platan w Zabrzu (tereny Huty Zabrze), czy Centrum Handlowe Pogoria w Dąbrowie Górniczej (tereny Huty Bankowa). Co ciekawe, obie te realizacje dotyczą ścisłych centrów tych miast. Jednak znacznie bardziej interesujące są te inwestycje w których przy budowie nowych inwestycji pozostawiono pewne elementy architektoniczne świadczące o przeszłości tych miejsc lub też stare obiekty (po odpowiednim dostosowaniu) stały się głównym elementem tych inwestycji. Przykładem tych pierwszych może być Silesia City Center w Katowicach powstała na terenach byłej kopalni Kleofas (Gottwald), gdzie pozostawiono niektóre zabytkowe budynki m.in. dawnej kotłowni i maszynowni oraz charakterystyczny element śląskiego pejzażu wieżę wyciągową. Natomiast przykładami drugiego podejścia jest łódzka Manufaktura i poznański Stary Browar. Te dwie realizacje bez wątpienia stanowić mogą wizytówkę polskich form rewitalizacji terenów poprzemysłowych.

32 32 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 W łódzkiej Manufakturze na centrum zaadaptowano w głównej mierze zabytkowe pomieszczenia po dawnych zakładach włókienniczych I. Poznańskiego, umiejętnie łącząc różne funkcje handlowe (hipermarkety, mniejsze sklepy), kulturalne (Muzeum Sztuki, Muzeum Fabryki, teatr, kino), rozrywkowe (bilard, dyskoteka), edukacyjne (szkoła językowa, park naukowy), gastronomiczne (kilka restauracji, kawiarni, puby) oraz hotelowe (Hotel Andel s). Zespół ten oraz zlokalizowany w pośrodku Rynek dzięki licznym imprezom stał się jednym z głównych miejsc skupień mieszkańców Łodzi. Natomiast Centrum Sztuki i Biznesu Stary Browar stanowi efekt idei 50/50, która zakłada, że 50% przedsięwzięcia stanowi sztuka, natomiast pozostałe 50% działalność komercyjna. Stąd też w XIX-wiecznym browarze Huggera znajduje się ponad 200 sklepów, 15 restauracji, 13 kawiarni, teatr, sala koncertowa, kilkanaście wnętrz wystawienniczych, 8 sal kinowych, Blow Up Hall i 3 kluby muzyczne. Te realizacje są przykładem szerszego podejścia do procesu rewitalizacji i realizacji zagospodarowania o charakterze wielofunkcyjnym. Funkcja edukacyjna Parametry budynków pofabrycznych (m.in. wysokość, możliwe obciążenia, szerokość ciągów komunikacyjnych) preferują tego typu obiekty także do szerszej działalności edukacyjnej, m.in. związanej z szkolnictwem wyższym. I w tej dziedzinie mamy kilka przykładów realizacji tego typu. W Łodzi budynek pofabryczny został wykorzystany na siedzibę Wydziału Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, natomiast w Gliwicach w budynkach dawnej kopalni Gliwice powstał regionalny ośrodek kształcenia w którym swoje miejsce znalazła Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości oraz humanistyczne studium zawodowe. Funkcja kulturalna Dosyć często obiekty poprzemysłowe wykorzystywane są na cele kulturalne. Obok wcześniej sygnalizowanych już placówek kulturalnych zlokalizowanych w centrach handlowo-usługowych (m.in. Manufaktura, Stary Browar, Silesia City Center), do tej pory powstało i nadal powstaje sporo indywidualnych placówek. Są to najczęściej placówki artystyczne i muzealne. Przy czym, co ciekawe,

33 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA niektóre z tych projektów mają czysto prywatny charakter (np. Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny w Warszawie, Szyb Wilson w Katowicach), jednak większość projektów to inicjatywy samorządowe (np. Muzeum Śląskie w Katowicach). Bez wątpienia jedną z najciekawszych realizacji, zwłaszcza biorąc pod uwagę rozmach i szerokość oferty kulturalnej, jest powstanie w dawnych obiektach fabrycznych Centrum Artystycznego Fabryka Trzciny w Warszawie. Podobny charakter ma powstała w pomieszczeniach dawnego szybu kopalni Wieczorek Galeria Szyb Wilson w której ze względu na sporą powierzchnię (2500 m²) obok działalności wystawienniczej organizowane są także koncerty czy utworzony na terenach postoczniowych Instytut Sztuki Wyspa w Gdańsku. Jednym ze sztandarowych projektów kulturalnych realizowanych na terenach poprzemysłowych jest bez wątpienia budowa nowej siedziby Muzeum Śląskiego w Katowicach, zlokalizowanej na terenach dawnej kopalni Katowice. Obok nowego gmachu, do celów muzealnych adaptowane są niektóre budynki kopalniane, w tym dwa szyby wyciągowe (Bartosz i Warszawa II). Na uwagę zasługuje także Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego złożony z ponad 30 obiektów (a planowane jest dołączenie kolejnych) z których część zlokalizowana jest w obiektach poprzemysłowych (np. Skansen Górniczy Królowa Luiza, Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido ). Funkcja mieszkaniowa Przybyła w ostatnich latach ze Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej moda na lofty, czyli mieszkania w byłych obiektach przemysłowych znalazła licznych naśladowców także w Polsce (m.in. Łódź, Warszawa, Żyrardów, Bytom, Bielsko-Biała). W efekcie w wielu miastach zrealizowano lub też realizuje się tego typu projekty. Są wśród nich bardzo reprezentacyjne i duże obiekty jak choćby, najbardziej znane polskie lofty, powstałe w byłej fabryce włókienniczej K. Scheiblera (lofty U Scheiblera ) w Łodzi (421 loftów), czy mniejsze, ale równie spektakularne realizacje, jak choćby Loft Bolko w Bytomiu utworzony w dawnej lampiarni Kombinatu Górniczo-Hutniczego Orzeł Biały. Aktualnie realizowanych jest szereg dalszych projektów tego typu m. in. w Warszawie, Łodzi,

34 34 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Krakowie, Gdańsku, Żyrardowie, Gliwicach, Bytomiu, Siemianowicach Śląskich, czy Zielonej Górze. Na terenach poprzemysłowych powstają także całkowicie nowe osiedle mieszkaniowe, np. jak jest to w przypadku Dębowych Tarasów w Katowicach (12 budynków, 1000 mieszkań), które podobnie jak centrum handlowe Silesia City Center powstają na terenie dawnej kopalni Kleofas (Gottwald). Zagospodarowanie wielofunkcyjne Wiele terenów poprzemysłowych ze względu na duży obszar charakteryzuje się zagospodarowywaniem wielofunkcyjnym. Są to zarówno wspomniane już rozbudowane centra handlowo- -usługowe z rozbudowanymi funkcjami kulturalno-rozrywkowymi, ale także zagospodarowanie o charakterze usługowo-produkcyjnym. Dobrym przykładem różnorodności tego typu działalności jest Jastrzębska Strefa Aktywności Gospodarczej Sp.z.o.o., która została założona przez Jastrzębską Spółkę Węglową S.A. i Miasto Jastrzębie Zdrój w celu zagospodarowania terenów po likwidowanej kopalni Moszczenica. Strefa ta obejmuje 42 ha, a na jej terenie powstało 41 firm, w tym: 3 warsztaty samochodowe, stacja diagnostyczna, stacja benzynowa, dwie bazy transportowe, dwa zakłady segregacji odpadów komunalnych, dwie firmy budowlane, piekarnia, szwalnia, zakład produkcji paliwa z biomasy, wytwórnia słodyczy i kilka hurtowni. Wielofunkcyjny charakter posiadać będą prawdopodobnie wszystkie wielkoobszarowe realizacje rewitalizacyjne, co widoczne jest np. w projekcie Młode Miasto w Gdańsku. Inne formy: Form w jaki sposób zagospodarowane mogą być tereny poprzemysłowe jest znacznie więcej, niektóre z nich mają bardziej ekstensywny charakter np. poprzez przeznaczenie terenu pod parkingi. Rewitalizacja terenów zdegradowanych przez przemysł Nieco mniej dzieje się w przypadku rewitalizacji terenów zdegradowanych przez działalność przemysłową. Chociaż w tej dziedzinie mamy spore tradycje, jak choćby związane z zagospodarowaniem poprzemysłowych hałd i utworzeniem kompleksu Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie. W związku z budową

35 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA dróg i autostrad najczęściej mamy do czynienia z eksploatacją materiałów zgromadzonych na składowiskach przemysłowych (kruszywo). Dzięki czemu następuje powolna ich likwidacja, jest to jednak dopiero początek działań, które w przyszłości mogą zaowocować rozwojem nowych funkcji np. rekreacyjnych. Jednak i tej podejmowane są bardziej konkretne działania, najczęściej o przeznaczeniu rekreacyjnym obszaru. Przykładem może być wykorzystanie wyrobiska po eksploatacji dolomitów na całoroczne centrum narciarskie (Dolomity Sportowa Dolina w Bytomiu Suchej-Górze) czy podobne wykorzystanie hałdy kopalni Sosnowiec w Sosnowcu-Zagórzu. Zalanie wyrobiska piasku w Kuźnicy Warężyńskiej rozszerza funkcje rekreacyjne w Dąbrowie Górniczej zwłaszcza, że w sąsiedztwie zlokalizowane są już trzy mniejsze zbiorniki wodne o podobnej genezie (Pogoria I, II i III). Z kolei zalane wyrobisko dolomitów w Jaworznie Szczakowej stało się znanym centrum nurkowym. Niektóre ze zbiorników mających genezę przemysłową przekształciły się (w zasadzie bez ingerencji człowieka) w cenne obszary przyrodnicze, jak choćby położony na pograniczu Bytomia, Chorzowa i Piekar Śląskich Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Żabie doły cenne siedlisko ptactwa, zwłaszcza wodnego (oznaczonych zostało 129 gatunków ptaków). Z podobną sytuacja mamy do czynienia np. w przypadku byłej Kopalni Surowców Ilastych Strzyżewo. PODSUMOWANIE Zaprezentowany materiał wskazuje, iż postępuje proces rewitalizacji terenów poprzemysłowych, jednak trudno jest jednoznacznie określić rozmiary terenów już zrewitalizowanych (skoro w zasadzie nie wiemy dokładnie ile mamy w ogóle tego typu terenów). Nie ulega jednak wątpliwości, że jest to dopiero początkowy etap tego procesu, chociaż wiele projektów jest w trakcie realizacji, a jednocześnie coraz więcej gmin opracowuje własne programy rewitalizacji miast, których jednym z elementów jest właśnie rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Bardzo aktywne w opracowaniu i coraz częściej także w realizacji własnych koncepcji rewitalizacji są firmy prywatne czy spółki w których uczestniczy kapitał prywatny i samorządy.

36 36 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Przykładem dużej, prywatnej inicjatywy tego typu jest projekt Młode Miasto w Gdańsku mający zrewitalizować 100-hektarowy teren postyczniowy, w którym do 2020 r. ma powstać ok. 750 tys. m² powierzchni użytkowych w tym m.in. centrum handlowe, biurowce oraz budynki mieszkalne. Stosowane formy zagospodarowania terenów poprzemysłowych są bardzo różne i te zaprezentowane w niniejszym opracowaniu traktować należy bardziej jako pewne formy typowego zagospodarowania usługowo-mieszkaniowego, jednak w żadnym stopniu nie wyczerpują one wszystkich możliwych i występujących wariantów. Jednocześnie część tego typu terenów ponownie zostaje zagospodarowana przez przemysł, ale już z reguły przez bardziej nowoczesne jego branże, np. w ramach specjalnych stref ekonomicznych, jak miało to miejsce w przypadku strefy mieleckiej czy katowickiej. Podobnie jest w przypadku niektórych miast np. Gliwic, Jastrzębia Zdroju, Piekar Śląskich, gdzie program rewitalizacji terenów poprzemysłowych uwzględnia także powstanie stref aktywności gospodarczej w których preferowana jest lokalizacja nowoczesnych i innowacyjnych przemysłów i usług. BIBLIOGRAFIA 1. Bryx M., Jadach-Sepioło A., (red.), 2009, Rewitalizacja miast w Niemczech, Rewitalizacja Miast Polski T. 3, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2. Domański B., 2009, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych specyfika wyzwań i instrumentów, [w:] W. Jaraczewski (red.), Przestrzenne aspekty rewitalizacji śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe, Rewitalizacja Miast Polski T. 4, Instytut Rozwoju Miast, Kraków s Guzik R., (red.), 2009, Rewitalizacja miast w Wielkiej Brytanii, Rewitalizacja Miast Polski T. 1, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 4. Huculak M., 2009, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Polskie doświadczenia i perspektywy, [w:] W. Jaraczewski (red.), Przestrzenne aspekty rewitalizacji śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe, Re-

37 Franciszek Kłosowski FORMY ZAGOSPODAROWANIA witalizacja Miast Polski T. 4, Instytut Rozwoju Miast, Kraków s Kaczmarek S., 2001, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 6. Kłosowski F., w druku, Uwarunkowania procesu rewitalizacji miast regionu śląskiego, [w:] Zarządzanie i Edukacja, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 7. Skalski K., (red.), 2009, Rewitalizacja we Francji zarządzanie przekształceniami obszarów kryzysowych w miastach, Rewitalizacja Miast Polski T. 2, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 8. Zborowski A., 2005, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

38

39 ZARZĄDZANIE INSTYTUCJĄ

40

41 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH W ZARZĄDZANIU SZKOŁĄ PUBLICZNĄ 1 PARTICIPATION OF SOCIAL AUTHORITIES IN ADMINISTRATION OF PUBLIC SCHOOL STRESZCZENIE Artykuł przedstawia tendencje zmian w zarządzaniu szkołą publiczną w kontekście decentralizacji i uspołecznienia procesu podejmowania decyzji. Zwraca uwagę na konieczność rozważenia kwestii wzmocnienia pozycji rady szkoły wzorem jej odpowiedników w innych krajach Unii Europejskiej. Porusza też problem wieloaspektowego rozważenia i podjęcia odpowiednich działań rozwiązujących problem ograniczonego z przyczyn społeczno-kulturowych, a nie prawnych, zakresu społecznej aktywności w zarządzaniu szkołą publiczną. SUMMARY In 1991, Polish parliament passed the Education System Law in which there were introduced some proper, organizational solutions. Those solutions enabled social authorities to take part in making decisions about nature of polish public school. However, later some changes were introduced. Those changes caused that the current 1 Artykuł powstał w ramach projektu naukowego Rada szkoły między polityczną ideą a społeczną praktyką prowadzonego w latach w Zakładzie Polityki Edukacyjnej Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej pod kierownictwem Danuty Urygi.

42 42 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 legal regulations are not coherent and what is more social authorities do not form, with a head teacher and a board of the teachers, the integral system the of school administration. Therefore, there is a need to define again the role of social authorities in administration of public school since there is no prospect that the system will mend itself from the inside. It is worth considering the aspect of reinforcement the position of a board of the school following the pattern of its equivalents in other European Union countries. The separate issue, which requires consideration and taking some appropriate actions, because of social cultural reasons, but not legal, is limited range of social activity in administration of public school. Słowa klucze: społeczne organy szkoły, uspołecznienie (demokratyzacja) szkoły publicznej w świetle obowiązującego prawa oraz badań Keywords: social authorities of the school, socialization (democratization) of a public school in the light of current law and researches. WSTĘP System edukacji w Polsce, podobnie jak systemy edukacyjne w wielu innych krajach Unii Europejskiej, podlega istotnym zmianom. Wprowadzane są one m. in. w podsystemie 2 zarządzania. W opinii Stefana M. Kwiatkowskiego 3 analiza zmian zachodzących w tym obszarze pozwala wyróżnić dwa podstawowe kierunki przeobrażeń związane z decentralizacją i uspołecznianiem procesu podejmowania decyzji. Według tego autora decentralizacja, najogólniej rzecz ujmując, ( ) polega na zmianie miejsca podejmowania decyzji. Ograniczeniu 2 Podsystem to system w ramach szerszego systemu nadsystemu który jest wobec niego nadrzędny. 3 S. M. Kwiatkowski, Tendencje zmian w zarządzaniu oświatą w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej, [w:] Menedżer i kreator edukacji, red. Cz. Plewka, H. Bednarczyk, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Wydawniczy, Radom 2008, s. 47.

43 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH podlegają rodzaj i liczba decyzji podejmowanych na poziomie centralnym zwiększają się proporcjonalnie rola i zadania poziomu regionalnego i lokalnego. 4 Podobnie pojęcie decentralizacji definiuje Jerzy Regulski. 5 W przypadku decentralizacji przesunięciu uprawnień i środków towarzyszy przekazanie odpowiedzialności za realizację pewnych zadań. 6 W wyniku wprowadzonej w naszym kraju reformy administracji publicznej (zwanej inaczej samorządową) jednostkom samorządu terytorialnego 7 przekazano część zadań realizowanych wcześniej przez państwo, w tym m.in. zadania z zakresu edukacji publicznej. Samorządy niemal całkowicie 8 wzięły na siebie obowiązek prowadzenia publicznych szkół i placówek edukacyjnych gminy przejęły je od 1996 roku (przy czym od 1990 roku fakultatywnie), zaś powiaty i województwa od roku Zgodnie z zapisami Ustawy o systemie oświaty 10 gmina jest organem prowadzącym dla szkół podstawowych i gimnazjów, powiat dla szkół ponadgimnazjalnych i specjalnych, zaś województwo dla szkół 4 S. M. Kwiatkowski, op. cit., s Jako zwiększenie praw, odpowiedzialności i zasobów będących w rękach władz lokalnych w porównaniu do tych, które pozostają w gestii władz centralnych. Por. J. Regulski, Samorządna Polska, Wydawnictwo Rosner i Wspólnicy, Warszawa 2005, s Por. J. Regulski, op. cit., s Samorząd terytorialny stanowi wyodrębniony w strukturze państwa, powstały z mocy prawa związek lokalnego społeczeństwa powołany do samodzielnego wykonywania zadań administracji publicznej i wyposażony w materialne środki umożliwiające ich realizację. Por. J.P. Tarno, M. Sieniuć, J. Sulimierski, J. Wyporska, Samorząd terytorialny w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002, s Wyjątek stanowią nieliczne placówki wymienione w art. 5 ust. 3a 3e Ustawy o systemie oświaty, które pozostały w gestii ministrów. Por. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004, nr 256, poz ze zm.). 9 Szerzej na ten temat w: J. Gęsicki, Uwarunkowania tworzenia oświaty samorządowej, [w:] E. Adamczyk, J. Gęsicki i E. Matczak, Samorządowy model oświaty, Wydawnictwo IBE, Warszawa 2001; J. Lackowski, Decentralizacja zarządzania polskim systemem oświatowym a społeczne nierówności edukacyjne, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 36; M. Zahorska, Szkoła: między państwem, społeczeństwem a rynkiem, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2002, s. 294; M. Zahorska, Zmiany w polskiej edukacji i ich społeczne konsekwencje, [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s Art. 5 ust. 5, 5a, 6, 6a, 6d Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004, nr 256, poz ze zm.).

44 44 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 oraz placówek o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. 11 Samorząd terytorialny odpowiada więc za działalność podporządkowanych mu szkół i placówek edukacyjnych. Zadania edukacyjne należą do jego zadań własnych, ponieważ służą zaspokajaniu potrzeb podlegającej mu wspólnoty. Znajduje to odzwierciedlenie w treści art. 166 ust. 1 Konstytucji RP. 12 Jednostki samorządu terytorialnego prowadzą działalność we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, co świadczy o dużym zakresie posiadanej przez nie autonomii. Warto przy tym zauważyć, że o ile w wyniku reformy administracji publicznej samorządy przejęły obowiązek prowadzenia szkół i placówek edukacji publicznej, o tyle nadzór pedagogiczny nad nimi, czyli kontrola jakości kształcenia, pozostał w gestii administracji rządowej. Taki podział kompetencji wymaga współpracy jednostek samorządu terytorialnego z kuratorem oświaty 13 sprawującym nadzór pedagogiczny na terenie województwa. Przy czym w ciągu ostatnich kilkunastu lat, na skutek zmian wprowadzonych do Ustawy o systemie oświaty, wpływ samorządów na funkcjonowanie podporządkowanych im szkół i placówek edukacyjnych zdecydowanie się zwiększył. 14 Drugi z wyróżnionych przez Stefana M. Kwiatkowskiego kierunków przeobrażeń w zarządzaniu edukacją uspołecznienie (używa 11 Ustawa o systemie oświaty nie określa wprost, jakie szkoły i placówki mają znaczenie regionalne lub ponadregionalne i odsyła (w art. 5 ust. 6c) do strategii rozwoju województwa. 12 Por. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (tekst ujednolicony Dz. U. z 1997 nr 78, poz. 483 ze zmianami). 13 Kurator oświaty jest organem rządowej administracji zespolonej, który, w imieniu wojewody, wykonuje zadania i posiada kompetencje w zakresie oświaty na obszarze województwa. 14 Jednostkom samorządu terytorialnego przekazano znaczną część uprawnień, które wcześniej przysługiwały organowi nadzoru pedagogicznego i tym samym zdecydowanie wzmocniono pozycję samorządu kosztem pozycji kuratora. Por. Ustawa z dnia 15 marca 2002 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2002, nr 41, poz. 362); Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2003, nr 137, poz. 1304); Ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2009, nr 56, poz. 458); Ustawa z 19 sierpnia 2011 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011, nr 205, poz. 1206).

45 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH on co prawda określenia uspołecznianie ) ma, jego zdaniem, ścisły związek z decentralizacją: Jest w pewnym sensie konsekwencją decentralizacji, a także demokratyzacji zarządzania. Decentralizacja sprzyja demokratyzacji, czyli szerokiemu udziałowi społeczności lokalnych w decydowaniu o przyszłości lokalnych instytucji edukacyjnych. Suma tych oddziaływań lokalnych tworzy możliwość uspołeczniania procesu podejmowania decyzji nie tylko na poziomie szkoły i gminy, ale także na poziomie centralnym. 15 Postulat zwrócenia szkolnictwa społeczeństwu 16 stał się głównym hasłem projektów przemian rodzimej edukacji po 1989 roku. Wcześniej idee uspołecznienia systemu edukacji, jako koniecznego elementu przemian w Polsce, wysuwali przedstawiciele środowisk opozycyjnych 17 oraz niektórzy eksperci rządowi 18. W literaturze socjopedagogicznej funkcjonują różne autorskie podejścia do tej kwestii, a co za tym idzie różne wizje i projekty szkół uspołecznionych. 19 W tym miejscu warto jednak powtórzyć za Julianem Radziewiczem 20, że uspołecznienie szkoły nie może być celem samym w sobie, musi zawierać uzasadnienie pedagogiczne: jest nim rozwój samorządności oraz podmiotowość nauczycieli, uczniów i rodziców. Dla zapewnienia szerokiego uczestnictwa stron zaangażowanych w zarządzanie edukacją niezbędne jest stworzenie odpowiednich rozwiązań organizacyjnych. W krajach Unii Europejskiej są to funkcjonujące na różnych poziomach zarządzania rady konsultacyjne i komitety doradcze, w skład których wchodzą przedstawiciele 15 S. M. Kwiatkowski, op. cit., ss M. Zahorska, Zmiany, op. cit., s K. Przyszczypkowski, Opozycja polityczna w Polsce wyzwania dla edukacji, Edytor, Poznań-Toruń 1993; T. Bochwic, Narodziny i działalność Solidarności Oświaty i Wychowania , TYSOL sp. z o. o., Warszawa Edukacja Narodowym Priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, PWN, Warszawa Kraków 1989, ss Szerzej: M. Winiarski, Rodzina szkoła środowisko lokalne, IBE, Warszawa, 2000, s J. Radziewicz, Szkoła uspołeczniona i uspołeczniająca, Zespół Oświaty Niezależnej Zeszyty Edukacji Narodowej, Warszawa 1989, ss

46 46 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 kadry edukacyjnej, rodziców i uczniów, władz lokalnych oraz świata pracy, biznesu, i nauki. 21 W Polsce w 1991 roku Sejm uchwalił najważniejszą dla kształtu polskiej edukacji Ustawę o systemie oświaty 22, w której wprowadził odpowiednie rozwiązania organizacyjne dające obywatelom uprawnienia do oddolnego, społecznego partycypowania w sprawowaniu władzy i kontroli oraz w stymulowaniu procesów rozwojowych w szkolnictwie. 23 Czwarty rozdział cytowanej ustawy pt. Społeczne organy w systemie oświaty zapewnia prawo do powoływania obok samorządów uczniowskich i rad rodziców rad szkolnych oraz ich struktur terenowych tj. rad oświatowych działających przy jednostkach samorządu terytorialnego 24 (dawniej wojewódzkich rad oświatowych), a także krajowej rady oświatowej. * W dalszej części artykułu skoncentruję się na zarządzaniu szkołą publiczną, które odbywa się w ramach ustawowo określonej struktury organizacyjnej. Tworzą ją wyodrębnione i wyposażone w określone kompetencje organy 25 : dyrektor szkoły, rada pedagogiczna, samorząd uczniowski, rada rodziców i (fakultatywnie) rada szkoły. Zadania i kompetencje tych organów wyznaczają przede wszystkim zapisy Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty 26, Ustawy 21 Rady konsultacyjne i inne formy społecznego uczestnictwa w edukacji w Unii Europejskiej, EURYDICE, Warszawa 1996, s Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1991, nr 95, poz.425). 23 Por. B. Śliwerski, Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 74; I. Nowosad, K. Błaszczyk, Autonomia jako cecha współczesnej szkoły, Nowa Szkoła 2005 nr 7, s Zgodnie z obowiązującym prawem organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może powołać radę oświatową działającą przy tym organie (art. 48 ust. 1 u.s.o.). Jest ona społecznym organem opiniodawczym i wnioskodawczym, a jej zadania zostały określone w art. 48 ust. 2 pkt 1-5 u.s.o. Por. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004, nr 256, poz ze zm.). 25 Organ termin oznaczający wyodrębniony w celu wykonywania określonych zadań podmiot osobę lub grupę osób którego kompetencje określają normy zewnętrzne albo wewnętrzne (najczęściej normy prawne). Por. E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Wydawnictwo ELIPSA, Warszawa 2006, s Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004, nr

47 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela 27 oraz rozporządzenia wykonawcze. W świetle obowiązującego prawa najwyższą pozycję w strukturze organizacyjnej szkoły zajmuje dyrektor samodzielnie zarządzający placówką. Podczas wykonywania zadań powinien współpracować z radą szkoły, radą pedagogiczną, rodzicami i samorządem uczniowskim. Najważniejszym partnerem dyrektora jest jednak rada pedagogiczna kolegialny organ mający realizować statutowe zadania szkoły dotyczące kształcenia, wychowania i opieki. Z kolei zadaniem społecznych organów szkoły samorządu uczniowskiego, rady rodziców i rady szkoły jest współdecydowanie we wszystkich sprawach dotyczących danej placówki. Organy te mogą przedkładać propozycje zmian i nowych rozwiązań, a w niektórych przypadkach biorą udział w procesie podejmowania decyzji, które odnoszą się do funkcjonowania szkoły. REGULACJE PRAWNE A PRAKTYKA FUNKCJONOWANIA SPOŁECZNYCH ORGANÓW SZKOŁY Analiza ustawowych regulacji dotyczących kompetencji społecznych organów szkoły oraz wnioski płynące z badań na temat ich funkcjonowania pozwoliły określić udział tych organów w zarządzaniu szkołą publiczną. Nasuwają się w związku z tym następujące spostrzeżenia i konkluzje: Samorząd uczniowski Samorząd uczniowski który w świetle Ustawy o systemie oświaty obligatoryjnie tworzą wszyscy uczniowie szkoły nie został wyposażony w znaczące uprawnienia. Nawet wymienione w art. 55 u.s.o. prawa ucznia, w przypadku naruszenia których może on składać skargę do organów szkoły (z wyłączeniem rady rodziców), nie pokrywają się z prawami faktycznie przysługującymi uczniom polskich placówek edukacyjnych. Dyrektor ma jednak obowiązek współpracować z samorządem przy wykonywaniu 256, poz ze zm.). W artykule będzie stosowany skrót: u.s.o. 27 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jedn. Dz. U. z 2006, nr 97, poz. 674 ze zm.). W artykule będzie stosowany skrót: KN.

48 48 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 swoich zadań. Z kolei samorząd może przedstawiać radzie szkoły, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach dotyczących szkoły. Uczniowie mają zatem prawo do podejmowania oddolnych działań i wypracowywania propozycji zmian bądź nowych rozwiązań odnoszących się do funkcjonowania placówki. Niestety nie mogą kierować wniosków do rady rodziców oraz na zewnątrz tj. do organu sprawującego nadzór pedagogiczny i organu prowadzącego. Ponadto ustawowe prawo składania wniosków przez samorząd uczniowski nie ma charakteru wiążącego ustawodawca nie określił bowiem w jakiej formie i w jakim czasie adresaci mają na otrzymane uwagi odpowiedzieć i czy w ogóle są do tego zobowiązani. Oznacza to, że pozycja samorządu uczniowskiego, mimo przyznanych mu kompetencji, jest w szkole bardzo słaba. W praktyce nie wypełnia on nawet swojej ustawowej roli. Z badań Marty Zahorskiej 28 przeprowadzonych pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia wynika bowiem, że uczniowie nie uczestniczą w procesie podejmowania decyzji dotyczących funkcjonowania szkoły. Według autorki: samorządy uczniowskie działały, jednak nigdzie, nawet w szkołach, gdzie były one najbardziej aktywne nie pełniły funkcji reprezentacji interesów uczniowskich, nie występowały też jako strona w sporach z nauczycielami. (...) nazwa samorząd w żadnym z wypadków nie odpowiadała rzeczywistości. 29 Podobny obraz samorządności uczniowskiej w polskich szkołach wyłania się z raportu opublikowanego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w 2013 roku: ( ) obecnie w polskich szkołach mamy do czynienia najczęściej ze swoistą zabawą w samorządność, której żadna ze stron nie traktuje do końca poważnie, świadoma nałożonych ograniczeń bądź swojej siły w ich narzucaniu. ( ) Chociaż często wybory określane są jako święto demokracji, wpływ uczniów i szkolna demokracja ograniczają się wyłącznie do jednorazowego oddania głosu. Poza 28 Por. M. Zahorska, Szkoła, op. cit., s Ibid.

49 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH szkołami prywatnymi trudno jest mówić o jakichkolwiek elementach demokracji deliberatywnej w samorządności uczniowskiej. 30 Rada rodziców Rada rodziców jest organem, który, na mocy nowelizacji Ustawy o systemie oświaty z dnia 11 kwietnia 2007 r. 31, powinien powstać w każdej szkole. Obligatoryjność tworzenia ciał przedstawicielskich rodziców nie przesądza jednak o ich wpływie na działalność danej placówki. Z badań wynika bowiem, że rodzice pełnią w szkole raczej funkcję pomocniczą, ewentualnie są biernymi uczestnikami organizowanych tam imprez. 32 Takich spostrzeżeń dostarcza analiza wyników uzyskanych podczas ewaluacji zewnętrznej szkół pod hasłem Rodzice są partnerami szkoły. 33 Przy czym najwięcej informacji przynoszą szczegółowe dane zebrane od rodziców na temat ich uczestnictwa w konkretnych formach aktywności. Okazuje się, że tylko 19% opiekunów brało udział w konsultacjach i debatach, 13% uczestniczyło w szkoleniach, kursach i warsztatach prowadzonych przez szkołę, a 14% współpracowało merytorycznie oraz dzieliło się swoją wiedzą i umiejętnościami % rodziców brało udział w imprezach i uroczystościach szkolnych, które pomagało przygotować 35% opiekunów, 25% udzielało pomocy materialnej dla szkoły, 22% uczestniczyło w akcjach integrujących społeczność lokalną (festiwale, konkursy, debaty, akcje, itp.), a 16% wykonywało prace porządkowe na rzecz szkoły (np. remonty, sprzątanie) A.M. Geller, Samorządność rozpoczyna się w toalecie. Raport z badań samorządów uczniowskich dla Koalicji na Rzecz Samorządów Uczniowskich, s. 69, sites/default/files/news-files/samorzadnosc_zaczyna_sie_w_toalecie.pdf (data dostępu ). 31 Ustawa z dnia 11 kwietnia 2007 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007, nr 80, poz. 542). 32 S. Bobula, Rodzice partnerami szkoły. Partnerstwo, czyli co?, [w:] Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s J. Kołodziejczyk, H. Cieślak, Analiza wyników ewaluacji zewnętrznych w odniesieniu do wymagania Rodzice są partnerami szkoły, [w:] Ewaluacja w Nadzorze pedagogicznym. Refleksje, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków J. Kołodziejczyk, H. Cieślak, op. cit., s Ibid.

50 50 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Z kolei Badanie rodziców pokazało, że znaczna ich liczba nie angażuje się w życie szkoły, pozostawiając jej pełnienie funkcji nie tylko edukacyjnych, ale i wychowawczych. Średnio co czwarty rodzic w ogóle nie kontaktuje się z nauczycielami swojego dziecka najmniej (14%) w szkołach podstawowych, najwięcej (31%) w szkołach ponadgimnazjalnych. 37 Przypomnijmy, że w wyniku nowelizacji ustawy kompetencje rady rodziców uległy wzmocnieniu nie jest już ona wyłącznie organem opiniującym. Obecnie, zamiast opiniować planowany program wychowawczy szkoły i program profilaktyki, bierze, wraz z radą pedagogiczną, udział w ich uchwalaniu. Uprawnienia rady rozszerzono również o prawo występowania z własnej inicjatywy do dyrektora i innych organów szkoły, a także na zewnątrz (tj. do organu prowadzącego i organu sprawującego nadzór pedagogiczny) z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach dotyczących danej placówki. Jednocześnie należy podkreślić, że po nowelizacji ustawy niektóre kompetencje rady rodziców zdublowały się z uprawnieniami innego społecznego organu rady szkoły. 38 Chociaż możliwości działania rad rodziców są dużo mniejsze, a ich decyzje nie mają mocy sprawczej, fakt przyznania im prawa do realizowania niektórych zadań pozostających wcześniej w gestii rad szkół świadczy o tym, że nie przemyślano dokładnie, jakie miejsce powinni pełnić rodzice w strukturze organizacyjnej szkół i placówek edukacyjnych oraz w całym systemie edukacji. Rada szkoły Rada szkoły jest jedynym organem, który stwarza możliwość współdecydowania o szkole wszystkim stronom procesu kształcenia i wychowania dzieci oraz młodzieży w szkolnictwie publicznym. Reprezentuje ona bowiem, w równych proporcjach, trzy społeczności 36 Badanie przeprowadzone zostało metodą CATI (wywiad telefoniczny) w sierpniu 2009 r. Próba rodziców liczyła 1001 osób. Por. Badanie rodziców 2009, Przemoc i inne problemy w polskiej szkole w opinii rodziców, Warszawa pl/996,badania-rodzicow-2009 (data dostępu ). 37 Por. Badanie rodziców 2009, Przemoc i inne problemy w polskiej szkole w opinii rodziców, Warszawa 2009, s. 23, (data dostępu ). 38 Na przykład oba organy obligatoryjnie opiniują projekt planu finansowego szkoły.

51 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH nauczycieli, rodziców i uczniów. Ponadto ma możliwość rzeczywistego współzarządzania placówką, gdyż ustawodawca wyposażył ją w znacznie większe, w porównaniu z innymi społecznymi organami, uprawnienia. 39 Przypomnijmy, że rada szkoły, obok kompetencji stanowiących, wnioskodawczych i opiniodawczych, posiada także uprawnienia kontrolne z własnej inicjatywy może oceniać sytuację oraz stan szkoły. W opinii Bogusława Śliwerskiego 40 to właśnie dzięki tej radzie szkoła ma szansę stać się pierwszym w życiu dzieci, młodzieży, a niekiedy także nauczycieli laboratorium demokracji, a więc miejscem nauki współsprawowania rządów dla siebie i przez siebie, zgodnie z maksymą Nic o nas bez nas. Prawo umożliwiające powoływanie rad szkół wprowadzono w Polsce na mocy Ustawy o systemie oświaty z 7 IX 1991 roku. 41 Tę sposobność uspołecznienia (demokratyzacji) szkoły wykorzystano jednak w niewielkim stopniu. Rady szkół powstały zaledwie w kilkunastu procentach placówek edukacyjnych w naszym kraju 42 i w wielu przypadkach dość szybko okazały się ciałem niewygodnym lub niepotrzebnym. 43 Były więc ( ) rozwiązywane (chociaż ustawa nie przewiduje takiej możliwości) 44, były zawieszane (chociaż formalnie istnieją oczekując na reaktywowanie), przestały funkcjonować (pozostają fasadą) jak pisał Marek Mencel 45, który badał rady szkół w byłym województwie kaliskim, gdzie jak podkreśla ( ) z dziewięciu rad szkół, które badałem, do 2007 r. przetrwały tylko trzy Kompetencje rady szkoły (placówki) wymienione zostały przede wszystkim w art. 50, ust. 2, p. 1-5 u.s.o. 40 B. Śliwerski, Diagnoza uspołecznienia publicznego szkolnictwa III RP w gorsecie centralizmu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013, s Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. 1991, nr 95, poz. 425). 42 B. Śliwerski, Problemy, op. cit., s Zahorska M., Szkoła, op. cit., s W tej sprawie opinie są podzielone: zdaniem Bogusława Śliwerskiego raz powołanej rady szkoły (placówki) nie wolno rozwiązać; według Antoniego Jeżowskiego powołana w ustawowym trybie rada szkoły może zostać rozwiązana w podobny sposób. Por. Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, tom 5, red. nauk. i przewodn. kom. red. T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006, s. 25; A. Jeżowski, Środki finansowe organów wewnętrznych szkoły, Dyrektor Szkoły 2010 nr 4, s M. Mencel, Rada szkoły czy to już tylko historia?, Nowa Szkoła 2002 nr 1, s M. Mencel, Rada Szkoły, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009, s. 174.

52 52 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Choć od ponad dwudziestu lat można zgodnie z prawem powoływać rady szkół, organy te mają marginalne znaczenie, budzą opór i niechęć, nikomu też nie zależy, by włączyły się aktywnie w działania na rzecz danej placówki. Zapytani o radę szkoły rodzice, uczniowie, a nawet nauczyciele ze zdumieniem odkrywają, że coś takiego może istnieć, często też mylą radę szkoły z radą rodziców. 47 Z badań przeprowadzonych w 2006 roku przez Instytut Pentor 48 na temat czynników wpływających na jakość kształcenia wynika, że jedynie w siedmiu na osiemdziesiąt osiem badanych placówek istniały rady szkół, a zakres ich działalności potrafiło określić tylko pięciu dyrektorów. Świadczy to o fasadowym charakterze niektórych rad. Dyrektorzy przyzwyczaili się bowiem do funkcjonowania w sposób tradycyjny, czyli do współpracy z organem nadzoru pedagogicznego i organem prowadzącym. 49 Przypomnijmy, że kolejne nowelizacje ustawy wprowadziły zmiany niekorzystne dla funkcjonowania rad szkół. Dotyczyły trybu ich powoływania (w świetle obowiązującego prawa mogą powstać m.in. z odgórnej inicjatywy dyrektora) oraz składu (w szkołach podstawowych i gimnazjach z rad szkół usunięto uczniów, zaś w szkołach ponadgimnazjalnych można ich wyłączyć z udziału w rozpatrywaniu spraw wymienionych w regulaminie rady szkoły). Jednocześnie niektóre zadania tego organu przekazano do realizacji radzie rodziców. Jak pisze Bogusław Śliwerski 50, w miarę upływu lat i po wprowadzeniu w.w. zmian, rady szkół zaczęły zanikać. Z opinią tego autora zbieżne są wyniki badań 51 przeprowadzonych na obszarze obecnego województwa mazowieckiego. Okazuje się bowiem, 47 M. Mencel, Rada Szkoły. Czyli o trochę zapomnianej możliwości współpracy rodziców, uczniów i nauczycieli, Głos Pedagogiczny kwiecień 2011, s J. Marek, Udział rodziców w życiu szkoły (na przestrzeni ostatnich 20 lat). cz. I, Nowa Szkoła 2010 nr 1, s J. Marek, Warunki organizacyjne szkoły a wyniki egzaminu, [w:] Od czego zależą wyniki egzaminów?, red. K. Stróżyński, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2007, s. 9, (data dostępu ). 50 B. Śliwerski, Diagnoza, op. cit., s Badania przeprowadzono w formie projektu pod tytułem Powstawanie i funkcjonowanie rad szkół w szkołach publicznych województwa mazowieckiego zrealizowanego w latach w ramach grantu Akademii Pedagogiki Specjalnej.

53 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH że w latach powstały tam ogółem 203 rady szkół (placówek) w publicznych oraz w niepublicznych szkołach (i placówkach), z czego 49 tj. blisko ¼ została wygaszona 53 (zlikwidowana). Co ważne wszystkie przypadki wygaszenia/ likwidacji dotyczyły placówek publicznych. Przy czym najwięcej bo ogółem rad szkół zostało wygaszonych w 2007 roku i w dwóch kolejnych latach, a więc po wprowadzeniu ustawowego obowiązku powoływania w szkołach rad rodziców. 55 Możemy zatem powiedzieć, że poziom uspołecznienia polskich szkół publicznych nie zmienia się znacząco od wielu dekad, w ostatnich latach odnotowujemy nawet wyraźny spadek liczby rad szkół. Kwestia ich tworzenia wydaje się jednak wciąż aktualna, ponieważ obecnie są jedyną szansą na demokratyzację polskiej szkoły publicznej. * Reasumując, w 1991 roku Sejm RP uchwalił Ustawę o systemie oświaty 56, w której wprowadził odpowiednie rozwiązania organizacyjne umożliwiające stronom zainteresowanym (nauczycielom, uczniom i ich rodzicom) współdecydowanie o polskiej szkole publicznej poprzez ich demokratycznie wybranych reprezentantów. Kolejne nowelizacje ustawy wprowadziły jednak przypadkowe, nie do końca przemyślane zmiany, które wynikały bardziej z potrzeby osiągnięcia doraźnych celów, niż z realizacji zaplanowanej wizji zarządzania szkołą. Aktualne regulacje prawne są więc niespójne, 52 Dane za ten okres zgromadziło Mazowieckie Kuratorium Oświaty w 2010 roku na potrzeby badań prowadzonych w Zakładzie Polityki Edukacyjnej Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. 53 Termin wygaszenie rady szkoły wydawał się autorce odpowiedni w sytuacji, kiedy ustawodawca nie mówi wprost o możliwości likwidacji tego organu. 54 W województwie mazowieckim w latach wygaszono ogółem 30 rad szkół (placówek), w tym 16 w 2007, 5 w 2008 i 9 w Może to potwierdzać tezę o niekorzystnym wpływie tego zapisu na proces tworzenia rad szkół. Jednakże fakt, że w tym czasie (w latach ) odnotowujemy w województwie mazowieckim także liczne przypadki (ogółem 36) tworzenia rad szkół, może świadczyć o pewnym zamieszaniu, jakie spowodowały w szkołach wprowadzone zmiany. Chociaż nie da się wykluczyć także innych przyczyn tego zjawiska, które należałby zbadać. 56 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1991, nr 95, poz.425).

54 54 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 a organy społeczne nie tworzą wraz z dyrektorem i radą pedagogiczną integralnego systemu zarządzania szkołą. Istnieje zatem potrzeba ponownego zdefiniowania ich roli, bowiem system nie naprawi się sam od środka! Jednocześnie należy podkreślić, że ustawa polska nie wyposażyła rady szkoły w tak szerokie kompetencje kontrolne, jakie posiadają jej odpowiedniki w innych państwach (z reguły nadzorują prace szkoły, zapewniając tym samym społeczną kontrolę jej działalności). 57 Warto zatem rozważyć kwestię wzmocnienia pozycji tego organu poprzez przyznanie mu większych kompetencji decyzyjnych i kontrolnych, takich jak np. planowanie rozwoju, przydział środków finansowych, delegowanie przedstawicieli do komisji konkursowej, przyjmowanie rocznego sprawozdania dyrektorów i udzielanie absolutorium, a także nadanie radzie szkoły uprawnień swoiście rozumianej rady nadzorczej. 58 Jednocześnie rola rady rodziców powinna ulec zmianie i sprowadzać się do współpracy z dyrektorem w sprawach dotyczących interesów rodziców i niepełnoletnich uczniów. Z kolei samorząd uczniowski należałoby wyposażyć w prawo kierowania wniosków do rady rodziców oraz na zewnątrz tj. do organu sprawującego nadzór pedagogiczny i organu prowadzącego. Samorząd jest bowiem jedynym organem szkoły odciętym od pomocy z zewnątrz. Ponadto warto, aby ustawowe prawo składania wniosków przez samorząd uczniowski do innych organów szkoły miało charakter wiążący ustawodawca powinien określić w jakiej formie i w jakim czasie adresaci są zobowiązani odpowiedzieć na otrzymane uwagi. Niezbędne jest także zrównoważenie pozycji dwóch pozostałych organów szkoły dyrektora i rady pedagogicznej. Bowiem, w świetle obowiązującego prawa, dyrektor szkoły publicznej ma władzę prawie nieograniczoną Por. M. Pilch, Ustawa o systemie oświaty. Komentarz, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012, s. 578; Rady konsultacyjne i inne formy społecznego uczestnictwa w edukacji w Unii Europejskiej, EURYDICE, Warszawa 1996, ss M. Pilch, Analiza statusu prawnego dyrektora szkoły lub placówki jako kierownika samorządowej jednostki organizacyjnej na tle porównawczym, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2010, ss Dyrektor szkoły pełni funkcję organu wykonawczego i jednocześnie przewodniczy organowi o kompetencjach stanowiących radzie pedagogicznej, tym

55 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH Aby rozszerzone kompetencje rady szkoły miały praktyczny sens, konieczna jest modyfikacja formuły prawnej, jaką posiada relacja szkoła organ prowadzący (jednostka samorządu terytorialnego). Przypomnijmy, że do zadań samorządów 60 należy m. in. zaspokajanie potrzeb edukacyjnych społeczeństwa na danym obszarze. Niemniej jednak silne podporządkowanie szkół, a w szczególności ich dyrektorów, organom samorządowym trudno uznać za sytuację sprzyjającą autonomii, o której pisał Julian Radziewicz. 61 W świetle obowiązującego prawa samorząd jako organ prowadzący powołuje i odwołuje dyrektora szkoły oraz dokonuje oceny jego pracy (w porozumieniu z organem sprawującym nadzór pedagogiczny). Natomiast rada szkoły może występować do organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami o dokonanie oceny pracy dyrektora szkoły (lub innego nauczyciela tam zatrudnionego). Dlatego warto byłoby wzmocnić pozycję tej rady poprzez przyznanie jej większego wpływu na wybór dyrektora oraz ocenę jego pracy. Kolejną propozycją, która w pewnym sensie wykorzystuje istniejące już rozwiązania prawne, jest realizacja zapisów Ustawy o systemie oświaty w punkcie dotyczącym powoływania rad oświatowych 62. W świetle art. 48 ust. 1 u.s.o. organ stanowiący jednostki samym przysługuje mu zarówno moc tworzenia prawa, jak i jego wykonywania. Ponadto pełnienie przez dyrektora funkcji przewodniczącego rady pedagogicznej i zarazem pracodawcy dla członków tego organu powoduje, że nauczyciele czują się zawodowo ubezwłasnowolnieni, a w konsekwencji rada pedagogiczna ma ograniczoną swobodę działania. Kumulacja władzy w rękach dyrektora szkoły skutkuje niekonstytucyjnymi konsekwencjami, które stanowią zagrożenie dla demokratycznego funkcjonowania szkolnej społeczności. Dlatego też taką władzę należałoby ograniczyć, to znaczy podzielić, tworząc mechanizmy wzajemnego hamowania się i kontroli poszczególnych władz. Por. E. Gozdowska, Pozycja dyrektora i rola rady pedagogicznej w zarządzaniu szkołą publiczną, Zarządzanie i edukacja 2014 nr, s. 60 Zadania samorządu, jako organu prowadzącego szkoły i placówki edukacyjne, zostały określone w art. 5 ust. 7 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r, nr 256, poz z późn. zm.). 61 J. Radziewicz, op. cit., ss Według danych zgromadzonych przez Mazowieckie Kuratorium Oświaty w 2010 roku (na potrzeby badań prowadzonych w Zakładzie Polityki Edukacyjnej Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie) w województwie mazowieckim nie funkcjonowała ani jedna rada oświatowa. Z informacji zgromadzonych przez autorkę wynika, że w późniejszym czasie utworzono na tym terenie co najmniej jeden taki organ (w jednej z gmin podwarszawskich).

56 56 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 samorządu terytorialnego (rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa) może powołać radę oświatową działającą przy tym organie. Ustala on ponadto skład rady, zasady wyboru członków oraz regulamin jej działania (art. 49 u.s.o.). Należy podkreślić, że zapis ten jest słabym punktem obecnej regulacji, bowiem pozbawia on radę wewnętrznej autonomii oraz samorządności. Jeżeli chcemy, aby rady oświatowe miały rzeczywiście uspołeczniający (demokratyzujący) wpływ na system edukacji, należy przyznać im prawo do opracowywania regulaminu swojego działania (jak ma to miejsce w przypadku rady szkoły). Konieczny jest także ustawowy zapis gwarantujący uczestnictwo w tych ciałach stron zaangażowanych w sprawy edukacji. Obecna regulacja rodzi bowiem niebezpieczeństwo całkowitego podporządkowania rad oświatowych organom samorządów. Dzięki powstaniu rad oświatowych (gminnych, powiatowych i wojewódzkich) rada szkoły mogłaby nie tylko w sposób demokratyczny podejmować decyzje w ramach placówki, ale również byłaby jej reprezentantem na forach samorządowych: gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Wchodzący w skład poszczególnych rad oświatowych reprezentanci rad szkół mogliby wywierać realny wpływ na funkcjonowanie edukacji na poziomie lokalnym i regionalnym w naszym kraju. Powoływanie rad szkół leżałoby wówczas w interesie dyrektora i nauczycieli, miałyby też one większe znaczenie w oczach rodziców i uczniów. Kwestią w istotny sposób powiązaną z proponowanymi zmianami jest powołanie 63 krajowej rady oświatowej, czemu wiele uwagi poświęcił Bogusław Śliwerski. W świetle obowiązującego prawa jest to uzależnione od wniosku odpowiedniej liczby co najmniej 63 Warto w tym miejscu nadmienić, że na mocy Zarządzenia nr 4 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 marca 2008 r. w sprawie powołania Rady Edukacji Narodowej, Minister Edukacji Narodowej powołał do życia Radę Edukacji Narodowej jako swój organ doradczy, niemniej jednak podstawą prawną tego aktu jest art. 7 ust. 4 pkt 5 Ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2003 r, nr 24, poz. 199, ze zm.), a nie art Ustawy o systemie oświaty. Por. Zarządzenie nr 4 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 marca 2008 r. w sprawie powołania Rady Edukacji Narodowej (data dostępu ).

57 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH czterech (art. 45 ust. 2 u.s.o.) wojewódzkich rad oświatowych. Zapis ten w sposób nadmiernie zinstytucjonalizowany określa kwestie udziału społeczeństwa i ich organizacji w strukturach edukacji publicznej, dlatego właśnie należałoby go zmodyfikować. Uspołecznienie pozostaje wciąż zadaniem do wykonania, bowiem jak podkreślał Julian Radziewicz: Przejście od autokracji do demokracji musi odbywać się ewolucyjnie, ponieważ nie nastąpi ono w wyniku zabiegów organizatorskich, ale w wyniku zmiany sposobu myślenia pedagogicznego. Od takiego myślenia, które wychowaniem nazywa pewną technologię urabiania osobowości do myślenia o wychowaniu jako pewnym rodzaju współżycia między ludźmi dorosłymi i niedorosłymi. 64 Odrębną kwestią, wymagającą namysłu i podjęcia odpowiednich działań, jest ograniczony, z przyczyn społeczno-kulturowych, a nie prawnych, zakres społecznej aktywności w zarządzaniu szkołą publiczną. Zdaniem Bogusława Śliwerskiego 65 opór wobec rzeczywistego uspołecznienia szkół (poprzez tworzenie rad szkół) wyrażają głównie dyrektorzy. Nie są oni zainteresowani uruchamianiem oddolnych (społecznych) procesów kontroli i współdecydowania o sprawach szkoły, ponieważ łatwiej jest kierować instytucją bez czujnego oka jej klientów i pracowników, nie licząc się z ich opinią, wnioskami czy zakresem interesów. Z kolei nauczyciele nie chcą być inicjatorami wewnątrzszkolnych zmian, gdyż wówczas musieliby poświęcać dodatkowy czas na działalność pozadydaktyczną. 66 Ponadto obawiają się, że nowe demokratyczne metody działania przyczynią się do zwiększonej kontroli ich pracy. Rodzice zaś nie znają praw, jakie im w szkole przysługują i nie wiedzą, jakie znaczenie ma ich głos. Za Bogusławem Śliwerskim możemy więc powtórzyć, że ( ) ukształtowany już w XIX wieku hierarchiczny system zarządzania oświatą w strukturach państwowych ugruntował nie tylko model dyrektywnego, autorytarnego kierowania instytucjami 64 J. Radziewicz, op. cit., s B. Śliwerski, Oświata między polityką a teorią zmiany, Problemy Współczesnej Edukacji 2006 nr 1, s Ibid.

58 58 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 oświatowymi, ale i utrwalił ich formalno-organizacyjny charakter. 67 Dlatego należy upowszechniać informacje o wartościach wynikających z tworzenia rad szkół i ich struktur terenowych oraz rady krajowej organów będących czynnikiem uspołeczniającym (demokratyzującym) edukację publiczną. Natomiast nauczyciele i dyrektorzy powinni zmienić stosunek do problemu uspołecznienia szkoły. Należy udzielić im wsparcia oraz kształcić w tym duchu przyszłą kadrę pedagogiczną. PODSUMOWANIE W 1991 roku Sejm RP uchwalił Ustawę o systemie oświaty, w której wprowadził odpowiednie rozwiązania organizacyjne umożliwiające organom społecznym udział w decydowaniu o charakterze polskiej szkoły publicznej. Potem dokonano jednak zmian, przez które aktualne regulacje prawne są niespójne, a organy społeczne nie tworzą wraz z dyrektorem i radą pedagogiczną integralnego systemu zarządzania szkołą. Istnieje zatem potrzeba ponownego zdefiniowania roli społecznych organów w zarządzaniu szkołą publiczną, bowiem system ten nie naprawi się sam od środka! Warto także rozważyć kwestię wzmocnienia pozycji rady szkoły wzorem jej odpowiedników w innych krajach Unii Europejskiej. Odrębną kwestią, wymagającą namysłu i podjęcia odpowiednich działań, jest ograniczony, z przyczyn społeczno-kulturowych, a nie prawnych, zakres społecznej aktywności w zarządzaniu szkołą publiczną. BIBLIOGRAFIA Wydawnictwa zwarte 1. Bobula S., Rodzice partnerami szkoły. Partnerstwo, czyli co?, [w:] Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Bochwic T., Narodziny i działalność Solidarności Oświaty i Wychowania , TYSOL sp. z o. o., Warszawa B. Śliwerski, Podmiotowość ucznia w szkole jako pedagogiczne chciejstwo, Rocznik Pedagogiczny, t. 28, PAN Komitet Nauk Pedagogicznych, Warszawa 2005, s. 61.

59 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH Edukacja Narodowym Priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, PWN, Warszawa Kraków Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, tom 5, red. nauk. i przewodn. kom. red. T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Gęsicki J., Uwarunkowania tworzenia oświaty samorządowej, [w:] E. Adamczyk, J. Gęsicki i E. Matczak, Samorządowy model oświaty, Wydawnictwo IBE, Warszawa Kołodziejczyk J., Cieślak H., Analiza wyników ewaluacji zewnętrznych w odniesieniu do wymagania Rodzice są partnerami szkoły, [w:] Ewaluacja w Nadzorze pedagogicznym. Refleksje, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Kwiatkowski S. M., Tendencje zmian w zarządzaniu oświatą w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej, [w:] Menedżer i kreator edukacji, red. Cz. Plewka, H. Bednarczyk, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Wydawniczy, Radom Lackowski J., Decentralizacja zarządzania polskim systemem oświatowym a społeczne nierówności edukacyjne, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Mencel M., Rada Szkoły, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Pilch M., Analiza statusu prawnego dyrektora szkoły lub placówki jako kierownika samorządowej jednostki organizacyjnej na tle porównawczym, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa Pilch M., Ustawa o systemie oświaty. Komentarz, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa Przyszczypkowski K., Opozycja polityczna w Polsce wyzwania dla edukacji, Edytor, Poznań-Toruń Rady konsultacyjne i inne formy społecznego uczestnictwa w edukacji w Unii Europejskiej, EURYDICE, Warszawa Radziewicz J., Szkoła uspołeczniona i uspołeczniająca, Zespół Oświaty Niezależnej Zeszyty Edukacji Narodowej, Warszawa 1989.

60 60 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Regulski J., Samorządna Polska, Wyd. Rosner i Wspólnicy, Warszawa Śliwerski B., Podmiotowość ucznia w szkole jako pedagogiczne chciejstwo, Rocznik Pedagogiczny, t. 28, PAN Komitet Nauk Pedagogicznych, Warszawa Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Śliwerski B., Diagnoza uspołecznienia publicznego szkolnictwa III RP w gorsecie centralizmu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Tarno J.P., Sieniuć M., Sulimierski J. i Wyporska J., Samorząd terytorialny w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002, s Winiarski M., Rodzina szkoła środowisko lokalne, IBE, Warszawa, Zahorska M., Szkoła: między państwem, społeczeństwem a rynkiem, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Zahorska M., Zmiany w polskiej edukacji i ich społeczne konsekwencje, [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Wydawnictwo ELIPSA, Warszawa Artykuły 1. Gozdowska E., Pozycja dyrektora i rola rady pedagogicznej w zarządzaniu szkołą publiczną, Zarządzanie i edukacja 2014 nr. 2. Jeżowski A., Środki finansowe organów wewnętrznych szkoły, Dyrektor Szkoły 2010 nr Marek J., Udział rodziców w życiu szkoły (na przestrzeni ostatnich 20 lat). cz. I, Nowa Szkoła 2010 nr Mencel M., Rada szkoły czy to już tylko historia?, Nowa Szkoła 2002 nr 1.

61 Elżbieta Gozdowska UDZIAŁ ORGANÓW SPOŁECZNYCH Mencel M., Rada Szkoły. Czyli o trochę zapomnianej możliwości współpracy rodziców, uczniów i nauczycieli, Głos Pedagogiczny kwiecień Nowosad I., Błaszczyk K., Autonomia jako cecha współczesnej szkoły, Nowa Szkoła 2005 nr Śliwerski B., Oświata między polityką a teorią zmiany, Problemy Współczesnej Edukacji 2006 nr 1. Dokumenty prawne 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (tekst ujednolicony Dz. U. z 1997, nr 78, poz. 483 ze zmianami). 2. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jedn. Dz. U. z 2006, nr 97, poz. 674 ze zm.). 3. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1991, nr 95, poz.425). 4. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004, nr 256, poz ze zm.). 5. Ustawa z dnia 15 marca 2002 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2002, nr 41, poz. 362). 6. Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2003, nr 137, poz. 1304). 7. Ustawa z dnia 11 kwietnia 2007 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007, nr 80, poz. 542). 8. Ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2009, nr 56, poz. 458). 9. Ustawa z 19 sierpnia 2011 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 nr 205, poz. 1206). Materiały internetowe 1. Badanie rodziców 2009, Przemoc i inne problemy w polskiej szkole w opinii rodziców, Warszawa (data dostępu ).

62 62 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Geller A.M., Samorządność rozpoczyna się w toalecie. Raport z badań samorządów uczniowskich dla Koalicji na Rzecz Samorządów Uczniowskich, s. 69, files/news-files/samorzadnosc_zaczyna_sie_w_toalecie.pdf (data dostępu ) 3. Marek J., Warunki organizacyjne szkoły a wyniki egzaminu, [w:] Od czego zależą wyniki egzaminów?, red. K. Stróżyński, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2007, s. 9, edu.pl/images/stories/konferencje/od_czego_zal_wyniki.pdf (data dostępu ). 4. Zarządzenie nr 4 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 marca 2008 r. w sprawie powołania Rady Edukacji Narodowej (data dostępu ).

63 Aleksandra Tłuściak-Deliowska, Urszula Dernowska, Elżbieta Strutyńska SZKOŁA W PERSPEKTYWIE ORGANIZACYJNEJ. PRZEGLĄD WYBRANYCH TYPOLOGII KULTUR ORGANIZACYJNYCH 1 SCHOOL ORGANIZATIONAL PERSPECTIVE. A REVIEW OF SELECTED TYPOLOGY OF ORGANIZATIONAL CULTURES STRESZCZENIE W artykule podjęto problematykę kultury organizacyjnej instytucji edukacyjnych. Prowadzone rozważania nawiązują do syntetycznego podejścia wobec analizowania kultury organizacyjnej szkoły, które pozwala na odkrywanie i opis wyodrębnionych typów kultury organizacyjnej szkoły, a także na analizę przejawów działania szkoły jako pewnej całości. W pierwszej części tekstu, dokonując przeglądu ważnych definicji, przedstawiono teoretyczne koncepcje związane z zagadnieniem kultury organizacyjnej, a następnie zaprezentowano wybrane typologie kultur organizacyjnych i przykłady ich wykorzystania w badaniach polskich placówek oświatowych. 1 * Artykuł przygotowano w ramach projektu BSTP 16A/13-I WNP realizowanego w Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie.

64 64 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 ABSTRACT The article is about the organizational culture of educational institutions. Considerations refer to the synthetic approach to analyzing organizational culture of school, which allows to description of distinct types of organizational school culture. The first section presents the theoretical concepts related to the issue of organizational culture, reviewing the definitions. Next part of article presents selected typologies of organizational cultures and examples of their use in polish educational institutions research. Słowa kluczowe: kultura szkoły, klimat szkoły, typologia, organizacja Key words: school culture, school climate, typology, organization WPROWADZENIE Zasadniczym celem artykułu jest przegląd wybranych typologii kultur organizacyjnych oraz omówienie ich wykorzystania na gruncie edukacyjnym. W pierwszej części tekstu przedstawiono teoretyczne koncepcje związane z zagadnieniem kultury organizacyjnej oraz rozróżnienia definicyjne. Następnie zaprezentowano wybrane typologie kultur organizacyjnych oraz przykłady ich zastosowania w badaniach polskich placówek oświatowych. Szkoła jako instytucja, mimo krytyki i wciąż nowych oskarżeń kierowanych pod jej adresem, od początków swego istnienia zajmowała i wciąż zajmuje dominującą pozycję wśród placówek prowadzących zorganizowaną, planową i systematyczną działalność edukacyjną. Jedni dostrzegają w niej swego rodzaju antropologiczno-ewolucyjną konieczność, której gatunek ludzki w pewnym momencie filogenezy po prostu nie mógł uniknąć. Inni, jak chociażby W. Okoń, postrzegają ją jako instytucję oświatowo-wychowawczą zajmującą się kształceniem i wychowaniem, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz kompetencji

65 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA oświatowo wychowawczych i programów 2. Taka optyka oglądu szkoły pozwala widzieć ją w perspektywie organizacyjnej, jest ona bowiem formalną instytucją, która rządzi się własnymi prawami i regułami oraz cechuje się konkretnymi przymiotami, pozwalającymi wyróżnić ją spośród innych organizacji. Można także patrzeć na szkołę z perspektywy socjologicznej, podkreślając tym samym zależność między szkołą a społeczeństwem oraz funkcje, jakie szkoła w społeczeństwie spełnia 3. Szkoła jest szczególnym typem organizacji społecznej, która potrzebna jest społeczeństwu po to, by realizować specyficzne cele edukacyjne 4. Zainteresowanie funkcjonowaniem szkoły jako organizacji społecznej wzmocnione zostało od lat 70. XX 5. Zaś moda na kulturę organizacyjną trwa od początku lat 80. ubiegłego wieku 6. W ostatnim czasie obserwujemy rosnący popyt na wiedzę z obszaru zarządzania. Nabiera ona szczególnego znaczenia, bowiem jednym z czynników rozwoju cywilizacyjnego jest rozwój gospodarczy kraju, który opiera się wykorzystywaniu coraz to nowszych rozwiązań, również związanych z zarządzaniem organizacjami społecznymi 7. Społeczeństwo stawia szkołom coraz wyższe wymagania w zakresie kształcenia i wychowania, kreowania wiedzy oraz kształtowania postaw młodych ludzi. Funkcjonowanie szkół zdeterminowane jest w głównej mierze przez państwo, ale także zależy w jakimś stopniu od szeroko rozumianego rynku pracy, uczestników procesu nauczania, czy od samych pracowników tworzących kulturę organizacyjną tych instytucji. Organizacja szkolna, w związku z rosnącymi wymaganiami ze strony otoczenia, jest niejako 2 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984, s Por. B. Adrjan, Kultura szkoły. W poszukiwaniu nieuchwytnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011, s R. Schulz, Szkoła jako organizacja, Wydawnictwo UMK, Toruń 1993, s I. Nowosad, Od rozwoju szkolnictwa do rozwoju szkoły, [w:] S.M. Kwiatkowski, J.M. Michalak, I. Nowosad, (red.), Przywództwo edukacyjne w szkole i jej otoczeniu, Difin, Warszawa 2011, s Ł. Sułkowski, Czy warto zajmować się kulturą organizacyjną? Zarządzanie zasobami ludzkimi, 2008, nr 6, s D. Hendzel, Szkoła wyższa jako organizacja parta na wiedzy. [w:] T. Gołębiowski, M. Dąbrowski, B. Mierzejewska (red.), Uczelnia oparta na wiedzy. Organizacja procesu dydaktycznego oraz zarządzanie wiedzą w ekonomicznym szkolnictwie wyższym. Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2005, s. 135.

66 66 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 zmuszona do modyfikowania swojego sposobu funkcjonowania oraz doskonalenia systemu zarządzania. Niektóre szkoły zaczęły stosować rozwiązania z zakresu zarządzania organizacjami gospodarczymi w celu podnoszenia swojej efektywności. SZKOŁA W PERSPEKTYWIE ORGANIZACYJNEJ Spojrzenie na szkołę z perspektywy organizacyjnej wymaga odwołania się do teorii zarządzania. Organizacje, zdaniem H. Mintzberga, składają się z pięciu osobnych części, do których należą: (1) trzon operacyjny (osoby wykonujące pracę), (2) wierzchołek strategiczny (kierownictwo wyższego szczebla), (3) linia pośrednia (pośrednie poziomy hierarchii), (4) technostruktura (kreatywna część załogi) oraz (5) załoga pomocnicza (część załogi zapewniająca obsługę). Zdaniem Mintzberga, organizacje zasadniczo używają jednego (lub większej liczby) z pięciu mechanizmów koordynacji działań, które można określić jako: wzajemne dostosowanie zachodzi ono między jednostkami za pomocą komunikacji nieformalnej, nadzór bezpośredni sprawowany przez wyższego w hierarchii przełożonego, standaryzacja przebiegu pracy, a więc określenie zakresu obowiązków jej członków, standaryzacja wyników pracy, a więc ustalenie oczekiwanych rezultatów, standaryzacja kwalifikacji, czyli określenie kompetencji koniecznych do wykonywania danej pracy 8. Organizacje narzucają swoim uczestnikom określone role, formalizują reguły zachowania po to, by je ujednolicić, ograniczyć ich różnorodność, móc je przewidywać i kontrolować, koordynować działania, zapewnić profesjonalne, bezstronne traktowanie klientów. Formalizacja może być też jednak odzwierciedleniem arbitralnej potrzeby ładu i porządku, co doprowadza do powstania silnie 8 Za: G. Hofstede, G. J. Hofstede, M. Minkov, Kultury i organizacje, Warszawa 2011.

67 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA sformalizowanej struktury, której jedynym celem jest niesienie ukojenia tym wszystkim, którzy ów ład i porządek cenią 9. Wymienione wcześniej elementy możemy zaaplikować na grunt instytucji edukacyjnych. Analizowanie funkcjonowania szkoły z perspektywy organizacyjnej ukazuje szkołę jako układ systemów i podsystemów, które tworzą daną instytucję kierującą się własnymi regułami funkcjonowania 10. Szkoły podlegają pewnym procesom i prawidłowościom, podobnie jak wszelkie inne organizacje. Szkoła jako organizacja stanowi pewien odrębny system działania o wyraźnie sprecyzowanym celu, podziale pracy pomiędzy uczestników organizacji, łączności między elementami o określonym stopniu formalizacji oraz hierarchii władzy. By zrozumieć logikę ich budowy i funkcjonowania szkół niezbędne jest badanie szkoły jako organizacji. Na podstawie poznanych zasad działania możliwe będzie dokonanie określonych usprawnień szkoły. Wprowadzanie zmian w szkołach, jak sugeruje K. Piwowar-Sulej, staje się koniecznością w obliczu istniejącej sytuacji na rynku edukacyjnym, na którym ma miejsce walka o klienta ucznia 11. Kluczowym pojęciem związanym z efektywnością pracy szkoły i jej jakością jest kultura organizacyjna szkoły. KLIMAT A KULTURA ORGANIZACYJNA Klimat organizacyjny i kultura organizacyjna są pojęciami często utożsamianymi, stosowanymi zamiennie. Nie są to jednak pojęcia jednoznaczne, choć zarówno klimat, jak i kultura tworzą społeczną przestrzeń do współdziałania ludzi w procesie pracy determinując zachowania pracowników w organizacji, ich sposób podejścia do pracy, efektywność komunikacji, poziom wewnętrznej motywacji do pracy oraz stopień innowacyjności i zespołowości działań 12. Warto więc, odwołując się do literatury przedmiotu, dokonać 9 Tamże. 10 B. Adrjan, Kultura szkoły. W poszukiwaniu nieuchwytnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011, s K. Piwowar-Sulej, Zarządzanie personelem nauczycielskim w oświacie. Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s B. Mikuła, Klimat organizacyjny a kultura organizacyjna próba systematyzacji pojęć.

68 68 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 rozróżnienia takich terminów, jak pojęcia klimatu organizacyjnego, kultury organizacyjnej i kultury organizacji 13. Klimat organizacyjny to według J. P. Campbella, M. D. Dunnette a, E. E. Lawlera i K. E. Weicka zbiór specyficznych cech organizacji, cech regulujących relacje organizacja otoczenie i organizacja pracownicy. 14 M. Bartnicki, R. Kryś i J. Stachowicz natomiast w zaproponowanej przez siebie definicji eksponują subiektywny wymiar klimatu zauważając, że jest to zbiór subiektywnie postrzeganych przez pracowników przedsiębiorstwa tych cech sytuacji organizacyjnych, które są względnie stałymi skutkami funkcjonowania społecznej organizacji, kształtującymi motywy zachowań organizacyjnych tych pracowników 15. Klimat organizacji z jednej strony, kształtuje motywację pracowników i ich efektywność, z drugiej zaś, jednocześnie odzwierciedla ich satysfakcję, osobowość, odnoszone przez nich sukcesy i uzyskiwane korzyści. Kultura zdaniem G. Hofstede, B. Neuijen, D. Daval Ohayv i G. Sandersa stała się swego rodzaju modą w środowisku managerów, specjalistów, teoretyków (akademików), przy czym każda z tych grup zainteresowana jest nieco innymi jej obszarami. (...) Kultura organizacyjna/korporacyjna zdobyła status podobny do pojęcia struktury, strategii czy kontroli 16. Istnieje stanowisko, zgodnie z którym kultura i strategia są terminami, których znaczenia częściowo nakładają się na siebie. Choć nie wszyscy podzielają to twierdzenie, wielu autorów zgadza się co do tego, że kultura organizacyjna/korporacyjna posiada następujące cechy: jest holistyczna, historycznie zdeterminowana, jest powiązana z pojęciami Zeszyty Naukowe MWSE, 2000, nr 3, s Tabelarycznego zestawienia analizowanych pojęć i przykładów ich definicji dokonał B. Mikuła w pracy Klimat organizacyjny a kultura organizacyjna próba systematyzacji pojęć. Zeszyty Naukowe MWSE, 2000, nr 3, s Za: B. Mikuła, Klimat organizacyjny, s M. Bratnicki, R. Kryś, J. Stachowicz, Kultura organizacyjna przedsiębiorstw: studium kształtowania procesu zmian zarządzania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s G. Hofstede, B. Neuijen, D. Daval Ohayv, G. Sanders, Measuring Organizational Cultures: A Qualitative and Quantitative Study across Twenty Cases, Administrative Science Quarterly 1990, nr 35(2), s

69 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA antropologicznymi, społecznie konstruowana, trudna do uchwycenia i odporna na zmiany 17. Badacze kultur organizacyjnych uważają, że kultura albo jest czymś, czym organizacja jest, albo też, że kultura istnieje w organizacji, a więc to organizacja ma kulturę. W literaturze nie brakuje różnych definicji pojęcia kultury organizacyjnej warto tu wspomnieć chociażby o klasycznych już ujęciach tego pojęcia przez E. Jacquesa, E. Scheina czy chociażby przez H. Mintzberga, bądź wspomnieć o definicjach być może mniej znanych, jak choćby propozycja R. W. Griffina, zgodnie z którą kultura organizacyjna to zestaw wartości, które umożliwiają członkom danej organizacji uchwycenie tego, za czym opowiada się organizacja, co uważa za istotne i jak pracuje 18. K. Bolesta-Kukułka natomiast uważa, że kultura organizacyjna to utrwalony tradycją organizacyjną niepisany kodeks wartości, symboli, sensów i znaczeń, wzorców zachowań, postaw i orientacji uczestników organizacji, kodeks przekazywany z pokolenia na pokolenie 19. Kulturę organizacyjną można także rozpatrywać w kategoriach zbioru wartości, schematów działań, specyficznych form komunikowania się oraz szeregu innych elementów utrwalających wśród członków organizacji poczucie wspólnoty. Kultura w organizacji może manifestować się poprzez zwyczaje w niej panujące czy chociażby poprzez przyjęte kanony i wzorce zachowań 20. R. Wolniak, na podstawie analizy literatury przedmiotu, eksponuje dwa możliwe do tej kultury podejścia: kultura jest jedną ze zmiennych (niezależnych bądź zależnych) w organizacji. Zgodnie natomiast z drugim stanowiskiem, kultura organizacyjna to podstawowa metafora w organizacji wychodząc ze wspomnianego drugiego podejścia w przypadku każdej kultury organizacyjnej mamy do czynienia z występowaniem pewnych nieuświadomionych, podstawowych założeń, które leżą u jej podstaw. Założenia te dotyczą najczęściej problemów, takich jak: natura człowieka, relacje międzyludzkie, organizacja, natura otoczenia oraz relacje organizacji 17 Tamże. 18 por. R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa K. Bolesta-Kukułka, Jak patrzeć na świat organizacji, PWN, Warszawa M. Kostera, Postmodernizm w zarządzaniu, PWE, Warszawa 1996.

70 70 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 z otoczeniem 21. W niniejszym artykule przedmiotem analizy jest właśnie kultura organizacyjna. Od omówionej powyżej kultury organizacyjnej należy jeszcze odróżnić kulturę organizacji. Ona także jest definiowana na różne sposoby. S. M. Davies uważa, że kultura przedsiębiorstwa (organizacji) oznacza wzorzec wyznawanych przez pracowników przekonań i wartości, który nadaje sens ich działaniom i będący źródłem reguł zachowań w organizacji. 22 Ch. Handy wyjaśnia to pojęcie bardziej szczegółowo uznając, że jest to głęboko osadzone przeświadczenie o tym, jak należy organizować pracę, sprawować władzę, nagradzać i karać, kontrolować pracowników, a także jaki poziom formalizmu jest pożądany w relacjach, jak daleko należy planować kolejne działania, jakiego stopnia posłuszeństwa i inicjatywy można oczekiwać od podwładnych, czy przestrzegane są godziny pracy, czy istotny jest strój, itp. 23 Podobne rozumienie zaproponował M. Armstrong, który uważa, że kultura organizacji to zbiór wspólnych przekonań, wartości i celów przedsiębiorstwa, który nie musi być wyrażony wprost, ale który kształtuje sposób, w jaki działają i kooperują pracownicy. Tak rozumiana kultura silnie wpływa na sposób wykonywania określonych zadań przez pracowników. 24 KULTURA ORGANIZACYJNA SZKOŁY Zarówno pojęcie klimatu organizacyjnego, jak i kultury organizacyjnej, obecne są w porównawczym dyskursie na temat efektywności szkół. Chociaż duch miejsca zwanego szkołą był przedmiotem wielu badań i różnych analiz, jak chociażby badania organizacyjnego charakteru szkoły, jej atmosfery, otoczenia, ideologii, to relatywność, brak jasności tych pojęć uniemożliwiał konstruktywne dyskusje na temat szkoły i jej funkcjonowania jako instytucji R. Wolniak, Wymiary kulturowe polskich organizacji a doskonalenie zarządzania jakością, CeDeWu, Warszawa 2012, s Za: Z. Kłos, Zarządzanie przez jakość a kultura organizacyjna, Problemy Jakości, 1998, nr 4, s Za: J. Bank, Zarządzanie przez jakość, Gebethner & Ska, Warszawa 1996, s M. Armstrong, Jak być lepszym menedżerem, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1997, s W. K. Hoy, Organizational Climate and Culture: A Conceptual Analysis of the School

71 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA Jak zauważa I. Bednarska-Wnuk 26, w literaturze pedagogicznej synonimem kultury organizacyjnej szkoły jest po prostu kultura szkoły. Z kolei J. Kuźma zaliczył kulturę organizacyjną do jednego z elementów szerszej kultury szkoły. Zdaniem tego autora, na kulturę szkoły składają się trzy, wzajemnie się dopełniające, obszary: (1) kultura osobowa wszystkich podmiotów tworzących szkołę, (2) wzajemne interakcje pomiędzy tymi podmiotami oraz (3) kultura organizacyjna odzwierciedlająca jakość zarządzania szkołą jako organizacją edukacyjną. 27 Kultura organizacyjna szkoły może być definiowana jako zespół pewnych wartości, norm, sposobów myślenia i zachowania w placówce edukacyjnej, stanowiących pewien wzorzec postępowania jej członków, który jest rezultatem długotrwałego doskonalenia form i metod działania, jakości oraz dyscypliny pracy. W ten sposób tworzy się swoisty obraz organizacji szkoły i ludzi w niej funkcjonujących. 28 W literaturze przedmiotu scharakteryzowano szereg funkcji i zadań, jakie spełnia kultura organizacyjna szkoły 29. Zdaniem I. Kaweckiego można je ograniczyć do trzech głównych, mianowicie: funkcja regulacyjna, ponieważ kultura ta określa zasady postępowania w obrębie danej placówki; funkcja ukierunkowująca kultura organizacyjna szkoły wpływa na sposoby interpretacji wydarzeń składających się na życie szkoły; funkcja instrumentalna kultura warunkuje także wybór technik, sposobów i środków działania. 30 Workplace, Journal of Educational and Psychological Consultation 1990, nr 1 (2), s I. Bednarska-Wnuk, Rola lidera edukacyjnego w kształtowaniu kultury organizacyjnej szkoły, [w:] S. M. Kwiatkowski, J.M. Michalak, I. Nowosad, (red.) Przywództwo edukacyjne w szkole i jej otoczeniu, Difin, Warszawa 2011, s J. Kuźma, Kultura szkoły w szerszym kontekście nauki o szkole, [w:] E. Augustyniak, (red.), Kultura organizacyjna szkoły. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2009, s J. Pająk, Kultura organizacyjna w oświacie. Teoria, praktyka, stymulacja. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1996, s Zestawienie i analizę różnych klasyfikacji funkcji kultury organizacyjnej szkoły dokonała D. Szczecińska w pracy Kultura organizacyjna efektywnej szkoły, [w:] I. Nowosad, I. Mortag, J. Ondráková, (red.), Jakość życia i jakość szkoły. Wprowadzenie w zagadnienia jakości i efektywności pracy szkoły, Zielona Góra 2010, s I. Kawecki, Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczaniu, Kraków 2003, s. 93.

72 72 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 D. Elsner zwraca uwagę, że rozważania nad kulturą organizacyjną szkoły dają się sprowadzić do dwóch ujęć: 1) analitycznego, w którym podstawą analiz i rozważań są elementy składowe struktury kultury szkoły, takie jak np. wartości, normy, zachowania, tradycje szkoły, itp. 2) syntetycznego, które pozwala na odkrywanie i opis wyodrębnionych w oparciu o charakterystyczne cechy, typów kultury organizacyjnej szkoły, a także analizę przejawów działania szkoły jako pewnej całości. 31 Rozważania podjęte w tym artykule nawiązują do tej drugiej perspektywy oglądu kultury organizacyjnej, bowiem w centrum naszego zainteresowania znajdują się typy kultur organizacyjnych szkoły. Każda organizacja ma swoistą, niepowtarzalną kulturę organizacyjną, przy czym to zwykłe jej cechy sprawiają, że można ją wyodrębnić i przyporządkować do któregoś z modeli zaproponowanych przez badaczy kultur organizacyjnych. Każda szkoła ma inną kulturę czyli sposób myślenia o funkcjonowaniu 32. PRZEGLĄD WYBRANYCH TYPOLOGII KULTUR ORGANIZACYJNYCH I ICH IMPLEMENTACJA W POLSKICH BADANIACH KULTURY ORGANIZACYJNEJ SZKÓŁ W literaturze przedmiotu znajdziemy wiele typologii kultur organizacyjnych. Typologia Ch. Handy ego wydaje się być jednym z ciekawszych sposobów ujęcia jej rodzajów. Autor ten, opracowując swoją typologię, czerpał z modelu kultur organizacyjnych i narzędzi zaproponowanych przez R. Harrisona, który wyróżnił cztery podstawowe typy kultury organizacyjnej związane z realizacją zadań, strukturą organizacji i jej klimatem. Uważał on, że każda organizacja jest swego rodzaju zbiorem, kombinacją czterech orientacji, do których należą: (1) kultura władzy, (2) kultura roli, (3) kultura wsparcia 31 D. Elsner, Doskonalenie kierowania placówką oświatową. Wokół nowych pojęć i znaczeń, Chorzów 1999, s K.D. Peterson, T.E. Deal, The shaping School Culture. Field book, San Francisco 2009, s. 9.

73 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA oraz (4) kultura sukcesu. 33 Handy dokonał w tej typologii pewnych modyfikacji i w efekcie opisał typy kultur organizacyjnych, przyporządkowanych do bóstw mitologicznych. Są to: 1) kultura Zeusa, czyli kultura władzy. Charakteryzuje się wyraźną, scentralizowaną strukturą, silnie zaznaczoną pozycją szefa, który dominuje nad całością procesów zachodzących w danej organizacji. W takiej kulturze nacisk położony jest na kontrolę wszystkich aspektów funkcjonowania organizacji, zatem wszelka spontaniczność czy samodzielność działań nie jest tu mile widziana. Taki typ organizacji jest dobrze przystosowany do działania w warunkach kryzysowych, gdy niezbędne jest szybkie podejmowanie decyzji. 2) kultura Apolla, czyli kultura ról. Nazywana jest także kulturą biurokratyczną ze względu na istnienie sztywnej struktury i rozbudowanego systemu procedur, przepisów i różnorodnych regulacji wewnętrznych. Jednostka w takiej organizacji jest jedynie biernym wykonawcą przypisanych przez rolę zadań. Ten typ organizacji sprawdza się w warunkach powtarzalnych, w których wykonuje się rutynowe zadania, dysponując przy tym pewnymi algorytmami postępowania. 3) kultura Ateny, czyli kultura pracy zespołowej lub zadań. Cechą wyróżniającą tę kulturę jest istnienie takiej struktury organizacyjnej, która jest na tyle elastyczna, że pozwala ciągle dopasowywać się do potrzeb sytuacji zadaniowych. W tej kulturze ceniona jest wiedza i kompetencje jednostek oraz swoboda działania. Ten typ kultury organizacyjnej sprawdza się w realizacji zadań twórczych, innowacyjnych, zadań wymagających kreatywności. 4) kultura Dionizosa, czyli kultura wolności. Istotną cechą tej kultury jest brak wyraźnej struktury, hierarchii i systemu oceny. Ważne są w niej stosunki międzyludzkie. Jednostki mają nieskrępowaną swobodę, a ich działania nie są w żaden sposób skoordynowane. Każdy realizuje głównie swoje indywidualne cele, a organizacja jest do tego środkiem L. Zbiegień-Maciąg, Kultura w organizacji, PWN, Warszawa R. Dorczak, Zarządzanie w edukacji wyzwania i możliwości, Zarządzanie Publiczne, 2009, nr 2(6), s ; R. Dorczak, Cechy kultury organizacyjnej szkoły w aspekcie reformy

74 74 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Handy próbował wykorzystać tę typologię do analizy kultur organizacyjnych szkół i stwierdził, że dla instytucji edukacyjnych najwłaściwsza jest kultura Ateny, ponieważ istotą edukacji jest tworzenie warunków do dokonującej się rekonstrukcji świata poprzez spójne interakcje społeczne 35. R. Dorczak opisał badania diagnozujące kulturę organizacyjną szkół, które nawiązują do typologii kultur organizacyjnych Handy ego i w których wykorzystano przygotowane przez niego narzędzie badawcze. Badania przeprowadzono w ramach programu Wzmocnienie efektywności nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły w trzydziestu placówkach edukacyjnych (262 osoby badane) 36. Wynika z nich, że nauczyciele i dyrektorzy najczęściej określali kulturę swojej placówki jako kulturę Apolla (34%). Może to oznaczać, że w szkołach tych panuje biurokracja, a najważniejszą rolę przypisuje się procedurom i odgórnie określonym formom postępowania nauczycieli oraz dyrektorów. 26% osób badanych dostrzegło w swojej placówce kulturę Ateny, a 23% kulturę Zeusa. Najmniej liczną grupę stanowią osoby oceniające kulturę swojej szkoły jako kulturę swobody, kulturę Dionizosa (17%). Oznacza to, że w opiniach 74% badanych kultura ich placówki ma charakter inny od tego, który przyjmuje się za pożądany na gruncie placówek edukacyjnych. Podobne badania, w 2011 roku wśród uczestników programu Erasmus Intensive Programme, przeprowadził M. Furmanik. Celem badań było poznanie kultur organizacyjnych szkół z różnych krajów. W grupie badanej znaleźli się Norwegowie, Turcy, Irlandczycy, Anglicy oraz Polacy, w sumie 37 osób. Otrzymane wyniki wskazują, że dominującym typem kultury organizacyjnej szkoły jest, podobnie jak miało to miejsce w badaniach Dorczaka, kultura Apolla (57% ankietowanych uznało, że jest członkiem takiej organizacji). Z kolei kultura Dionizosa nie ujawniła się w ogóle w badanej grupie. Respondentów zapytano również o to, jaka kultura, ich zdaniem, nadzoru pedagogicznego, [w:] E. Augustyniak (red.), Kultura organizacyjna szkoły rozwijającej się, Wydawnictwa AGH, Kraków 2011, s. 266 i n. 35 Tamże, s Tamże.

75 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA jest najwłaściwsza dla szkół i okazało się, że dla większości osób badanych (62%) jest nią kultura zadań, czyli kultura Ateny. 37 Należy przyznać, że próba poznania kultur organizacyjnych szkół w innych krajach i ewentualne ich porównanie jest interesującym przedsięwzięciem, jednakże rezultaty uzyskane w tym badaniu, mimo iż są ciekawe, nie pozwalają jednak na wysuwanie zbyt daleko idących wniosków dotyczących dominujących typów kultur szkół w innych krajach. Badana grupa liczyła zaledwie 37 osób oraz była niereprezentatywna. Ponadto, badane osoby pochodziły z różnych instytucji edukacyjnych, więc wnioski opierają się o ich jednostkową opinię na temat swojej instytucji, natomiast by uzyskać w miarę obiektywną wizję typu kultury danej szkoły, należałoby uwzględnić opinie wszystkich pracowników konkretnej instytucji oświatowej. Kultura organizacyjna, jak już wcześniej wspomniano, jest zjawiskiem niezwykle szerokim, bogatym, które można rozpatrywać z perspektywy antropologicznej (według której organizacje są kulturami) i socjologicznej (organizacje mają kulturę) w ramach dwóch podejść: funkcjonalnego (kultura wyłania się ze wspólnych zachowań) i semiotycznego (kultura tkwi w indywidualnych interpretacjach i poznaniu) 38. Teoretyczny model wartości konkurujących (ang. Competing Values Framework) wykorzystuje definicję kultury wywodzącą się z tradycji socjologicznej i funkcjonalnej. Kultura jest traktowana zatem jako cecha organizacji. Model ten opiera się na dwóch wymiarach: (1) stabilność elastyczność oraz (2) orientacja na sprawy wewnętrzne orientacja na pozycję w otoczeniu 39. W oparciu o te wymiary K. S. Cameron i R. E. Quinn wyodrębnili cztery wzorce kultury organizacyjnej: (1) hierarchię (stabilność, sprawy wewnętrzne), (2) rynek (stabilność, pozycja w otoczeniu), (3) klan (elastyczność, sprawy wewnętrzne) i (4) adhokrację (elastyczność, pozycja w otoczeniu) M. Furmanik, Kultura organizacyjna w szkołach różnych krajów, Zarządzanie Publiczne, 2013, nr 1(21), s K. S. Cameron, R. E. Quinn, Kultura organizacyjna diagnoza i zmiana: model wartości konkurujących, przeł. B. Nawrot, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, s Tamże, s Tamże, s

76 76 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Dla organizacji, w której dominuje kultura hierarchii, charakterystyczna jest wysoka formalizacja, odporność na zmiany, trwałość i konserwatywność. Przywódcy takiej organizacji są dobrymi koordynatorami, kontrolerami i organizatorami potrafiącymi nakłonić pracowników do wydajnej pracy. Styl zarządzania to kontrola sprzyjająca efektywności. Gwarancją sukcesu są formalne przepisy i regulaminy. To one decydują w głównej mierze, co mają robić pracownicy. Miarą sukcesu jest sprawność działania, dotrzymywanie harmonogramów i niskie koszty produkcji. Zarządzanie pracownikami skupia się na bezpieczeństwie zatrudnienia, zapewnieniu stałości i przewidywalności. W organizacjach o kulturze rynku największe znaczenie ma nastawienie na wynik i realizacja zadań. Głównym zadaniem kierownictwa jest dbanie o wydajność i zyski. Dobry szef nadzoruje, nakłania, dyryguje innymi, a wszystko po to, by osiągać lepsze wyniki. Dlatego też ten styl zarządzania prowadzi do ostrej rywalizacji. Wzorzec rynku to nakazowe przywództwo, konfrontacja i konflikt, nagradzanie za osiągnięcia i wyraźne wytyczne postępowania 41. Kultura ta zorientowana jest przede wszystkim na sprawy zewnętrzne i na kształtowanie własnej pozycji w otoczeniu. W dłuższej perspektywie liczy się konkurencyjność i osiąganie wymiernych celów. Miarą sukcesu jest osiągnięcie pozycji lidera na rynku i pokonanie konkurentów. W organizacyjnej kulturze klanu głównym zadaniem kierownictwa jest przekazywanie uprawnień pracownikom i zachęcanie ich do postawy uczestnictwa, zaangażowania i lojalności. Dlatego też, najlepszymi szefami są osoby służące wsparciem, radą, czyli opiekunowie i mentorzy. Instytucje o kulturze klanu dbają o wysokie morale oraz zadowolenie pracowników. Obserwuje się w nich dobrą komunikację i wzajemną pomoc. Do podstawowych założeń w kulturze klanu należy decentralizacja władzy, poczucie równości, zaufanie w zespole i satysfakcje z przywódcy. Spójność organizacji zapewniają lojalność i przywiązanie do tradycji. Organizacja 41 Tamże, s. 146.

77 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA stwarza przyjazną atmosferę pracy. Sukces utożsamia się z rozwojem zasobów ludzkich i troską o pracowników. Organizacje, w których dominuje adhokracja, spotykane są w sektorach wymagających innowacyjności i zdobywania wiedzy, czyli między innymi w: lotnictwie, technologiach informatycznych, działalności doradczej i przemyśle filmowym. Tym samym, główną cechą adhokracji jest popieranie zdolności przystosowania się, elastyczności i kreatywności w sytuacji zdominowanej przez niepewność i zmienne warunki panujące we współczesnym świecie. W kulturze tej nie ma scentralizowanego ośrodka władzy czy stosunków zależności służbowej. Styl zarządzania to promowanie innowacyjności, która sprzyja pozyskiwaniu zasobów. Dlatego też nie jest to z założenia typ kultury charakterystyczny dla placówek edukacyjnych, nie kładzie się bowiem w nich nacisku na przedsiębiorczość i kreatywność. Dla adhokracji najważniejszy jest nacisk na rozwiązania niestereotypowe i szybkie reagowanie na pojawiające się możliwości. Szefowie i przełożeni przyjmują rolę wizjonera, innowatora i ryzykanta. Tym, co zapewnia organizacji spójność, jest chęć eksperymentowania i wprowadzania nowości. Sukces zapewniają oryginalne i nowatorskie pomysły. Z badań K.S. Camerona i R.E. Quinna ponad tysiąca organizacji wynika, że ten typ kultury występuje najrzadziej 42. Typologię K.S. Cameron i R.E. Quinna w badaniach placówek oświatowych zastosowała w 2010 roku E. Strutyńska. Jednym z celów jej badań było m.in. poznanie konkretnych wymiarów kultury na poziomie organizacji w różnych typach szkół według poziomu organizacyjno programowego. W badaniach wykorzystano kwestionariusz OCAI (ang. Organizational Cultural Assesment Instrument). Badani nauczyciele oceniali sześć wymiarów kultury (1. charakterystyka organizacji, 2. przywództwo w organizacji, 3. styl zarządzania, 4. cechy zapewniające spójność, 5. sprawy, na które kładzie się największy nacisk, 6. kryteria sukcesu). W badaniach wzięło udział 55 placówek oświatowych z powiatu pułtuskiego (województwo mazowieckie), a wśród nich było 27 szkół podstawowych (co stanowiło 42 Tamże, s. 77.

78 78 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec % badanych placówek), 11 szkół gimnazjalnych (20%), 10 przedszkoli (18%), 5 szkół ponadgimnazjalnych (9%). Dane zebrano również w poradni psychologiczno-pedagogicznej i ośrodku szkolno-wychowawczym. Analizom poddano wyniki uzyskane z 53 placówek. Dominującą kulturą w badanych placówkach oświatowych była kultura klanu (38 placówek), co oznacza, że w większości placówki te postrzegane są przez pracowników jako przyjazne miejsca zespołowej pracy nauczycieli. Dla ośmiu placówek charakterystyczna była kultura hierarchii. W czterech placówkach ujawniła się kultura rynku, zaś tylko w dwóch na pięćdziesiąt trzy badane placówki wyróżniła się, ale nieznacznie powyżej średniej, kultura adhokracji (w tych organizacjach w zasadzie trudno było określić dominujący typ kultury, ponieważ badani, albo sami nie wiedzieli jak wygląda ich kultura, albo obserwowali występowanie w niemal takim samym stopniu wszystkich czterech typów kultury). E. Strutyńska przeprowadziła również analizy dotyczące różnic w postrzeganiu typu kultury przez ofiary i osoby nie doświadczające mobbingu. Wynika z nich, że mobbingowi mogą sprzyjać zarówno kultura typu rynek, jak i kultura hierarchii, których głównymi wyznacznikami są stabilność i kontrola. Natomiast czynnikami zmniejszającymi nasilenie mobbingu w miejscu pracy mogą być kultury typu: klan i adhokracja były one wyżej ocenione przez osoby niedoświadczające mobbingu niż przez jego ofiary. Oznacza to, że zjawisko może występować rzadziej w tych placówkach, w których kładzie się nacisk na nowatorstwo i zmiany (adhokracja) oraz dba się o rozwój nauczycieli (klan). 43 Omówiona typologia K.S. Cameron i R.E. Quinna została wykorzystana również w podłużnych badaniach projektu nad Edukacyjną Wartością Dodaną przeprowadzonych w szkołach gimnazjalnych na próbie ogólnopolskiej w latach Celem badań było zweryfikowanie trafności wskaźnika EWD oraz poznanie indywidualnych, rodzinnych i szkolnych czynników odpowiedzialnych za wyniki egzaminacyjne uczniów. Próbowano sprawdzić, m. in. w jakim stopniu kultura organizacyjna szkoły związana jest 43 E. Strutyńska, Mobbing wśród nauczycieli a kultura organizacji relacja z badań, Kwartalnik Pedagogiczny nr 4/2013 (w druku).

79 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA z osiągnięciami uczniów. Wyniki analizowano z podziałem na część matematyczno-przyrodniczą i część humanistyczną. Z uzyskanych danych wynika, że istnieje istotny efekt dla dwóch typów kultury organizacyjnej na wyniki gimnazjalne w części matematyczno-przyrodniczej. Mianowicie są to klanowy i rynkowy typ kultury szkoły. Efekt dla obu tych zmiennych jest pozytywny. Analiza wyników typów kultury organizacyjnej szkoły z wynikami uczniów w części humanistycznej daje rezultaty zbliżone do rezultatów egzaminu matematyczno-przyrodniczego. Dla organizacyjnej kultury rynku charakterystyczne jest nastawienie na rezultaty, rywalizację z innymi szkołami i motywowanie pracowników do realizacji celów. Autorzy badania stwierdzają, że tego rodzaju działania sprzyjają wysokim wynikom egzaminacyjnym w testach gimnazjalnych. Pozytywne efekty daje także klanowa kultura organizacyjna. Szkoła wykazująca ten typ kultury nastawiona jest na współpracę między nauczycielami, a rozwój organizacji odbywa się poprzez rozwój osobisty pracowników. Można zatem przyjąć, że działania promujące lojalność, zaangażowanie, konsensus dają pozytywne rezultaty jeśli chodzi o efektywność nauczania w szkole mierzoną wskaźnikami EWD. 44 Oprócz omówionych powyżej typologii kultur organizacyjnych możemy spotkać się w literaturze z innymi sposobami porządkowania wymiarów kulturowych w organizacjach i tworzenia w oparciu o nie typów kultur, które jednak nie znalazły dotychczas zastosowania w polskich badaniach nad placówkami edukacyjnymi. Przykład stanowi opracowanie F. Trompenaars i Ch. Hampdena- -Turnera. Podjęta przez nich analiza skoncentrowana była na wymiarze: egalitaryzm hierarchia i orientacja na osobę orientacja na zadanie. W jej wyniku ustalono cztery typy kultur: rodzina, wieża Eiffla, pocisk sterowany, inkubator. Te dość oryginalne terminy ujawniają dominację któregoś z wymienionych wcześniej elementów, i tak rodzina oznacza kulturę zorientowaną na osobę 44 R. Dolata, A. Hawrot, G. Humenny, A. Jasińska, M. Koniewski, P. Majkut, T. Żółtak, Trafność metody edukacyjnej wartości dodanej dla gimnazjów. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2013, s [dostęp ].

80 80 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 i na hierarchię. Pod nazwą wieża Eiffla kryje się kultura, dla której typowa jest orientacja na rolę i hierarchię. Pocisk sterowany oznacza kulturę egalitarną i zorientowaną na zadanie, a inkubator to kultura egalitarna i nastawiona na spełnienie. 45 T. E. Deal i A. A. Kennedy uznali, że analizując funkcjonowanie organizacji należy koncentrować się na ryzyku podejmowanych działań (duże małe) oraz szybkości przepływu informacji zwrotnej z rynku (szybka wolna) 46. W ten sposób powstały typy kultur, które nazwali: 1) kulturą indywidualistów ( twardych facetów ), dla której charakterystyczna jest szybka informacja zwrotna, rywalizacja, agresywność, szybki awans; 2) kulturą hazardową ( przyjmowania zakładów ), w której występuje spore ryzyko związane z działaniem, wolna informacja zwrotna, kosztowne pomyłki, liczne spotkania pracowników; 3) kulturą rutyniarzy ( ostrożnych biurokratów ), którą cechuje małe ryzyko działań, powolność, sztuczność więzi międzyludzkich, duże znaczenie mają pozycje formalne; 4) kulturą zrównoważoną ( pracuj ciężko i baw się ), dla której charakterystyczna jest duża rozwaga i rozsądek, duża aktywność osobista, rola autorytetów. 47 G. Hofstede i G. J. Hofstede z kolei opowiadali się za koniecznością ustalenia dystansu władzy i stopnia unikania niepewności jako kluczowymi wymiarami kultury 48. W ten sposób stworzyli typologię kultur, używając następujących etykiet: (1) targowisko (dystans władzy-mały a unikanie niepewności-słabe), (2) rodzina (dystans 45 F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, Siedem wymiarów kultury: znaczenie różnic kulturowych w działalności gospodarczej, przeł. B. Nawrot, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s. 45, 146, T. E. Deal, A. Kennedy, Corporate Culture: The Rites and Rituals of Corporate Life, Addison-Wesley, New York 1982, za: E. Masłyk-Musiał, Społeczeństwo i organizacje. Socjologia organizacji i zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s M. Kłak, Wiedza jako podstawa zarządzania kapitałem intelektualnym i kultura organizacyjną przedsiębiorstwa. [w:] M. Kłak, Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie. Wydawnictwo wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. Prof. E. Lipińskiego, Kielce 2010, s G. Hofstede, G. J. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. 2 zmienione, Warszawa 2007, s. 257.

81 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA władzy-duży a unikanie niepewności-słabe), (3) maszyna (dystans władzy-mały a unikanie niepewności-silne) i (4) piramida (dystans władzy-duży a unikanie niepewności-silne). G. Hofstede lokuje kulturę organizacji w szerszym kontekście kulturowym, nie unikając przy tym pytań o związki z kulturami narodowymi. Przykładowo, model targowisko odpowiada takim krajom, jak USA, Wielka Brytania, czy Australia. Model kultury organizacyjnej nazwany rodzina charakterystyczny jest dla krajów azjatyckich. Dobrze naoliwiona maszyna to organizacja pracy występująca w Niemczech, czy Szwajcarii. Z kolei piramida odpowiada większości krajów południowoamerykańskich oraz centralno-europejskich, w tym Polsce. 49 Model ten mimo, iż uważany jest za bardzo wpływowy, poddawany jest również w wątpliwość przez niektórych badaczy. Przytoczone i omówione powyżej typy kultur organizacyjnych wskazują zróżnicowane podejścia i wizje kultur organizacyjnych. Ciężko jest jednoznacznie stwierdzić, który model jest bliższy rzeczywistości i lepiej oddaje istotę kultury organizacyjnej szkoły. UWAGI KOŃCOWE Na podstawie przeprowadzonych rozważań i analiz można przyjąć, że podejście organizacyjne wobec analiz funkcjonowania szkoły zwraca uwagę na potrzebę poszukiwania nowych sposobów rozumienia szkoły i jej życia. Przegląd prac poświęconych analizowanemu zagadnieniu pozwala stwierdzić, że mamy do czynienia z mnogością podejść wobec rozumienia kultury organizacyjnej oraz wyodrębniania jej typów. Zarówno badacze, jak i praktycy, zainteresowani zagadnieniem kultury organizacyjnej szkoły, podejmują się diagnozy istniejącej konfiguracji kulturowej w placówkach oświatowych. Próbuje się ulokować kulturę danej placówki na mapie i w typologii założonej w określonym modelu. Kształt kultury organizacyjnej jest warunkiem właściwej realizacji zadań 49 M. Golonka, Uwarunkowania kulturowe a powiązania międzyfirmowe w sektorach globalnych. Perspektywa empiryczna. 2011, Dokument pobrany z: [dostęp ].

82 82 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 dydaktyczno-wychowawczych każdej instytucji edukacyjnej. Analiza oddziaływania kultury organizacyjnej na efektywność pracy nauczycieli i efektywność procesu nauczania ma doniosłe znaczenie praktyczne. Zajmowanie się tą problematyką jest istotne z punktu widzenia planowanych, na podstawie diagnozy, zmian. Kształtowanie i modyfikowanie kultury organizacyjnej nie jest jednak zadaniem łatwym, głównie ze względu na jej efemeryczność, niejednoznaczność i nieuświadamiany przez jej członków charakter 50. BIBLIOGRAFIA Wydawnictwa zwarte: 1. Adrjan B., Kultura szkoły. W poszukiwaniu nieuchwytnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Armstrong M., Jak być lepszym menedżerem, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa Bank J., Zarządzanie przez jakość, Gebethner & Ska, Warszawa Bolesta-Kukułka K., Jak patrzeć na świat organizacji, PWN, Warszawa Bratnicki M., Kryś R., Stachowicz J. Kultura organizacyjna przedsiębiorstw: studium kształtowania procesu zmian zarządzania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Cameron K. S., Quinn R. E., Kultura organizacyjna diagnoza i zmiana: model wartości konkurujących, przeł. B. Nawrot, Oficyna Ekonomiczna, Kraków Deal T. H. E., Kennedy A., Corporate Culture: The Rites and Rituals of Corporate Life, Addison-Wesley, New York Elsner D., Doskonalenie kierowania placówką oświatową. Wokół nowych pojęć i znaczeń, Chorzów Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa Ł. Sułkowski, Czy warto zajmować, s. 20.

83 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA Hofstede G., Hofstede G. J., Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. 2 zmienione, Warszawa Hofstede G., Hofstede G.J., Minkov M., Kultury i organizacje, Warszawa Kawecki I., Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczaniu, Kraków Kostera M., Postmodernizm w zarządzaniu, PWE, Warszawa Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa Masłyk-Musiał E., Społeczeństwo i organizacje. Socjologia organizacji i zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Pająk J., Kultura organizacyjna w oświacie. Teoria, praktyka, stymulacja. Wydawnictwo Śląsk, Katowice Peterson K.D., Deal T.E., The shaping School Culture. Field book, San Francisco Piwowar-Sulej K., Zarządzanie personelem nauczycielskim w oświacie. Wolters Kluwer, Warszawa Schulz R., Szkoła jako organizacja, Wydawnictwo UMK, Toruń Trompenaars F., Hampden-Turner Ch., Siedem wymiarów kultury: znaczenie różnic kulturowych w działalności gospodarczej, przeł. B. Nawrot, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s Wolniak R., Wymiary kulturowe polskich organizacji a doskonalenie zarządzania jakością, CeDeWu, Warszawa Zbiegień-Maciąg L., Kultura w organizacji, PWN, Warszawa Rozdziały w pracach zbiorowych: 1. Bednarska-Wnuk, I., Rola lidera edukacyjnego w kształtowaniu kultury organizacyjnej szkoły, [w:] S. M. Kwiatkowski, J.M. Michalak, I. Nowosad, (red.) Przywództwo edukacyjne w szkole i jej otoczeniu, Difin, Warszawa Dorczak R., Cechy kultury organizacyjnej szkoły w aspekcie reformy nadzoru pedagogicznego, [w:] E. Augustyniak (red.), Kultura organizacyjna szkoły rozwijającej się, Wydawnictwa AGH, Kraków 2011.

84 84 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Hendzel D., Szkoła wyższa jako organizacja parta na wiedzy. [w:] T. Gołębiowski, M. Dąbrowski, B. Mierzejewska (red.), Uczelnia oparta na wiedzy. Organizacja procesu dydaktycznego oraz zarządzanie wiedzą w ekonomicznym szkolnictwie wyższym. Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa Kłak M., Wiedza jako podstawa zarządzania kapitałem intelektualnym i kultura organizacyjną przedsiębiorstwa. [w:] M. Kłak, Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie. Wydawnictwo wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. Prof. E. Lipińskiego, Kielce Kuźma J., Kultura szkoły w szerszym kontekście nauki o szkole, [w:] E. Augustyniak, (red.), Kultura organizacyjna szkoły. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków Nowosad I., Od rozwoju szkolnictwa do rozwoju szkoły, [w:] S.M. Kwiatkowski, J.M. Michalak, I. Nowosad, (red.), Przywództwo edukacyjne w szkole i jej otoczeniu, Difin, Warszawa Szczecińska D., Kultura organizacyjna efektywnej szkoły [w:] I. Nowosad, I. Mortag, J. Ondráková, (red.), Jakość życia i jakość szkoły. Wprowadzenie w zagadnienia jakości i efektywności pracy szkoły, Zielona Góra Artykuły naukowe: 1. Dorczak R., Zarządzanie w edukacji wyzwania i możliwości, Zarządzanie Publiczne, 2009, nr 2(6), s Furmanik M., Kultura organizacyjna w szkołach różnych krajów, Zarządzanie Publiczne, 2013, nr 1(21), s Hofstede G., Neuijen B., Daval Ohayv D., Sanders G., Measuring Organizational Cultures: A Qualitative and Quantitative Study across Twenty Cases, Administrative Science Quarterly 1990, nr 35(2), s Hoy W.K., Organizational Climate and Culture: A Conceptual Analysis of the School Workplace, Journal of Educational and Psychological Consultation, 1990, nr 1(2), s Kłos Z., Zarządzanie przez jakość a kultura organizacyjna, Problemy Jakości, 1998, nr 4, s

85 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, E. Strutyńska SZKOŁA Mikuła B., Klimat organizacyjny a kultura organizacyjna próba systematyzacji pojęć. Zeszyty Naukowe MWSE, 2000, nr 3, s Strutyńska E., Mobbing wśród nauczycieli a kultura organizacji relacja z badań, Kwartalnik Pedagogiczny, nr 4/2013 (w druku). 8. Sułkowski Ł., Czy warto zajmować się kulturą organizacyjną? Zarządzanie zasobami ludzkimi, 2008, nr 6, s Materiały internetowe 1. Dolata R., Hawrot A., Humenny G., Jasińska A., Koniewski M., Majkut P., Żółtak T., Trafność metody edukacyjnej wartości dodanej dla gimnazjów. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2013, s gim.pdf [dostęp ] 3. Golonka M., Uwarunkowania kulturowe a powiązania międzyfirmowe w sektorach globalnych. Perspektywa empiryczna. 2011, Dokument pobrany z: 4. [dostęp ].

86

87 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ INTELEKTUALNY A DYNAMICZNY ROZWÓJ INSTYTUCJI INVESTMENTS IN THE INTELLECTUAL CAPITAL AND THE INSTITUTION DYNAMIC DEVELOPMENT STRESZCZENIE Artykuł stanowi próbę odniesienia znaczenia rozwoju kapitału intelektualnego firmy do jej możliwości rozwojowych. Przedstawia jego wartość jako potencjał przedsiębiorstwa związany z niematerialnymi aktywami rynkowymi, a zarazem najsilniejszy atut w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa i przewagi konkurencyjnej na rynku. Przedstawiając podstawowe elementy składowe kapitału intelektualnego, wyznaczające przyszłość sprawnie funkcjonującej na rynku instytucji, zwraca uwagę na rezultaty inwestowania w ten właśnie kapitał, w kontekście dynamiki rozwoju firmy. SUMMARY This article attempts to of reference importance developing of intellectual capital for its business development opportunities. It shows his value as a possibility the undertaking related to the market intangible asset, and also the strongest asset in creating enterprise value and competitive advantages on the market.

88 88 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Presenting the basic components of intellectual capital, defining the future well-functioning market institutions, draws attention to the results of investing in the intellectual capital just in the context of the dynamics of development of the company. Słowa klucze: kapitał intelektualny, kapitał strukturalny, kapitał ludzki, kapitał społeczny, kapitał relacyjny, aktywa intelektualne, rozwój instytucji, własność intelektualna. Keywords: intellectual capital, structural capital, human capital, social capital, relational capital, intellectual assets, the development of institutions, intellectual property. WSTĘP Kapitał intelektualny najczęściej jest utożsamiany z kapitałem ludzkim w literaturze przedmiotu 1 wymienia się go jako jego podstawowy element. W popularnych interpretacjach traktuje się go jako sumę doświadczeń i wiedzy, na którą składają się nie tylko pomysły oraz umiejętności pracowników, ale także systemy i procedury, jednostki badawcze, aktywa marketingowe oraz aspekty kultury firmy, które przyczyniają się do jej sukcesu. Tworzą go pracownicy, klienci, dostawcy, stosunki biznesowe, a także struktury zarządzania 2. Kapitał intelektualny reprezentuje dobra niematerialne, które zwykle nie pojawiają się w bilansie sprawozdawczości firmy, ale obejmuje wszystkie czynniki krytyczne dla przyszłego sukcesu każdej instytucji. Dlatego doceniając jego znaczenie opracowano metody, które pokazują wartość tego zasobu, dzięki czemu instytucje mogą świadomie zarządzać i rozwijać swój kapitał intelektualny. Najczęściej jest on definiowany jako różnica pomiędzy wartością 1 Np. J. Grzywacz, E. Lorek, Kapitał intelektualny w przedsiębiorstwie istota i metody pomiaru, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, ZN 60, Warszawa Tamże, s. 124.

89 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ rynkową a wartością księgową instytucji, czyli suma ukrytych aktywów nie ujętych w bilansie firmy. Kapitał intelektualny jest, więc kapitałem niefinansowym odzwierciedlającym ukrytą lukę pomiędzy wartością rynkową i księgową 3. Zastępowany jest często terminami : aktywa intelektualne, aktywa wiedzy czy własność intelektualna 4. W fachowych opracowaniach kapitał ludzki pojawia się jako zasadniczy czynnik rozwoju instytucji. Utożsamiany jest ze źródłami wiedzy i kwalifikacji 5. Inwestycje w kapitał ludzki oznaczają nakłady na doskonalenie i kształcenie pracowników, które przyniosą w przyszłości przedsiębiorstwu wymierne zyski ekonomiczne. Ludzie są kluczem do zdobywania dominacji konkurencyjnej, to na nich powinna być budowana siła, sukces oraz wartość firmy. Nie będzie wielką przesadą stwierdzenie, że o sukcesie instytucji decyduje nie tylko majątek finansowy, ale przede wszystkim kwalifikacje zatrudnionej kadry, zauważalna i eksponowana na rynku marka oraz kontakty z klientami 6. A zatem sukces we współczesnym świecie osiągają te firmy, które w sposób celowy budują swoją pozycję i markę, na inwestycjach w kapitał ludzki, dlatego warto przyjrzeć się znaczeniu czterem podstawowym komponentom kapitału intelektualnego: KAPITAŁ LUDZKI: potencjał zgromadzony we wszystkich Polakach, wyrażający się w ich wykształceniu, doświadczeniu życiowym, postawach, umiejętnościach i mogący służyć poprawie aktualnego i przyszłego dobrobytu społecznego Polski. KAPITAŁ STRUKTURALNY: potencjał zgromadzony w elementach infrastruktury narodowego systemu edukacji i innowacji placówkach oświatowych, naukowych, badawczych, infrastrukturze teleinformatycznej, własności intelektualnej. KAPITAŁ SPOŁECZNY: potencjał zgromadzony w polskim społeczeństwie w postaci obowiązujących norm postępowania, 3 L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001, s A. Jarugowa, J. Fijałkowska, Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym, ODiDK, Gdańsk 2002, s S. R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa A. Szałkowski, Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, Praca zbiorowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, s. 29.

90 90 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 zaufania i zaangażowania, które wspierając współpracę i wymianę wiedzy, przyczyniają się do wzrostu dobrostanu Polski. KAPITAŁ RELACYJNY: potencjał zgromadzony w polskim społeczeństwie w postaci obowiązujących norm postępowania, zaufania i zaangażowania, które wspierając współpracę i wymianę wiedzy, przyczyniają się do wzrostu dobrostanu Polski. W świetle powyższego powinniśmy odnieść przytoczone elementy do spojrzenia na kapitał ludzki jako połączenie poniżej wymienionych czynników: cechy wniesione przez pracownika: inteligencja, zaangażowanie, energia, sumienność, uczciwość, odpowiedzialność; zdolność pracownika do uczenia sie: chłonność umysłu, kreatywność, pomysłowość, zdolność analitycznego myślenia; motywacja pracownika do dzielenia sie informacja i wiedza: umiejętność pracy w zespole, dążenie do celu 7. Zestawienie tych wszystkich elementów prowadzi nas do takiej interpretacji kapitału intelektualnego, która jego fundamentem czyni kapitał strukturalny produkt ukierunkowanych działań ludzi pracowników (wymienić tu należy kapitał osobowy, tworzony przez właścicieli, kadrę kierowniczą i pracowników, posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe znaczne zasoby wiedzy czy unikatowe umiejętności). Jego uzupełnienie stanowi kapitał bezosobowy, który powstaje z chwilą, gdy wiedza i umiejętności ludzi znajdują wyraz w dokumentach. Kapitał strukturalny to też technologie, metody i procesy, które umożliwiają przedsiębiorstwu funkcjonowanie. KAPITAŁ INTELEKTUALNY A WIZJA PRZEDSIĘBIORSTW Kapitał intelektualny każdego przedsiębiorstwa obejmuje kapitał strukturalny oraz kapitał ludzki. Umiejętność zarządzania tym kapitałem to szansa na sukces rynkowy firmy. Jednym z ważniejszych warunków sprawnego zarządzania kapitałem intelektualnym jest możliwość jego wyceny. Metod wyceny kapitału intelektualnego 7 J. Fitz-enz, Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001, s. 8.

91 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ jest za pewne wiele. Ale dzięki tym metodom poprawia sie efektywność i skuteczność zarządzania przedsiębiorstwem. Organizacje zasobne są przede wszystkim w wiedzę i kwalifikacje pracowników, informacje o rynku bądź klientach, certyfikaty, loga. Ale niestety nie radzą sobie z ich właściwym wykorzystaniem. A powinno sie je uważać za główne źródło kreowania strategicznych kompetencji, fachowości tak potrzebnej w dzisiejszych czasach na rynku. Takie przedsiębiorstwa nazywane sa tradycyjnymi. Z drugiej zaś strony widnieje model firmy, który stara sie zarządzać kapitałem intelektualnym oraz wiedza. Takie przedsiębiorstwa można zaliczyć do grona nowoczesnych form organizacji. Zarządzanie kapitałem intelektualnym wytwarza mnóstwo różnych zadań. Metoda ich wykonania uwarunkowana jest od specyfiki danego przedsiębiorstwa, w tym jej wizji, misji, strategii, polityki, zaawansowania w diagnozowanie kapitału intelektualnego, posiadanych możliwości organizacyjnych oraz finansowych. 8 Każda firma musi określić co rozumie pod pojęciem kapitał intelektualny, przedstawić jego składniki oraz opracować sposoby zarządzania nim. Dzięki tym podstawowym konkretom, zarządzanie kapitałem intelektualnym wymaga od danego przedsiębiorstwa rozsądnego działania poprzez wprowadzanie nowości, podejmowanie genialnych decyzji, ciągłą prace zespołu, która uzależniona jest na wiedzy o wysokiej jakości, która stosowana jest na wszystkich szczeblach zarządzania. Efekty przyjdą same, ponieważ wynikiem takiego działania jest kreowanie i dostarczanie przez firmę coraz bardziej cennych produktów i usług, a także powiększenie sprawności i skuteczności jej działania. 9 Dosyć często z definicją kapitału intelektualnego utożsamiana jest wiedza. Coś w tym jest, ponieważ zarządzanie wiąże się z kapitałem intelektualnym człowieka, ale również obejmuje zarządzanie kapitałem intelektualnym danego przedsiębiorstwa. Zatem powinno się rozumieć go jako indywidualny rodzaj wymiany wiedzy pomiędzy L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 40.

92 92 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 kapitałem ludzkim, klienta i organizacyjnym, a także wpływ na kreowanie wartości. 10 Sposób w jaki zarządza sie kapitałem intelektualnym w firmie zależy od wizji danego przedsiębiorstwa. Głównymi metodami są strategie danego przedsiębiorstwa, okoliczności sytuacyjne oraz przyjęcie inicjatywy kapitału intelektualnego. Przebieg zarządzania kapitałem, o którym mowa w artykule, dotyczy monitorowania, ochrony, wzrostu, odnawiania, upowszechniania kapitału intelektualnego 11. Dla realizacji wizji przedsiębiorstwa inteligentne zarządzanie kapitałem intelektualnym oraz wiedza stwarzają szansę wykluczenia możliwości popełnienia powtórnie tych samych błędów. Niosą za sobą lepsze dopasowanie tematów szkoleń do potrzeb firmy, motywację do innowacyjności, lepsze wykorzystanie środków informacyjno-technicznych, stosowanie wiedzy do opracowania oraz wykonania celów i zadań, wprowadzanie nowości przez każdego pracownika przedsiębiorstwa. Współcześnie kapitał intelektualny staje się pryzmatem, przez który należy opiniować etapy realizacji wizji przedsiębiorstwa. Równocześnie jest on określany jako najsilniejszy atut w tworzeniu wartości firmy i jego przewagi konkurencyjnej na rynku. Składają się na niego takie podstawowe elementy jak: uzdolnieni ludzie zatrudnieni w przedsiębiorstwie, uczciwość klientów, których obsługuje przedsiębiorstwo, jakość wyrobu, prawa autorskie, odkrycia i inna własność intelektualna, czyli inaczej mówiąc, cała wiedza przedsiębiorstwa wpojona w jej kulturę, system działania, sposób zarządzania oraz historia firmy. Wszystkie te zasadnicze elementy składowe kapitału intelektualnego uwarunkowują i ustalają w zasadniczym stopniu teraźniejszość i przyszłość przedsiębiorstwa. Nowoczesne przedsiębiorstwo, doceniające znaczenie kapitału intelektualnego, wyróżnia sie zazwyczaj wysokim stopniem otwartości na ewolucje, szybko się do nich przekonuje i kreuje, co przy rosnącej sprawności i przenikaniu sie granic przedsiębiorstwa jest 10 E. Skrzypek, G. Grela: Gospodarka oparta na wiedzy szansą na sukces w doskonaleniu organizacji, Annales UMCS 2006, s Ibidem

93 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ niezbędne. Nowatorskie firmy posiadają systemy wczesnego ostrzegania, które pozwalają na reagowanie i wyprzedzanie nowych incydentów oraz sytuacji wewnątrz, jak i na zewnątrz. Możliwe jest to poprzez efektywne systemy wewnętrznego połączenia i zasileń informacyjnych z otoczenia. Dzięki takim metodom przedsiębiorstwo szybko i skutecznie zaspakaja potrzeby klientów, cechuje się dużym stopniem wirtualności, kreatywności, innowacyjności, ale również posiada dużą skłonność do ryzyka, co może kierować do koniunktury przedsiębiorczości wewnętrznej. W nowoczesnych przedsiębiorstwach na pierwszym planie znajduje sie człowiek. To dzięki niemu, jego sugestiom, pomysłom, potrzebom generowana jest wiedza, która jest przetwarzana, przekazywana, upowszechniana poprzez kontakty interpersonalne w ramach organizacji. Dlatego o sprawności i efektywności nowoczesnego, a zarazem inteligentnego przedsiębiorstwa, które buduje stabilne fundamenty zarządzania wiedzą, decyduje chęć i gotowość pracowników do uczenia się i zdobywania nowych, wyższych kwalifikacji, oduczania się starych przyzwyczajeń i nawyków, dzielenia się umiejętnościami z innymi, jak również przepływu informacji. 12 Przy tworzeniu wizji przedsiębiorstwa wiedza, utożsamiana z kapitałem intelektualnym, jest źródłem trwałej przewagi konkurencyjnej w konstruowaniu zasad zarządzania nastawionego na reformowanie i realizowanie długookresowego działania. Jest pomocna w budowaniu strategii, określaniu umiejętności i kompetencji, które są wynikiem twórczej inwencji i postaw ludzi zatrudnionych w przedsiębiorstwie. Wiedza przedsiębiorstwa jest podzielona i rozmieszczona wśród wszystkich pracowników i w różnych grupach jej wymiar produktywny wiąże się z odpowiednim skoordynowaniem wiedzy wyrażonej i ukrytej, technologii fizycznych i społecznych, wielu środków materialnych (pieniądze, uczelnie wyższe, kursy itp.) oraz niematerialnych (m.in. chęć, zamiłowanie, motywacje). Trzeba starać się unikać niebezpieczeństwa, że przedsiębiorstwo skupi się na rozwijaniu jednego typu wiedzy, pod pozostałymi względami pozostając s A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym, PTE, Warszawa 2005,

94 94 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 niewydolnym. Stąd dla współczesnych przedsiębiorstw, które chcą mieć szansę na dalszy rozwój, wiedza powinna stanowić kluczowy zasób strategiczny. Oznacza to potrzebę opracowania oraz implementacji systemu zarządzania wiedzą w każdym obszarze działalności firmy jako procesu integrującego, będącego wyznacznikiem realizacji założeń przyjętej wizji. MAKSYMALIZOWANIE WARTOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW POPRZEZ INWESTOWANIE W KAPITAŁ INTELEKTUALNY Inwestycja w kapitał intelektualny jest najważniejsza. Z pozoru wszystko zaczyna się spokojnie. Nowe pomysły, decyzje, wątpliwości, niepewność. Ale tak naprawdę, dopiero gdy zbierze sie kompetentny zespół, który będzie ze sobą współpracował, można zbudować przedsiębiorstwo. Proces kreowania wartości firmy skupia sie na wiedzy tak przetwarzanej, jak i wykorzystywanej. Dlatego wymaga ona ujęcia przedsiębiorstwa w sposób horyzontalny, podkreślając obopólne relacje, które wystąpią miedzy poszczególnymi jej częściami oraz przeprowadzenia analizy zachodzących w nich działań. W taki sposób osoby zarządzające firmą są w stanie określić przepływ informacji, wiedzy, proces transformacji tej wiedzy w każdej jednostce i całej organizacji. Produktem docelowym tak prowadzonego procesu dysponowania wiedza może być m.in. znak towarowy, ulepszenie produktywności i skuteczności działania przedsiębiorstwa wyrażone wielkością kosztów, zysku, dochodów, zwrotem z inwestycji. Kapitał intelektualny nabiera ważnej wartości dla współczesnego przedsiębiorstwa, bowiem może w ważny sposób wpływać na dominację konkurencyjną, tworząc jej fundament czy też wsparcie dla innych źródeł przewagi konkurencyjnej. Postrzeganie części kapitału intelektualnego z rozpatrywaniem obopólnych relacji i zależności lokuje refleksje ku rzeczywistości organizacyjnej, równocześnie pozwala na lepsze uświadomienie istoty oddziaływania tego kapitału na wartość współczesnego przedsiębiorstwa.

95 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ Kooperacja i obustronna integracja elementów kapitału intelektualnego jest intensywna, ciągła i rozwojowa. Zauważyć można, że im większe współdziałanie, tym większa powstaje wartość. Zatem celem firmy jest zwiększanie liczby wzajemnych powiązań i relacji pomiędzy wszystkimi elementami kapitału ludzkiego, co prowadzi do maksymalizowania wartości przedsiębiorstw. Wiąże się to z właściwym pojmowaniem wiedzy, która: jest bardzo cennym, priorytetowym potencjałem współczesnego przedsiębiorstwa, tworzy fundament kreowania procesów innowacyjnych w firmie; jest tworzona przez ludzi; stanowi zasób wykorzystywany na każdej płaszczyźnie zarządzania; jest wartością, której jakość i aktualność weryfikuje otoczenie, rynek oraz klient, który opiniuje produkt bądź usługę. Wobec tego można przypuszczać, zarządzanie wiedzą powinno być postrzegane jako nowoczesny projekt zarządzania przedsiębiorstwem świadomy, zamierzony, usystematyzowany, poddawany stałej kontroli, zintegrowany proces organizacyjny, który łączy zarządzanie zasobami ludzkimi, kluczowymi procesami biznesowymi oraz procedurami, przeprowadzany z wykorzystaniem najnowszej generacji technologii i systemów teleinformatycznych. Zarządzanie wiedzą to innowacyjna koncepcja zarządzania strategicznego współczesnym przedsiębiorstwem, ukierunkowana na kreowanie wartości firmy we wsparciu o umiejętne pozyskiwanie i wykorzystywanie wszystkich potencjałów wiedzy organizacyjnej oraz budowanie kapitału intelektualnego. Kluczowe procesy zarządzania wiedzą przedstawiono na rysunku 1.

96 96 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Rys. 1. Kluczowe procesy zarządzania wiedzą Źródło: opracowanie na podstawie G. Probst, S. Raub, K. Romhardt, Zarządzanie wiedzą w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002 Warto inwestować w kapitał intelektualny. Dlaczego? Otóż maksymalizacja zysku to dążenie przedsiębiorstwa do ustalenia wielkości produkcji, przy której zysk, po opłaceniu wszystkich niezbędnych czynników produkcji, będzie największy. Firmy odchodzą od starych, zbędnych sposobów kierowania biznesem, czyli od udziałów

97 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ w rynku, strategii wzrostu sprzedaży czy orientacji na produkt. Nowoczesne przedsiębiorstwa stawiają na udziały w migracji wartości, orientacje na klienta i jego potrzeby i priorytety oraz na strategii wzrostu wartości firmy dla udziałowców. 13 Autorstwo koncepcji maksymalizacji wartości przedsiębiorstwa dla akcjonariuszy przypisywane jest A. Rappaportowi. Projekt ten opiera się na założeniu, że maksymalizując wartość, czyli sumę korzyści należących się inwestorom z tytułu posiadania udziałów w przedsiębiorstwie, maksymalizuje się dobra podmiotów z przedsiębiorstwem powiązanych. Skupiając sie na koncepcji A. Rappartowa, można odnaleźć w niej idee niewidzialnej ręki Adama Smitha, zgodnie z którą spełnianie własnych celów, w tym wypadku najbardziej opłacalnego zaangażowania kapitału, kieruje do takiej sytuacji, która jest najkorzystniejsza. 14 Maksymalizacja wartości dla przedsiębiorstwa ma wiadome konsekwencje dla zarządzania nim. Wobec tego, wskazana jest strategia, która prawidłowo, a zarazem najlepiej zaspokajać będzie interesy właścicieli. Plan zarządzania wartością przedsiębiorstwa, która kieruje sie do maksymalizacji wartości dla akcjonariuszy reprezentuje pogląd, ze szczególne znaczenie maja zasoby w procesie budowania wartości. Zasoby te traktowane są jako priorytetowe bodźce wzrostu wartości rynkowej danej firmy. W skrócie ujmując, posiadają potencjał tworzenia wartości do zarządzania jego zasobami 15. Świadome kształtowanie i zwiększanie wartości firmy, ujmowane w aspektach zarządczych pozwala osiągnąć zadawalające zwroty nakładów inwestycyjnych dla udziałowców, a także zadowolenie pozostałych interesariuszy i wzrost dynamiki rozwoju. 13 Red. Herman Andrzej, Szablewski Andrzej. Zarządzanie wartością firmy. Poltext. Warszawa 1999, s Dudycz Tadeusz. Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa. PWE. Warszawa 2005, s Murawska Monika. Zarządzanie strategiczne niematerialnymi zasobami przedsiębiorstwa. SGH. Warszawa 2008, s

98 98 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 WPŁYW KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO NA INNOWACYJNE I KREATYWNE DOSTOSOWYWANIE FIRMY DO OTOCZENIA W dzisiejszych czasach działalność innowacyjna pełni rolę swoistego narzędzia walki konkurencyjnej, która przyczynia się do rozwoju przedsiębiorstw i gospodarek przedsiębiorstwo musi posiadać umiejętność adaptowania i rozwijania wiedzy, której wpływ na wzrost i rozkwit gospodarczy jest bezdyskusyjny. Inteligencja w biznesie to zdolność do twórczego działania w kontekście nieustannego i ukierunkowanego rozwoju. Wprowadzanie innowacji wpływa na wiele obszarów działalności przedsiębiorstwa: umożliwia m.in. na obniżenie kosztów, zwiększenie efektywności, poprawę jakości produktów, czy poszerzenie oferty wyrobów i usług. Dzięki temu przedsiębiorstwa mogą osiągnąć przewagę konkurencyjną na rynku. Stąd działalność innowacyjna ściśle powiązana jest z pojęciem kapitału intelektualnego, w którym trzeba wyodrębniać kapitał ludzki, kapitał organizacyjny oraz kapitał klientów zwany również kapitałem odbiorców 16. Nawiązując do wcześniejszych wskazań, że kapitał ludzki to umiejętności, wiedza oraz doświadczenia pracowników i zarządu przedsiębiorstwa, musimy spojrzeć na innowacyjność przez prymat zdolności do przyjmowania postaw kreatywnych, otwartych i zaangażowanych. To właśnie utalentowane i twórcze jednostki przyczyniają się do tworzenia innowacyjnych rozwiązań, które pozwalają przedsiębiorstwom odnieść sukces na rynku nie do przecenienia jest otwartość na zmiany, elastyczność, brak uprzedzeń, gotowość do uczenia się nowości, do podnoszenia swoich zdolności umysłowych, umiejętność krytycznej oceny rzeczywistości, skłonność do dzielenia się wiedzą i doświadczeniem. Stąd możemy jednoznacznie uznać, że kapitał intelektualny jest fundamentem działań innowacyjnych w firmie. Umiejętności i przygotowanie zawodowe menadżerów oraz pracowników instytucji pozwalają na właściwą analizę i rozpoznanie 16 Z ob. inne definicje kapitału intelektualnego w A. S alej, Pomiar efektywności wykorzystania potencjału ludzkiego,

99 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ otoczenia, na znalezienie pojawiających się w nim atutów i na obranie właściwego kierunku poszukiwań nowych rozwiązań. Udział w projektach innowacyjnych nie dość, że przyczynia się do samorealizacji jednostek, które posiadają wyżej wymienione cechy, to dodatkowo motywuje odpowiednio ukształtowanymi rozwiązaniami strukturalnymi. Kapitał strukturalny jako zaplecze, które wspiera kapitał ludzki, czyli kulturę organizacji, system informacyjny, relacje finansowe ma również swój wpływ na poziom innowacyjności. Zważywszy, że jego istotną częścią są prawa własności intelektualnej, m. in. patenty, licencje, loga, prawa autorskie, 17 należy zatroszczyć się o możliwie największe nakłady finansowe z tym związane. Kapitał strukturalny przyczynia się do poszukiwania oraz wdrażania nowatorskich rozwiązań, innowacyjnych i kreatywnych działań. Ostatni kapitał, który wchodzi w skład kapitału intelektualnego, a który dla naszych rozważań jest istotny, to kapitał klientów, zwany inaczej kapitałem rynkowym. Opiera się na współpracy, która ma na celu zwiększenie konkurencyjności całego systemu. Wobec tego kapitał rynkowy to nic innego, jak dobre stosunki przedsiębiorstwa z otoczeniem (klientami, odbiorcami), satysfakcja, zadowolenie oraz zaspokojenie potrzeb partnerów biznesowych, forma współpracy, korzystne kontrakty oraz sława i dobra opinia firmy. Ta forma kapitału intelektualnego pomaga trafnie ukierunkować przedsięwzięcia innowacyjne przedsiębiorstwa. Ścisłe kontakty pozwalają na lepsze rozpoznanie potrzeb i wymagań partnerów, co idzie w parze z zaopatrzeniem nowych rozwiązań we właściwości zwiększających szanse na sukces. Koszty działań są ograniczone, co prowadzi do spadku ryzyka. Prócz tego dobre kontakty mogą pobudzić klientów oraz kontrahentów do zgłaszania inicjatyw, a nawet do wspólnego omawiania nowych rozwiązań. W takim przypadku ryzyko oraz koszty dzielone są pomiędzy partnerów biznesowych. 17 R. D zinkowski, The Measurement and Management of Intellectual Capital, Management Accounting, London 2000, cyt. za: G. K. Ś widerska i in., Identyfikacja i wycena zasobów ludzkich, [w:] pr. zbior. pod red. A. S osnowskiej, Czynnik ludzki w procesie zarządzania innowacjami, SG H, Warszawa 2003, s

100 100 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 W dzisiejszych czasach sukces firmy uwarunkowany jest podatnością na innowacje. które stają się czynnikiem decydującym o rozwoju i wzroście jednostki oraz jej istnieniu na rynku. Zmiany wprowadzają wszystkie przedsiębiorstwa, nowe, stare, małe, duże, dobrze prosperujące i stabilne, takie które chcą zdobyć rynki zbytu. Gdyby tego nie robiły, to automatycznie osłabia się ich rentowność, pozycja na rynku oraz konkurencyjność. Współczesna firma powinna być przedsiębiorstwem innowacyjnym, otwartym na nowości, czujna na sygnały oraz wyzwania rynku, a przede wszystkim gotowa na zmiany. Powinna pracować nad innowacyjnością w taki sposób, aby zapewnić profesjonalne zarządzanie oraz tworząc atrakcyjne warunki pracy dla ludzi, którzy tworzą przedsiębiorstwo. Przedsiębiorstwa poszukują sposobów, metod oraz narzędzi, które pomogłyby osiągnąć im sukces. Strategicznym czynnikiem, który pomaga przedsiębiorstwom zaistnieć i przetrwać na rynku jest zdobywanie oraz dokształcanie utalentowanych ludzi, aby dysponować wykwalifikowanym zespołem. Wdrażane w firmie nowości są wytworem realizacji procesu innowacji, któremu towarzyszą obieg informacji i zarządzanie wiedzą, w tym tworzoną podczas jego wykonywania przez partnerów organizacji sieciowej, czego bez troski o kapitał intelektualny nie jesteśmy w stanie osiągnąć. Właściwie dobrani partnerzy kooperują ze sobą w sieci podczas tworzenia, wdrażania i sprzedaży innowacji, osiągając w ten sposób rezultaty synergiczne w zakresie zarządzania wiedzą w procesie innowacji, co prowadzi do wzrostu wartości ich kapitału intelektualnego oraz konkurencyjności ich oferty na rynkach. ZAKONCZENIE Obecnie zaobserwować można wzrost znaczenia zasobów o charakterze niematerialnym, czyli kapitału intelektualnego, który jest strategicznym zasobem decydującym o możliwościach przedsiębiorstwa oraz jego pozycji konkurencyjnej na rynku. Umiejętne zarządzanie kapitałem intelektualnym prowadzić będzie do wzrostu innowacyjności i kreatywności, polepszania relacji

101 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ z klientami, poprawy wizerunku firmy, co w efekcie powinno przyczynić się do wzrostu elastyczności firmy i jej rozwoju. Strategicznym czynnikiem sukcesu staje się więc zdobywanie i wychowywanie bardziej utalentowanych ludzi, niż potrafią to czynić konkurenci. Współczesne przedsiębiorstwa funkcjonują na rynku bez stałych zasad oraz reguł, bez uniwersalnego stylu zarządzania firmą. To nie jest recepta na sukces. Współczesny biznes staje się coraz bardziej intelektualny, a każdą sytuację, okoliczność, problem należy rozpatrywać indywidualnie. Zarządzanie kapitałem intelektualnym uważane jest za zasadnicze narzędzie zarządzania przyszłością i stanowi szansę na ekstremalną reformę w sposobie myślenia i działania każdego podmiotu. Zarządzanie kapitałem intelektualnym przynosi firmie wymierne efekty, które przyjmują postać: wzrostu wartości kapitału intelektualnego, możliwości eliminacji błędów, wzrostu innowacyjności, rozwoju zasobów intelektualnych, promowania i zarządzania wiedza, wzrostu kreatywności i konkurencyjności. Każde przedsiębiorstwo powinno posiadać umiejętność adaptowania oraz rozwijania wiedzy. Wszak sukcesy biznesowe firm na rynku są wynikiem połączenia wiedzy, doświadczenia, wyobraźni oraz do umiejętności działania. W wielu przedsiębiorstwach tematyka oparta na kapitale intelektualnym nie jest jeszcze dobrze znana, ponieważ w dzisiejszych czasach, przewaga konkurencyjna opiera się na wiedzy. Dlatego przedsiębiorstwa powinny wprowadzić lub poprawić system zarządzania ów kapitałem. Umiejętne zarządzanie kapitałem intelektualnym oraz troska o jego powiększanie będzie prowadzić do wzrostu innowacyjności i kreatywności, poprawy relacji z klientami oraz dostawcami, poprawy wizerunku firmy oraz do zmiany postaw pracowników, a w rezultacie przyczyni się do wzrostu efektywności i konkurencyjności firmy oraz jej nieustannego rozwoju. Przedsiębiorstwa, w których przykłada się duże znaczenie do właściwego kształtowania i inwestowania w kapitał ludzki, pozyskiwania i upowszechniania nowej wiedzy i umiejętności, znacznie łatwiej osiągają założone cele oraz pokonują różnego rodzaju problemy i sytuacje kryzysowe. Kapitał ludzki jest więc siłą

102 102 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 napędową firmy zorientowanej na sukces rynkowy. Ludzie są kluczem do zdobywania przewagi konkurencyjnej, to na nich powinna być budowana siła i sukces przedsiębiorstwa. BIBLIOGRAFIA 1. Domański S. R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa Dudycz T., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa. PWE. Warszawa Dzinkowski R., The Measurement and Management of Intellectual Capital, Management Accounting, London 2000, cyt. za: G. K. Świderska i in., Identyfikacja i wycena zasobów ludzkich, [w:] pr. zbior. pod red. A. Sosnowskiej, Czynnik ludzki w procesie zarządzania innowacjami, SG H, Warszawa Edvinsson L., Malone M. S., Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa Edvinsson L., Malone M.S., Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Fitz-enz J., Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków Grzywacz J., Lorek E., Kapitał intelektualny w przedsiębiorstwie istota i metody pomiaru, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, ZN 60, Warszawa pdf 11. Jarugowa A., Fijałkowska J., Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym, ODiDK, Gdańsk Murawska M., Zarządzanie strategiczne niematerialnymi zasobami przedsiębiorstwa. SGH. Warszawa Probst G., Raub S., Romhardt K., Zarządzanie wiedzą w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków Red.

103 Małgorzata Florek INWESTYCJE W KAPITAŁ Andrzej Herman, Andrzej Szablewski. Zarządzanie wartością firmy. Poltext. Warszawa Skrzypek E., Grela G.: Gospodarka oparta na wiedzy szansą na sukces w doskonaleniu organizacji, Annales UMCS Sokołowska A., Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym, PTE, Warszawa Szałkowski A., Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, Praca zbiorowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005.

104

105 ZARZĄDZANIE SŁUŻBĄ ZDROWIA

106

107 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ MEDYCZNYCH W ZAGRANICZNYCH SYSTEMACH OCHRONY ZDROWIA REKOMENDACJE DLA POLSKICH SZPITALI. THE QUALITY OF MEDICAL SERVICES IN FOREIGN HEALTH SYSTEMS RECOMMENDATIONS FOR POLISH HOSPITALS STRESZCZENIE Celem artykułu jest sformułowanie odpowiedzi na pytania dotyczące podnoszenia jakości w zarządzaniu zakładami opieki zdrowotnej. Przedstawia podstawowe kryteria pomiaru jakości usług medycznych, wskazuje na znaczenie prawidłowego zarządzania placówką służby zdrowia, zwraca uwagę na zasady kompleksowego zarządzania jakością TQM. W artykule przeanalizowano politykę projakościową realizowaną w szpitalach amerykańskich i europejskich. Pozwoliło to na sformułowanie zestawu reguł będących punktem wyjścia transformacji polskich placówek służby zdrowia w kierunku ich przystosowania do lepszego przewidywania i zaspokajania potrzeb pacjentów. SUMMARY The purpose of this paper is to answer some questions related to the quality improvement as well as the management of health institutions. It presents the basic criteria of quality medical services,

108 108 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 indicates the importance of proper management of health care organization, draws attention to the principles of total quality management TQM. It enabled formulating the set of principles important for Polish Health Service to adjust it to the needs of patients. Słowa klucze: jakość świadczeń medycznych, kompleksowe zarządzanie jakością, potrzeby pacjentów. Keywords: quality medical services, total quality management, needs of patients. JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ MEDYCZNYCH Wysoka jakość ma szczególne znaczenie w obszarach, gdzie od niej zależy nie tylko zadowolenie i satysfakcja klienta, ale przede wszystkim zdrowie i życie człowieka. Takim obszarem jest opieka zdrowotna. Działania zmierzające do poprawy jakości usług w opiece zdrowotnej pojawiły się na przełomie XIX i XX wieku w Stanach Zjednoczonych i zostały zapoczątkowane przez chirurgów. W krajach europejskich zainteresowanie jakością w usługach medycznych rozpoczęło się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku. Wówczas na skutek pojawiających się trudności ekonomicznych, zmian demograficznych i rosnących wymagań technologicznych wzrosło zainteresowanie strukturami zarządzania w systemie ochrony zdrowia. Zainteresowanie problematyką zarządzania jakością w służbie zdrowia w Polsce przypada mniej więcej na koniec XX wieku, co wiąże się w dużej mierze z wprowadzeniem w 1999 roku reformy opieki zdrowotnej, w wyniku, której zmieniły się zasady funkcjonowania tego systemu, a rynek usług zdrowotnych stał się podobny do rynku konkurencyjnego, na którym wzrost konkurencyjności może odbywać się poprzez podnoszenie poziomu jakości w rywalizujących ze sobą podmiotach. Wzrost zainteresowania jakością wiąże się także, z narzuceniem na podmioty świadczące usługi medyczne obowiązku racjonalnego gospodarowania posiadanymi

109 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ zasobami. Poprawa efektywności gospodarowania powinna zatem odbywać się poprzez wzrost jakości świadczonych usług. Zainteresowania jakością usług medycznych należy także upatrywać w tym, że pacjenci mając swobodę wyboru świadczeniodawcy, wybiorą taki podmiot, w którym świadczone usługi mają najwyższą jakość. Problem jakości opieki zdrowotnej może być rozważany zarówno w poszczególnych podmiotach, jak i w skali całego kraju. 1 W skali kraju zależy on od systemu wartości i polityki w dziedzinie ochrony zdrowia, co wiąże się z przeznaczeniem na ten cel środków materialnych i zaprojektowaniem odpowiedniego do potrzeb systemu leczenia i prewencji. Duży wpływ na jakość ma również istnienie odpowiednich struktur zajmujących się kontrolą, doskonaleniem i opracowaniem procedur tak aby wpływać na standardy opieki. Jakość opieki medycznej w skali kraju zależy w dużej mierze od systemu kształcenia kadry medycznej w tym lekarzy, farmaceutów, pracowników ochrony zdrowia oraz ich dyspozycyjności, efektywności i zaangażowania. Duże znaczenie ma także stan technologii medycznej w tym wyposażenie w sprzęt diagnostyczny i ratujący zdrowie. Obecnie wymagania co do wysokiej jakości usług medycznych zapisane są w funkcjach, sformułowanych przez zespół European Observatory on Health Care Systems, jakie powinien spełniać prawidłowo skonstruowany system ochrony zdrowia. Zaliczono do nich 2 : dostępność dla wszystkich obywateli, skuteczne leczenie i opieka dla lepszych rezultatów zdrowotnych, efektywne wykorzystanie posiadanych zasobów, świadczenie usług wysokiej jakości, dopasowanie do zmiennych wymagań pacjentów. Według Połączonej Komisji Akredytacyjnej Organizacji Opieki Medycznej (Joint Comission on Accreditation of Health Care Organizations JCAHO) jakość świadczeń medycznych definiowana jest jako stopień do jakiego usługi opieki nad pacjentem podwyższają 1 J.D. Snook Jr., Hospitals What They Are and How They Work, Jones and Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts Boston Toronto London Singapore 2004, s Funding Health care: options for Europe, red. E. Mossialos, A. Dixon, J. Figuares, J. Kutzin, Open University Press, Buckingham-Philadelphia 2002, s. 5.

110 110 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 prawdopodobieństwo pożądanego efektu uzyskanego u pacjenta i redukują prawdopodobieństwo efektów niepożądanych przy obecnym stanie wiedzy 3. Także Amerykańskie Towarzystwo Interny (The American Socjety of Internal Medicine ) definiuje jakość w opiece medycznej poprzez naukowe podejście do ustalenia diagnozy, terapii i zarządzania, zaprojektowanego tak, by zaspokoić całość potrzeb pacjenta. Usługa powinna być natychmiast dostępna, świadczona efektywnie i odpowiednio udokumentowana. 4 E. Hauke podał definicje jakości formułowane przez pacjentów, pracowników ochrony zdrowia i organizatorów opieki zdrowotnej. Dla pacjenta najważniejsza wydaje się cecha zgodności z wymogami, a dla świadczeniodawców zaś końcowy wynik procesu świadczenia usługi. W przypadku pacjenta jakość usługi medycznej zależna jest od kwalifikacji personelu medycznego i warunków w jakich, usługi medyczne są świadczone, a także od przebiegu stosowanych procedur medycznych oraz atmosfery, w jakiej te procedury przebiegają i w końcu od powrotu do zdrowia lub jego poprawy po opuszczeniu szpitala. Tak więc pacjent jest zainteresowany skutecznością, pilnością i bezpieczeństwem procesu leczenia i opieki. Oznacza to, że ważne jest dla niego, aby w przypadku uszczerbku jego zdrowia, nastąpiło wszystko co pozwala na czas rozpocząć, wyleczyć lub złagodzić występujące objawy choroby, cierpienia czy uszkodzenia ciała. 5 Dla personelu medycznego jakość usługi medycznej wiąże się ze zgodnością tej usługi z aktualną profesjonalną wiedzą i osiąganiem spodziewanych rezultatów, polegających na uzyskaniu poprawy stanu zdrowia pacjenta. Dla lekarza jakość wiąże się z prawidłową diagnozą pacjenta oraz dobraniem i zastosowaniem terapii, tak aby przeprowadzone leczenie doprowadziło do wyzdrowienia lub poprawy stanu zdrowia pacjenta. 3 J. D. Snook, Jr., Hospitals What They Are and How They Work, Jones and Bartlett Publisher, Massachusetts, Boston, London 2004 s H.A. Sultz, K.M. Young, Health Care USA Understanding Its Organization and Delivery, Aspen Publisher, Gaithersburg Maryland A. Radzewicz, Jakość usług medycznych (prywatne czy publiczne), Problemy jakości, 3/2008, s. 39.

111 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ Inaczej rozumiane jest pojęcie jakości przez instytucje finansujące (publiczne i prywatne). W przypadku tych firm ważne jest to, aby ich klienci, którzy zachorują, mieli zapewnione niezbędne usługi medyczne we właściwym czasie, niezbędne i zgodne z aktualnym stanem wiedzy i techniki medycznej. Dla organizatora opieki zdrowotnej jakość usługi medycznej wiąże się z dystrybucją świadczeń zgodnie z potrzebami zdrowotnymi populacji oraz działaniami skutecznymi, racjonalnymi i efektywnymi 6 : Państwo i administracja są zainteresowane tym, aby świadczenia zdrowotne niezbędne dla opieki nad ludnością były do dyspozycji w odpowiednim czasie i zgodnie z potrzebami, dla wszystkich jednakowo dostępne. Korzystanie z usług zdrowotnych powinno być jednak ograniczone do koniecznych rozmiarów. Oczekiwania klientów i postrzeganie przez nich usług wiążą się z wieloma aspektami świadczonej usługi można zatem wyróżnić kilka cech jakości obejmujących cały proces świadczenia usługi 7 : niezawodność możliwość świadczenia usługi rzetelnie i w określonym czasie, odpowiedzialność to gotowość i chęć pomocy klientom w rozwiązywaniu ich problemów, empatia oraz natychmiastowe świadczenie usługi, kompetencje wykazane umiejętności i posiadana wiedza pozwalająca na dostarczenie usługi wysokiej jakości przez personel medyczny i wspomagający, dostępność oznaczająca łatwy dostęp do usługi przez każdego pacjenta w dogodnym dla nich miejscu i czasie, uprzejmość zwracanie się personelu do pacjenta z szacunkiem, komunikacja polegająca na słuchaniu pacjenta oraz formułowaniu w sposób zrozumiały informacji o usłudze, zaufanie pacjent musi mieć całkowite zaufanie do świadczeniodawcy, 6 E. Hauke, Poradnik dla zapewnienia jakości w szpitalu, Instytut Organizacji Szpitalnictwa im. L. Boltzmana w Wiedniu, A. Radzewicz, Jakość usług medycznych (prywatne czy publiczne), Problemy jakości, 3/2008, s. 39.

112 112 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 bezpieczeństwo świadczenia nie mogą zawierać elementów ryzyka, ważne jest bezpieczeństwo osobiste klienta. znajomość i zrozumienie potrzeb klienta indywidualne traktowanie klienta ukierunkowanie na poznanie specyficznych potrzeb klienta, identyfikacje stałych, lojalnych klientów, materialna obudowa usługi wyposażenie, wygląd pracowników, broszury i ulotki firmowe. O jakości świadczeń medycznych świadczy zatem wiele cech w tym niezawodność ich realizacji, szybkość obsługi, indywidualne podejście do pacjenta, konkretyzacja danej usługi poprzez wyposażenie jej w środki materialne. ZARZĄDZANIE JAKOŚCIĄ ŚWIADCZEŃ MEDYCZNYCH Osiągnięcie wysokiego poziomu jakości związane jest ze sposobem zarządzania placówką. Szczególne znaczenie ma wymiar strategiczny tego zarządzania, gdyż oznacza on przygotowanie się jednostki do funkcjonowania w przyszłości wobec przyszłych zmian w otoczeniu. Posiadanie przemyślanych strategii staje się dzisiaj podstawą egzystencji i ekspansji tych jednostek. Potrzeba ustalenia koncepcji sprawnego działania wymaga stałej i wnikliwej analizy, planowania działań w przyszłości ich wdrażania i kontroli. W wielu krajach do placówki służby zdrowia wprowadza się kompleksowe zarządzanie jakością Total Quality Management (TQM) jako sposób zarządzania, który ma na celu jak najbardziej efektywne wykorzystanie siły roboczej oraz zasobów kapitałowych placówek świadczących usługi medyczne. Total Quality Management opiera się na następujących zasadach: 8 orientacji na pacjenta każda placówka jest uzależniona od grupy pacjentów, którą obsługuje, powinna rozumieć ich potrzeby, zaspokajać je, monitorować ewolucję tych potrzeb i przewidywać kierunki, w jakich się zmieniają; celem nadrzędnym jest dostarczenie satysfakcji, osiąga się to nie tylko poprzez ciągłe 8 A. Hamrol, Zarządzanie jakością z przykładami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s

113 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ udoskonalanie procedur medycznych, lecz także podniesieniu jakości usług towarzyszących; przywództwie ustaleniu celów, wyznaczeniu kierunków rozwoju, tworzeniu jak najlepszych warunków pracy stymulujących pracowników do pozytywnego działania; zarządzający powinni posiadać odpowiednie umiejętności osobiste, doskonałą zdolność do komunikowania się oraz wyrażać osobiste zaangażowanie; zaangażowaniu ludzi wszystkie poziomy pracownicze, odpowiednio stymulowane przez kadrę menadżerską, przyczyniają się do coraz lepszego funkcjonowania placówki, pozwala to na efektywniejsze wykorzystanie kapitału ludzkiego; zorientowaniu na procesy do doskonałych wyników dąży się poprzez efektywne wykorzystanie zasobów pracy i kapitału, zasoby te, powinny być postrzegane jako proces, który następnie powinien być odpowiednio zarządzany; wymagana jest identyfikacja procesów kluczowych; systemowym podejściu do zarządzania zarządzanie jako zbiór współzależnych od siebie procesów działających w ramach ogólnych systemów; nieustannym doskonaleniu kadra menadżerska powinna wyznaczać coraz ambitniejsze cele dla swoich pracowników, na poziomie operacyjnym powinny pojawiać się inicjatywy udoskonalania procesów; decyzjach opartych na faktach procesy decyzyjne są oparte na analizie dostępnych informacji; system przechowywania danych powinien działać sprawnie oraz umożliwiać natychmiastowe dostosowanie się do zaistniałej sytuacji; informacje powinny podlegać ciągłemu analizowaniu; procesy informacyjne powinny obejmować zarówno dane wewnętrzne, jak i dane pochodzące z zewnątrz; obopólnych korzyściach z podwykonawcami korzystne relacje przynoszące obu stronom korzyści przyczyniają się do poprawy jakości, od tych relacji zależy efektywność współpracy. Do efektywnego kompleksowego zarządzania jakością można dojść śledząc jedną z trzech dróg: poprzez bardzo zdolne i zaangażowane kierownictwo,

114 114 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 wdrażając standardowy system zarządzania jakością; oparcie systemu TQM na: wspólnym celu dla całej struktury organizacyjnej, doskonale zorganizowanej komunikacji, wspólnych zasadach. Wprowadzenie kompleksowego zarządzania jakością do placówki służby zdrowia wiąże się ze stopniowym przechodzeniem przez kolejne etapy: etap kontroli jakości, etap zapewniania jakości, etap zarządzania jakością, kompleksowe zarządzanie jakością (TQM). Dobrym przykładem wdrażania zarządzania przez jakość są szpitale amerykańskie. TQM wiąże się tam z postrzeganiem szpitala jako systemu, ustaleniem strategii, instytucjonalizacją systemu zarządzania, kształceniem wszystkich pracowników, przekazywaniem kompetencji osobom indywidualnym i zespołom na niższym szczeblu, mierzeniem i kontrolą procesów, nagradzaniem poprawy jakości i inspirowaniem zmiany. Leczenie jest procesem, w którym uczestniczą wszyscy pracownicy szpitala. Dużą wagę przypisuje się kontroli jakości (Quality Control) stanowiącej zespół czynności, których celem jest sprawdzenie wszystkich elementów pracy i działań, które mogą być zdefiniowane, pomierzone i sprawdzone. Może ona uwzględniać istniejące normy lub standardy, które zwykle są formułowane przez osoby kontrolujące, bez udziału osób bezpośrednio odpowiedzialnych za wykonanie danego procesu czy usługi. Przykładem kontroli jakości może być program kontroli zakażeń szpitalnych, obejmujący aktywne monitorowanie zakażeń na podstawie wyników posiewów, badań radiologicznych, zleceń antybiotyków, czy też kart gorączkowych. 9 Zapewnienie jakości (Quality Assurance) ukierunkowane jest w szpitalach amerykańskich na zwiększenie zdolności do spełniania wymagań dotyczących jakości i zwracanie uwagi na zapobieganie ewentualnym problemom związanym z realizacją usługi medycznej. W celu zapewnienia wysokiej jakości usług medycznych 9 J. D. Snook Jr., Hospitals What They Are and How They Work, Jones and Bartlett Publishers. Sudbury Massachusetts Boston Toronto London Singapore 2004, s. 184

115 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ wdraża się różnego rodzaju programy, np. programu zapewnienia jakości bezpiecznego napromieniowania, obejmującego: systematyczną kontrolę parametrów fizycznych i technicznych aparatury do radioterapii, opracowanie zaleceń formalnoprawnych dokumentacji, procesu świadczenia usług oraz procedur reagowania w sytuacjach awaryjnych. Poprawa jakości (Quality Improvement), polega na tym, że najpierw bada się stan faktyczny, jeżeli wystąpią niezgodności, określa się ich przyczyny i ustala się zakres proponowanych działań korygujących, a następnie monitoruje się uzyskane rezultaty. Przykładem może być poprawa opieki nad pacjentami na oddziale chirurgicznym, polegająca na skróceniu czasu oczekiwania na zabieg, w celu minimalizowania stresu związanego z poddaniem się zabiegowi oraz zmniejszenia ryzyka wystąpienia zakażeń szpitalnych, a przez to zwiększenia satysfakcji pacjenta i jednocześnie ograniczenia kosztu jego pobytu w placówce 10 POMIAR JAKOŚCI USŁUG MEDYCZNYCH Jakość jest przedmiotem ocen, certyfikatów, stosowania różnych metod zarządzania. Ocena jakości (Quality Assessment) polega na pomiarze jakości usług świadczonych w danym podmiocie leczniczym. Z reguły bada się poziom satysfakcji pacjentów, którzy poddani zostali leczeniu. Ocena jakości usług medycznych podjęta została w pierwszej połowie ubiegłego wieku w związku ze stwierdzeniem złego stanu opieki zdrowotnej zwłaszcza w zakładach stacjonarnych. 11 Pierwszy pomiar jakości w ochronie zdrowia w Stanach Zjednoczonych był przeprowadzony w 1910 roku i obejmował placówki szkolnictwa medycznego. W wyniku tego pomiaru zamknięto wiele szkół nieodpowiadających wymaganiom ówczesnej sztuki medycznej. W kolejnych latach rozpoczęto standaryzację szpitali. W 1919 roku powstał Hospital Standardization Program opracowany przez American College of Surgeons. W 1951 roku ze względu 10 Ibidem. 11 A. Koronkiewicz, Murkowski M, Nowacki W, Problematyka akredytacji szpitali przegląd międzynarodowy, Zdr Publ 1999, 109 (supl 4),

116 116 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 na zróżnicowany poziom świadczeń medycznych w prywatnych podmiotach została powołana organizacja JCAH, która miała za zadanie wdrożenie audytów medycznych i badanie jakości usług. W roku 1966 Kongres powołał Professional Standards Review Organizations, odpowiedzialną za system ochrony informacji medycznych w szpitalach. Na wniosek American Hospital Associations w 1972 roku rozpoczęto realizację program zapewnienia jakości szpitalnej Quality Assurance Program for Medical Care in the Hospital. Badania prowadzone w ramach programu wykazały na istnienie dysproporcji w poziomie świadczonych usług w poszczególnych regionach, szpitalach i innych podmiotach medycznych. Zapewnienie wysokiej jakości usług zdrowotnych jest jednym z najważniejszych problemów każdego podmiotu leczniczego. Ocena i porównanie jakości udzielanych świadczeń jest zagadnieniem bardzo złożonym, a czasami wręcz trudnym do wykonania. Dzieje się tak dlatego, że na jakość wpływają zarówno poprawność realizacji usługi medycznej w świetle aktualnej wiedzy i istniejących standardów, jak i wartości istotnej dla pacjenta. Interdyscyplinarność pojęcia jakości wymaga zatem przedstawienia rodzajów wskaźników, kryteriów i standardów stosowanych w ocenie. Jakość usług medycznych oceniana jest zwykle przy użyciu rożnego rodzaju wskaźników i kryteriów odnoszących się do określonych standardów. Wskaźnikiem jest mierzalny element postępowania medycznego, natomiast kryterium to taki wskaźnik opieki medycznej, którego istnienie można potwierdzić lub wykluczyć w każdym indywidualnym przypadku. 12 Do oceny jakości usług zdrowotnych WHO opracowało model PATH (Performance Assessment Tool for Quality Improvement in Hospitals). Podstawowe wymiary oceny jakości usług zdrowotnych w tym modelu to: 1) Efektywność kliniczną i bezpieczeństwo: odsetek cięć cesarskich przy porodach, 12 T. Tomasik, Podstawy poprawy jakości w medycynie rodzinnej. Zdrowie i Zarządzanie. Kraków 2002, s. 39.

117 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ przestrzeganie standardów profilaktyki antybiotykowej (planowane zabiegi w zakresie operacji jelita grubego, kardiologii inwazyjnej, endoprotezy stawu naczyniowego), wskaźnik śmiertelności (ostry zawał serca, udar, poza szpitalne zapalenie płuc, złamanie stawu biodrowego, pomostowanie naczyń wieńcowych), odsetek powtórnych przyjęć przez pacjentów z: ostrym zawałem serca, udarem mózgu, poza szpitalnym zapaleniem płuc, złamaniem kości udowej, pomostowaniem naczyń wieńcowych, astmą, cukrzycą, odsetek zabiegów w trybie jednego dnia wśród pacjentów (zaćma, artroskopia stawu kolanowego, przepuklina pachwinowa, wyłyżeczkowanie jamy macicy, tonsilektomia i adenektomia, cholecystektomia, podwiązanie jajowodów, operacyjne leczenie żylaków podudzi), odsetek przyjęć po zabiegach w trybie jednodniowym (dotyczy powyższych zabiegów), odsetek ponownych przyjęć na oddział anestezjologii i intensywnej terapii. 2) Efektywność (skuteczność i wydajność): średni czas pobytu (ostry zawał serca, udar, poza szpitalne zapalenie płuc, złamanie kościudowej), wykorzystanie bloku operacyjnego (liczba zabiegów w określonym przedziale czasu). 3) Kadry i bezpieczeństwo: wydatki na szkolenia, nieobecność w pracy, nadgodziny, zakłucia personelu medycznego, palenie tytoniu wśród pracowników. 4) Potrzeby otoczenia: odsetek matek karmiących piersią przy wypisie, ciągłość opieki medycznej. 5) Orientację na pacjenta:

118 118 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 oczekiwania pacjentów 13 Ocena jakości usług medycznych z punktu widzenia pacjenta to wypadkowa jego odczuć odnośnie do świadczonych usług medycznych 14. W przypadku pacjentów jest to zazwyczaj subiektywna ocena, na którą składają się: pułap oczekiwań, wymagań oraz stan emocjonalny, doświadczenia rodziny pacjenta i jego znajomych. 15 Ocena jakości opieki zdrowotnej oparta na jakości postrzeganej przez pacjentów zależy od punktu odniesienia. Jeśli na przykład pacjent ma niewielkie wymagania, łatwo ocenia jakość opieki jako wysoką. Od jakości postrzeganej (perceived quality) należy odróżnić jakość medyczną, rozumianą jako zgodność postępowania z ustalonymi zasadami i wytycznymi, ocenianą za pomocą mierników epidemiologicznych na przykład częstości powikłań po danej procedurze, liczby wykonywanych ponownych operacji, czy w przypadku długoterminowej opieki pomiarze wybranych wskaźników biochemicznych lub klinicznych PATH, Performance assessment Tool for Quality Improvement in Hospitals, World Health Organization 2007, 8-9, www. euro.who.int, za A. Czerw, U. Religioni, D. Olejniczak, Metody pomiaru oraz oceny jakości świadczonych usług w podmiotach leczniczych, Methods of service quality measurement and evaluation in medical entities, Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2), B. Nogalski, Rybicki J.M, Nowoczesne zarządzanie Zakładami Opieki Zdrowotnej, Towarzystwo Naukowe i Kierownictwo, Dom Organizatora, Toruń J. J. Kerssen, P.P. Groenewegen, H.J. Sixma, Comarison of patient evaluations of health care quality in relation to WHO measures of achievement in 12 European countries. Bull. WHO, No. 82, Krawczyńska A., Trzmielak D, Jakość usług medycznych. Przegląd Organizacji, nr 2, J. Michalak, Obiektywne i subiektywne mierniki jakości opieki zdrowotnej, Problemy Zarządzania, vol. 9, nr 3 (33), s

119 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ Tabela 1. Kryteria oceny usług medycznych Rodzaj usługi medycznej Kryteria oceny usługi medycznej Wizyta lekarza w domu Wizyta w ambulatorium Izby Przyjęć Badania i testy Przyjęcie do szpitala Leczenie Pielęgnowanie Zaplanowanie wypisu życzliwość i gotowość personelu medycznego, pierwsza ocena stanu zdrowia przez pielęgniarkę, adekwatność pomocy, wyjaśnienia, dobre warunki socjalne, przyjazny lekarz, trafna wstępna diagnoza i leczenie uprzejmi pracownicy, technicznie sprawna aparatura, pisemna i ustna informacja o wykonanych badaniach, właściwe testy, brak komplikacji wstępna informacja, dotrzymanie terminu przyjęcia, życzliwość wyjaśnienia i zrozumienie, skuteczność, adekwatność/konieczność zastosowanego określonego leczenia, brak komplikacji uprzejme pielęgniarki, zindywidualizowana opieka, właściwe rozpoznanie, zaplanowanie, wykonanie usługi medycznej, wystarczająca liczba pielęgniarek, brak komplikacji, incydentów odpowiedni termin wypisu (dzień i godzina), poinformowanie rodziny (bliskich osób), nauczenie samoopieki, zainicjowanie społecznego wsparcia Źródło: H. Lenartowicz, Zarządzanie jakością w pielęgniarstwie. Materiały dydaktyczne, Organizacja i Zarządzanie, Warszawa Kwestie związane z jakością w służbie zdrowia mają charakter międzynarodowy. Przyjmując amerykańskie standardy instytucja Połączonej Komisji Akredytacji Międzynarodowej (Joint Comission on Accreditation of Health Care Organizations JCAHO) wykonuje

120 120 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 audyty w szpitalach na różnych kontynentach, a międzynarodowe standardy sprecyzowane są tak, aby dotyczyły zasad zarządzania i opieki medycznej we wszystkich kulturach i cywilizacjach na świecie. Są to: dostęp do opieki medycznej i kontinuum leczenia po zakończeniu leczenia szpitalnego (standardy uwzględniają decyzje kwalifikacyjne, spełnienie indywidualnych potrzeb zdrowotnych, skierowanie do właściwych komórek i przekazanie właściwej jednostce opiekuńczej po zakończeniu leczenia); prawa pacjenta i rodziny (dotyczą oczekiwań kulturowych i duchowych pacjenta, uczą chorych i opiekunów jak podejmować wspólne decyzje odnośnie opieki nad chorymi oraz wzmacniają wartości etyczne); ocena stanu i potrzeb medycznych pacjenta (standardy dotyczą określenia stanu zdrowia fizycznego, psychicznego, położenia społecznego, historii choroby i potrzeb medycznych pacjenta dla zaprojektowania właściwego leczenia); opieka nad pacjentem (standardy dotyczą planowania opieki, monitorowania organizmu, modyfikacji terapii, planowania opieki po wypisie); edukacji pacjenta i rodziny (standardy dotyczą określenia potrzeb edukacyjnych pacjenta i bliskich, wartości kulturowe, uświadomienie potrzeb i sposobów dalszej pielęgnacji, edukację za pomocą pokazów, prezentacji elektronicznych, przez Internet); zarządzanie przez jakość i jej doskonalenie (tj. właściwe zaprojektowanie procesów klinicznych, zarządczych, monitoringu, analiza danych i korekty organizacyjne dla uzyskania spójnych procesów w organizacji, współpraca wszystkich pracowników administracji; prewencja i kontrola infekcji (standardy dotyczą przenoszenia chorób wśród pacjentów, personelu, osób współpracujących i odwiedzających); zarządzanie, przywództwo, kierowanie (definiowanie misji, wizji; zarządzanie obiektem i bezpieczeństwo

121 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ edukacja i rekrutacja personelu (standardy dotyczą rekrutacji i ewaluacji personelu, zabezpieczenia dokumentacji personelu leczącego); zarządzanie informacją (dobre zarządzanie informacją pozwala projektować systemy zarządzania, analizować i przesyłać dane, integrować sprawozdawczość. 17 W Europie w odniesieniu do szpitali stosuje się obecnie cztery podstawowe modele oceny: system wizytacji, model EFQM (Europejskiej Fundacji Zarządzania Jakością), SZJ według normy ISO 9001 oraz system akredytacji. W Niemczech organizowane są specjalne warsztaty dla menedżerów szpitali z zakresu wdrażania i doskonalenia systemów ISO. Systemy ISO są popularne w szpitalach np.: w Hiszpanii, Włoszech, Holandii, Słowacji, Czechach, Węgrzech czy Tajwanie i Malezji. 18 We Włoszech Szwecji, Finlandii i Holandii, od drugiej połowy lat 90 tych stosuje się akredytację. Do grona krajów prowadzących akredytację należy także Francja i Irlandia. 19 Ostatnio programy akredytacyjne wdrażane są na Dalekim Wschodzie w Japonii i Tajlandii. Pomiarami jakości świadczeń medycznych zajmują się organizacje o zasięgu międzynarodowym (International Society for Quality in Healt Care), powstają raporty w skali OECD i Unii Europejskiej na temat jakości w służbie zdrowia Joint Commission International Accreditation Standards for Hospitals First Edition JCAHO Department of Publications Oakbrook Terrace 18 J. Stępniewski, (red.), Organizacja i zarządzanie szpitalami, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloński, Kraków 2009, s A. Szetela, Zewnętrzne metody oceny jakości w ochronie zdrowia akredytacja i system zarządzania jakości według normy ISO 9001, 2008, Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 2 (37), s OECD Health Policy Studies, Improving Value in Health Care Measuring Quality, 2010 OECD, European Commission-Patient Safety and Quality of Health Care April 2010-report

122 122 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 OCENA JAKOŚCI ŚWIADCZEŃ MEDYCZNYCH W ŚWIETLE BADAŃ Liczne badania prowadzone za granicą świadczą, że pacjenci pozytywnie oceniają jakość usług dostarczanych im przez szpitale. Badania na losowo dobranej próbie 6000 pacjentów pięciu szpitali w St. Louis, USA, wykazały wysokie zadowolenie pacjentów z przebiegu leczenia, przyjęcia do szpitala, opieki pielęgniarskiej i sprawowanej przez lekarzy, umożliwienia kontaktu z rodziną i znajomymi, otoczenia szpitalnego i przebiegu wypisania ze szpitala. 21 Badania przeprowadzone w Bostonie na próbie 228 pacjentów wykazały, że 67% z nich oceniło opiekę w szpitalu jako znakomitą, a dalszych 27% jako dobrą. 22 Kolejne badanie hospitalizowanych pacjentów przeprowadzone w roku 2000 i 2002 w Helsinkach świadczy o wysokim poziomie zadowolenia z usług medycznych uzyskanych przez pacjentów 23. Ich oceny rożnych aspektów usług, mierzone w skali 5 punktowej, rozciągały się zarówno w 2000 r. jak i w 2002 r. od 4,1 pkt. do 4,6 pkt. Według raportu opublikowanego pod koniec 2007 roku przez Euro Health Consumer Indeks 2007 Report, dotyczącego oceny jakości usług medycznych świadczonych przez szpitale, Polacy, w odróżnieniu od mieszkańców Unii Europejskiej, zdecydowanie gorzej oceniają jakość tych usług. W Unii Europejskiej 71% badanych ocenia jakość świadczonych usług jako dobrą, podczas gdy w Polsce tylko 42%. Jednak w postrzeganiu jakości usług szpitalnych występują 21 K. Otani, R.S. Kurz, S.M. Barney, The impact of nursering care and other healthcare attributes on hospitalized patient satisfaction and behavioral intentions, J Health Manag 2004, S. Weingart, O. Pagovich, D. Sandos, Patient-reported quality on a medicine unit. Int J Qual Health Care 2006, , za M. Miller, P. Supranowicz, A. Gębska-Kuczerowska, J. Car, Ocena jakości usług medycznych przez pacjentów szpitali, Przegl Epidemiol. 2008, M. Kuisma, T. Maatta, T. Hakala, Customer satisfaction measurment in emergency medical services. Acad Emerg Med 2003, , za M. Miller, P. Supranowicz, A. Gębska- Kuczerowska, J. Car, Ocena jakości usług medycznych przez pacjentów szpitali, Przegl Epidemiol. 2008,

123 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ rozbieżności pomiędzy państwami członkowskimi. Dla przykładu w Belgii 93%, w Szwecji 35%, w Danii 31%, natomiast w Grecji 6%. Z informacji zamieszczonych w raportach dotyczących jakości w usługach medycznych wynika, iż: niejednoznaczna jest kwantyfikacja jakościowych elementów oceniających system opieki zdrowotnej w poszczególnych grupach krajów (USA vs. UE); problem doskonalenia opieki zdrowotnej w taki sposób, żeby wyrazić to mogły odpowiednie wskaźniki, jest problemem wszystkich gremiów zajmujących się jakością i zmianami w służbie zdrowia; doskonalenie jakości jest wszędzie postrzegane przez pryzmat zmian w jednostkach świadczących usługi opieki zdrowotnej bez względu na to, czy są to służby państwowe, czy jednostki prywatne; źródłem zmian musi być człowiek jako personel zarządzający i personel wykonawczy (lekarze, pielęgniarki, inny personel medyczny); 24 centralnym punktem zmian, zarządzania, tworzenia i doskonalenia jakości musi być pacjent. Według Marcinowicza i Grębowskiego, którzy dokonali przeglądu 39 publikacji, opartych na badaniach empirycznych przeprowadzonych w ostatnim piętnastoleciu, poziom usług medycznych w polskich placówkach jest coraz wyższy i lepiej oceniany przez pacjentów 25. Dotyczyło to opieki lekarskiej i pielęgniarskiej, warunków leczenia, przestrzegania praw pacjenta, informacji o stanie zdrowia, istocie choroby, sposobie leczenia i planowanych badań. Za najbardziej reprezentatywne uznaje się badania Huperta przeprowadzone na ogólnopolskiej próbie 890 pacjentów z 59 rożnych oddziałów szpitalny. 26 Znaczna większość respondentów (od 65% do ponad 24 Por. N.O.Graham: Quality Health Care theory, application and evolution, an Aspen Publication, 1995 Maryland US, r. II 25 L.Marcinowicz, R. Grębowski, Satysfakcja pacjentów w świetle polskich badań empirycznych próba wyjaśnienia zagadki wysokiego poziomu zadowolenia z opieki. Pol Merk Lek 2005, Z. Hupert, Jakość w opiece medycznej: koncepcja pomiaru, Lublin, Instytut Medycyny Wsi, 2003.

124 124 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec %) oceniła zdecydowanie pozytywnie wszystkie aspekty usług świadczonych przez szpital. Średni odsetek ocen zdecydowanie pozytywnych wynosił 77,0%. Jedynie od 2% do 7% pacjentów wybrało odpowiedzi negatywne (raczej negatywną bądź zdecydowanie negatywną), a średni odsetek w tym przypadku wynosił 4,5%. REKOMENDACJE DLA POLSKICH SZPITALI Rynek usług medycznych w Polsce staje się bardziej konkurencyjny, wzrasta znaczenie jakości oraz dostarczanych wartości. Placówki medyczne muszą zbudować lub umocnić swój wizerunek i zadbać, aby postrzegano je jako ośrodki dostarczające wartość na poziomie oczekiwanym przez pacjentów. Już teraz można stwierdzić, że stale wzrastające doświadczenie pacjentów będzie stawiać dostawców usług medycznych w trudniejszej sytuacji. Wiąże się to z oczekiwaniem wyższej jakości świadczonych usług, obsługi na wysokim poziomie. Pacjenci dzięki ciągłemu rozwojowi technik informacyjnych, dysponują coraz większą ilością informacji na temat alternatyw wyboru, co wiąże się z możliwością lepszego porównania placówek i ich ofert. Warto zatem skorzystać z doświadczenia innych krajów, w których świadczeniodawcy konkurując o pacjenta, wprowadzają zarówno coraz bardziej efektywne narzędzia oceny poziomu jakości usług medycznych, jak i nowe systemy zarządzania. Szczególnie cenne mogą być doświadczenia amerykańskich i europejskich szpitali w dziedzinie wdrażania TQM ów. Jasno z nich wynika, że wysiłek na rzecz jakości powinien być skoordynowanym wysiłkiem zbiorowym całego szpitala, gdyż chodzi o to, aby wypracować w każdej placówce służby zdrowia podejście jakościowe w zarządzaniu, tj. aby osiągać wyznaczone cele poprzez nastawienie się na jakość świadczonych usług. Świadome zarządzanie nastawione na wyniki jakościowe jest procesem tworzenia jakości, jakościowym zarządzaniem. 27 Proces ten musi być wspierany przez ustalanie standardów akredytacji. Oznacza to, 27 L. Pawlik Sobecka, B. Wasicionek, J. Skalik, I. Choroszy Król, M. Biernat, Total Quality Management jako program zarządzania przez jakość w opiece zdrowotnej szanse i bariery w kontekście przemian w ochronie zdrowia

125 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ że zakłady opieki zdrowotnej dążąc do wysokiego poziomu jakości, powinny stosować standardy jakości, a ich doskonalenie musi stać się świadomym procesem w każdej jednostce służby zdrowia, być przedmiotem planowania, szkolenia personelu i zarządzających w tej dziedzinie, przedmiotem doradztwa zewnętrznego, wdrożenia planów i ich oceny oraz zmiany. W polskich warunkach założenia polityki projakościowej realizowanej w szpitalach amerykańskich i europejskich mogą być zestawem reguł będących punktem wyjścia transformacji placówek służby zdrowia w kierunku ich przystosowania do lepszego przewidywania i zaspokajania potrzeb pacjentów. Zalecenia dla szpitali są następujące: 1) Należy jasno sformułować wizję i cele szpitali, odpowiadające sytuacji w służbie zdrowia, zgodne z potrzebami pacjentów i pozycją szpitala na rynku lokalnym. Ważne jest, aby każdy pracownik utożsamiał się z wizją i celami i dążył do ich realizacji. 2) Należy zweryfikować normy postępowania tak aby były przydatne w kontekście rozwoju wiedzy medycznej, postępu technicznego i oczekiwań pacjentów. 3) Należy udoskonalić systemy kontroli weryfikujące poprawność i jakość wykonywanych usług i przestrzegać stosowania sankcji w przypadku popełnienia błędów. 4) Należy opanować system samooceny co da możliwość nie tylko uświadomienia sobie własnej pozycji, ale budowania pomysłu na konkurowanie (w miarę rozwoju i postępujących reform w służbie zdrowia konkurencja będzie miała coraz większe znaczenie przyczynia się także do tego swobodny wybór lekarza, gabinetu czy szpitala), podjęcia działań naprawczych i doskonalących jednostkę i jej funkcjonowanie. 5) Niezbędne jest kształtowanie odpowiednich relacji z otoczeniem szpitala: płatnikiem, firmami farmaceutycznymi, cateringowymi, pralniami itp. Współpraca powinna mieć na celu zapewnienie możliwie wysokiej jakości dostarczanych produktów. 6) Należy dążyć do usprawniania i poprawy skuteczności procedur,co prowadzi do obniżki kosztów.

126 126 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec ) Konieczne jest stworzenie wspólnej platformy porównania jakości zarządzania w poszczególnych jednostkach i dyskusja jak ulepszyć zarządzanie. 8) Należy usprawnić funkcjonowanie jednostek służby zdrowia pod kątem obsługi klienta, stanowienia prawa, poprzez nabyte doświadczenia i możliwości współpracy z innymi jednostkami. 9) Należy stosować system motywacji zachęcający pracowników do proponowania innowacji w organizacji pracy i usprawnień dotyczących stanowisk pracy. 10) Należy dążyć do stworzenia systemu skutecznego współdziałania różnych grup zawodowych w celu lepszego poznania faktycznym stanu zdrowia pacjenta i jego potrzeb. 11) Należy zapewnić szkolenia zawodowe, umożliwić samokształcenie pracowników w ramach zespołów, udział w konferencjach i sympozjach. BIBLIOGRAFIA 1. Borowski P., Stawicka M., Nojszewska E., (red.) Kierunki zmian w gospodarce opartej na wiedzy, Oficyna Wydawniczo Poligraficzna,,Adam, Warszawa Budgol M., Zarządzanie jakością w urzędach administracji publicznej, Difin, Warszawa Common Assesment Framework pour un service publique de qualite publ. Chancellierie Federale de l`autriche oraz IEAP, Engel Ch., Common Assessment Framework the state of affairs; Eipascope 1/ Graham N.O., Quality Health Care theory, application and evolution; an Aspen Publication; 1995 Maryland US, r.ii 6. Hamrol A., Mantura W., Zarządzanie jakością-teoria i praktyka. PWN Warszawa Jossey-Bass, From Management to Leadership Practical Strategies for Health Core Leaders Willey and Sons, San Francisco Łańcucki J., (red), Podstawy kompletnego zarządzania jakością TQM, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001

127 Małgorzata Stawicka JAKOŚĆ ŚWIADCZEŃ Materiały konferencyjne z VII Sympozjum Jakość w Opiece Zdrowotnej Mazowieckie Forum Dyskusyjne, czerwca 2008 r., Maków Mazowiecki 10. Mudie P., Cottam A., Usługi-zarzadzanie i marketing, PWN, Warszawa Muhleman A.P, Oakland J.S., Lockyer K.G., Zarządzanie-produkcja i usługi. PWN Nojszewska E., Stawicka M., Konkurencyjność szpitali w Polsce, [w:] Nojszewska E., (red.) Kierunki rozwoju systemu ochrony zdrowia w Polsce, SGH, Warszawa Program Akredytacji Szpitali. Zestaw Standardów, Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia, Kraków Smid W., Leksykon menedżera, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków Sultz H.A, Young K.M., Health Care USA Understanding Its Organization and Delivery, Aspen Publisher, Gaithersburg Maryland Wspólna Metoda Oceny, Doskonalenie organizacji poprzez samoocenę, publikacja Europejskiego Funduszu Społecznego, Warszawa 2008

128

129 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE POŚREDNICH WSKAŹNIKÓW KWESTII ZDROWIA W POLSCE SPATIAL VARIATION OF INDIRECT INDICATORS OF HEALTH IN POLAND Streszczenie: W artykule przedstawiono przestrzenne zróżnicowanie pośrednich wskaźników kwestii zdrowia w Polsce w 2012 roku. Do oceny syntetycznego zróżnicowania stanu i dostępności służby zdrowia wykorzystano metodę wzorcową Hellwiga. Następnie pogrupowano regiony do czterech klas, uwzględniając wartość syntetyczną obliczonego wskaźnika. Zmienne diagnostyczne wykorzystane w zestawieniach informowały o dostępności infrastrukturalnej oraz osobowej podmiotów służby zdrowia w regionie. Wyniki badań wskazały wyraźnie najlepszą sytuację województwa mazowieckiego, które zdecydowanie wyróżniało się na tle pozostałych. Wyraźnie najgorszą sytuację w tym aspekcie zaobserwowano w województwach opolskim i świętokrzyskim, których wartość syntetyczna jest niekiedy kilkanaście razy niższa od wiodącego Mazowsza. Wyniki badania wskazują ponadto na częściowo spodziewany podział województw na regiony relatywnie zamożne i dobrze rozwinięte (które cechują się wysoką wartością wskaźnika) oraz regiony borykające się z szeregiem trudności społeczno-gospodarczych (cechujące się niską wartością tegoż wskaźnika). Summary: The article presents the spatial variation of indirect indicators of health in Poland in To assess the synthetic differentiation status and availability of health services was used cluster method. Then, the regions are grouped into four classes, taking into account the value of the synthetic indicator calculated. Diagnostic

130 130 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 variables used in statements reported on the availability of infrastructure and personal health care entities in the region. The results showed clearly the best situation of mazowieckie voivodship, which definitely stood out from the others. Clearly the worst situation in this respect has been observed in opolskie and świętokrzyskie voivodships, where synthetic value is sometimes several times lower than the leader (mazowieckie). The survey results also point to a partially expected distribution of voivodships in the regions of relatively wealthy and well-developed (which are characterized by a high value ratio) and regions struggling with a number of socio-economic difficulties ( characterized by a low value of this index ). Słowa kluczowe: kwestia społeczna, kwestia zdrowia, wskaźniki pośrednie, regionalne zróżnicowanie, Keywords: social issue, health issue, indirect indicators, regional divergence W dobie systematycznego postępu społeczno-gospodarczego oraz zmieniającej się rzeczywistości stale wzrasta zainteresowanie takimi kategoriami jak poziom życia, jakość życia czy dobrobyt. Jest to konsekwencją podniesienia warunków życia społeczeństw do rangi poważnego problemu społecznego. Troska o wysoki stopień zaspokojenia potrzeb społeczeństw znajduje się w orbicie zainteresowań ekonomistów, socjologów czy innych praktyków życia społeczno-gospodarczego. Wynika to ponadto z faktu, że badacze tych zjawisk w XX i XXI wieku główny nacisk kładą nie tyle na analizę wzrostu gospodarczego sensu stricte, co bardziej na efekty tegoż wzrostu w ujęciu gospodarczym i społecznym. Podnoszenie tych kwestii jest związane z narastającą koniecznością uwzględnienia ocen obiektywnych i subiektywnych świadczących o dobrobycie i satysfakcji poszczególnych jednostek czy grup społecznych. W toku ewolucji 1 pojęć przyjmuje się obecnie, 1 * Katedra Polityki Społecznej i Ubezpieczeń, UWM w Olsztynie, Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/N/HS4/03223 L. Zienkowski (1979, s. 63) twierdził,

131 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE że poziom życia to poziom zaspokojenia potrzeb w jednostce czasu następujący jako rezultat dóbr, usług i warunków życia, którymi cieszy się ludność w tej jednostce czasu 2, zaś zakres treści jakości życia jest bardzo duży; od rozumienia jej jako dobrobytu czy konsumpcji aż po niekwantyfikowane stany osobistego zadowolenia, satysfakcji czy wręcz szczęścia, płynące właśnie z konsumpcji, korzystania ze środowiska przyrodniczego, dobrego stanu zdrowia, pomyślności w życiu, pozycji społecznej itp. 3 Takie rozróżnienie wymaga w konsekwencji przyjęcia odmiennych koncepcji badawczych. Do badania poziomu życia stosuje się przede wszystkim analizę ilościową i takież metody, podczas gdy przy zgłębianiu problematyki jakości życia wykorzystuje się głównie metody jakościowe. Warto zauważyć, że zagadnienia związane ze zdrowiem i kondycją zdrowotną obywateli znajdują się w kręgu zainteresowań że pojęcia jakości życia i poziomu życia można stosować zamiennie. Szczegółowe zestawienie rozważań nad definiowaniem poziomu życia znaleźć można w pracy A. Zeliaś (red.), Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym. Wyd. AE Katowice, Katowice, 2000, s Ewolucja definicji jakości życia dostępna jest w Klimańska K., Chronologiczny przegląd wybranych poglądów dotyczących kategorii jakości życia, [w:] Zieliński Z., Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne. Wyd. Wyższej Szkoły Handlowej w Kielcach, Obecnie w ramach ekonomii dobrobytu uznanie zdobywa analizowanie poziomu i jakości życia w ramach jednej kategorii dobrostan (wellbeing). W ramach niej funkcjonują wówczas subjective wellbeing oraz objective wellbeing. Zob. m.in. Diener, E., Seligman, M. E. P. (2006). Measure for measure: The case for a national well-being index. Science and Spirit, 17, Kahneman, D., Krueger, A.B., Schkade, D., Schwarz, N., Stone, A. (2004). Toward National Well-Being Accounts. The American Economic Review, 94, Kammann, R. The Analysis and Measurement of Happiness as a Sense of Well-Being, Social Indicators Research, 15(2) (1984) p , Stevenson B. &Wolfers J. Economic Growth and Subjective Well-Being: Reassessing the Easterlin Paradox Brookings Papers on Economic Activity Vol. 2008,, pp Diener E., Diener C., Diener M Factors predicting the subjective well-being of nations, Journal of Personality and Social Psychology, Vol 69(5), (1995), , Diener E. Ryan, K. Subjective well-being: a general overview South African Journal of Psychology; 2009, Vol. 39 Issue 4, p 391. Wartym uwagi jest także New Economy Foudation (NEF) ze swoimi pracami. Por. org/learn/what-is-well-being.html [dostęp g: 23:00] oraz nationalaccountsofwellbeing.org/engage/survey/view/1 [dostęp g: 23:00] 2 Drewnowski J., Scott W., The Level of Living Index, UNRISD, Report nr 4, Genewa C. Bywalec, Wzrost gospodarczy a poziom życia społeczeństwa polskiego, Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa, 1991

132 132 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 badaczy koncentrujących się tak na poziomie, jak i jakości życia 4. W ramach pierwszej grupy wykorzystuje się przede wszystkim analizę wskaźnikową i metody ilościowe, w ramach drugiej zaś przede wszystkim badania ankietowe. Problematyka zdrowia jest analizowana na wielu płaszczyznach 5. Ze szczególną atencją podchodzą do niej ekonomiści i politycy społeczni, bowiem zagadnienia z tego zakresu wypełniają znamiona kwestii społecznej podstawowej kategorii pojęciowej polityki społecznej, w myśl której kwestia społeczna to problem społeczny o najwyższym stopniu dotkliwości, generujący sytuacje krytyczne w życiu jednostek i całych zbiorowości, a zarazem powodujący głębokie zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa 6 Kwestia zdrowia zatem jest jednym z podstawowych problemów współczesnego społeczeństwa. Kwestia zdrowia w naukach społecznych oparta jest przede wszystkim na analizie wskaźnikowej. W toku prac nad pogłębionymi badaniami tej kwestii wypracowano system wskaźników 7, które w praktyce wypełniają znamiona wskaźników bezpośrednich i pośrednich. Bezpośrednie wskaźniki rozpatrywane 4 Lęcznar M., Taksonomiczna analiza regionalnego zróżnicowania infrastruktury społecznej w Polsce, Zeszyty Naukowe UR w Rzeszowie, Zeszyt nr 12/2008, s , Łyszczarz B., Taksonomiczna analiza zróżnicowania sytuacji zdrowotnej w Polsce, Zeszyty Naukowe UR w Rzeszowie, Zeszyt nr 18/2011, s Na analizie kwestii zdrowia zasadza się wiele współczesnych wskaźników poziomu życia i jakości życia. Zaliczyć do nich można m.in. HDI (Human Development Index) czy QoL (Quality of Life Index) opracowany przez E. Diener a w 1994 roku. W badaniach poziomu życia infrastrukturę społeczną uwzględniał także zespół A. Zeliasia. Szerzej zob. E. Diener, A value based index of measuring national Quality of Life. Social Indicators Research, 1995, Vol 36, Issue 2, pp , Zeliaś A. (red.) Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PWE, Warszawa (2004); 6 Danecki J., Rysz-Kowalczyk B., Kwestie społeczne i krytyczne sytuacje życiowe u progu lat dziewięćdziesiątych. Wyd. IPS Podstawowym problemem wielu współczesnych kwestii społecznych jest brak jednego porównywalnego, powszechnie akceptowalnego i reprezentatywnego wskaźnika danej kwestii. Taki stan rzeczy implikuje z kolei mnogość podejść i wielość wskaźników wykorzystywanych w analizach. Utrudnia to przede wszystkim porównania grup społecznych czy porównania międzynarodowe.

133 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE są w kategoriach pozytywnych (np. przeciętne trwanie życia, HLY 8, QALY 9 ) oraz negatywnych (biomedyczne mierniki chorób i zgonów, m.in. śmiertelność niemowląt na 1000 urodzeń żywych, zgony z powodów nowotworów itp.). Wskaźniki pośrednie opisują środowisko życia i zachowanie ludności, a także funkcjonowanie służby zdrowia (m.in. wskaźniki dotyczące infrastruktury służby zdrowia) 10. Choć obecnie jakość życia stale się poprawia, z każdym kolejnym raportem podkreśla się także wzrost nierówności w stanie zdrowia mieszkańców regionów czy państw. Jest to w głównej mierze uzależnione od poziomu osiąganych dochodów, bezpieczeństwa, warunków mieszkaniowych, poziomu wykształcenia, możliwości i warunków zatrudnienia, jak również dostępu do odpowiednich świadczeń i ochrony socjalnej 11. Monitorowanie wskaźników społecznych przy obecnym spowolnieniu gospodarczym oraz przybierających na sile negatywnych jego efektach jest szczególnie istotne w ujęciu regionalnym. Porządkowanie regionów o podobnej specyfice czy dysponowanie wiedzą na temat diagnozy stanu zdrowia społeczeństw oraz jego determinant umożliwić może chociażby efektywne gospodarowanie publicznymi środkami jak i skuteczne pozyskiwanie środków unijnych w celu próby wyrównywania różnic regionalnych 12. Wydaje się przy 8 HLY (healthy Life Years) wskaźnik lat przeżytych w zdrowiu, swoiste rozwinięcie wskaźnika oczekiwanej długości życia (LE life expectancy), sugerowany przez Unię Europejską syntetyczny wskaźnik sytuacji zdrowotnej ludności, por. gov.pl/przeglad_epimed/62-4/624_14.pdf [dostęp: , g. 22:00] 9 QALY (quality-adjusted life year) wskaźnik obrazujący zyskaną liczbę lat dzięki interwencji medycznej oraz jakość takiego życia. por. Folland S., Goodman A.C., Stano M., The Economic of Health and Health Care, Wolters Kluwer Business 2013, s. 156 i następne. 10 Zob. Hrynkiewicz J., Mierniki i wskaźniki ochrony zdrowia, Wyd. ISP Warszawa 2001, s. 35 i nast. 11 Szerzej zob. Jakab Z. Public Health Situation in the EU who.int/ data/assets/pdf_file/0012/140052/pres_public_health_situation_jakab.pdf [dostęp , g. 22:00], Społeczne nierówności w zdrowiu w Polsce, 2012, mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/raportspolnierownosci_ pdf [dostęp , g: 22:00] 12 przeznaczone_na_modernizacje_szpitala_badz_przychodni.aspx [dostęp , g. 22:00]

134 134 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 tym, że agregacja danych na poziomie NTS 2 nieco upraszcza analizę. Nie wyklucza to jednak celowości takich zestawień. Badania takie można traktować jako przyczynek do dalszych pogłębionych analiz i to na różnych płaszczyznach. Uwzględniając powyższe rozważania celem niniejszego opracowania jest analiza zróżnicowanych przestrzennie pośrednich wskaźników kwestii zdrowia z wykorzystaniem analizy wielowymiarowej. Do określenia syntetycznego zróżnicowania infrastruktury służby zdrowia posłużono się metodą wzorcową Hellwiga. Następnie, pogrupowano regiony do czterech klas, uwzględniających wartość syntetyczną obliczonego wskaźnika. DOBÓR ZMIENNYCH DIAGNOSTYCZNYCH Analizę infrastruktury służby zdrowia oparto na wskaźnikach powszechnie stosowanych w tego typu badaniach 13 : liczbę pracowników służby zdrowia oraz dostępność infrastrukturalna. Podejmując próbę budowy syntetycznego miernika, który będzie opisywał pośrednie wskaźniki służby zdrowia, przystąpiono do pierwszego etapu badania taksonomicznego, czyli wyboru cech diagnostycznych. Należy podkreślić, iż jest to najbardziej subiektywny etap badania, ponieważ wymaga on od badacza takiego doboru cech, które będą jak najlepiej charakteryzować analizowane zjawisko. Dobór zmiennych diagnostycznych do obliczenia wskaźnika syntetycznego opierał się zatem na kryteriach merytorycznych oraz formalno-statystycznych. Zmienne wstępnie zakwalifikowane do badania cechowały się 14 : powszechnym uznaniem, wysoką wartością merytoryczną, mierzalnością, dostępnością danych liczbowych, stosunkowo wysoką jakością i były wynikiem przeglądu literatury przedmiotu. Zmienne zrelatywizowano względem liczby mieszkańców, aby zredukować wpływ wielkości regionu na uzyskane 13 World Health Statics Indicator Compendium, WHO, Genewa 2012, who.int/whosis/whostat2006numberofhealthworkers.pdf [dostęp , g. 22:00] 14 A. Zeliaś, Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym.wyd. AE w Krakowie, Kraków 2000, s

135 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE wartości zmiennych. Listę zmiennych wybranych do badań przedstawia tabela 1. Tabela 1. Lista zmiennych wybranych do analizy Lp. Zmienna Charakter zmiennej 1 Pielęgniarki na ludności Stymulanta 2 Lekarze na ludności Stymulanta 3 Położne na ludności Stymulanta 4 Ludność na 1 aptekę Destymulanta 5 Ludność na 1 łóżko szpitalne Destymulanta 6 Placówki podstawowej opieki ambulatoryjnej Stymulanta na ludności 7 Liczba łóżek w hospicjum na ludności Stymulanta 8 Liczba łózek w uzdrowiskach na ludności Stymulanta Uwzględniając powyższe kryteria ze zbioru zmiennych do badania włączono jedynie te zmienne, które cechowały się dostateczną zmiennością przestrzenną, mierzoną wskaźnikiem zmienności (V>10%), a także nie były nadmiernie skorelowane ze sobą. Początkowo rozpatrywano 8 zmiennych, jednak po przeprowadzeniu testów formalno-statystycznych w ostateczności zdecydowano się na 4 cechy diagnostyczne. Lista zmiennych wykorzystanych do analizy została zaprezentowana w tabeli 2. Tabela 2. Lista zmiennych wykorzystanych do analizy Lp. Zmienna Charakter zmiennej 3 Położne na ludności Stymulanta 2 Lekarze na ludności Stymulanta 6 Placówki podstawowej opieki ambulatoryjnej Stymulanta na ludności 7 Liczba łóżek w hospicjum na ludności Stymulanta Próba badawcza obejmowała dane statystyczne związane ze służbą zdrowia wśród 16 województw w Polsce (tab. 3). Przyjęte do analizy wskaźniki są mierzalne oraz wiarygodne, ponieważ dane zaczerpnięto z oficjalnych publikacji GUS (Bank Danych Lokalnych), zawartych w dziale Ochrona zdrowia i opieka społeczna. Analiza

136 136 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 została przeprowadzona dla roku 2012 z uwagi na dostępność kompletnych danych. Tabela 3. Lista zmiennych wykorzystanych do analizy Województwo X1 X2 X3 X4 ŁÓDZKIE MAZOWIECKIE MAŁOPOLSKIE ŚLĄSKIE LUBELSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE LUBUSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE DOLNOŚLĄSKIE OPOLSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE Źródło: Opracowanie własne. Objaśnienia: X1 położne na ludności, X2 lekarze na ludności, X3 placówki ambulatoryjne na ludności, X4 liczba łóżek w hospicjach na ludności. Zaproponowany zestaw cech diagnostycznych obejmuje zmienne opisujące liczbę pracowników służby zdrowia dostępnych dla pacjenta jak i infrastrukturę służby zdrowia. Dobór zmiennych z pierwszego zakresu wynikał przede wszystkim z analizy wskaźnikowej przedstawicieli zawodów medycznych w ujęciu wojewódzkim. Do katalogu zmiennych zaliczono zatem liczbę położnych oraz liczbę lekarzy w przeliczeniu na ludności. Jak już wspomniano, takie zrelatywizowanie ustrzec miało przed prostym przełożeniem populacji pracowników służby zdrowia determinowanej chociażby powierzchnią czy wielkością populacji. Zauważyć przy

137 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE tym wypada, że wszystkie zmienne z tego zakresu miały charakter stymulant (zmiennych, które wraz ze wzrostem swoich wartości informują o coraz lepszej sytuacji w swoim zakresie). Do cech diagnostycznych charakteryzujących dostępność i wyposażenie placówek służby zdrowia zaliczono natomiast wskaźniki świadczące o dostępności placówek podstawowej opieki ambulatoryjnej oraz liczby łóżek w hospicjach w przeliczeniu na ludności. Finalnie w tej grupie również nie znalazły się zmienne, które stanowiłyby destymulantę pośrednich wskaźników kwestii zdrowia (gdy większe wartości tych cech wskazują na coraz trudniejszy do nich dostęp). TAKSONOMICZNA ANALIZA PRZESTRZENNEGO ZRÓŻNICOWANIA POŚREDNICH WSKAŹNIKÓW KWESTII ZDROWIA Do oceny przestrzennego zróżnicowania pośrednich wskaźników kwestii zdrowia wykorzystano tzw. syntetyczny wskaźnik rozwoju, który pozwala w przystępny sposób (tj. przy pomocy jednej wartości liczbowej) zilustrować kwestię zdrowia, obejmującą wiele kategorii społeczno-ekonomicznych. Odbywa się to dzięki transformacji wielowymiarowego zbioru zmiennych do jednej wartości liczbowej najczęściej z określonego przedziału. Następnie, dzięki uporządkowaniu uzyskanych wartości liczbowych, można określić sytuację poszczególnych obszarów względem siebie. Ostatnim etapem analizy jest klasyfikacja regionów do czterech grup z wykorzystaniem obliczonego wskaźnika poziomu rozwoju, a także podstawowych miar statystycznych. Po wyborze cech diagnostycznych, określających pracowników, dostępność oraz wyposażenie placówek służby zdrowia badanych województw, przystąpiono do kolejnego etapu badania, którym był proces unitaryzacji 15. Umożliwił on sprowadzenie zmiennych (czę- 15 O porównywalności zmiennych, w tym o unitaryzacji ciekawie pisze J.M. Nazarczuk, Potencjał rozwojowy a aktywność inwestycyjna województw i podregionów Polski, Wyd. UWM w Olsztynie, 2013, s

138 138 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 sto o różnych jednostkach) do porównywalności (w tym przypadku do wartości z przedziału od 0 do 1), przy pomocy następującej formuły: gdzie: unitaryzowana wartość j-tej zmiennej dla i-tego obiektu, wartość j-tej zmiennej dla i-tego obiektu. Następnie dokonano oceny charakteru każdej ze zmiennych włączonych do badania. Proces ten polega na identyfikacji stymulant oraz destymulant. W przypadku tych ostatnich, konieczny jest proces stymulacji, tj. przekształcenie destymulant w stymulanty, tak aby kierunek oddziaływania wszystkich zmiennych był ujednolicony i większe wartości otrzymanego wskaźnika syntetycznego informowały o większej dostępności zarówno placówek służby zdrowia jak i ich pracowników. W tym celu posłużono się poniższą formułą stymulacyjną 16 : gdzie: j zmienna, i obiekt badania (region), a, b stałe przyjmowane arbitralnie: b = 1, a =, wartość j-tej destymulanty w i-tym obiekcie. 16 M. Walesiak, Uogólniona miara odległości w statystycznej analizie wielowymiarowej, Wyd. AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław, 2006, s.18

139 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE Kolejnym etapem analizy było wyłonienie współrzędnych obiektu wzorcowego, składającego się z najkorzystniejszych wartości poszczególnych zmiennych obserwowanych w poszczególnych województwach: Następnie, obliczono odległości poszczególnych województw od wzorca stosując metrykę euklidesową następującej postaci 17 : m 2 i0 = ( zij z0 j ) j= 1 d gdzie: d i0 odległość obiektu od wzorca z ij wartość znormalizowanej zmiennej j dla i-tego obiektu z 0j współrzędne obiektu wzorcowego dla j-tej zmiennej Przedostatnim etapem badania było wyznaczenie wartości wskaźnika syntetycznego, który posłużył do uszeregowania województw pod względem zidentyfikowanej sytuacji na rynku pracy. W obliczeniach wykorzystano następujące wzory 18 : n di0 1 si= 1, d 0 = d 0 + 2S( d0), d 0 = gdzie: d0 n i= 1 S i miara syntetycznego rozwoju, d i 0 n, 1 S( d ) = ( d i 0 d n 2 0 0) i= 1 d i0 odległość obiektu od wzorca, 17 T. Panek, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH w Warszawie, Warszawa, 2009, s Ibidem

140 140 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec średnia arytmetyczna d 0, S(d 0 ) odchylenie standardowe d 0 Ostatnim etapem analizy, po uprzednim uporządkowaniu województw pod względem obserwowanej sytuacji na rynku pracy, była klasyfikacja poszczególnych regionów do czterech skupień, uzależniona od osiągniętego wskaźnika syntetycznego. Klasyfikację sporządzono zgodnie z następującymi przedziałami: gdzie: w i wskaźnik syntetyczny, Klasa 1: w [ w + ], i s w,1 Klasa 2: w [ w w + ),, i s w Klasa 3: w [ w s w) i w,, Klasa 4: w [, w ) i 0 s w. w - wartość średnia wskaźnika syntetycznego, sw - odchylenie standardowe wskaźnika syntetycznego. Na podstawie wybranych zmiennych przeprowadzono analizę pośrednich wskaźników kwestii zdrowia z wykorzystaniem metody Hellwiga. Uzyskane wartości syntetyczne miernika rozwoju pozwoliły na liniowe uporządkowanie województw pod względem nasilenia badanego zjawiska. W tabeli 4 zamieszczono ranking województw ze względu na obserwowaną sytuację w zakresie

141 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE zaspokajania potrzeb kulturalnych w Polsce oraz klasyfikację regionów do czterech skupień. Tabela 4. Ranking województw na podstawie wskaźnika syntetycznego Lp. Województwo Wartość wskaźnika Klasa 1 Mazowieckie 0, Podlaskie 0, Małopolskie 0, Dolnośląskie 0, Śląskie 0, Lubelskie 0, Łódzkie 0, Wielkopolskie 0, Podkarpackie 0, Pomorskie 0, Zachodniopomorskie 0, Warmińsko-mazurskie 0, Lubuskie 0, Kujawsko-pomorskie 0, Opolskie 0, Świętokrzyskie 0,058 4 Źródło: Opracowanie własne. Klasyfikacja taka pozwoliła zidentyfikować obszary o zróżnicowanej sytuacji w tym zakresie. Do pierwszej (najlepszej) grupy włączono województwa posiadające wartość syntetyczną powyżej 0,523, tj. wyłącznie mazowieckie. Do grupy drugiej (ponadprzeciętnej) zaliczono regiony z wartościami syntetycznymi z przedziału od 0,345 do 0,522, czyli: podlaskie, małopolskie, dolnośląskie, śląskie, lubelskie, łódzkie oraz wielkopolskie. W ramach trzeciego skupienia agregującego województwa o poniżej przeciętnej sytuacji związanej z pośrednimi wskaźnikami kwestii zdrowia (wartości syntetyczne z przedziału od 0,167 do 0,344) włączono: podkarpackie, pomorskie, zachodniopomorskie, a także warmińsko-mazurskie. W ostatnim skupieniu z wartościami syntetycznymi poniżej

142 142 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec ,166 znalazły się województwa: lubuskie, kujawsko-pomorskie, opolskie i świętokrzyskie. Z przeprowadzonej analizy wynika, że województwo mazowieckie zdecydowanie wyprzedza pozostałe regiony kraju pod względem dostępności pracowników służby zdrowia, jak i samej infrastruktury. Jest to szczególnie widoczne przy wojewódzkim zróżnicowaniu liczebności łóżek w hospicjach. Wiodące pozycje, na których Mazowsze się znajduje (dotyczy to także liczby lekarzy) zostały osiągnięte pomimo zrelatywizowania wyników bezwzględnych o liczbę ludności. Wynik ten w pewien sposób wpisuje się w ogólnokrajowy trend, traktujący województwo mazowieckie jako najlepsze miejsce do życia, biorąc pod uwagę kondycję społeczno-gospodarczą regionu. Ma to swoje odzwierciedlenie w stałym napływie ludności, szczególnie w stolicy kraju. Przy obecnych tendencjach nie wydaje się możliwe, aby w zestawieniu wskaźnika syntetycznego sytuacja taka miałaby ulec zmianie. Mazowsze ze swoją pozycją wydaje się klasą samą w sobie i jego pozycja jest raczej niezagrożona. W drugiej grupie województw zauważalny jest wyraźny podział na dwie grupy. Pierwsza grupa różni się od siebie nieznacznie (tab.4), a jej wyniki oscylują w górnych granicach klasy, co przy nieznacznej poprawie sytuacji w którymkolwiek zakresie umożliwiałoby prawdopodobnie awans do pierwszej grupy skupień. Co ciekawe, dotyczy to szczególnie województwa podlaskiego 19, które zaliczane jest do tzw. ściany wschodniej (Polski B). Wschodnie województwa Polski borykają się różnymi problemami, czego egzemplifikacją jest choćby niski poziom PKB per capita czy wysokie bezrobocie. Biorąc pod uwagę pośrednie wskaźniki kwestii zdrowia podlaskie prezentuje się nad wyraz korzystnie. Pozostałą część drugiej grupy województw stanowią najbardziej zamożne, relatywnie dobrze rozwinięte województwa, z czołowymi ośrodkami miejskim kraju, jak chociażby Łódź, Poznań, Wrocław czy Kraków. Ich pozycje w końcowym rankingu windują przede wszystkim wskaźniki dotyczące liczby pracowników służby 19 Szczegółowa analiza tego zagadnienia zob. uw.gov.pl/informacje+ wydzialow/polityka+spoleczna/informacje+wydzialu/ Ochrona+zdrowia/Oceny+i+analizy.htm [dostęp , g. 13:00]

143 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE zdrowia. W przypadku m.in. Łodzi i Poznania należą do najwyższych w kraju. W trzeciej grupie województw znajdują się cztery regiony Polski. Szczególnie zastanawiająca jest obecność wśród nich województwa pomorskiego. Jest to prawdopodobnie konsekwencja uśrednionej analizy na poziomie NTS 2. Wydaje się, że samo trójmiasto legitymuje się relatywnie korzystnymi wskaźnikami w tym zakresie 20. Wymóg uśrednienia wyników sytuuje jednak ten obszar stosunkowo nisko w hierarchii województw. W czwartej grupie województw znalazły się województwa relatywnie małe powierzchniowo jak i liczebnie. Szczególnie niekorzystna sytuacja charakteryzuje województwa opolskie i świętokrzyskie, których syntetyczny wskaźnik zdecydowanie odbiega od pozostałych regionów kraju. Wynik ten jest jednocześnie kilkanaście razy gorszy od najlepszego w tym zestawieniu mazowieckiego. Jest to efektem najniższych wskaźników dotyczących dostępności pracowników służby zdrowia jak i samych placówek. Każda ze zmiennych uwzględnionych w analizie przyjmuje najniższe wartości (tab.3) właśnie na Opolszczyźnie oraz świętokrzyskiem. Wartości zmiennych wybranych do analizy nastręczają z pewnością trudności mieszkańców tych obszarów. Nieznacznie tylko lepiej prezentują się w tym względzie województwa lubuskie oraz kujawsko-pomorskie. ZAKOŃCZENIE Należy podkreślić, że pośrednie wskaźniki kwestii zdrowia są silnie zróżnicowane przestrzennie. Zróżnicowanie to wynika w dużej mierze ze specyfiki regionu, jego struktury a przede wszystkim poziomu rozwoju. Dlatego też celem przeprowadzonej analizy było wskazanie zróżnicowanej dostępności infrastruktury służby zdrowia i jej pracowników w Polsce w 2012 r. W tym celu autor posłużył się metodą taksonomiczną. Ponadto, w dalszym etapie analizy regiony sklasyfikowano do czterech grup, uwzględniających wartość syntetyczną obliczonego wskaźnika Zdrowia.pdf [dostęp , g. 13:00]

144 144 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Analiza szeregu zmiennych z wykorzystaniem metody Hellwiga doprowadziła do wniosku, zgodnie z którym najkorzystniejsza sytuacja w tym zakresie w 2012 r. była obserwowana w województwie mazowieckim. Cechowała się ona relatywnie wysoką dostępnością placówek służby zdrowia umożliwiającą zaspokajanie potrzeb w tym zakresie, jak i liczbą samych pracowników służby zdrowia. Na podkreślenie zasługuje fakt zdecydowanie najwyższej wartości wskaźnika syntetycznego, w skrajnych przypadkach nawet kilkanaście razy wyższego aniżeli w innych częściach kraju. Natomiast najmniej korzystna sytuacja wystąpiła w relatywnie małych województwach Polski, tj. opolskim i świętokrzyskim. Regiony te cechuje bowiem niski poziom rozwoju gospodarczego, a jak się okazuje również niskie wskaźniki infrastruktury służby zdrowia. Na tle pozostałych regionów odznaczały się one bowiem przede wszystkim najniższą w kraju dostępnością pracowników służby zdrowia. Nie bez znaczenia pozostają również najniższe ze wszystkich województw wskaźniki dostępności placówek służby zdrowia. Zastosowanie wielowymiarowej analizy pozwoliło na usystematyzowanie pozycji województw w Polsce od najbardziej do najsłabiej rozwiniętego. Analiza wskazała na dystans dzielący woj. mazowieckie od pozostałych. Należy jednak pamiętać, że otrzymane analizy skupienia mogą mieć charakter dyskusyjny i tak należy je traktować. W dużej mierze wynika to bowiem z problemu, jakim okazuje się być wybór odpowiednich do analizy wskaźników, który w metodach taksonomicznych zawsze będzie obciążony subiektywną oceną autora. Niewykluczone jest, że badanie tego samego zjawiska przeprowadzone na innym zbiorze cech diagnostycznych mogłoby przynieść odmienne rezultaty. Autor jednakże poczynił starania, aby uwzględnione w analizie wskaźniki spełniały niezbędne kryteria formalno-statystyczne i były owocem należytej analizy literatury tematu. Niemniej jednak diagnozowanie zróżnicowania sytuacji w tym zakresie w ujęciu regionalnym oraz wskazanie jego głównych cech i determinant jest niezwykle istotne z punktu widzenia prowadzonej polityki włączenia społecznego, propagowania zdrowego stylu życia, czy w końcu odpowiedniej polityki regionalnej

145 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE zmierzającej do wyrównywania różnic oraz efektywnego rozwoju danego województwa. BIBLIOGRAFIA Publikacje zwarte: 1. Bywalec C., Wzrost gospodarczy a poziom życia społeczeństwa polskiego, Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa, 1991, 2. Danecki J., Rysz-Kowalczyk B., Kwestie społeczne i krytyczne sytuacje życiowe u progu lat dziewięćdziesiątych. Wyd. IPS, Warszawa, Drewnowski J., The level of living index, United Nations Research Institute for Social Development, Genewa 1966, 4. Folland S., Goodman A.C., Stano M., The Economic of Health and Health Care, Wolters Kluwer Business Hrynkiewicz J., Mierniki i wskaźniki ochrony zdrowia, Wyd. ISP Warszawa 2001, 6. Klimańska K., Chronologiczny przegląd wybranych poglądów dotyczących kategorii jakości życia, [w:] Zieliński Z., Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne. Wyd. Wyższej Szkoły Handlowej w Kielcach, J.M. Nazarczuk, Potencjał rozwojowy a aktywność inwestycyjna województw i podregionów Polski, Wyd. UWM w Olsztynie, Olsztyn, Panek T., Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH w Warszawie, Warszawa, 2009, 9. Walesiak M., Uogólniona miara odległości w statystycznej analizie wielowymiarowej, Wyd. AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław, 2006, 10. World Health Statics Indicator Compendium, WHO, Genewa 2012, 11. Zeliaś A. (red.), Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym. Wyd. AE Katowice, 2000,

146 146 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Zeliaś A. (red.) Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PWE Warszawa, Zienkowski L., Poziom życia. Metody mierzenia i oceny. PWE, Warszawa Czasopisma: 1. Diener E. Ryan, K. Subjective well-being: a general overview South African Journal of Psychology; 2009, Vol. 39 Issue 4, p Diener, E., Seligman, M. E. P. (2006). Measure for measure: The case for a national well-being index. Science and Spirit, 17, Diener E., (1995), A value based index of measuring national Quality of Life. Social Indicators Research, Vol. 36, Issue 2, pp Diener E., Diener C., Diener M Factors predicting the subjective well-being of nations, Journal of Personality and Social Psychology, Vol 69(5), 1995, Gromulska L., Wysocki M.J., Gorynński P., (2008) Lata przeżyte w zdrowiu (HLY)-zalecany przez Unię Europejską syntetyczny wskaźnik sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny Nr 4 (52)/2008 s Kahneman, D., Krueger, A.B., Schkade, D., Schwarz, N., Stone, A. (2004). Toward National Well-Being Accounts. The American Economic Review, 94, Kammann, R. (1984) The Analysis and Measurement of Happiness as a Sense of Well-Being, Social Indicators Research, 15(2) p Lęcznar M., Taksonomiczna analiza regionalnego zróżnicowania infrastruktury społecznej w Polsce, Zeszyty Naukowe UR w Rzeszowie, Zeszyt nr 12/2008, s Łyszczarz B., Taksonomiczna analiza zróżnicowania sytuacji zdrowotnej w Polsce, Zeszyty Naukowe UR w Rzeszowie, Zeszyt nr 18/2011, s Stevenson B., Wolfers J. (2008) Economic Growth and Subjective Well-Being: Reassessing the Easterlin Paradox Brookings Papers on Economic Activity Vol. 2008,, pp Zasoby internetowe:

147 Marcin Janusz PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE Aktywność kulturalna: jak ją rozwijać i badać? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: pl; stan na dzień ( ) 2. Bank Danych Lokalnych, (luty 2014) 3. sa_srodki_unijne_przeznaczone_na_modernizacje_szpitala_ badz_przychodni.aspx [dostęp , g. 22:00] 4. Jakab Z. Public Health Situation in the EU who.int/ data/assets/pdf_file/0012/140052/pres_public_ health_situation_jakab.pdf [dostęp , g. 22:00] 5. Ocena zabezpieczenia opieki zdrowotnej w województwie podlaskim w 2012, 6. Ochrona zdrowia i pomoc społeczna w województwie pomorskim w 2012 roku, s2013_ochrona_zdrowia.pdf [dostęp , g. 13:00] 7. Społeczne nierówności w zdrowiu w Polsce, 2012, mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/raportspolnierownosci_ pdf [dostęp , g: 22:00] 8. Well-being Survey, New Economy Foundation (NEF), [dostęp g: 23:00] 9. What is Well-being, New Economy Foundation (NEF), [dostęp g: 23:00] [dostęp , g. 22:00]

148

149 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN HEALTH CARE SYSTEMS: CASE STUDY OF ITALY, UK AND POLAND ZARZĄDZANIE EUROPEJSKIMI SYSTEMAMI ZDROWIA: STUDIUM PRZYPADKU NA PODSTAWIE WŁOCH, WIELKIEJ BRYTANII I POLSKI STRESZCZENIE Autor prezentuje wiedzę specjalistyczną i personalne doświadczenie zawodowe zdobyte podczas pełnienia funkcji dyplomatycznej attache ds. zdrowia w Ambasadzie Libii w Polsce w latach Unia Europejska nie odgrywa zasadniczo formalnej roli w dziedzinie opieki zdrowotnej. Nie istnieją bowiem normy unijne w zakresie organizacji opieki zdrowotnej. Organizacja służby zdrowia i systemu ubezpieczeń zdrowotnych należy do kompetencji państw członkowskich. Kraje te we własnym zakresie kształtują swoje własne systemy ochrony zdrowia. Systemy ochrony zdrowia w poszczególnych krajach UE różnią się między sobą. Analizie porównawczej poddano systemy 3 wybranych krajów: Włoch (ze względu na położenie geograficzne i historyczne relacje z Libią), Polski (gdzie obecnie pracuje student) i Wielkiej Brytanii (ze względu na obecną politykę zdrowotną Rządu Libii).

150 150 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 SUMMARY The aim of the publication is to show that, despite widely held views to the contrary, national health care systems in the EU were not as shielded from the influence of EU law as originally thought. The paper investigates chosen health systems attempting better understand the main legislature abovementioned of health care standards across the EU. It aims to identify good practices that may lead to greater efficiency and effectiveness in good health protecting systems, white taking into account country-specific circumstances in Italy, Poland and the UK. Finally, a number of recommendations as well as main challenges facing today health systems across the EU is taken into account in the light of the degree of development and specific features of each national system. Słowa klucze: zarządzanie ochroną zdrowia, prawo Unii Europejskiej, system zdrowia publicznego Keywords: management of healthcare, law of European Union, system of public health INTRODUCTION In the light of the 10 th anniversary of Poland s accession to The European Union (EU) 1 it is worth of reminding that under Article 168 of the Treaty on the Functioning of the European Union, a high level of human health protection shall be ensured in the definition and implementation of all Union policies and activities; as well as Union action is to complement national policies and be directed towards improving public health; it is also to encourage cooperation between the Member States in the field of public health and, if necessary, lend support to their action, and fully respect the responsibilities of the 1 Read more about UE: J.A. Wojciechowski, A handful of comments on the legal dimension of the accession of Poland to the European Union from the perspective of 10 years of the membership in EU , [in:] Law and Security Challenges, AON, Warsaw 2014.

151 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN Member States for the organisation and delivery of health services and medical care. 2 One can hardly imagine a subject closer to the lives of EU citizens than an analysis how EU law and policy has influenced, and will continue to influence, the health systems of the 28 Member States. 3 In principle, in light of Article 152 of the EC Treaty, national authorities are solely responsible for health care. 4 Yet, though the Member States are free to decide how to deliver and organize health services, they must do so in compliance with other aspects of the EU Treaties, in particular with the fundamental freedoms and elements of competition law. Put differently, national health systems are not enclaves of national sovereignty insulated from European market integration. 5 The EU is build on the concept of four freedoms: free movement of goods, services, people and capital. To make these freedoms realizable the EU has, over many years, enacted laws to ensure, first, that goods and services provided across borders are of an appropriate quality (exemplified by the European Commission (EC) safety mark on many goods) and, second, that freedom for people to move is not constrained by their health (by ensuring that they can obtain health care when outside their home country). 6 While EU legislators may not regulate health care as a means of promoting social cohesion, they may, however, enact legislation relating to those aspects affecting the establishment and functioning of the internal market. Given that national health systems are deeply 2 European Council Conclusions on the Reflection process on modern, responsive and sustainable health systems, Brussels, 10 December Read full text on: europa.eu/uedocs/cms_data/docs/.../ pdf (access on 20 th May 2014). 3 E. Mossialos, W. Palm, The European Court of Justice and the free movement of patients in the European Union, International Social Security Review 56 (2003), More: E. Mossialos, I. Elias, M. McKee, M. Martin, The influence of EU law on the social character of health care systems. P.I.E. Peter Lang, Brussels 2002; and M. McKee, E. Mossialos, I. Elias and R. Baeten, The impact of EU law on health care systems. Peter Lang Publishers, Brussels M. Balicki, Problemy służby zdrowia w UE diagnoza i recepty, Warszawskie debaty o Polityce Społecznej nr 10, Wydawnictwo Fundacji Friedrich-Ebert-Stiftung, Warsaw 2013, s. 5. full text available on: (access on 20 th May 2014). 6 E. Pavolini, A.M. Guillén (eds.), Health Care Systems in Europe under Austerity: Institutional Reforms and Performance, Palgrave Macmillan 2013,

152 152 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 rooted in social solidarity and welfare, the constitutional asymmetry (to borrow the term used by Fritz Scharpf 7 ) laid down in the Treaties gives rise to important tensions. The challenge now facing the EU s legislators is how to ensure that these two goals are fully aligned. While many of the elements required to deliver high-quality health care are subject to European standards, such as the licensing of pharmaceuticals and certain technical aspects of health technology, there is still much to be done to ensure that European Union citizens can be confident that any care they receive outside their own Member State will be safe and of high quality. The key Regulation (EC) No. 883/2004 provides that the insured mainly workers do not lose their social security when moving to another Member State of the European Union. In fact, the provisions of the Regulation apply to all areas of social security, namely: sickness, maternity, invalidity, old-age, unemployment, family, early retirement, support for the survivors, accidents at work and occupational diseases, compensations in the event of death. In this context, the Regulation also provides for healthcare services needed while in temporary stay outside of the competent State, deemed as necessary from the medical point of view (urgent care). Furthermore the Regulation provides for the possibility to go to a Member State other than the competent State so to benefit from its specific health care services (planned care). Alongside with these provisions there are those of the Directive 2011/24/EU which establishes the right of patients to freely choose their healthcare provider. In addition, the Directive introduces rules aimed to ensure that patients benefit from safe and high-quality cross-border healthcare, to protect the rights of patients who will go to any other Member State, to make sure that patients receive all the information necessary to exercise their rights, to build an efficient 7 F.W. Scharpf (born February 12, 1935, Schwäbisch Hall) is a German professor and Emeritus Director of the Max Planck Institute for the Study of Societies. His areas of interest include; the organisational problems and decision processes in governments at all levels; the political economy of inflation and unemployment; comparative political economy of the welfare state. In 2000, Scharpf was awarded the Johan Skytte Prize in Political Science.

153 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN system of cooperation among different health systems of the Member States by facilitating cooperation and mutual assistance amongst Countries. PROVIDERS STATUS IN ITALY As the responsibility for care delivery has been delegated to the regions there may be differences in the way the various types of care are organised/ delivered. In general, care delivery is in the hands of a number of health management organisations within each region, the Aziende Sanitarie Locali (ASLs), public and private accredited hospitals and private ambulatory health centres. Primary care is provided by independent general practitioners (GPs) and paediatricians acting on the basis of a contract with the NHS, and running their activities in single practices or in joint practices (for which a financial incentive is provided). Outpatient specialist care is provided by specialist doctor outpatient departments in (mostly public) hospitals as well as in private ambulatories. Day case and inpatient care also take part in hospitals. Hospital personnel are public sector employees. Accord to the OECD (2012), about 81.5% of all acute hospital beds are public, 16.7% are private not-f profit and 1.8% is private for profit. Provision has traditionally been public but currently health services are provided also by private providers. Some public hospitals (Aziende Ospedaliere) have also been given financial and technical autonomy (contracting with the ASLs), while others remain under the direct management of the ASLs. Public sector physicians are allowed to work privately (dual practice) provided that the latter activity is exerted in public health organizations, according to the National Labour Contract of physicians. The ASLs oversee health promotion, disease prevention, and occupational diseases activities. The number of practising physicians per inhabitants (363.5 in 2013) is above the EU average (324.1 in 2013) though showing a consistent decrease since 1998 (411.2). The number of GPs per inhabitants (79 in 2013) is slightly below the EU average (92 in 2012), though one of the highest in the EU, having been more or less constant throughout the decade. The number of nurses per 100

154 154 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec inhabitants (700 in 2012) is below the EU average (830 in 2012) having consistentły increased throughout the decade (531.9 in 2002). Authorities efforts to encourage the use of primary care vis-avis specialist and hospital care include compulsory registration with a GP and a compulsory referral system from primary to secondary care (i.e. GPs act like gatekeepers to specialist and hospital care), while allowing patient choice of GP, specialist and hospital. 8 The coverage of primary care services in health centres is guaranteed over 24 hours, through the primary care out of hours (so called guardia medica). 0\er time there has been a strong emphasis on primary care as the first point of access to care, emphasis that is to continue to ensure ąuality and efficiency of care. Patient satisfaction with primary care GPs and paediatricians is high. Moreover, authorities have been introducing a number of ICT and health solutions to allow for nationwide electronic exchange of medical data (including patient electronic medical records and patient e-card) to support care coordination, reduce medical errors and increase cost-efficiency as well as monitoring activity and consumption. The number of acute care beds per inhabitants (301 in 2013) is below the EU average of in It has consistentły decreased in the last decade (501.7 in 2003), as a result of the policies run over the last years aimed at reducing the ratę of acute beds towards the standard levels set in the Health Pacts. 9 In some areas there may be a shortage of follow-up/long-term care beds/ facilities which creates bed-blockages in acute care (unnecessary and long use of acute care beds) and may contribute to longer waiting times for surgery. It is regional government to plan for the number of hospitals, the provision of specific specialised services. Primary care physicians are paid on a capitation basis, while outpatient and inpatient specialists acting in public structures are paid a salary. The pay scale is determined at national level. Primary care physicians appear to be eligible to receive bonuses regarding 8 Indeed, according to the OECD, the level of choice of provider and gatekeeping in Italy both score of 6 out of 6. 9 According to latest Health Pact , the standard ratę is set at 330 per inhabitants.

155 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN preventive care or disease management activities. 10 Private sector doctors are paid a fee-for-service. Hospitals remuneration is on a payment per case basis using DRGs. 25 Hospital remuneration methods are defined at central level with the DRG weights and other service rates negotiated at regional level. When looking at hospital activity, inpatient discharges are below the EU average ( vs in 2013) but this is compensated by a number of day case discharges that is slightly above the EU average ( vs in 2013) and indeed a high proportion of surgical procedures conducted as day cases (30.7% vs. EU average of 28.1%). Overall hospital average length of stay (7.8 days in 2013) is below the EU average (8 days). These figures suggest that the current strategy is in the direction of increasing outpatient and day case interventions vis-a-vis inpatient hospital care and have resulted in an increase in hospital efficiency. There may be some room to further increase hospital throughput/efficiency by providing alternative care services for long-term care patients which may currently bed-block acute care beds unnecessarily. Such policies could perhaps contribute to reducing waiting times for elective surgery. CHARACTERISTICS OF REMUNERATION SYSTEM IN POLAND Since the 1999 reform health care services are provided by public and non-public health care units and individual medical practitioners (or practitioners who are associated within a group medical practice). All of them are fully independent in terms of organisation, personnel, assets and finances. Public units can be founded by territorial self-governments, ministers (Minister of Health, National Defense, Interior and Administration) and medical academies. Unlike private entities, fully subject to the market rules, public health care units enjoy limited responsibility for the consequences ot their economic decisions. This situation allows for a number of negative phenomena. In order to avoid the deficit of the uniąue public payer, the 10 It is foreseen by article 8 of the National General Agreeraent (Accordo nazionałe collettivo) concerning the discipline of GP.

156 156 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 National Health Fund, the unbalances between costs and revenues are being transferred to the health care units. Moreover, the lack of control by the fimding bodies often leads to the generation of losses. As a consequence, practically uncontrolled process of building up debt is observed, encouraged by periodical administrative decisions to pay off existing debts from budgetary sources. Primary health care is provided in outpatient clinics and at home (with doctors obliged to provide home services when reąuired for medical reasons). Family physicians (or generał practitioners -GPs) act as gatekeepers for specialist and hospital care. Patients have a free choice of the GP, with a limited number of changes available per year. Specialist outpatient care is based mostly (about 80%) on private medical practices or specialised health centres (mainly in the big cities) which developed on the basis of the former public specialised health care centres. Inpatient hospital care is provided in predominantly public hospitals. The number of non-public hospitals, although constantly growing, is still minor (72 vs. 732 public hospitals in 2013). While the insurance coverage is practically universal, the supply of health care is seemingly not sufficient to provide the whole population with timely and adeąuate care. The number of practising physicians per inhabitants (216 in 2013) is the lowest in the EU and well below the EU average around 320. Moreover, it has fallen over the recent years (233 in 1998, 244 in 2012), mainly as a result of an outflow of specialists, unsatisfied with salaries and working conditions, abroad and to the other sectors. An interesting observation is the fact that the number of licensed physicians has been broadly constant over the same period of time, suggesting the growing gap between the potential and actual supply of doctors. The same is true for GPs (17 per inhabitants in Poland vs. 94 in the EU in 2013), although their number has slightly increased in the last couple of years. It is due to the fact that the institution of a GP has only been introduced to the Polish health care system in 1991 and the stock of practising GPs is still in the process of building-up. The number of nurses is also Iow (575 per inhabitants in 2012), but comparable with the EU average of 830 and, contrary to the number of

157 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN physicians, has been increasing in the recent years (after a decrease from 621 in 1998 to 530 in 2003). The shortages of staff are particularly perceptible in some regions and for some specialisations as the regional and sub-sectoral discrepancies in care availability are significant. Moreover, the age structure of the medical staff is suggesting possible further scarcity in the future due to the process of ageing: among licensed physicians only about 30% is younger than 40, 45% has between 41 and 60 years and as much as 25% is over 60. A characteristic feature of the Polish health care system is the widespread phenomenon of double (or multiple) employment: physicians keep part-time salaried job in (mostly public) health care units and simultaneously act as individual medical practitioners. Indeed, only for a smali minority of individual practitioners (with the exception of dentists) this occupation is reported as their main or only job. Such practice has a strong negative effect on the ąuality of services provided by the health care units and their economic situation, as their eąuipment and facilities are often used by the physicians for their secondary activities. The capacity of Polish hospitals (441 beds per inhabitants in 2013) is higher than the EU average (383) in spite of the substantial reduction over the last two decades (632 in 2003; 553 in 1998) which occurred in linę with the decline in average length of stay (12.5 days in 1990; 8.9 in 2000; 8 in 2013 which locates Poland around the EU average). As a result of those trends, rate of occupancy of beds has increased significantly reaching 77% of available beds in 2010 (more recent data are not available). Physicians employed by the health care units can be remunerated according to a number of contractuał arrangements, although salary is the most widespread pattern. Individually practising physicians are generally paid according to the capitation principle, on the basis of patient lists. A basie rate is usually adopted and differentiated by age for three age groups (0-6 years, 7-64 years over 65 years) with different benefits for special groups (school children, pensioners of soeial welfare homes or orphanages). The exact level is negotiated periodically (usually yearly) with the NHF, which can

158 158 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 lead to conflicts over the growth rate as compared to the scope of required procedures. OVERVIEW OF THE UK ACTIVITIES As care provision is defmed at country level there are some slight differences between England Wales, Scotland and Northern Ireland in the way care is purchased and delivered. In England, NHS Trusts (Primary Care Trusts, Acute Trusts, Foundation Trusts, Ambulance Trusts, Mental Health Trusts, and Care Trusts) are responsible for providing care to all residents. 152 Primary Care Trusts (PCTs) are the local organisations in charge of ensuring residents are proyided primary care and much of secondary care. Indeed, PCTs control 80% of the NHS budget by commissioning primary care and much of secondary care for their local population through contracts with primary care staff and with other Trusts. Primary care is provided by independent generał practitioners (GPs), dentists, or opticians working mostly in private group practices. NHS walk-in centres provide primary care during out-of-office hours as they have longer opening hours than most independent GPs, while the NHS direct phone linę and web site provide information on health, allowing people to conduct an initial disease assessment and find information on health providers. 169 Acute Care Trusts (ACTs) in England and 130 Foundation trusts (a type of hospital with large autonomy and run by local managers, staff and the public) provide outpatient specialist care and day case and inpatient hospital care. ACTs oversee NHS hospitals and specialist care centres. Some of these are regional or national centres for morę specialised care. About 96% of all acute care hospital beds are public and 4% are owned by not-for-profit private hospitals. Private provision mostly relates to common, non-elective surgical treatments as well as dental and optical care. Salaried public hospital physicians are allowed to conduct private practice on a part-time basis but only under certain circumstances so as to reduce possible perverse incentives to reduce public sector activity and increase demand for their private practice.

159 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN Scotland, Wales and Northern Ireland have slightly different models. In Scotland, 14 NHS Boards are responsible for the provision of health services by creating community health partnerships. Community health partnerships work with local authorities, clinical teams and the voluntary sector to support health improvement of local communities. In 2009, the Welsh Assembly launched a consultation to end the internal market in Wales and create a unified health system through the Public health Wales National Health Service Trust. This resulted in the redesign of healthcare delivery in Wales. The 22 Local health Boards who were responsible for commissioning health services for their residents were reduced to 7. The 13 NHS Trusts that provided hospital care were reduced to 3. In Northern Ireland, 4 Health and Social Services Boards are responsible for commissioning health services from a rangę of providers. 5 (formerly 19) Health and Social Services Trusts are the main service providers. The number of practising physicians per inhabitants (261 in 2013) is well below the EU average (324.1 in 2013) though showing a consistent increase since 2003 (190). The number of GPs per inhabitants (79 in 2012) is slightly below the EU average (88.7), but showing a consistent increase from 1998 (63). The number of nurses per inhabitants (1005 in 2013) is well above the EU average (830 in 2012), though showing a reduction in recent years. Authorities have always recognised generał shortages of physicians, which are morę severe in some areas. Staff shortages may be reinforced by the fact that 36.8%% of all physicians are morę than 45 years old and 11.9% are between years and therefore will retire in 10 to 15 years, although this value is Iow compared to many other EU countries. Changes in remuneration and wagę increases have been used to attract licensed but not-practicing physicians back into the sector. In addition, authorities have hired foreign staff. They have used national procurement to have more GPs in areas where shortages were perceived. These suggests the need to continue a comprehensive human resources strategy to ensure that the skill mix goes in the direction of a primary care oriented provision, which authorities wish to pursue, that training, recruitment and attracting łicensed staff back into the sector can compensate for staff shortages

160 160 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 and losses due to retirement. Staff supply is regulated in terms of ąuotas for medical students but not by speciality or in terms of the location of physicians, which may explain some of the disparities in staff availability across geographic areas. Authorities have always strongly encouraged the use of primary care vis-a-vis specialist and hospital care. Patients are fmancially encouraged to register with a GP and there is a compulsory referral system to specialist and hospital care i.e. GPs are gatekeepers to specialist and hospital care. While choice of GP has been limited in the past, authorities (old and new) have madę patient choice over primary care providers a priority and as a result patient choice of GP has been increasing though limited to a geographic area. Choice of specialist and hospital is allowed, and there is a large amount of information explaining to patients how to exercise their choice. 11 The number of acute care beds per inhabitants (270.3 in 2013) is below the EU average of in 2013 and has consistently decreased over the last decade (306.7 in 2003). Authorities indicate that while there are no shortages of non-acute care beds, patients may at times create bed-blockages in acute care while awaiting appropriate follow-up care contributing to lengthen waiting times for elective surgery. It is for the central government to plan the opening of new public hospitals, but there appears to be no regulation in terms of the number of beds, the provision of specific specialised services or the supply of high cost eąuipment capacity. This has, however, not contributed to excessive capacity in terms of beds or high-cost eąuipment. Hospitals have autonomy to recruit medical and other health staff, while their pay scalę is determined at national level. Primary care physicians, grouped in primary care practices, are mostly independent contractors. Primary care practices are paid for a mix of capitation, bonuses for the provision of enhanced services, services related to preventive care, chronić disease management and patient satisfaction. For the provision of preventative care and patient satisfaction primary care practices are paid bonuses through 11 Indeed, according to the OECD, the level of choice of provider in the UK has a score of 4 out of 6, while gatekeeping scores 5 out of 6.

161 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN the Quality and Outcomes Framework. This is a voluntary scheme in the UK, but the vast majority of UK practices take it up. It ensures that practices are rewarded for providing systematic ąuality of care for patients, not just for the number of patients on their list. Spend in England is around l.lb or 15% of payments for primary medical care services. For enhanced services, primary care practices receive bonuses for the provision of services that are above and beyond the normal services that they provide to patients on their list. Each country of the UK has this system. Total spend in England on enhanced services in 2013/14 is estimated at 786m or around 11 % of payments for primary medical care services. Outpatient and inpatient specialists working in the public sector are paid a salary but are also eligible to receive bonuses related to preventive care and chronić disease activities and targets. Hospital doctor salaries are determined at hospital level. Private sector doctors are paid on a fee-for-service basis. Hospital doctors can carry out private professional services or fee-paying services, in linę with the provisions governing the relationship between NHS work, private practice and fee-paying services in their terms and conditions of service. This means doctors are reąuired to inform their clinical managers of any regular commitments in respect of private professional services or fee-paying activity. Where there is a conflict in scheduling work, NHS commitments must take precedence over private work. An NHS GP is free to operate a private practice with private patients if they wish to do so. There are heavy restrictions on a GP s ability to charge fees to their NHS registered patients, but there are exceptions for procedures outside the General Medical Services Contracts Regulations such as signing passport applications and holiday insurance claims which GPs can issue a charge for. When looking at hospital activity, inpatient discharges are below the EU average ( vs in 2012) but are more than compensated by the very high number of day case discharges which is well above the EU average ( vs ). The proportion of surgical procedures conducted as day cases (51.7%) is considerably above the EU average (28.1% in 2012) and indeed one of the EU highest. Overall hospital average length of stay (8.1 days in 2012) is about the EU

162 162 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 average (8.0 days). These figures suggest that hospital throughput/ efficiency is overall very high. Further improvements may perhaps be possible through the planned increased provision of community services for łong-term care patients which may release acute care beds in certain areas. 12 CONCLUSION As a foreigner living currently in Poland I want to complement the context of cross-border care patients from the point of view of my personal experience. The given publication analyses many of the cross-border aspects in health care policy where a blurring of social security (associated with non-market, non-competitive structures, constrained within geographical borders, collective responsibility and redistribution a matter for 3 given Member States) and normal economic activity (associated with markets and competition, free movement across borders, individual rights and regulation a matter for the EU s internal market) has occurred. Indeed, where such blurring occurs and health care which has otherwise been founded upon a stark distinction between these two opposing concepts interfaces with EU law and policy, there are important challenges. Part of the challenge for the future, then, is to reconceptualize this relationshin (social security/welfare as part of the EU internal market) so as to develop robust and helpful contributions from EU law and policy to health systems governance in Europe. Health care systems in the chosen 3 Member States are evolving in response to rising costs, rising population expectations and ageing societies. The choice of reform or policy options adopted in response to these changes may fall under the scrutiny of the Commission, under soft law mechanisms or the European Court of Justice (ECJ) applying economic legislation. In any case, Member States can no longer rely on the EU s inertia in the field of health policy. Once a Member State shifts its health services from a model based 12 Raport CASE-Doradcy we współpracy z Instytutem Zdrowia Publicznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Warszawa: Case-Doradcy Sp. z o.o. Health 2020 policy framework and strategy. EUR/RC62/conf.Doc.8.

163 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN essentially on solidarity to one including market-based principles, the uncertainty surrounding the scope of application of EU law could result in unintended consequences. Such reforms may unintentionally broaden the market s influence on health services, despite the dampening effect of the services of general economic interest clause in the EC Treaty. The leveraging of best practices and other soft law techniques must be carefully considered in the context of each situation. Specific allowances for the protection of comprehensive national welfare system and the simultaneous capacity building of Poland the youngest of the 3 presented Member States its welfare systems need to be inbuilt into long-term EU strategies. To achieve this, additional EU enforcement capabilities, along with appropriate incentive structures, are necessary. Additionally, neither increased regulation nor soft law will resolve underlying national disparities in power, financing and capacity. The safeguarding of strong welfare systems in wealthier nations (the UK) and simultaneous strengthening of social structures (Italy) is a challenging goal necesitating a new transformative approach as far as new Members States are concerned. Social protection and equality can best be augmented by establishing a robust and transparent supranational policy framework. What is clear in respect of the current asymmetry, however, is that long-term planning and a coherent policy framework would mitigate some of the negative impacts of the patchwork approach that otherwise results. We might point to the successes of EU environmental protection policy, where there is explicit Treaty stipulation of Community competences. At the same time, it is not immediately clear how best to bridge or remedy the gap between politics and economics in the health area; at least not without making changes at the level of the Treaty. The new modes of governance, soft law and open method of coordination, in particular, have been forwarded as a means to address the gap (these modes of governance have also been used with some degree of success in combination with hard laws in EU environmental policy). While such approaches have the potential to bring dividends in respect of Member States and other stakeholders mutual

164 164 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 learning and in being an inclusive and deliberative dynamic, this is first contingent: on the ECJ and other soft law approaches generating meaningful results. Compared to internal market law, the ECJ is still in some thing of an embryonic stage, and its results are therefore somewhat uncertain. One visible output is perhaps the proposal for a directive on the application of patients rights in cross-border health care. 179 That said, some activities of the EU legislature have proved less helpful in terms of promoting robust health care policies for the future. For example, the private health insurance provisions do not provide for standardization of products, nor for monitoring competition rules in the market. Two further topical examples relate to the work of the European Centre for Disease Control (ECDC) and the issues of revalidation/recertification of health professionals. The ECDC continues to develop slowly and, despite its mandate to cover chronic diseases, this has not sufficiently been addressed. The formal justification for the establishment of the ECDC was Article 152 EC, but to what extent is it really executing a public health mandate? And, while the EU has done a great deal to seek the standardization of professional qualifications and to promote patient choice (including to cross-border care), the quality of care has not been given comparative attention there are no provisions in respect of continuing professional development or quality of assessment of health professionals in the EU. Internal market legislation and policies thus concern qualifications and minimum standards, but they rarely tackle quality or what the Member States are doing within their own borders. In terms of the Commission s own priorities and scope for action, again consider the disproportionate emphasis put on cross-border movement for patients compared to other areas. There is little to suggest that the currently miniscule number of individuals affected by, or likely to make use of, easier cross-border access to health care will increase dramatically with the new legislation. Moreover, it bears asking who the likely beneficiaries of such a policy are going to be: those with the most pressing health and clinical needs, irrespective of socioeconomic status, or those who are better-informed

165 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN and with more means to be able to make use of it? The same is the case with the mobility of health workers, where much emphasis continues to be placed upon enabling free movement, such as through promoting the recognition of qualifications. Notwithstanding all 3 presented Member States fears, and the Commission s interest here, there have been changes in the patterns of labour flows generally, but net mobility has remained steady and at a fairly muted level. For instance, EU policies on the recognition of qualifications or the coordination of social protection systems have had some impact on formal obstacles to mobility. But other difficulties associated with linguistic and cultural traditions have mitigated this. 13 Again, why is the emphasis not on quality of care to patients by ensuring healthcare professionals remain competent and up-to-date? Surerly it is here, rather than in promoting mutual recognition of medical qualifications, that EU policy-makers can make a greater contribution to the high level of health protection for European citizens called for under Article 152. Overall, therefore, in contrast to the level of attention paid to such areas where the Commission s competences are not yet well-defined, it remains regrettable that the Commission is not more proactive in respect of public health where it has a relatively clear mandate to act under Article 152. For the analysed Member States this raises a question in respect of protecting the social basis of their health systems and, indeed, social cohesion more generally. For it has been suggested that economic integration in Europe may lead to a gradual and indirect process of social policy erosion. 14 Without necessarily endorsing this view, this is because of factors which have nothing to do with the process of integration: demographic trends, the mounting costs of health care, the world crisis in social security, taxpayers revolts, excessive 13 L. Hantrais, Social Policy in the European Union (Basingstoke: Palgrave I Macmillan, 2007). 14 S. Leibfried and P. Pierson, Prospects for social Europe, Politics and Society 20 (1992),

166 166 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 bureaucratization and so on 15 it is clear that the Member States will have to be careful here. BIBLIOGRAPHY AND REFERENCES: 1. Abel-Smith, B. (1994) An Introduction to Health: Policy, Planning, and Financing. London: Longman. Altman, S. and Blendon, R. (eds) (1979) Medical Technology: The Culprit Behind Health Care Costs? Washington, DC: Government Printing Office. 2. Balicki, M. (2013) Problemy służby zdrowia w UE diagnoza i recepty, Warszawskie debaty o Polityce Społecznej nr 10, Wydawnictwo Fundacji Friedrich-Ebert-Stiftung, Warszawa 2013, s. 5. full text: (access on 20 th Augoust 2014). 3. Bauman Z. (2011) Zdrowie i nierówności społeczne. W: 44 listy ze świata płynnej nowoczesności. Kraków: Wydawnictwo Literackie. 4. British Standards Institution (2012). Health services. Quality management systems. Guide for the use of EN ISO 9004: 2000 in health services for performance improvement. London, British Standards Institution. 5. Brook, R, McGlynn, E, Cleary, P (1996). Measuring quality of care. The New England Journal of Medicine, 335(13): ISTAT (2011, 2012, 2103). Indagine multiscopo ISTAT su famiglie [ISTAT multipurpose survey on families]. Rome, Italian National Institute of Statistics. 7. Italian Ministry of Health (2013). OECD Health Ministerial Meeting. Paris, Organisation for Economic Co-operation and Development. 8. Mossialos, E. and Le Grand, J. (1999) Health Care and Cost Containment in the European Union. Aldershot: Ashgate. 9. Mossialos, E., Dixon, A. and McKee, M. (2000) Paying for the NHS, British Medical Journal, 320: Majone, The European Community, op. cit., p. 160.

167 Jabrel S.M. Abdoalhkim THE MANAGEMENT OF EUROPEAN Müller, R., Braun, B. and Gress, S. (2000) Allokative und distributive Effekte von Wettbewerbselementen und Probleme ihrer Implementation in einem sozialen Gesund- heitswesen am Beispiel der Erfahrungen in den Niederlanden [Allocative and Distributional Effect of Competition and Problems with its Implementation in a Social Health Care System: the Example of the Netherlands]. Bremen: University of Bremen. 11. Pavolini E. and A.M. Guillén (eds.), (2013) Health Care Systems in Europe under Austerity: Institutional Reforms and Performance, Palgrave Macmillan. 12. Włodarczyk, C. (1999), Reforma opieki zdrowotnej, (Health care reform), in: Kolarksa- Bobinska L. (ed), Druga fala polskich reform, Warszawa. 13. Wojciechowski J.A., A handful of comments on the legal dimension of the accession of Poland to the European Union from the perspective of 10 years of the membership in EU , [in:] Law and Security Challenges, AON, Warsaw Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B. (red.) (2012) Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny. 15. Yazbeck, A, Robida, A (2013). Implementing clinical pathways in hospital in Italy. Poster presentation. 26 April 2013, 15th European Forum on Quality Improvement in Health Care, London. 16. Zdrowie i ochrona zdrowia w 2012 r. (2013) Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

168

169 EDUKACJA PROZDROWOTNA

170

171 Robert Łuczyk, Marta Łuczyk, Elżbieta Nowicka, Cecylia Olszak WYSTĘPOWANIE I ZNACZENIE WYBRANYCH CZYNNIKÓW KANCEROGENNYCH W POWSTAWANIU NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH U LUDZI STRESZCZENIE W niniejszej pracy omówiono występowanie i znaczenie wybranych czynników kancerogennych oraz sytuację epidemiologiczną zachorowalności i śmiertelności z powodu nowotworów złośliwych w Polsce. Czynniki posiadające potencjał indukcji nowotworów złośliwych podzielono na 4 grupy: czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne i inne. W grupie czynników chemicznych przedstawiono znaczenie aromatycznych policyklicznych węglowodorów, aflatoksyny B1, azbestu, arsenu, monomerów chlorku winylu, substancji alkilujących i radonu. W grupie czynników fizycznych przedstawiono kancerogenne działanie promieniowania jonizującego oraz promieniowania ultrafioletowego. W obrębie czynników biologicznych przedstawiono znaczenie w nowotworzeniu wirusa HPV (Human papilloma virus), wirusa EBV (wirus Epsteina-Barra), wirusa HBV (Hepatitis B virus), wirusa HCV (Hepatitis C virus), wirusa KSHV (wirus mięsaka kaposiego), wirusów ludzkiej białaczki T-komórkowej HTLV-1, HTLV-2 (Human lymphotropic virus) oraz bakterii Helicobacter pylori. Trzecia grupa czynników inne, zawiera znaczenie otyłości, nieprawidłowej diety, braku aktywności fizycznej oraz predyspozycji genetycznych. SUMMARY In the presented study, the incidence and significance of chosen carcinogenic factors and the epidemiological situation of the

172 172 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 incidence and mortalities due to malignant tumours in Poland were discussed. Factors having a potential of the induction of malignant tumours were divided in 4 groups: chemical, physical, biological and other agents. In the group of chemical factors the significance of aromatic polycyclic hydrocarbons, B1 aflotoxin, asbestos, arsenic, monomers of the vinyl chloride, alkylating substances and the radon was presented. In the group of physical factors a carcinogenic effect of the ionising radiation and the ultraviolet radiation was described. Within the scope of biological factors the significance of carcinogenesis of HPV virus (Human papilloma virus), of EBV virus (Epstein-Barr virus), of HBV virus (Hepatitis B virus), of HCV virus (Hepatitis C virus), of KSHV virus (virus of the Kaposi s sarcoma), viruses of the human leukaemia of HTLV-1 T-cells, HTLV-2 (Human lymphotropic virus) and of Helicobacter bacterium pylori was discussed. The third group of other factors discusses the significance of obesity, the improper diet, the lack of the physical activity and genetic predispositions. Słowa klucze: epidemiologia nowotworów, kancerogeneza, czynniki rakotwórcze Keywords: cancer epidemiology, cancerogenesis, cancerogenic factors WSTĘP Obecna sytuacja epidemiologiczna zachorowalności na nowotwory złośliwe w Polsce napawa niepokojem. Niewątpliwie jest to wynikiem rozpowszechnienia na szeroką skalę różnych czynników kancerogennych w środowisku życia ludzi, jak i zmian w stylu życia. Obserwuje się systematyczny wzrost zapadalności i niezadowalające wyniki leczenia wielu chorych. Przedwczesna śmiertelność z powodu nowotworów w naszej populacji ma liczne uwarunkowania. Częste niepowodzenia w terapii mają swoje podłoże w zbyt późnej zgłaszalności pacjentów do diagnostyki onkologicznej. Wynika

173 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE to z małej świadomości społecznej, co do istoty tych schorzeń, ich przebiegu i występowania. Często koszty leczenia są bardzo wysokie a rokowanie niepewne. Biorąc powyższe pod uwagę dużego znaczenia nabiera edukacja społeczeństwa w zakresie czynników narażenia, które występują w środowisku życia i pracy człowieka. Unikanie ekspozycji na nie, daje szansę uniknięcia nowotworu. Powszechnie znane jest powiedzenie, że lepiej zapobiegać niż leczyć, które ma swoje uzasadnienie kliniczne i społeczne. EPIDEMIOLOGIA NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH W POLSCE Obecnie nowotwory złośliwe stanowią w Polsce bardzo istotny problem natury medycznej i ekonomicznej. Po chorobach serca i układu krążenia stanowią drugą przyczynę zachorowalności i śmiertelności. Biorąc pod uwagę stały trend wzrostowy zachorowań, nowotwory złośliwe stały się jednym z najważniejszych problemów dorosłej populacji Polaków. W 2010 roku w Krajowym Rejestrze nowotworów odnotowano informacje o przypadkach pierwszorazowych zgłoszeń nowotworów złośliwych u mężczyzn i u kobiet. Łącznie zanotowano zgłoszeń nowotworów. Szczegółową strukturę zachorowalności przedstawiono w tabeli 1 dla obojga płci. W tym też roku wystawiono w Polsce świadectw zgonów z powodu nowotworów złośliwych u mężczyzn i u kobiet. Łącznie według rejestrów z przyczyn onkologicznych wystawiono aktów zgonu. Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że po raz kolejny od 2007 roku liczba zgłoszonych zachorowań u kobiet na nowotwór złośliwy przekroczyła liczbę tych zgłoszeń w męskiej populacji. 1,2 Tabela 2 zawiera szczegółową 1 Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. Wyd. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego -Państwowy Zakład Higieny, 2012 r. 2 Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 roku. Krajowy Rejestr Nowotworów, Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów, Warszawa 2012 r.

174 174 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 strukturę zgonów dla poszczególnych nowotworów złośliwych wśród mężczyzn i kobiet. Tabela 1. Najczęściej występujące nowotwory złośliwe wśród mężczyzn i kobiet w 2010 r. 3 Lokalizacja nowotworu Lp. Mężczyźni Kobiety 1. Płuco 21,1% Pierś 22,4% 2. Prostata 13,2% Płuco 8,6% 3. Pęcherz moczowy 7,0% Trzon macicy 7,3% 4. Okrężnica 6,9% Okrężnica 6,1% 5. Żołądek 4,9% Jajnik 5,1% 6. Odbytnica 4,6% Szyjka macicy 4,4% 7. Nerka 3,9% Odbytnica 3,2% 8. Krtań 2,7% Nerka 2,7% 9. Trzustka 2,3% Żołądek 2,7% 10. Mózg 2,0% Tarczyca 2,6% 11. Inne 31,3% Inne 35,1% W roku 1963 z powodu nowotworów zmarło osób, natomiast roku 2002 była to już liczba sięgająca osób. Według danych epidemiologicznych koniec XX wieku przyniósł śmiertelność z powodu nowotworów złośliwych na poziomie 25% u mężczyzn i 23% u kobiet. 4 Analizując okres ostatnich trzech dekad wyraźnie widać, że liczba zachorowań systematycznie rosła. W grupie mężczyzn nastąpił wzrost o prawie 36 tysięcy zachorowań a w grupie kobiet o ok. 40 tysięcy zachorowań. Dane te wskazują, że liczba zachorowań wzrosła u obu płci dwukrotnie. 5 Znaczny wzrost zacho- 3 Tamże. 4 Zatoński W. A., Didkowska J.: Epidemiologia nowotworów złośliwych, [w:] Onkologia kliniczna, tom I, (red.): Krzakowski M, Wyd. Medyczne Borgis, Warszawa 2006, s Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 roku. Krajowy Rejestr Nowotworów, Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów, Warszawa 2012 r.

175 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE rowalności na nowotwory w omawianym okresie był warunkowane wieloma czynnikami, do których można zaliczyć: Obserwowany wzrost liczby ludności w Polsce, z 30,7 mln w 1963 roku do 38,2 mln w 2004 roku (okres ostatnich 40 lat przyniósł wzrost liczby ludności w Polsce o około 30 %). Obserwowany proces starzenia się społeczeństwa Polskiego i co za tym idzie wzrost liczby ludności po 65 roku życia. Systematyczny wzrost narażenia na czynniki rakotwórcze występujące w środowisku życia ludzi. Zbyt mały nacisk kładziony na profilaktykę pierwotną i edukację społeczeństwa w zakresie występowania nowotworów złośliwych. 6,7 U mężczyzn najwięcej zachorowań wg danych epidemiologicznych z 2010 roku występuje między 55. a 79. rokiem życia, a u kobiet najwięcej zachorowań przypada na okres miedzy 50. a 79. rokiem życia. 8 6 Łuczyk R., Łuczyk M.: Znaczenie profilaktyki pierwotnej w obniżaniu wskaźnika zachorowalności na nowotwory złośliwe. [w:] Pielęgniarska opieka nad osobami starszymi (red.): Kachaniuk H., Wyd. Raabe, Warszawa 2008, s Stępień M., Pawlęga J.: Częstość występowania nowotworów złośliwych, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 roku. Krajowy Rejestr Nowotworów, Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów, Warszawa 2012 r.

176 176 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Tabela 2. Zgony z powodu nowotworów złośliwych wśród mężczyzn i kobiet w 2010 r. 9 Lokalizacja nowotworu Lp. Mężczyźni Kobiety 1. Płuco 31,2% Płuco 15,1% 2. Żołądek 6,7% Pierś 12,8% 3. Prostata 7,6% Okrężnica 8,1% 4. Okrężnica 7,3% Jajnik 6,2% 5. Nieokreślone 4,9% Nieokreślone 5,9% 6. Pęcherz moczowy 4,8% Trzustka 5,5% 7. Trzustka 4,4% Żołądek 4,6% 8. Odbytnica 3,6% Szyjka macicy 4,3% 9. Nerka 3,0% Mózg 3,5% 10. Mózg 2,7% Odbytnica 3,1% CZYNNIKI KANCEROGENNE I KANCEROGENEZA DEFINIOWANIE POJĘĆ Czynniki kancerogenne można określić jako zbiór czynników, które oddziałując na człowieka zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu złośliwego, przy współistnieniu predyspozycji genetycznych (lub innych) lub bez nich. Tabela 3 przedstawia podział czynników rakotwórczych na trzy grupy, chemiczne, fizyczne i biologiczne. Kancerogeneza (nowotworzenie) jest procesem wieloetapowym powstawania nowotworu i składa się na nią: etap inicjacji na tym etapie powstaje w komórce pojedyncza mutacja, która może powstać spontanicznie lub pod wpływem działania substancji o działaniu kancerogennym. Komórka posiada swoiste systemy naprawcze, które rozpoznają i naprawiają powstałe mutacje na poziomie DNA komórkowego. Jeżeli mutacja jest zbyt poważna, przekraczająca możliwości komórki, co do jej naprawy, komórka może uruchomić proces programowanej śmierci, czyli apoptozy. Jeżeli komórka nie wejdzie w szlak przemian prowadzących 9 Tamże.

177 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE do apoptozy i przeżyje z nabytą, nienaprawioną mutacją może stać się wyjściem do nowotworzenia. Zainicjowane komórki to te, w których nastąpiła i przetrwała mutacja w obrębie genów krytycznych: regulatorowych, supresorowych czy protoonkogenów. 10,11 etap promocji to wieloetapowy rozwój klonu nowotworowego, który zawiera w sobie i powiela mutację nabytą w okresie inicjacji. Występują tu zaburzenia ekspresji genów, co w konsekwencji prowadzi do zaburzenia procesów regulacyjnych komórki i zwiększenia procesów podziałowych. Warto podkreślić, iż w rozwijającym się klonie nowotworowym zachodzą liczne nowe mutacje, które nie są naprawiane. Uszkodzenie rejonów DNA odpowiedzialnych, za apoptozę i podziały komórki prowadzi do zmian w komórkach skutkujących niekontrolowanym rozrostem. 12 etap progresji na tym etapie pojawiają się kolejne zaburzenia molekularne, przede wszystkim w kariotypie. Liczne nakładające się na siebie zmiany w obrębie rozwijających się komórek nowotworowych prowadzą w konsekwencji do wytworzenia klonów, które naciekają tkanki i dają przerzuty odległe. Etap progresji bywa określany jako,,uzłośliwienie nowotworu i jest nieodwracalny. 13,14 Tempo wzrostu i rozwój nowotworu wykazuje duże zróżnicowanie. W niektórych nowotworach tempo wzrostu guza jest tak małe, że do wystąpienia objawów klinicznych może upłynąć kilka lat, w innych agresywnie przebiegających nowotworach jak np. ostra białaczka szpikowa mogą to być miesiące Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Johnson R. i wsp.. Eucaryotic polymerases and act sequentialy to bypass DNA lesions. Nature, Tamże. 13 Johnson R. i wsp.. Eucaryotic polymerases and act sequentialy to bypass DNA lesions. Nature, Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Tamże.

178 178 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Tabela 3. Podział czynników rakotwórczych (kancerogennych) Lp. Grupa czynników rakotwórczych Rodzaj czynnika 1. Czynniki chemiczne Aromatyczne policykliczne węglowodory Aflatoksyna B1 Azbest Arsen Monomery chlorku winylu Substancje alkilujące i acylujące Radon 2. Czynniki fizyczne Promieniowanie jonizujące Promieniowanie ultrafioletowe 3. Czynniki biologiczne HPV (Human papilloma virus) EBV (wirus Epsteina-Barra) HBV (Hepatitis B virus) HCV (Hepatitis C virus) KSHV (wirus mięsaka kaposiego) HTLV-1, HTLV-2 (Human lymphotropic virus) wirusy ludzkiej białaczki T-komórkowej Helicobacter pylori 4. Inne czynniki Predyspozycje genetyczne Dieta Otyłość Mała aktywność fizyczna WYBRANE CZYNNIKI KANCEROGENNE WYSTĘPUJĄCE W ŚRODOWISKU CZŁOWIEKA Czynniki chemiczne Aromatyczne policykliczne węglowodory Jest to grupa dobrze poznanych i bardzo rozpowszechnionych substancji chemicznych w środowisku życia człowieka. Wykazują one silne działanie zwłaszcza miejscowe. 16 Do grupy tej zalicza się ponad 200 związków, a znaczna część z nich ma potwierdzone działanie rakotwórcze. Związki te zawierają skondensowane pierścienie 16 Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

179 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE aromatyczne bez podstawników, powstają podczas niecałkowitego spalania wszystkich węglowodorów z wyjątkiem metanu. Są również uwalniane podczas spalania drewna iglastego (wędzone mięso i ryby), palenia papierosów, smażenia tłuszczów zwierzęcych, produkcji asfaltu, pracy pieców koksowniczych, dymach fabrycznych, olejach mineralnych, rozpuszczalnikach są również obecne w spalinach samochodowych i smole pogazowej. 17 Aromatyczne policykliczne węglowodory powstają podczas przetwarzania termicznego żywności np. wędzenia, grilowanie, smażenia. Ocenia się, że im wyższa temperatura i dłuższy czas jej działania tym większa zawartość policyklicznych pochodnych benzenu w przygotowanym produkcie. Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) aż 99% aromatycznych policyklicznych węglowodorów dostaje się do organizmu człowieka z pożywieniem, jedynie 0,9% dostaje się do organizmu podczas wdychania i 0,1-0,3% z wodą pitną. 18 Aplikowane na skórę maja zdolność do indukowania raków, podane podskórnie i do narządów wywołują mięsaki. Oddziałując na nabłonki oskrzela, pęcherza moczowego, nerki, ślinianki czy przewodu pokarmowego wywołują ich metaplazję i znacznie zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju raka. Ocenia się, że związki te wykazują stosunkowo małą toksyczność ostrą, ale bardzo wysoką toksyczność przewlekłą podczas długotrwałego narażenia na ich działanie. Ponieważ jest to jedna z grup związków najbardziej rozpowszechnionych w środowisku człowieka, dlatego odgrywa największą rolę w powstawaniu nowotworów. 19,20 Narażeniu podlega ogół populacji, a szczególnie eksponowani zawodowo są pracownicy fabryk i przedsiębiorstw gdzie w procesie 17 Kubiak M. S.: Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) ich występowanie w środowisku i w żywności. Problemy Higieny i Epidemiologii. 94 (1), s , Kumirska J., Gołębiowska M., Paszkiewicz M., Bychowska A.: Analiza żywności. Skrypt z ochrony środowiska. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010, s Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Kubiak M. S.: Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) ich występowanie w środowisku i w żywności. Problemy Higieny i Epidemiologii. 94 (1), s , 2013.

180 180 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 technologicznym powstawania materiału dochodzi do znacznej emisji tych związków do atmosfery. Aflatoksyna B1 Aflatoksyna jest rodzajem mykotoksyn. Są one wytwarzane przez grzyby z rodzaju Aspergillus, głównie przez gatunek Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus. Grzyby pleśniowe są bardzo rozpowszechnioną grupą drobnoustrojów w przyrodzie. Występują na fistaszkach, zbożu, nadpleśniałych paszach do karmienia zwierząt, tak więc mogą być wprowadzane do organizmu człowieka wraz ze skażonym produktem lub w formie metabolitów aflatoksyn, które obecne są np. w mleku krowim, mięsie zwierząt oraz jajach. Mogą w sprzyjających warunkach porastać produkty zbożowe. Wykazują działanie mutagenne, teratogenne i hepatotoksyczny. Aflatoksyna B1 produkowana przez grzyba pleśniowego Aspergillus flavus ma bardzo silną zdolność indukowania raka wątrobowokomórkowego. Jeżeli temu narażeniu towarzyszy dodatkowo zakażenie wątroby wirusem HBV to prawdopodobieństwo rozwoju pierwotnego raka wątroby jest jeszcze większe. Warto podkreślić, iż toksyczne działanie aflatoksyna na organizm człowieka ujawnia się już w niewielkich stężeniach, ok. 1 mg/kilogram ziarna zbóż, orzeszków ziemnych czy przetworów zbożowych. 21 Azbest Azbest jest to minerał z grupy krzemianów powszechnie znany pod nazwą eternit. Zalega na dachach znacznego obszaru Polski i jest niezwykle szkodliwy dla zdrowia. W połowie XX wieku został na bardzo szeroka skalę zastosowany w technice. Dzięki bardzo dobrym właściwościom włókien azbestowych (trwałość i odporność) zastosowano do w motoryzacji, budownictwie, przemyśle maszynowym i włókienniczym. Wdychanie ciałek azbestowych podrażnia układ oddechowy i prowadzi do różnych chorób: pylicy azbestowej, raka płuc i międzybłoniaka opłucnej. 22 Szacuje się, że ryzyko wy- 21 Grajewski J. (red.) Mykotoksyny i grzyby pleśniowe zagrożenia dla człowieka i zwierząt. Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

181 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE stąpienia nowotworu płuc jest ok. 50-krotnie wyższe u osób, które są jednocześnie narażone na szkodliwe działanie azbestu i dymu tytoniowego. Azbest powoduje również włóknienie śródmiąższowe płuc oraz włóknienie opłucnej. Wskazuje się również na indukowanie raków przewodu pokarmowego w związku z ekspozycją na azbest. Emisja pyłu azbestowego może nastąpić podczas prac wyburzeniowych i rozbiórkowych, rozbiórki ścian działowych lub stropów ocieplanych, usuwania dachów pokrytych płytami a-c oraz elewacji z płyt a-c, czyszczenia i renowacji pokryć dachowych, usuwania izolacji cieplnej itp. Ustawą z dnia 19 czerwca 1997 roku (Dz.U. 1997, Nr 101, poz. 628) wprowadzono w Polsce zakaz stosowania wyrobów zawierających azbest. 23 Arsen Jest to pierwiastek chemiczny z grupy azotowców o właściwościach metaloidu. Jego związki znane były człowiekowi od starożytności. Został wyodrębniony w formie czystej przez Alberta Wielkiego w 1250 roku. W historii medycyny preparaty arsenowe w przeróżnej postaci stosowane były w leczeniu reumatyzmu, gruźlicy, cukrzycy, łuszczycy i białaczki. Pomimo tego, że arsen należy do mikroelementów, to jego nadmiar jesz toksyczny dla organizmu człowieka. Związki arsenu posiadają właściwości rakotwórcze. Może powodować raka skóry. Arsen i jego związki zostały uznane przez Międzynarodowa Agencję Badań nad Rakiem za rakotwórcze dla ludzi i umieszczone w I grupie, tzn. grupie czynników o udowodnionym działaniu rakotwórczym. Unia Europejska zaliczyła do substancji rakotwórczych tlenek arsenu (III), tlenek arsenu (V) oraz kwas arsenowy (V) oraz sole tego kwasu. Związki te zostały sklasyfikowane jako substancje o udowodnionym działaniu rakotwórczym którym przypisano zwrot wskazujący zagrożenie R45,,może powodować raka. Również w Polsce w obowiązujących przepisach krajowych związki arsenu zostały uznane za rakotwórcze. Zostały one wymienione w załączniku do rozporządzenia ministra zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 roku, który stanowi wykaz substancji, preparatów, 23 Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 roku (Dz.U. 1997, Nr 101, poz. 628) o zakazie stosowania wyrobów azbestowych.

182 182 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. 24,25,26 Warto podkreślić, iż arsen stosowany jest również jako środek zwalczający insekty, co znacznie rozszerza jego zastosowanie a więc zwiększa również grupę ludzi narażonych na jego działanie podczas wykonywania oprysków. Monomery chlorku winylu Tworzywa sztuczne to związki wielocząsteczkowe, przy produkcji, których używane są substancje pomocnicze nadające masom plastycznym odpowiednie właściwości. Niektóre z monomerów i substancji pomocniczych charakteryzują się silnymi właściwościami toksycznymi dla organizmu człowieka. W warunkach narażenia podczas produkcji PCV, podczas starzenia się materiału i depolimeryzacji może dojść do ich uwalniania się z tworzywa i działania toksycznego. Bardzo duże zagrożenie dla zdrowia występuje w procesie spalania i termicznego rozpadu tworzyw sztucznych, kiedy dochodzi do uwolnienia toksycznych par i gazów. W początkach lat siedemdziesiątych odnotowano wzrost zachorowalności na nowotwory w grupie pracowników zatrudnionych przy produkcji polichlorku winylu. Przeprowadzone badania pokazały, że czynnikiem rakotwórczym jest chlorek winylu. 27 Monomery chlorku winylu mogą indukować mięsaka naczyniowego wątroby oraz raka wątrobowokomórkowego. 28 Substancje alkilujące i acylujące 24 Arsen i nieorganiczne związki arsenu. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych. IMP, Łódź 2003, zeszyt 17,5. 25 Gawęda E.: Arsen i jego związki w środowisku pracy zagrożenia, ocena narażenia. Bezpieczeństwo pracy 3/ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z Dnia 1 grudnia 2004 roku w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. 280, poz. 2771). 27 Toksyczność tworzyw sztucznych. Źródło: toxypoxy.htm, dostęp r., godz Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

183 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE Substancje alkilujące i acylujące zaliczane są do czynników inicjujących proces kancerogenezy działających bezpośrednio. Ich znaczenie jest o tyle duże, że są to środki powszechnie stosowane w terapii nowotworów. 29 Leki alkilujące tworzą wiązania z grupami aminowymi, karboksylowymi i innymi cząsteczek DNA, RNA, białek i są to trucizny działające niezależnie od fazy podziałowej cyklu komórkowego. 30 Następstwem alkilacji jest wielokierunkowe zakłócenie podstawowych procesów życiowych komórki. Głównym mechanizmem toksycznego działania związków alkilujących na komórkę i bezpośrednia przyczyną jej śmierci jest uszkodzenie biologicznej aktywności DNA. Warto podkreślić, że związki alkilujące są lekami swoistymi dla cyklu komórkowego, a nie dla fazy, działają więc na wszystkie fazy cyklu komórkowego. Stosowanie tej grupy leków w terapii nowotworów złośliwych obarczone jest wysokim ryzykiem wystąpienia powikłań w postaci supresji szpiku, uszkodzenia błon śluzowych przewodu pokarmowego, uszkodzenia procesu spermatogenezy oraz osłabienia odporności organizmu. 31 Zwiększają one ryzyko wystąpienia ostrej białaczki szpikowej oraz raka pęcherza moczowego. Warto zaznaczyć, że wtórne nowotwory indukowane leczeniem mogą się pojawić po wielu latach od leczenia zmiany pierwotnej. 32 Radon Jest to pierwiastek chemiczny z grupy gazów szlachetnych w układzie okresowym. Powstaje w wyniku rozpadu uranu w skorupie ziemskiej. Został odkryty przez Friedricha Dorna w 1900 roku. Nadmierna ekspozycja na radon a tym samym jego przedawkowanie jest niebezpieczna dla zdrowia. Wdychanie powietrza zawierającego cząsteczki radonu oraz produktów jego rozpadu jest związane z narażeniem komórek nabłonka dróg oddechowych i innych 29 Tamże. 30 Potemski P., Stempczyńska J.: Chemioterapia i hormonoterapia nowotworów. [w:] Onkologia (red.): Kordek R. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007 r., s Orzechowska-Juzwenko K.: Leki przeciwnowotworowe. [w:] Farmakologia (red.): Kostowski W., Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001 r., s Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

184 184 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 komórek na działanie promieniowania jonizującego, głównie cząstek α. Badania wskazują, że poziom narażenia na działanie radonu jest bardzo zróżnicowany. Szereg populacji jest narażonych na działanie dawki o rząd wielkości większe od średniej. Badania, które przeprowadzono u górników zawodowo narażonych na działanie dużych dawek radonu dały dowody na jego związek etiologiczny z rakiem płuca. Toksyczne efekty działania radonu na organizm polegają na uszkodzeniu struktury chemicznej DNA przez działanie wysokoenergetycznych, krótkotrwałych produktów rozpadu 222 Rn. Badania wskazują również na wzrost ryzyka wystąpienia raka płuca podczas ekspozycji na działanie radonu i dymu tytoniowego. Największe narażenie na działanie radonu stwierdza się w pomieszczeniach zamkniętych, szczególnie w domach mieszkalnych, gdzie głównym jego źródłem jest gleba, czasami materiały budowlane lub woda. 33 Czynniki fizyczne Promieniowanie jonizujące Wszystkie rodzaje promieniowania jonizującego posiadają potencjał rakotwórczy, zarówno promieniowanie elektromagnetyczne jak i cząsteczkowe. Promieniowanie jonizujące występuje w obecności źródła, którym może być izotop promieniotwórczy lub lampa rentgenowska. W wyniku pochłonięcia cząstek lub fotonów promieniowania dochodzi do następujących zmian w obrębie komórek: zmian przepuszczalności błon komórkowych oraz powstania toksyn radiacyjnych w przebiegu radiolizy wody i zaburzenia przemian biochemicznych. Powstające wolne rodniki uszkadzają DNA komórkowe wywierając działanie mutagenne. Na poziomie pracy komórki dochodzi do zaburzeń gospodarki elektrolitami, zmiany aktywności enzymów i zaburzeń syntezy białek, uszkodzenia łańcuchów DNA i niszczenia lipoproteinowych składników błon komórkowych. Do najczęściej wywoływanych nowotworów przez działanie tego czynnika kancerogennego należą: białaczki (z wyjątkiem 33 Zatoński W. (red.): Europejski kodeks walki z rakiem. Wersja III, 2003.

185 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE białaczki limfatycznej), rak tarczycy u osób młodych, nowotwory sutka, płuc, ślinianek i skóry. 34 Promieniowanie ultrafioletowe Źródłem promieniowania dla człowieka jest głównie promieniowanie UVA, które stanowi ok. 95% w świetle docierającym do powierzchni ziemi. Warto podkreślić, iż jego natężenie jest stałe przez cały dzień od wschodu słońca do jego zachodu. Przenika do głębokich warstw skóry skóry właściwej. Ponieważ dawki promieniowania UVA kumulują się, szkodliwe efekty jego działania występują po latach. Ten rodzaj promieniowania jest główna przyczyną fotostarzenia się skóry. Promieniowanie UVB stanowi ok. 5% promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni ziemi. Posiada krótszą falę i większą energię, więc jest bardziej szkodliwe. Najsilniejsze działanie tego promieniowania obserwuje się w godz i jest najwyższe w okresie letnim. Nie wnika głęboko w skórę, działa na poziomie warstwy naskórkowej. UVB jest odpowiedzialne za poparzenia skóry i wystąpienie rumienia dosłonecznego. Warto podkreślić, iż ten rodzaj promieniowania wywołuje zmniejszenie odpowiedzi immunologicznej organizmu. Do negatywnych skutków działania promieniowania UV można zaliczyć: fotostarzenie się skóry, przebarwienia skóry, nadprodukcję wolnych rodników, immunosupresję, fotodermatozy, rumień i oparzenia słoneczne. 35 Narażenie na działanie promieniowania UV zwieksza ryzyko rozwoju nowotworów skóry. Wywołuje raka podstawnokomórkowego (łac. carcinoma basocellulare), raka płaskonabłonkowego (łac. carcinomata planoepitheliale) oraz jeden z najbardziej złośliwych nowotworów skóry u człowieka czerniaka (łac. melanoma malignum). Ryzyko wzrasta im dłuższa ekspozycja na działanie tego promieniowania i większa osobnicza wrażliwość człowieka zależna od zawartości 34 Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Galus R., Mandecki Ł., Antiszko M., Borowska K., Zabielski S.: Fotostarzenie się skóry. Akademia Medyczna w Warszawie, Katedra i Zakład Histopatologii i Embriologii Centrum Biostruktury; Wojskowy Instytut Medyczny, Klinika Dermatologii CSK MON; 2006.

186 186 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 melaniny skrze. Szczególne znaczenie w procesie kancerogenezy w obrębie skóry ma pasmo UVB. Warto podkreślić, iż działanie promieniowania ultrafioletowego może prowadzić do hamowania podziałów komórkowych, inaktywacji enzymów komórkowych i w konsekwencji do śmierci komórki. 36 CZYNNIKI BIOLOGICZNE HPV (Human Papilloma Virus) wirus brodawczaka ludzkiego Wirus brodawczaka ludzkiego należy do rodziny papillomawirusów. Wyodrębnia się ok. 100 typów tego wirusa, z czego znaczna część może wywoływać łagodne zmiany u człowieka w postaci np. brodawek występujących w obrębie skóry czy kłykcin kończystych lokalizujących się w obrębie narządów płciowych (typy HPV 1, 2, 4 i 7). Istnieją również typy biorące udział w procesie kancerogenezy. 37 Szczególny udział w procesie nowotworzenia w obrębie szyjki macicy mają szerzące się drogą kontaktów seksualnych HPV typy 16 i 18 (określane jako wirusy dużego ryzyka). Typy wirusa HPV 6 i 11 mają związek z powstawaniem zmian o małym potencjale złośliwości i określane są jako wirusy małego ryzyka. 38 Zakażenie typami 16 i 18 (wysokiego ryzyka) prowadzi w konsekwencji do niekontrolowanych podziałów nabłonka szyjki macicy, co może prowadzić do wystąpienia raka szyjki macicy. W raku szyjki macicy dochodzi do integracji DNA wirusa HPV z DNA zakażonego a powinowactwo białek wirusowych do białek zakażonego gospodarza jest wysokie w przypadku wirusów dużego ryzyka (typ 16 i 18). Ryzyko zakażenia wirusami HPV o potencjale kancerogennym występuje u kobiety od inicjacji seksualnej i trwa przez całe życie aktywności płciowej. Część zakażeń ustępuje samoistnie, ale niektóre 36 Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Majewski S., Pniewski T., Royal-Stec M.: Rola wirusów brodawczaka w rozwoju zmian łagodnych i złośliwych okolicy narządów płciowych. Zakażenia 6/ Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

187 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE przechodzą w formę zakażenia przewlekłego prowadząc do zmian w obrębie szyjki macicy. Szacuje się, że ok. 2/3 przypadków raka szyjki macicy wywołanych jest przez wirusy onkogenne HPV typu 16 i 18. Szerzenie się tego wirusa w populacji ludzkiej stanowi, więc duży problem narażenia na biologiczny czynnik rakotwórczy o dużym zasięgu rażenia. Profilaktyka zakażenia wirusami HPV drogą płciową obejmuje unikanie kontaktów płciowych wysokiego ryzyka, współżycie z jednym partnerem, stosowanie prezerwatyw, które w pewnym stopniu zwiększa szanse ochrony przed zakażeniem. Od 2006 roku dostępna jest w Polsce poliwalentna szczepionka skierowana przeciwko wirusom HPV typ 6, 11, 16 i 18. Zapobiega ona wystąpieniu dysplazji szyjki macicy dużego stopnia, raka szyjki macicy, dysplazji sromu dużego stopnia oraz brodawek narządów płciowych (kłykcin kończysztych). 39 EBV (wirus Epsteina-Barra) Wirus Epsteina-Barra należy do grupy najpowszechniej występujących wirusów w populacji ludzkiej, inaczej herpeswirus typu 4 (HIV 4). Jego nazwa pochodzi od nazwisk jego odkrywców Michaela Epsteina i Yvonne Barr, którzy odkryli i opisali go w 1964 roku. 40 Wirus po wniknięciu do organizmu zakaża komórki nabłonka nosogardła oraz limfocyty B wywołując mononukleozę. Po zakażeniu limfocytów B wirus przechodzi w tzw. letalną formę zakażenia trwającą do końca życia gospodarza. Większość ludzi przechodzi to zakażenie bezobjawowo. Zakażenie wirusem EBV wykazuje związek z rozwojem następujących nowotworów: chłoniaka Burkitta, chłoniaków linii B (u osób wykazujących niedobory odporności), chłoniaka Hodgkina oraz nowotworów nosogardła. 41 Choroby związane z zakażeniem wirusem Epsteina-Barra są szczególnie rozpowszechnione w grupie osób z niedoborami odporności (wrodzonym lub 39 Baden L. R., Curfman G. D., Morrissey S., Drazen J. M.: Human papillomavirus vaccine-opportunity and challenge. N Engl J Med. 356 (19), s , Epstein M. A.: Virus particles in cultured lymphoblasts from Burkitt s lymphoma. Lancet, s , 1964 r. 41 Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

188 188 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 nabytym niedoborem odporności). U biorców przeszczepów, chorych z AIDS i chorych z genetycznie upośledzoną funkcją układu odpornościowego wirus EBV prowadzi do wzmożonej proliferacji limfocytów B i daje ryzyko rozwoju różnych nowotworów. 42 Wirus zapalenia wątroby tupu B HBV (Hepatitis B virus) Wirus zapalenia wątroby typu B jest hepatotropowym i otoczkowym wirusem DNA prowadzącym do wystąpienia wirusowego zapalenia wątroby typu B. Należy do rodziny Hepadnaviriade. Zakażenie tym wirusem jest bardzo rozpowszechnione na świecie i może dotyczyć ponad 200 milionów ludzi. Wirus HBV jest przenoszony w populacji ludzkiej drogą pozajelitową, najczęściej przez uszkodzoną skórę skażoną krwią lub innymi płynami oraz przez igły, strzykawki, narzędzia chirurgiczne itp. Udało się wykryć wirusa HBV w większości płynów ciała takich jak: krew, nasienie, ślina, mocz, płyn mózgowo-rdzeniowy i mleko z piersi. Istnieje możliwość przezłożyskowego przeniesienia wirusa do płodu lub zakażenia w czasie porodu. Wirus ten może być przenoszony droga płciową. Obecnie w Polsce wykonuje się na szeroką skale szczepienia przeciwko wirusowi HBV w profilaktyce zakażeń o tej etiologii. 43 Przewlekłe zakażenie wątroby wywoływane prze ten typ wirusa prowadzi do wystąpienia marskości tego narządu (cirrhosis hepatis) i zwiększa ryzyko rozwoju pierwotnego raka z hepatocytów w marskiej wątrobie. 44 Wirus zapalenia wątroby typu C HCV (Hepatitis C virus) Wirus zapalenia wątroby typu C jest otoczkowym wirusem RNA z rodziny Flaviviriade. Okres wylęgania wirusa wynosi średnio ok. 50 dni i występuje najwyższa zakaźność w okresie obecności RNA HCV we krwi. Wirus przenosi się w populacji ludzkiej podczas zabiegów medycznych: przetaczania krwi, zabiegów 42 Kosińska A.: Wirus Epsteina-Barra: onkogeny,,tajny agent ludzkiego organizmu. Źródło: www. dostęp , g Zaremba M. L., Borowski J.: Mikrobiologia lekarska. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001, s Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

189 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE operacyjnych i niemedycznych: np. wstrzykniecie narkotyku niesterylną igłą i strzykawką, podczas wizyt u kosmetyczki, fryzjera, kiedy dochodzi do naruszenia ciągłości skóry przez niesterylne narzędzia. Ze względu na podobne drogi przenoszenia często zakażeni wirusem HIV maja konfekcję wirusem HCV. Większość zakażeń przebiega przez długi czas bezobjawowo. Eliminacja wirusa HCV następuje u 15 50% chorych, głównie w przypadku objawowego przebiegu ostrego WZW typu C. W niepowikłane postaci ostrego zakażenia WZW typu C pełny powrót do aktywności życiowej następuje do ok. 6 miesięcy. U pozostałych chorych rozwija się zapalenie przewlekłe, a u 5 20% z nich dochodzi w ciągu lat do marskości wątroby (łac. cirrhosis hepatis) i zwiększa ryzyko nowotworowej transformacji hepatocytów w marskiej wątrobie. 45 KSHV (wirus mięsaka Kaposiego) Wirus mięsaka Kaposiego (KSHV) należy do przedstawicieli rodziny Herpesviridae (HHV-8 Human Herpes Virus). Zakażenie tym wirusem jest szczególnie niebezpieczne dla nosicieli wirusa HIV rozwijającego zespół AIDS oraz osób z niedoborami odporności o różnym podłożu. U tych chorych zakażenie KSHV często prowadzi do rozwoju nowotworu. Warto podkreślić, że zakażenie tym wirusem może wywołać mięsaka Kaposiego u osób bez niedoborów odporności. 46 HTLV-1, HTLV-2 (Human lymphotropic virus) wirusy ludzkiej białaczki T-komórkowej HTLV (ang. human T-lymphotropic virus) jest ludzkim jednoniciowym retrowirusem RNA. Istnienie wirusa HTLV-1 podejrzewane było już w latach 1977 w związku z występowaniem białaczki T-komórkowej na określonych obszarach Japonii. Nie wiedziano, jakie ma to podłoże. Przeprowadzone później badania pozwoliły zidentyfikować 45 Szczeklik A., Majewski P.: Choroby wewnętrzne. Wyd. Medycyna Praktyczne, Kraków 2011, s Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 1-6.

190 190 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 wirusa HTLV-1. 47,48,49 Wirus ten atakuje najczęściej limfocyty T CD4+, ale opisano również przypadki zakażenia limfocytów T CD8+. 50,51 Wirus HTLV-1 zawiera białko Tax, które jest podstawowym onkogenem tego wirusa i jest odpowiedzialne za unieśmiertelnianie zakażonych limfocytów T. Wirus ten przenoszony jest wraz z zakażonymi limfocytami podczas transfuzji krwi, może być przenoszony z nasieniem, u narkomanów podczas stosowania skażonych igieł i strzykawek. 52,53 Wywołuje on białaczkę T-komórkową oraz tropikalną spastyczną paraparezę (tropikalny spastyczny niedowład połowiczy). Może ponadto wywołać polineuropatię obwodową, zapalenie wielomięśniowe, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz zapalenie naczyniówki oka. Wirus HTLV-2 został wyizolowany po raz pierwszy z komórek człowieka chorego na atopową postać białaczki włochatokomórkowej w 1982 r. Wykazuje podobną budowę do wirusa HTLV-1 i atakuje przede wszystkim limfocyty T CD8+. Drogi przenoszenia są podobne do wirusa HTLV-1. 54,55 47 Drozd J.: Wirusy onkogenne HTLV-1 i HTLV-2. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Sekcja Interwencji Sercowo-Naczyniowych. Źródło: mod/archiwum/6585,wirusy,onkogenne,htlv1.html, dostęp dnia r. godz Yoshida M., Miyoshi I., Hinuma Y.: A retrovirus from human leukemia cell lines: its isolation, characterization, and implication in human adult T-cell leukemia (ATL). Princess Takamatsu Symp. 1982;12: Yoshida M., Miyoshi I., Hinuma Y.: Isolation and characterization of retrovirus from cell lines of human adult T-cell leukemia and its implication in the disease. Proc Natl Acad Sci U S A Mar; 79(6): Drozd J.: Wirusy onkogenne HTLV-1 i HTLV-2. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Sekcja Interwencji Sercowo-Naczyniowych. Źródło: mod/archiwum/6585,wirusy,onkogenne,htlv1.html, dostęp dnia r. godz Devita V.T., Hellman S., Rosenberg S. A.: Cancer: Principles and practice of oncology Souhami R. L., Tannock I., Hohenberger P., Horiot J. C.: Oxford textbook of oncology Pise-Masison C. A., Jeong S. J., Brady J. N.: Human T cell leukemia virus type 1: the role of Tax in leukemogenesis. Arch Immunol Ther Exp (Warsz) Jul-Aug; 53(4): Feuer G., Green P. L.: Comparative biology of human T-cell lymphotropic virus type 1 (HTLV-1) and HTLV-2. Oncogene Sep 5;24(39): Drozd J.: Wirusy onkogenne HTLV-1 i HTLV-2. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Sekcja Interwencji Sercowo-Naczyniowych. Źródło:

191 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE Helicobacter pylori W 1983 roku pojawiło się po raz pierwszy doniesienie o stwierdzonej obecności bakterii spiralnych wzrastających w błonie śluzowej żołądka u ludzi z wrzodem trawiennym. Według różnych danych bakterią tą może być zakażonych do 70% ludności w społeczeństwach rozwijających się. Bakterie H. pylori są to pałeczki Gram- -ujemne, spiralne z obecnym jednym lub dwoma skrętami. Komórki są urzęsione, z jednego bieguna wychodzi ok. 4 6 rzęsek. H. pylori jest odpowiada za ponad połowę wrzodów dwunastnicy i żołądka. Bakterie mogą przetrwać w tak niesprzyjających warunkach jak kwaśne środowisko żołądka dzięki wytwarzanej urazie, która rozkłada mocznik z uwolnieniem jonów amonowych, które neutralizują kwas solny. Zobojętnienie kwaśnego środowiska daje możliwości przeżycia i rozmnażania się. 56,57 Stwierdzono zależność pomiędzy zakażeniem H. pylori a występowaniem chłoniaka linii B żołądka typu MALT (ang. mucosa associated lymphatic tissue) oraz występowaniem raka żołądka typu jelitowego. 58 W metaanalizach badań naukowych stwierdzono korelację między występowaniem zakażenia o etiologii H. pylori a wczesnym rakiem żołądka. 59 PREDYSPOZYCJE GENETYCZNE Niewątpliwie część nowotworów u człowieka rozwija się na podłożu odziedziczonych predyspozycji genetycznych. Szacuje się, że u niektórych nosicieli mutacji ryzyko rozwoju nowotworu sięga 80 90%. W innych przypadkach ryzyko to może plasować zyjna.pl/mod/archiwum/6585,wirusy,onkogenne,htlv1.html, dostęp dnia r. godz Zaremba M. L., Borowski J.: Mikrobiologia lekarska. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001, s Bartnik W.: Choroba wrzodowa żoładka i dwunastnicy. [w:] Choroby wewnętrzne (red.): Szczeklik A., Gajewski P. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2011 r., s Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Wang C., Yuan Y., Hunt R. H.: The association between Helicobacter pylori infection and early gastric cancer: a meta-analysis. Am J Gastroenterol 2007, , s

192 192 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 się na poziomie kilku procent. W tabeli 1. przedstawiono wybrane mutacje usposabiające człowieka do rozwoju nowotworów w określonych narządach. 60 Tabela 4. Zespół BRCA 1 oraz zespół HNPCC (Zespół Lyncha) 61 Zespół BRCA 1 Zespół HNPCC (Zespół Lyncha) konstytucyjna mutacja genu BRCA 1 60-procentowe ryzyko rozwoju raka piersi 40-procentowe ryzyko rozwoju raka jajnika Średni wiek zachorowania na raka tego typu wynosi o 40 lat Średni wiek zachorowania na raka jajnika tego typu wynosi ok. 50 lat Zespół dziedzicznego niezwiązanego z polipowatości raka jelita grubego Stanowi ok. 5% raków jelita grubego Średni wiek zachorowania na raka jelita grubego tego typu ok. 45 lat Występuje wzrost częstości występowania raka trzonu macicy, raka jelita cienkiego i dróg moczowych wśród krewnych DIETA, OTYŁOŚĆ I MAŁA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA Sposób odżywiania przekłada się na utrzymanie masy ciała w granicach normy. To, co spożywamy w codziennej diecie może wywierać działanie zarówno ochronne jak i szkodliwe. W populacjach o wysokich wskaźnikach spożycia tłuszczu/mięsa liczba zachorowań na raka jelita grubego jest wyższa. Podobne wyniki uzyskiwano w przypadku raka piersi i prostaty. Ustalono, iż w populacji kobiet otyłość jest związana z występowaniem takich nowotworów jak: rak pęcherzyka żółciowego, rak piersi, rak szyjki i trzonu i endometrium macicy oraz rak jajnika. W męskiej populacji otyłość wpływa na występowanie raka prostaty i raka jelita grubego. Mężczyźni, u których masa ciała przekracza > 35% prawidłowej masy ciała, wykazują ok. 40% większe ryzyko rozwoju tych nowotworów aniżeli mężczyźni z prawidłowym BMI Lubiński J.: Podstawy genetyki klinicznej nowotworów. [w:] Onkologia (red.): Kordek R. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007 r., s Tamże. 62 Tyczyński J. E.: Środowiskowe przyczyny chorób nowotworowych i możliwości

193 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE Aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia wielu chorób, w tym onkologicznych. Jaj brak (tak zwany siedzący tryb życia) zwiększa około dwukrotnie ryzyko rozwoju raka jelita grubego. Istnieją przypuszczenia, że brak aktywności ruchowej w podobny sposób wpływa na ryzyko wystąpienia raka piersi, raka trzonu macicy oraz raka prostaty. 63,64 Warto podkreślić, że regularne wykonywanie ćwiczeń wpływa na normalizację masy ciała, a więc eliminuje kolejny czynnik ryzyka. PODSUMOWANIE Biorąc pod uwagę duże znaczenie omówionych czynników w etiopatogenezie nowotworów złośliwych należy podjąć następujące kroki w ramach profilaktyki pierwotnej tych chorób: 65 Rzucić palenie tytoniu bez względu na wiek palacza. Należy również unikać przebywania w pomieszczeniach, w których palą inne osoby (tzw. palenie bierne zwiększa ryzyko zachorowania na raka tytoniozależnego). W codziennej diecie należy ograniczyć spożywanie tłuszczów zwierzęcych i czerwonego mięsa oraz spożywanie węglowodanów łatwo przyswajalnych (cukrów prostych). Spożycie czerwonego mięsa powinno być ograniczone do 1 porcji na tydzień. Codziennym składnikiem posiłków powinny być świeże warzywa i owoce. Pożądane jest zwiększenie spożycia ryb ze względu na zawartość w nich kwasów omega-3. Dieta powinna być urozmaicona i pełnowartościowa. zapobiegania (profilaktyka pierwotna) [w:] Onkologia (red.): Kułakowski A, Skowrońska-Gardas A., Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2003, s Łuczyk R., Łuczyk M.: Znaczenie profilaktyki pierwotnej w obniżaniu wskaźnika zachorowalności na nowotwory złośliwe. [w:] Pielęgniarska opieka nad osobami starszymi (red.): Kachaniuk H., Wyd. Raabe, Warszawa 2008, s Zatoński W. (red.): Europejski kodeks walki z rakiem. Wersja III, Łuczyk R., Łuczyk M.: Znaczenie profilaktyki pierwotnej w obniżaniu wskaźnika zachorowalności na nowotwory złośliwe. [w:] Pielęgniarska opieka nad osobami starszymi (red.): Kachaniuk H., Wyd. Raabe, Warszawa 2008, s

194 194 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Należy zwiększyć spożycie warzyw i owoców (min. 400 g dziennie) zawierających dużo błonnika oraz spożycie pełnych ziaren zbóż, otrąb oraz kasz. Kaloryczność posiłków powinna być dostosowana do zapotrzebowania na energię organizmu oraz utrzymania właściwej masy ciała. Należy monitorować wskaźnik BMI i utrzymywać masę ciała w granicach 18,5 24,9. Należy wystrzegać się nadwagi i otyłości. Należy unikać w diecie produktów peklowanych w solach i konserwowanych oraz wędzonego mięsa i ryb. Należy dążyć do ograniczenia ilości spożywanego alkoholu (należy ograniczyć spożywanie alkoholi zarówno nisko jak i wysokoprocentowych). Źródłem witamin i mikroelementów potrzebnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu powinny być produkty naturalne (warzywa i owoce). Należy być aktywnym ruchowo i uprawiać ćwiczenia fizyczne (najlepiej ćwiczenia na świeżym powietrzu). Należy unikać nadmiernej ekspozycji na słońce i unikać oparzeń słonecznych. Należy zachować daleko idącą ostrożność w korzystaniu z lamp do opalania w solariach, gdyż urządzenia te emitują promieniowanie podobne do tego, które zwiększa ryzyko wystąpienia nowotworów skóry. Należy brać udział w programach szczepień ochronnych przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Należy ściśle przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy szczególnie w zakładach, w których w procesie technologicznym dochodzi do kontaktu człowieka z czynnikami kancerogennymi (azbestem, monomerami chlorku winylu, arsenem, substancjami alkilującymi i acylującymi oraz czynnikami zakaźnymi o potencjale onkogenny). W przypadku czynników biologicznych przenoszonych drogą krwi należy unikać kontaktu z krwią i źródłami zakażenia przez krew (igły, strzykawki, narzędzia chirurgiczne, sprzęt używany w salonach kosmetycznych i u fryzjera, itp.).

195 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE Kobiety powinny wykonywać badanie cytologiczne wymazów z kanału szyjki macicy połączone z testami na HPV. Dzieci matek nosicielek HBV oraz HCV powinny po urodzeniu otrzymać immunoglobuliny. Kobiety nosicielki HTLV-1, nie powinny karmić dzieci piersią lub ograniczyć to karmienie do 6 miesięcy. Osoby, u których w najbliższej rodzinie występuje rak żołądka powinny wykonać test na obecność Helicobacter pylori. Należy unikać kontaktów seksualnych mogących skutkować przeniesieniem zakażenia drogą płciową (szczególnie HIV, HPV). Osoby, u których w rodzinie występują nowotwory złośliwe w przypadku, których istotne może być podłoże genetyczne powinny zostać objęte opiekę przez poradnię genetyczną. Warto podkreślić, iż prowadząc zdrowy styl życia, można zapobiegać rozwojowi wielu chorób w tym nowotworów złośliwych, które stanowią coraz większy problem współczesnej medycyny. BIBLIOGRAFIA 1. Arsen i nieorganiczne związki arsenu. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych. IMP, Łódź 2003, zeszyt 17,5. 2. Baden L. R., Curfman G. D., Morrissey S., Drazen J. M.: Human papillomavirus vaccine-opportunity and challenge. N Engl J Med. 356 (19), s , Bartnik W.: Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. [w:] Choroby wewnętrzne (red.): Szczeklik A., Gajewski P. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2011 r., s Devita V.T., Hellman S., Rosenberg S. A.: Cancer: Principles and practice of oncology Drozd J.: Wirusy onkogenne HTLV-1 i HTLV-2. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Sekcja Interwencji Sercowo-Naczyniowych. Źródło: archiwum/6585,wirusy,onkogenne,htlv1.html, dostęp dnia r. godz

196 196 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Epstein M. A.: Virus particles in cultured lymphoblasts from Burkitt s lymphoma. Lancet, s , 1964 r. 7. Feuer G., Green P. L.: Comparative biology of human T-cell lymphotropic virus type 1 (HTLV-1) and HTLV-2. Oncogene Sep 5;24(39): Gawęda E.: Arsen i jego związki w środowisku pracy zagrożenia, ocena narażenia. Bezpieczeństwo pracy 3/ Galus R., Mandecki Ł., Antiszko M., Borowska K., Zabielski S.: Fotostarzenie się skóry. Akademia Medyczna w Warszawie, Katedra i Zakład Histopatologii i Embriologii Centrum Biostruktury; Wojskowy Instytut Medyczny, Klinika Dermatologii CSK MON; Grajewski J. (red.) Mykotoksyny i grzyby pleśniowe zagrożenia dla człowieka i zwierząt. Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Johnson R. i wsp.. Eucaryotic polymerases and act sequentialy to bypass DNA lesions. Nature, Kubiak M. S.: Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) ich występowanie w środowisku i w żywności. Problemy Higieny i Epidemiologii. 94 (1), s , Kumirska J., Gołębiowska M., Paszkiewicz M., Bychowska A.: Analiza żywności. Skrypt z ochrony środowiska. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2010, s Kosińska A.: Wirus Epsteina-Barra: onkogeny,,tajny agent ludzkiego organizmu. Źródło: www. articles/kosinska04, dostęp , g Lubiński J.: Podstawy genetyki klinicznej nowotworów. [w:] Onkologia (red.): Kordek R. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007 r., s Łuczyk R., Łuczyk M.: Znaczenie profilaktyki pierwotnej w obniżaniu wskaźnika zachorowalności na nowotwory złośliwe. [w:] Pielęgniarska opieka nad osobami starszymi (red.): Kachaniuk H., Wyd. Raabe, Warszawa 2008, s Majewski S., Pniewski T., Royal-Stec M.: Rola wirusów brodawczaka w rozwoju zmian łagodnych i złośliwych okolicy narządów płciowych. Zakażenia 6/2005.

197 R. Łuczyk, M. Łuczyk, E. Nowicka, C. Olszak WYSTĘPOWANIE Orzechowska-Juzwenko K.: Leki przeciwnowotworowe. [w:] Farmakologia (red.): Kostowski W., Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001 r., s Pasz-Walczak G.: Czynniki rakotwórcze, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Pasz-Walczak G.: Zapobieganie, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Pise-Masison C. A., Jeong S. J., Brady J. N.: Human T cell leukemia virus type 1: the role of Tax in leukemogenesis. Arch Immunol Ther Exp (Warsz) Jul-Aug; 53(4): Potemski P., Stempczyńska J.: Chemioterapia i hormonoterapia nowotworów. [w:] Onkologia (red.): Kordek R. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007 r., s Rozporządzenie Ministra Zdrowia z Dnia 1 grudnia 2004 roku w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. 280, poz. 2771). 24. Szczeklik A., Majewski P.: Choroby wewnętrzne. Wyd. Medycyna Praktyczne, Kraków 2011, s Stępień M., Pawlęga J.: Częstość występowania nowotworów złośliwych, [w:] Onkologia, (red.): Kordek R., Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s Souhami R. L., Tannock I., Hohenberger P., Horiot J. C.: Oxford textbook of oncology Tyczyński J. E.: Środowiskowe przyczyny chorób nowotworowych i możliwości zapobiegania (profilaktyka pierwotna) [w:] Onkologia (red.): Kułakowski A, Skowrońska-Gardas A., Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2003, s Toksyczność tworzyw sztucznych. Źródło: engo.pl/www/toxypoxy.htm, dostęp r., godz Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 roku (Dz.U. 1997, Nr 101, poz. 628) o zakazie stosowania wyrobów azbestowych. 30. Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. Wyd. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego -Państwowy Zakład Higieny, 2012 r.

198 198 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 roku. Krajowy Rejestr Nowotworów, Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów, Warszawa 2012 r. 32. Wang C., Yuan Y., Hunt R. H.: The association between Helicobacter pylori infection and early gastric cancer: a meta-analysis. Am J Gastroenterol 2007, , s Yoshida M., Miyoshi I., Hinuma Y.: A retrovirus from human leukemia cell lines: its isolation, characterization, and implication in human adult T-cell leukemia (ATL). Princess Takamatsu Symp. 1982;12: Yoshida M., Miyoshi I., Hinuma Y.: Isolation and characterization of retrovirus from cell lines of human adult T-cell leukemia and its implication in the disease. Proc Natl Acad Sci U S A Mar; 79(6): Zaremba M. L., Borowski J.: Mikrobiologia lekarska. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001, s Zatoński W. A., Didkowska J.: Epidemiologia nowotworów złośliwych, [w:] Onkologia kliniczna, tom I, (red.): Krzakowski M, Wyd. Medyczne Borgis, Warszawa 2006, s Zatoński W. (red.): Europejski kodeks walki z rakiem. Wersja III, 2003.

199 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ I SENS DOSKONALENIA SPORTOWEGO KAŻDEGO CZŁOWIEKA? IS THERE A POSSIBILITY AND MEANING OF SPORTS EXCELLENCE EVERY MAN? STRESZCZENIE Artykuł niniejszy podejmuje problematykę filozoficznych (ontycznych i antropologicznych) podstaw istnienia, właściwego sensu i ostatecznego celu rozwoju ludzkiego fenomenu sportu w życiu każdego z nas. W tym celu sięgnięto do ontycznych analiz, teoriopoznawczych konsekwencji i metodologicznych określeń dotyczących źródeł ludzkiej aktywności, ze szczególnych uwzględnieniem zjawiska sportu. Stały się one podstawą do ukazania potrzeby zbudowania indywidualnego programu sportowego dla każdego człowieka w kontekście rozwoju kultury fizycznej dnia wczorajszego, dzisiejszego i przyszłego. SUMMARY This article takes the philosophical issues (ontic and anthropological) basics of existence, the proper meaning and ultimate goal of human development phenomenon of sport in the lives of each of us. To this end, resorted to ontic analysis, epistemological and methodological consequences of the terms concerning the sources of human activity, with particular regard to the phenomenon of sport. They became the basis for showing the need to build individual

200 200 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 sports program for every person in the context of the development of physical culture of yesterday, today and the future. Słowa klucze: sport, istota, człowiek, cel, sens, ontologia, antropologia, epistemologia. Keywords: sport, creature, person, purpose, meaning, ontology, anthropology, epistemology. Sport jest nie od dzisiaj jednym z najważniejszych fenomenów w historii ludzkości. Jego fenomenalna kariera rozpoczęła się najprawdopodobniej wraz z powstaniem pierwszego człowieka. Stąd wydaje się być tak stary, jak i sam homo sapiens, w którego dzieje wpisana została również historia jego dotychczasowych osiągnięć sportowych. 1 Odkąd bowiem zaistniał człowiek na tym świecie, odtąd też siłą rzeczy zaczął zaspokajać swoje potrzeby życiowe, także w dziedzinie zwanej dziś sportową. Zatem sport, który zdecydowanie należy do kultury ciała, rozwinął się wraz z postępem ludzkiej cywilizacji, osiągając obecny poziom i różnorodny wymiar, zarówno w aspekcie praktycznym, jak i teoretycznym. 2 1 Bibliografia odnosząca się zarówno do samej historii sportu, podobnie jak dzieje powszechne świata, jest dziś tak ogromna, że zdaniem, jednego ze współczesnych dziejopisarzy, Ludwika Bazylowa ( ) nie pomagają już żadne zabiegi selekcyjne, jest w ogóle nie znana. L. Bazylow, Historia powszechna , Warszawa 1981, s Stąd literaturę kompendialną tego tematu można i należy, ze względów praktycznych i badawczych, podzielić generalnie na tzw. starą i nową. W Polsce np. najnowsze opracowanie dziejów sportu jest dokonane przez Wojciecha Lipońskiego (2012) w jego monumentalnej Historii sportu, Warszawa, ss Warto też sięgnąć po zbiorowe prace przeglądowe typu Mała encyklopedia sportu, t. 1-2 Warszawa 1987 czy Kronika sportu, Warszawa Por. też innego rodzaju prace rodzimych autorów, jak choćby Ryszarda Wroczyńskiego, (1985) Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, wyd. 2 rozszerzone, Wrocław, ss Tam też fachowa literatura tego tematu. 2 Szerzej na ten temat zobacz w artykule M. Mylika nt.: Historiozoficzne aspekty powstania i rozwoju fenomenu sporu i turystyki, zamieszczonego w pracy zbiorowej pt.: Nauki społeczne wobec sportu współczesnego, redakcja naukowa: Jerzy Kosiewicz, Paweł Bany, Monika Piątkowska, Jolanta Żyśko, Wydawnictwo BK Warszawa 2010, s Por. też pracę Volker Caysa, (1997) Sportphilosophie, Leipzig; Jerzy Kosiewicz, (2005) Filozoficzne aspekty kultury fizycznej i sportu, Warszawa, ss Tam też przekrojowa literatura fachowa tematu.

201 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ Rozpoznana w nas od dawna potrzeba sportu, obejmując różnego typu wartości egzystencjalno-ekonomiczne, ludyczne i ideowo-moralne, spowodowała systematyczny, intensywny wzrost znaczenia sportu w świecie, co otworzyło nowe perspektywy rozwoju kultury fizycznej na przyszłość. 3 Nie jest bowiem wcale wykluczone, że już w niedalekiej przyszłości, przy tym niebywale szybkim postępie nauki, rozwoju techniki czy ekspansji informatyki, zawody sportowe odbywać się będą jako np. wyścigi F1statków kosmicznych na gwiaździstej trasie Mlecznej Drogi, bądź też będą miały miejsce pierwsze olimpiady sportowe kosmonautów, na którejś z planet Układu Słonecznego? Fenomen sportu leży zatem najwyraźniej w naturze samego człowieka. Każdy bowiem z nas domaga się odpowiedniej dla siebie codziennej dawki sportu w celu utrzymania stałej kondycji fizycznej swego organizmu, osiągnięcia najwyższych sprawności cielesnych jego członków, zachowania należytej równowagi psychofizycznej etc. Dlatego właśnie w nas samych należy doszukiwać się ostatecznego wyjaśnienia powstawania wszystkich ludzkich skłonności do czynnego lub biernego uprawiania sportu w ogóle. 4 W naturze ludzkiej znajduje się również istota wszelkiego rodzaju uwarunkowań psychofizycznych dążących z natury rzeczy do uzyskania pełnej harmonii pomiędzy ciałem a duchem ludzkim. 5 W naturze ludzkiej 3 Literatura fachowa z zakresu filozofii sportu, podobnie jak w przypadku historii sportu, jest tak ogromna i zróżnicowana, że nie sposób jej jednoznacznie opracować czy systematycznie ujmować. Dlatego pozostaje w dużej mierze nieznana. Ze względów jednak praktycznych warto ją ogólnie podzielić na bibliografię polską i obcojęzyczną. W rodzimej literaturze dominują w tej mierze prace autorów związanych głównie z krajowymi Akademiami Wychowania Fizycznego. Podobnie rzecz wygląda za granicą, gdzie również filozoficznymi klasykami sportu stają się na ogół uczeni pracujący w miejscowych instytutach czy ośrodkach sportu rangi krajowej lub typu międzynarodowej. Ostatecznie zatem warto najpierw przeglądać zbiory biblioteczne krajowych i obcych uczelni sportowych w poszukiwaniu fachowej literatury dotyczącej wybranej problematyki sportu. 4 Por. pracę zbiorową pod redakcją Jerzego Kosiewicza i Zbigniewa Krawczyka, (1999) Filozofia kultury fizycznej. Koncepcje i problemy, t. 1-2, Warszawa; Mirosław Mylik, (1997) Filozoficzne podstawy sportu, Warszawa, ss. 274, tam też podstawowa literatura tego tematu. 5 Por. Volker Caysa, (2003) Körperutopien. Eine philosophische Antropologie des Sports, Campus Verlag, ss. 340; Stanisław Kowalczyk, (2009) Ciało człowieka w refleksji filozoficznej, Lublin, ss. 206; Józef Lipiec, (2003) Pożegnanie z Olimpią, Kraków, ss. 400; Andrzej

202 202 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 trzeba też upatrywać głównych przyczyn możności i niemożności wszystkich sportowych zmagań, tak ze samym sobą, jak i z innymi. 6 W ludziach wreszcie znajduje się umiejętność przewidywania przyszłych skutków podejmowanych przez nich działań dotyczących urzeczywistnienia całej kultury fizycznej człowieka. 7 W związku z powyższym powstaje zasadnicze pytanie natury filozoficznej, a mianowicie, czy istnieje w nas samych możliwość i sens doskonalenia sportowego? Pobieżne spojrzenie na to zagadnienie mogłoby sugerować, że jest to sprawa tak prosta i oczywista, że nie trzeba nad nią w ogóle się zastanawiać czy też jej zbytnio dowodzić, tym bardziej, że przecież nie od dziś, ale już od niepamiętnych czasów, obserwujemy niekończący się proces rozwoju fenomenu ludzkiego sportu. Przy tym wszystkim nic nie wskazuje też na jakikolwiek jego zmierzch, ale raczej jest wprost przeciwnie przeżywa on co najmniej od dwóch ostatnich stuleci okres prawdziwej prosperity, co wydaje się być najlepszą odpowiedzią na powyższe pytania, możliwe wątpliwości czy niejedne sugestie pojawiające się w tej mierze. Jednakże znów sprawa wcale nie jest taka prosta i oczywista, jakby to mogło na pozór się wydawać. Chodzi bowiem o zasadnicze racje (realne podstawy) i ostateczne możliwości (właściwe granice) doskonalenia się ciała i ducha ludzkiego, czyli znalezienie właściwego klucza (wzorca) do bram całej kultury fizycznej człowieka. 8 Tego zaś ponownie uczynić się nie da, jak się poniżej okaże, bez Pawłucki, (1996) Pedagogika wartości ciała, Gdańsk, ss. 183; Ireneusz Bittner, (1995) Kultura fizyczna jako sfera psychofizycznej aktywności człowieka. Studia teoretyczno-metodologiczne, Łódź, ss. 132 oraz wiele innych prac polskich i obcych teoretyków i praktyków sportu szeroko pojętego. 6 Por. Walter Kuchler, (1969) Sportethos. Eine moraltheologische Untersuchungdes im Lebensbereich Sport lebendigen Ethos als Beitrag zu einer Phänomenologie der Ethosformen, München, Barth, ss. 297, tam też fachowa bibliografia tematu na s Por. choćby cały szereg prac zbiorowych (jak np. Humanistyczne aspekty sportu i turystyki, Warszawa 2008) pod redakcją naukową Zbigniewa Dziubińskiego, wydawanych przez Akademię Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie oraz przez Salezjańską Organizację Sportową RP (SALOS). 8 Zbigniew Krawczyk, (1970) Natura, kultura, sport. Kontrowersje teoretyczne w Polsce, Warszawa, ss. 388 i errata. Tam też podstawowa literatura tematu.

203 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ naukowych podstaw, w tym i filozoficznych założeń, możliwości i sensu doskonalenia nas jako ludzi w ogóle. W tym jednak celu należy najpierw zdać sobie sprawę z tego, że w ogóle możliwość doskonalenia się jakiejkolwiek rzeczy, w tym i możność doskonalenia się każdego człowieka, wynika z ich naturalnych skłonności i warunkowej możności (potencji) do stania się w pełni doskonałą naturą, na miarę swoich konkretnych, bytowych możliwości, 9 o ile spełnia następujące warunki filozoficznej natury. Mianowicie po pierwsze, rzecz mająca być doskonalona nie może być już w pełni doskonałą, to jest od razu powstać w tej postaci, do jakiej zamierzamy ją ostatecznie doprowadzić. Jak bowiem udoskonalać to, co już z natury rzeczy jest doskonałe, bardzo dobre czy wzorcowo doprowadzone do swojej ostatecznej postaci? Przecież to wydaje się być zwykłym nonsensem czy czystym absurdem, a nawet jest zwykłą niemożliwością, by udoskonalić jeszcze załóżmy kamienną naturę kamienia czy boskość samego Boga?! Na tej ogólnej podstawie wydaje się, że zarówno wszechświat cały, jak i jego wszystkie skończone elementy (tak ożywione jak nieożywione), nie mogą być w zasadniczy sposób udoskonalane w ich właściwej naturze ontycznej. Podobnie zresztą nie da się już bardziej udoskonalić to, co zostało przez potomność uznane za arcydzieło ludzkiej architektury czy sztuki malarskiej, jak np. Katedra Notre Dame w Paryżu czy obraz Mony Lisy pędzla Leonarda da Vinci. Tego rodzaju bowiem wiekopomne dzieła artystyczne ludzkości, jak i wszelakiego rodzaju inne naturalne byty świata przyrodzonego, 9 Św. Tomasz z Akwinu, powołując się na pisma Arystotelesa, wyjaśnia to następująco: Zasada bowiem, poprzez którą dany byt bezpośrednio wykonywa działanie jest formą tego bytu, któremu przypisuje się tę działalność. Tak np. tym, poprzez co ciało bezpośrednio nabywa zdrowie, a tym, poprzez co dusza staje się wiedząca, jest wiedza; stąd zdrowie jest formą ciała, a wiedza formą duszy. Przyczynę tego stanu rzeczy znajdujemy w tym, że wszelki byt działa w tym stopniu, w jakim jest zaktualizowany; stąd dany byt przez to działa, przez co bywa zaktualizowany. Jest zaś oczywiste, że tym, poprzez co bezpośrednio ciało żyje, jest dusza. Życie zaś przejawia się w rozmaitych działalnościach na rozmaitych stopniach [hierarchii] istot żyjących i dusza jest tym, przez co przede wszystkim wykonywamy każdą z tych czynności życiowych; przede wszystkim bowiem przez duszę zużytkowujemy pokarmy, odbieramy wrażenia zmysłowe i poruszamy się w przestrzeni; podobnie też przede wszystkim [przez duszę] poznajemy umysłowo. Św. Tomasz z Akwinu, (1956) Summa Teologiczna. Traktat o człowieku, Poznań Pallottinum, k. 76, a. 1, odp. Zob. też Arystotelesa traktat O duszy, 2,2.

204 204 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 można, bodaj co najwyżej, restaurować, kopiować, stylizować etc. Za to można i należy wszystkie je swoiście przetwarzać, dowolnie łączyć a nawet potencjalnie wykorzystywać, tworząc zupełnie nowe odkrycia przyrodnicze lub wykonując kolejne arcydzieła światowego dziedzictwa ludzkiej cywilizacji. Po wtóre, rzecz doskonalona musi być w ogóle lub w jakimś szczególe podatną na swoje doskonalenie. Chodzi tu głównie o to, by planowane doskonalenie zawierało się jakimś sposobem w potencjalnej naturze doskonalonego przedmiotu. Rzecz bowiem cała leży w tym, żeby w planowanym doskonaleniu nie było istotnej różnicy czy sprzeczności, jaka na przykład panuje między ogniem i wodą. Podobnie rzecz wygląda, gdy chodzi np. o samą wodę, która pod wpływem zimna równie dobrze może stać się kostką lodu do whisky jak i też zostać zamienioną w ślizgawkę dla łyżwiarzy, ale nie może już w żaden sposób sama woda stać się dajmy na to tylko trwałą budowlą czy jedynie obrazem sztuki, albo jeszcze dosadniej mówiąc zwykłym psem lub rasowym kotem, bo to nie zawiera się przecież w jej zasadniczej naturze bytowej. Woda bowiem, co najwyżej, wspomaga mniej lub bardziej istotnie pozostałe składniki materialne, tworzące realne byty, bądź sztuczne przedmioty. Woda jednak też może być również właściwie użytkowaną (właśnie doskonaloną) dla celów spożywczych, leczniczych, przeciwpożarowych etc. 10 Stąd po trzecie, rzecz doskonalona musi być podatną, przynajmniej w jakimś wystarczającym stopniu, na działanie tego czynnika, który byłby w stanie, ową tkwiącą w niej możność do doskonalenia, rzeczywiście ziścić, czyli ją praktycznie wydobyć, właściwie zrealizować, faktycznie urzeczywistnić etc. Z tego powodu można doskonalić zarówno wodę, jak i ogień, ale nie da się już nad nimi 10 Akwinata wypowiada się na ten temat następująco: Materii przysługują dwojakiego rodzaju właściwości, jedne, które przysposabiają ją do formy, z którą ma się łączyć; drugie, związane z konieczności z wcześniejszą dyspozycją występującą w materii, zanim się jeszcze połączyła z daną formą. Tak np. rzemieślnik, chcąc zrealizować formę piły, wybiera żelazo jako materię nadającą się do piłowania twardych przedmiotów; okoliczność zaś, że zęby tej piły mogą się stępić i zardzewieć, wynika z właściwości, które z konieczności przysługują danej materii. Św. Tomasz z Akwinu, (1956) Summa Teologiczna. Traktat o człowieku, Poznań Pallottinum, k. 76, a. 5, ad. 1.

205 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ zawsze i wszędzie całkowicie zapanować, zwłaszcza w czasie pożaru czy powodzi. Podobnie też np. psa, małpę czy lwa łatwiej jest wytresować niż dajmy na to żółwia, rekina czy dżdżownicę. Jednakże nie jest to już w ogóle możliwe w przypadku najrozmaitszych odmian roślin czy w wypadku wszelkiego rodzaju przedmiotów martwych, które przecież z tresurą nie mają w ogóle nic do czynienia, ani w naturalnych przyrodniczo warunkach, ani tym bardziej w samym życiu ludzkim. 11 Na tej dopiero trojakiej podstawie możemy mówić o doskonaleniu się konkretnej rzeczy, w tym również o postępach natury ludzkiej w dziedzinie sportu. Dlatego właśnie powiada się, że nasze doskonalenie zależy ostatecznie od konkretnej natury człowieka, bo w ogóle postęp fizyczny, wzrost moralny czy potencjał sportowy byłby niemożliwy do zrealizowania, gdyby nie sama natura ludzka, która nie jest ani w pełni doskonała, ani też nie jest całkowicie niedoskonała, tj. kompletnie niesprawna fizycznie, nieodporna psychicznie, zła moralnie itd. Gdyby bowiem każda, dajmy na to, jednostka ludzka nie spełniała owych trzech powyższych warunków natury filozoficznych, tj. gdyby każdy z nas, tak ze względu na przejawy swojego ducha, jak i na objawy swego ciała, był od urodzenia aż do śmierci zawsze np. w pełni doskonałym człowiekiem, to byłby prawdziwie nieśmiertelnym bytem bez początku i końca, a tak niestety w rzeczywistości nie jest. Gdyby zaś każdy osobnik ludzki był przez całe swoje życie całkowicie niedoskonałym ontycznie, to byłby właściwie niczym, bo niezdolnym tak naprawdę do niczego i to zarówno w sensie doskonałości cielesnej, jak i możności postępu duchowego, a tak na szczęście też nie jest. W obu skrajnych założeniach wszelkiego rodzaju doskonalenie byłoby zupełnie niemożliwe. W pierwszym bowiem razie człowiek byłby czymś w rodzaju Absolutu, to jest kimś równym Bogu, który przecież z samej tylko nazwy nie potrzebuje już żadnego udoskonalenia. To zaś stoi w jawnej sprzeczności, gdy chodzi o ułomną naturę ludzką, która przecież nie rodzi się nigdy w doskonałej postaci, 11 Tamże.

206 206 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 to jest nie zna daty swoich narodzin, nie musi martwić się o dzień własnego zgonu, nie dba o pełnię swoich sprawności fizycznych, nie potrzebuje nigdy higieny psychicznej, nie ma żadnych wątpliwości moralnych etc. W drugim natomiast przypadku człowiek byłby podobny np. do rośliny całkowicie sfermentowanej czy głazu kompletnie potłuczonego, które przecież ani sam z siebie doskonalić się już nie może, ani też przez coś innego zostać z powrotem udoskonalonym do swojej pierwotnej postaci, nie mówiąc już o jakiś doskonalszych formach istnienia. Podobnie rzecz cała wyglądałaby w wypadku człowieka, którego zniszczona lub zła natura nie byłaby wtedy do niczego praktycznie zdolna. W klasycznie pojętej filozofii 12 odrzuca się zdecydowanie obie skrajności i staje zasadniczo na gruncie realizmu ontycznego i poznawczego przyjmującego, że każdy człowiek, a szczególnie jego ciało, wokół którego tyle przez wieki narosło niejasności i nadal panuje wiele kontrowersji, jak każde dzieło stworzone, jest samo w sobie czymś dobrym (ens et bonum conventuntur). 13 Innymi słowy, ciało ludzkie nie jest ani zupełnie doskonałe, ani całkowicie niedoskonałe, dlatego można i należy je usprawniać fizycznie, rozwijać duchowo, doskonalić moralnie, leczyć psychicznie, regenerować członki, transplantować narządy etc. Gdyby bowiem było inaczej, to np. ciało nasze było od razu czymś w pełni doskonałym ze swej natury bytowej, a wtedy znikłaby, wprost byłaby zbędna, jakakolwiek potrzeba jego doskonalenia, również w sferze zwanej sportowej, rekreacyjnej, zawodowej itd., 12 W Polsce, w metodologii nauk filozoficznych, pojmuje się i uprawia filozofię (metafizykę) tomistyczną wedle tak zwanej klasycznej koncepcji filozofii i to nie tyle dlatego, że powstała w klasycznym okresie filozofii greckiej, głównie dzięki Platonowi i Arystotelesowi, lecz przede wszystkim dlatego, że odpowiada ona, zwłaszcza od czasów Św. Tomasza z Akwinu i innych tomistów, na naturalne potrzeby, dążenia i skłonności ludzkiego poznawania samego bytu ludzkiego i innych ontycznych prawd o całej rzeczywistości. Por. np. artykuł A. Bronk, S. Majdański, Klasyczność filozofii klasycznej, RFKUL, 39-40(1992)1, s ; por. też obszerne opracowanie metodologiczne E. Morawca zatytułowane Podstawowe zagadnienia metafizyki klasycznej, Warszawa 1998, zwłaszcza s Por. Mieczysław A. Krąpiec, (1979) Ja człowiek Zarys antropologii filozoficznej, KUL Lublin, ss. 456; Stanisław Kowalczyk, (2002) Zarys filozofii człowieka, Sandomierz, ss Tam też podstawowa literatura tematu.

207 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ czego w rzeczywistości naszego dnia codziennego nie obserwujemy. Doświadczamy bowiem coś zgoła innego, a mianowicie na ogół czujemy naturalną wprost potrzebę doskonalenia nas samych, tak pod względem fizycznym, jak i psychicznym a nawet i moralnym. Dlatego potrzebujemy zarówno sportowych ćwiczeń, jak i nie raz pogody ducha, utrzymania równowagi psychofizycznej, pochwały za dobre uczynki, braku wyrzutów sumienia etc. Gdyby zaś każdej naturze ludzkiej było to wszystko niepotrzebne, obojętne i nie wykazywała w tym kierunku żadnej inicjatywy, to niemożliwe byłoby jej doskonalenie, co znów pozostaje w jawnej sprzeczności z faktami dnia codziennego, kiedy to z dziecka wyrasta dorosły osobnik, ze słabeusza robi się siłacz, a z grzesznika powstaje święty etc. 14 Na tej podstawie należy stwierdzić, że ciało ludzkie może być i rzeczywiście jest potencjalnym narzędziem zarówno dobrych, jak i złych czynów. Jak bowiem np. zwykłego psa czy ostrego noża nie nazwiemy złym zwierzęciem czy niedobrą rzeczą samą w sobie tylko dlatego, że można za ich pomocą kogoś okaleczyć, a nawet zamordować. Stąd też ciała i ducha ludzkiego nie należy nazywać, łącznie lub oddzielnie, złymi, niedobrymi czy grzesznymi jedynie dlatego, iż możemy dzięki nim dokonywać czynów moralnie złych. Dlaczego bowiem w takim razie możemy za ich pomocą podjąć tyle dobrych działań, wypowiedzieć wiele dobrych słów? Przy tym również trzeba zauważyć, że np. ciało ludzkie samo przez się nie ma wartości cnoty, ale staje się dopiero narzędziem cnoty, gdy na rozkaz rozumu, woli i uczuć wprzęga człowiek swoje członki w służbę sprawiedliwości, miłości, heroizmu, świętości, bohaterstwa etc. 15 Warto też podkreślić, że choć ciało ludzkie jest dobre ze swej natury ontycznej, to jednak nie jest ono dobrem najwyższym, perfekcyjnym czy jedynym, ale jest bytem częściowym, ograniczonym 14 Por. np. pracę zbiorową pod redakcją Carlo Mazza zatytułowaną Chiesa e Sport. Un Percorso Etico, (1991) Edizioni Paoline, ss. 186; Feliks W. Bednarski, (1962) Sport i wychowanie fizyczne w świetle etyki św. Tomasza z Akwinu, Londyn, ss. 107 i tym podobne publikacje. 15 W problematyce nas interesującej zob. np. prace Haliny Zdebskiej, (1997) Bohater sportowy. Studium indywidualnego przypadku Bronisława Czecha ( ), Kraków, ss. 159.

208 208 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 i niedoskonałym. 16 Nawet bowiem w raju ciało ludzkie posiadało już pewne ułomności, wynikające z samej niedoskonałości natury stwórczej, które jednak były wyrównywane dzięki nadprzyrodzonym darom samego Boga po to, żeby człowiek mógł w ogóle egzystować w stanie pierwotnej niewinności i sprawiedliwości ogrodu Eden. Zniszczył to dopiero grzech zwany pierworodnym, który, według np. nauki św. Tomasza z Akwinu, nie zniszczył całkowicie natury ludzkiej, ale za to pozbawił jej wszystkich boskich darów, które w nadprzyrodzony sposób doskonaliły jej ciało i duszę do tego stopnia, że człowiek był w pełni szczęśliwym. 17 Grzech zatem naszych prarodziców pozbawił nas przede wszystkim pierwotnej sprawiedliwości (tak widocznej w obecnym stanie kondycji ludzkiej) oraz zmniejszył znacznie jej naturalną skłonność do czynienia samej cnoty. Mimo to jednak człowiek, nawet w obecnej kondycji ziemskiej, nie stracił wszystkiego, co posiadał niegdyś w raju, bo ma nadal pewne skłonności, które same z siebie nie są ani dobre, ani złe (i to szczególnie pod względem moralnym), ale stają się dobrymi lub złymi w zależności od tego, jak człowiek nimi pokieruje. Innymi słowy, każdy człowiek ze swej obecnej natury bytowej nie rodzi się, pomimo grzechu pierworodnego, całkowicie niedoskonałym, tylko złym czy neutralnie obojętnym wobec wszystkiego. Nie jest też człowiek w sposób istotny, konieczny czy wrodzony skłonnym jedynie do grzechu a niezdolnym zupełnie do czynienia dobra w ogóle czy szczególe. Pomimo nawet tego, że natura ludzka bardziej skłonna jest do czynienia złego niż robienia dobrego! 16 Zobacz wybrane mankamenty natury ludzkiej wytknięte w pracach choćby Jerzego Kosiewicza, jak np. Bóg, cielesność i miłość, Warszawa 1988, ss. 234; Bóg, cielesność i przemoc, Warszawa 1997, ss. 189; Myśl wczesnochrześcijańska i katolicka wobec ciała, Warszawa 2007, ss. 250 oraz inne dzieła tego bądź innych autorów polskich. 17 Św. Tomasz z Akwinu tłumaczy to następująco: Mógłby ktoś chcieć uniknąć tej trudności twierdząc, że przed grzechem pierworodnym ciało ludzkie było niezniszczalne. Ale tego rodzaju odpowiedź nie wystarcza, bo ciało człowieka było nieśmiertelne przed grzechem pierworodnym, nie z natury, lecz dzięki łasce udzielonej przez Boga. Gdyby się rzeczy tak nie miały, nie byłby człowiek stracił swej nieśmiertelności z powodu grzechu pierworodnego, tak jak zły duch zachował swoją. Św. Tomasz z Akwinu, (1956) Summa Teologiczna. Traktat o człowieku, Poznań Pallottinum, k. 76, a. 5, ad. 1.

209 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ To bowiem uzależnione jest ostatecznie tak od wolnej woli konkretnego człowieka, jak i od sposobu, w jaki nad nią zapanuje rozum ludzki. Trzeba jednak pamiętać, że im więcej popełnia się tzw. złych moralnie czynów, to jest grzesznych uczynków, tym bardziej człowiek staje się do nich skłonnym przez co zmniejsza się jego naturalna skłonność do czynienia tzw. czynów moralnie dobrych, prowadzenia życia cnotliwego, żywota prawego etc. W życiu przecież również nie raz obserwujemy, że im częściej np. mąż zdradza żonę, tym większe z czasem zdradza do tego upodobanie, przez co rzadziej pragnie żyć w czystości życia małżeńskiego czy monogamii związku partnerskiego. Potwierdzenia tych czy innych przykładów można znaleźć na co dzień wiele i to chyba aż za wiele. Istnieje zatem realna możność i sens doskonalenia nas samych jako ludzi i to pod różnym względem, tak cielesnym jak i duchowym. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie było w człowieku rozumu, zdolnego podporządkowywać sobie wolę i uczucia pod kątem dobrych lub złych działań psychofizycznych człowieka. Inaczej można by mówić co najwyżej o tresurze człowieka na wzór zwierząt, nie mówiąc już wcale o ludzkiej kulturze, wychowaniu, moralności, religijności etc. 18 Podobnie rzecz wygląda w ludzkiej kulturze zwanej fizyczną. Gdyby bowiem nasze ciało nie było zdolne do posłuszeństwa ani rozumowi, ani nie było podległe naszej woli, to nie byłoby nawet mowy o kulturze ludzkiego ciała, ani tym bardziej też o innych rodzajach kultury fizycznej. Jednakże należy też pamiętać, że posłuszeństwo naszego ciała nie jest ani całkowicie ani absolutnie podporządkowane rozumowi i woli ludzkiej, gdyż jest w nas wiele narządów wewnętrznych i organów zewnętrznych, które nie podlegają prawie żadnej kontroli z naszej strony, jak to się dzieje np. w przypadku dobrej lub złej przemiany materii, stałego lub przerywanego przepływu krwiobiegu, rytmicznej i arytmicznej pracy serca, rośnięcia i wypadania włosów etc. 18 Szerzej na ten temat zobacz w książce M. Mylika (2012) pt.: Filozofia praktyczna, Wydawnictwo Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego w Warszawie, ss. 172.

210 210 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Dlatego nasze doskonalenie polega zasadniczo na oddziaływaniu na te narządy, jak np. członki ciała, mowę, wyobraźnię etc., które w istotny sposób podlegają woli i rozumowi ludzkiemu. Na tym też bazują, najogólniej rzecz biorąc, ludzkie możliwości doskonalenia psychofizycznego w podstawowym wymiarze kultury fizycznej człowieka! Możliwości te stają się zarazem niezbędną podstawą do sensowności (celowości) wszelkich innych usprawnień ludzkich, także w innych sferach życia cywilizacyjnego ludzkości, o czym przekonać się można jeszcze nie raz i to na wiele sposobów, o czym jednak szerzej, ze względu na ograniczone ramy niniejszego artykułu, winno stać się w odrębnej pracy, do której powyższe rozważania stanowią rodzaj wstępu bądź mają charakter jedynie przyczynku naukowego. WYBRANA LITERATURA TEMATU 1. Bednarski W. F., (1962) Sport i wychowanie fizyczne w świetle etyki św. Tomasza z Akwinu, Londyn. 2. Bittner I., (1995) Kultura fizyczna jako sfera psychofizycznej aktywności człowieka. Studia teoretyczno-metodologiczne, Łódź. 3. Caysa V., (1997) Sportphilosophie, Leipzig. 4. Caysa V., (2003) Körperutopien. Eine philosophische Antropologie des Sports, Campus Verlag. 5. Chiesa e Sport. Un Percorso Etico, Edizioni Paoline Filozofia kultury fizycznej. Koncepcje i problemy, (1999) t. 1-2, Warszawa. 7. Kosiewicz J., (1998) Bóg, cielesność i miłość, Warszawa. 8. Kosiewicz J., (1997) Bóg, cielesność i przemoc, Warszawa. 9. Kosiewicz J., (2005) Filozoficzne aspekty kultury fizycznej i sportu, Warszawa. 10. Kosiewicz J., (2007) Myśl wczesnochrześcijańska i katolicka wobec ciała, Warszawa. 11. Kosiewicz J., (2005) Filozoficzne aspekty kultury fizycznej i sportu, Warszawa. 12. Kowalczyk S., (2002) Zarys filozofii człowieka, Sandomierz.

211 Mirosław Mylik CZY ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ Kowalczyk S., (2009) Ciało człowieka w refleksji filozoficznej, Lublin. 14. Krawczyk Z., (1970) Natura, kultura, sport. Kontrowersje teoretyczne w Polsce, Warszawa. 15. Krąpiec A. M., (1979) Ja człowiek. Zarys antropologii filozoficznej, Lublin. 16. Kronika sportu, Warszawa Kuchler W., (1969) Sportethos. Eine moraltheologische Untersuchungdes im Lebensbereich Sport lebendigen Ethos als Beitrag zu einer Phänomenologie der Ethosformen, München, Barth. 18. Lipiec J., (2003) Pożegnanie z Olimpią, Kraków. 19. Lipoński W., (2012) Historia sportu, Warszawa. 20. Mała encyklopedia sportu, (1987), t. 1-2 Warszawa. 21. Mylik M., (1997) Filozoficzne podstawy sportu, Warszawa. 22. Mylik M., (2012), Filozofia praktyczna, Warszawa, ss Pawłucki A., (1996) Pedagogika wartości ciała, Gdańsk. 24. Św. Tomasz z Akwinu, (1956) Summa Teologiczna. Traktat o człowieku, Poznań. 25. Wroczyński R., (1985) Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, wyd. 2 rozszerzone, Wrocław. 26. Zdebska H., (1997) Bohater sportowy. Studium indywidualnego przypadku Bronisława Czecha ( ), Kraków.

212

213 EDUKACJA SPOŁECZNA

214

215 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY WHITE COLLAR CRIME W ŚWIETLE ETYKI KATOLICKIEJ I WSPÓŁCZESNEJ EKONOMII SOCIO-ECONOMIC ASPECTS OF WHITE COLLAR CRIME IN THE LIGHT OF CATHOLIC ETHICS AND MODERN ECONOMICS SUMMARY The purpose of this publication is to obtain knowledge of the White Collar Crime, due to the dynamic development of this crime in the conditions of global economic crisis. White collar crime is one of the manifestations of the global economic crisis, indicating not only the legal, but also a moral dimension to the crisis. From this point of view the issue of white collar crime is one of the catholic ethics and economics interests. Indirectly it concerns also management sciences. Pointing to the current achievements in these areas for the obtaining knowledge about the white collar crime and due to the extensive problems connected with the subject, this paper considers mainly the socio-economic aspects of the crime, with a particular focus on ethical issues. STRESZCZENIE Celem niniejszej publikacji jest uzyskanie wiedzy o White Collar Crime, w związku z dynamicznym rozwojem tego przestępstwa w warunkach światowego kryzysu gospodarczego. Biały

216 216 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 kołnierzyk przestępstwo jest jednym z podstawowych przejawów globalnego kryzysu gospodarczego, wskazującym nie tylko na prawny, ale również na moralny wymiar kryzysu. Z tego punktu widzenia problematyka White Collar Crime leży w obszarze zainteresowań etyki katolickiej i ekonomii. Pośrednio dotyczy to także nauk o zarządzaniu. Wskazując na obecny dorobek w tych dziedzinach zakresie wiedzy na temat przestępczości białych kołnierzyków, ze względu na rozległe problemy związane z przedmiotem, opracowanie uwzględnia głównie aspektów społeczno-ekonomiczne tej przestępczości, ze szczególnym naciskiem na kwestie etyczne. Słowa klucze: White Collar Crime, globalny kryzys ekonomiczny, kryzys ekonomii, etyka chrześcijańska. Keywords: White Collar Crime, the global economic crisis, economics, Christian ethics. WSTĘP Przestępczość białych kołnierzyków White Collar Crime od lat 60-tych ubiegłego wieku jest uznawana za jeden z ważniejszych przejawów współczesnej patologii cechujących życie społeczne i gospodarcze. Zainteresowanie sygnalizowaną przestępczością znacznie wzrosło w ostatnich kilku latach, ponieważ globalny kryzys ekonomiczny nie tylko uzewnętrznił niepokojącą skalę zjawiska, lecz również nieznane wcześniej mechanizmy i technologie przestępczości. Do opinii publicznej dotarły informacje o spektakularnych nadużyciach oraz bankructwach finansowych, przemysłowych i handlowych, które wywołały wielkie zaniepokojenie stanem elit ekonomicznych i politycznych w wielu krajach Zachodu. Ważnym, lecz trudnym do wyjaśnienia zagadnieniem jest słabo określony zakres White Collar Crime. Obecnie określenie tego rodzaju przestępczości mianem ekskluzywnej nie wydaje się wystarczające, gdyż błędnie sytuuje ją na marginesie całokształtu zjawisk społecznych i ekonomicznych.

217 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY Coraz częściej zwraca się uwagę na fakt, że zazwyczaj sprawcami przestępstw White Collar Crime są ludzie zajmujący wyższe szczeble zarządzania, często cieszący się wysokim statusem społecznym (co najmniej do chwili ujawnienia ich roli w przestępstwie) oraz będący szanowanymi członkami społeczności zawodowych i lokalnych. Są ludźmi sprawnie wykorzystującymi kontekst społeczny i kulturalny, w którym działają, a także specjalistyczną wiedzę i umiejętności 1. Obszarem ich działania jest zarówno biznes (np. przestępczość korporacyjna, finansowa, giełdowa) jak również administracja rządowa (np. organy nadzoru finansowego lub podatkowe). Oddziaływanie White Collar Crime na status społeczny, etykę zawodową i zachowania menagerów, a także na otoczenie biznesowe, jest jednak stosunkowo słabo zbadane. Podobnie, słabo jeszcze rozpoznane są możliwości profilaktyki oraz zwalczania tej przestępczości managerskiej. Bardziej rozwinięte są natomiast badania prawne, socjologiczne, ekonomiczne i psychologiczne, chociaż interdyscyplinarny charakter badan nad przestępczością białych kołnierzyków nie jest kwestionowany. W niniejszej publikacji zwracamy uwagę na dwa ważne i często lekceważone aspekty W-CC (tym skrótem będę oznaczać dyscyplinę badań naukowych, a nie badany fenomen). Po pierwsze, chodzi o poglądy, jakie można odczytać z niektórych publikacji z zakresu White Collar Crime, że jest to szczególny i marginalny rodzaj przestępczości, który można przeciwstawić szerokiej przestępczości pospolitej 2. Jest to prawdopodobnie niezamierzone pomniejszanie znaczenia fenomenu przestępczości białych kołnierzyków (określenie, które wraz z rozwojem badań nad nim staje się coraz bardziej umowne; nie chodzi tylko o warstwę społeczną określaną przez socjologów mianem białych kołnierzyków ). Lepiej, w ślad za niektórymi badaczami tego fenomenu, podkreślić inną różnicę, a mianowicie między przestępczością współczesną oraz przestępczością tradycyjną. White Collar Crime jest obecnie synonimem 1 Terri Eyden: Inside the Mind of the With-Collar Criminal, wysłany 19 sierpnia Patrz: Oktawia Górniok, Odpowiedzialność karna menadżerów, Wyd. TNOiK, Toruń 2004

218 218 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 przestępczości współczesnej lub szerzej nie tylko przestępczości, lecz także zachowań oszukańczych oraz nadużyć zaufania jakkolwiek nie obejmuje swym zakresem całej różnorodności zachowań i form dewiacyjnych, które możemy obserwować (i doznawać ich negatywnych skutków). W-CC jest samodzielną dyscypliną badań naukowych, odpowiadającą na potrzeby współczesności. Zwrócenie uwagi Czytelnika na tę dyscyplinę badań sprzyja więc lepszemu zrozumieniu współczesności. Po drugie, współcześnie W-CC stopniowo przenosi punkt ciężkości charakterystyczny dla zainteresowań przestępczością z zachowań jednostkowych, personalnych, na przestępcze zachowania współczesnych organizacji: instytucji, przedsiębiorstw i korporacji. Ukazuje kryminalne aspekty współczesnego biznesu i sektora publicznego, a zarazem odsłania nowe formy przestępczości. Coraz częściej uznaje się, że takie przestępcze zachowania są efektem dominacji kultury konkurencji, a nawet właściwością współczesnego kapitalizmu 3. Niezależnie od słuszności takich opinii, W-CC jest z pewnością ważnym elementem krytycznego poznania funkcjonowania biznesu i instytucji publicznych, niejako obdzierającym odbiorców wiedzy o funkcjonowaniu państwa i gospodarki ze złudzeń i przeciwnym opowiadaniu bajeczek. W tym zakresie jest nie tylko wiedzą nieodzowną dla wzmocnienia realizmu ceny sytuacji społeczno-ekonomicznej, lecz także wiedzą bezpośrednio użyteczną w zarządzaniu przedsiębiorstwami, w działalności administracji, w usługach publicznych itd. Głównym celem tej publikacji jest uzasadnienie potrzeby rozwoju wiedzy zjawiskach dewiacyjnych występujących w wymiarze społecznym. U jego podstawa, kryje się krytyczna ocena zainteresowania i poznania tych zjawisk. 3 Patrz np.: George Geis, Robert F.Meier.: White -Collar Crime. Classic and Contemporary Views. The Free Press, N. York 1995, a także Górniok O.: Przestępstwa gospodarcze, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2000

219 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY SPOŁECZNE ASPEKTY WHITE COLLAR CRIME W większość tradycyjnych publikacji naukowych dotyczących przestępczości białych kołnierzyków, ten rodzaj przestępczości jest postrzegany jako rezultat indywidualnych motywacji i zachowań ludzi. Takie rozumowanie odzwierciedla np. prawo karne, które osoby prawne wyłącza z zakresu rozpoznania działalności przestępczej. Również współczesna ekonomia (neoklasyczna) zachowaniom ekonomicznym nadaje wymiar indywidualny, zaś konsekwencją cechującego tę ekonomię indywidualizmu metodologicznego jest konieczność wyjaśniania zjawisk ekonomicznych wyłącznie na podstawie indywidualnych zachowań. Społeczny aspekt White Collar Crime wyraża się nie tylko w dewiacji grupowej lub kulturze organizacyjnej (typu Watergate), przejawiającej się w funkcjonowaniu przestępczych lub oszukańczych podmiotów gospodarczych i publicznych (korporacji przemysłowych, banków, towarzystw inwestycyjnych, biur maklerskich itp.). Nie mniej ważny jest społeczny odbiór, a także społeczna reakcja na docierające do opinii publicznej informacje i opinie o przestępczości białych kołnierzyków, a zwłaszcza ogólny sposób postrzegania tej przestępczości. Oczywiście nie wolno bagatelizować zagadnienia indywidualnych zachowań dewiacyjnych w obrębie przedsiębiorstw i instytucji publicznych. Jednak zagadnienie to jest stosunkowo lepiej rozpoznane. Wzbogacenie wiedzy o społecznych aspektach White Collar Crime możliwe jest w kilku wymiarach. Skoro przestępczość ta stanowi niejako sztandarową postać przestępczości w świecie współczesnym oraz bezpośrednio dotyczy biznesu i rządów, nie sposób pominąć ekonomicznego wymiaru zjawiska, a zwłaszcza reakcji na to zjawisko współczesnej ekonomii. Współczesna ekonomia nie zajmuje jednolitego i konsekwentnego stanowiska wobec występujących w świecie gospodarczym zjawisk dewiacyjnych, ale do niedawna była zdominowana przez teoretyczne założenie, że nie powinna zajmować się patologiami (indywidualnymi i społecznymi) w życiu gospodarczym, a nawet że nie należy takich patologii

220 220 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 uznawać za czynniki ograniczające rozwój ekonomiczny 4. Z jednej strony, założenie takie było silnie promowane przez skrajnie liberalnych ekonomistów i publicystów ekonomicznych, którzy przyjęli je jako bezsporny element ortodoksji ekonomicznej oraz, z drugiej strony kwestionowane przez zewnętrznych krytyków ekonomii, którzy w lekceważeniu patologii życia społecznego przez ekonomię widzieli jej zasadniczą skazę i powód do odrzucania ekonomii jako takiej. Można zauważyć, że lansowanie skrajnie liberalnego przekonania nie tylko fałszowało obraz współczesnej ekonomii, lecz było szkodliwe dla rozwoju ekonomicznego, gdyż sprzyjało konserwowaniu patologii społecznych. Także krytyka ekonomii jako nauki rzekomo zbudowanej na tym fałszywym przekonaniu jest szkodliwa, gdyż sugeruje, że ekonomia jest zasadniczo niemoralna. Sprzyja to bagatelizowaniu wiedzy ekonomicznej; także na temat patologii społecznych w życiu gospodarczym. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że wśród etyków, w tym również etyków katolickich, taka krytyka ekonomii nadal cieszy się uznaniem, co owocuje zarówno niedocenianiem wiedzy ekonomicznej, jak również związaną z tym bezradnością wobec bulwersujących przykładów patologii społecznej w polskim życiu gospodarczym. Jest zrozumiałe, że specjalistyczne działy ekonomii i zarządzania, a w szczególności zarządzanie finansami, nie są zupełnie bez winy; w różnorodności poglądów wyrażanych w naukach ekonomicznych, zarządzaniu przedsiębiorstwem i teorii finansów bez trudu znaleźć można nurty neutralne wobec patologii społecznych albo podważające zasadność wszelkiego wartościowania zachowań ekonomicznych, nie wyłączając kryteriów i norm etycznych. Jako jeden z przykładów podobnej neutralizacji można przytoczyć stanowisko o względnym charakterze ocen etycznych patologii w biznesie; uzasadniane tym, że w praktyce oceny te są zazwyczaj formowane w ramach własnej etyki korporacyjnej. Coraz częściej moralność w przedsiębiorstwie jest faktycznie odsuwana 4 Nie odwołuję się do bardziej skrajnego stanowiska, jakoby patologie społeczne sprzyjały rozwojowi ekonomicznemu, ponieważ nie traktuję go poważnie.takie stanowisko było publicznie wielokrotnie prezentowane w Polsce przez tzw. ekspertów ekonomicznych.

221 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY na margines, kiedy wiele osób podejmuje działania nielegalne, ale które w kontekście ich świata wewnętrznego są całkowicie etyczne i zgodne z uznawanymi przez nich wartościami. W świecie finansów, na przykład, gra toczy się o możliwie największe pieniądze, a jeśli ktoś potrafi wynaleźć system dla obsługi pakietu złych długów i sprzedaży ich jako wartościowych, to jest to po prostu mądre oraz zbiera nagrody i pochwały od swych kolegów. Nie ulega wątpliwości, że taką samą etykę stosuje ktoś w mafii, kiedy wymyśla nowe oszustwo lub sposób okradania banku. 5 Warto również zwrócić uwagę na dwie przeciwstawne tendencje we współczesnej ekonomii. Z jednej strony, można zaobserwować renesans teorii ekonomicznych, które są jawną apologetykę zła, w tym współczesny ewolucjonizm ekonomiczny, tj. nurt określany mianem bioekonomii (nawiązujący do Malthusa, Darwina, Marksa i Schumpetera) 6, a ostatnio neomaltuzjanizm. Z drugiej strony, odnotować można początek odwrotu współczesnej ekonomii od tego nurtu, chociaż nie zawsze odwrotu konsekwentnego. W tej zwięzłej publikacji z konieczności musi wystarczyć zasygnalizowanie wspomnianego odwrotu, czyli de facto przywracania normom i wartościowaniu etycznemu ich pierwotnego znaczenia w rozważaniach i analizach ekonomicznych. Ich znaczenie zostało bowiem poważnie osłabione przez dominują do lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku tzw. czystą ekonomię, a następnie nieznacznie wzmocnione dzięki rozwojowi ekonomii neoinstytucjonalnej. Ponieważ wszystkie współczesne nurty ekonomii cechuje pragmatyzm (przejawiający się szczególnie w przejmowaniu przez teoretyków ekonomii funkcji eksperckich (w projektach polityczno- -gospodarczych i biznesowych), nie można jednak ekonomii stawiać zarzutu przebywania w wieży z kości słoniowej. Coraz wyraźniej widać, że obecnie ekonomia wskutek rosnącej krytyki naukowej wyzbywa się ona doktrynalnego charakteru, który z reguły owocuje nietrafnymi i mało przydatnymi dla praktyki gospodarczej opiniami 5 Jim Selman: It s Criminal, not Ethical : wysłany 12 sierpnia Patrz: Artur Śliwiński: Życie wśród łupieżców. Historia kryzysów i upadku gospodarczego Polski, Placet, Warszawa 2004, s

222 222 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 ( lecz dobrze konserwuje status quo). To powoduje, że ponownie pojawia się szersze pole rozważań ekonomicznych, w którym nie tylko zagadnienia polityczne, lecz również zagadnienia etyczne odgrywają istotną rolę. Nie przeczą temu dwa znane fakty. Pierwszy, iż nadal pojawiają się książki i artykuły teoretyczno-ekonomiczne o budzącym wątpliwości przesłaniu ideowym, czego znamiennym przykładem są apologetyczne publikacje na temat globalizacji. Jednak już od dziesięciu lat są one wypierane przez bardziej krytyczne i obiektywne analizy tego złożonego procesu 7. Drugi, że nadal nad pracami naukowo-badawczymi góruje bieżąca publicystyka ekonomiczna; stanowiąca słaby substytut naukowej krytyki i dyskusji ekonomicznej (co świadczy, że rozwój i popularyzacja naukowej myśli ekonomicznej nie są zadowalające). Istotnym elementem niniejszych rozważań jest punkt widzenia i reakcja etyki katolickiej na współczesne przeobrażenia, na nowe formy oraz na powiększający się zasięg patologii społecznej w życiu gospodarczym. Podobnie jak ekonomia, etyka katolicka stosunkowo słabo rozpoznaje dewiacje w skali społecznej, chociaż także w tym zakresie ostatnio następuje ożywienie. Cechujący etykę uniwersalizm wydaje się już niewystarczający, moim zdaniem, do uchwycenia relacji między etyką a rzeczywistością społeczną, bowiem rzeczywistość ta jako przedmiot oceny etycznej znacznie wykracza poza odniesienia czysto personalne. Ogólny kierunek tych przemyśleń zdaje się układać w postulat: wiele jest jeszcze do zrobienia. Dopiero na tym tle iskrzą trafne spostrzeżenia i stwierdzenia, które stanowią współczesny, niestety często niedoceniany, dorobek etyki katolickiej. Dziś pojawiają się pewne pytania bez wątpienia nowe, zwłaszcza w dziedzinie etyki... Uczeni, ale także opinia publiczna, zwykli ludzie, domagają się od Kościoła odpowiedzi dotyczących tego, co niejasno odczuwają bądź jako ograniczenie swojej wolności, bądź przeciwnie, jako gwarancję swojej wolności 8. 7 Joseph E. Stigliz.: Globalizacja, PWN, Warszawa Jan Paweł II: Spotkanie z profesorami i studentami Uniwersytetu Katolickiego w Louvain-la-Neuve (Belgia), 21 maja 1985 (w Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II,

223 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY Postaje również do zbadania zgodność społecznego wątku etycznego we współczesnej ekonomii i etyce katolickiej. Wydaje się, że problematyka W-CC może cennym obszarem analizy tej zgodności. Z góry można powiedzieć, że owa zgodność jest niepełna. W kilku punktach jest zastanawiająco duża. W innych etyka katolicka nie ma dysponuje dostatecznie skrystalizowanym stanowiskiem. W jeszcze innych punktach może okazać się dla ekonomii cennym sojusznikiem. W-CC A ZAGADNIENIE AMORALNEJ KALKULACJI Specyfika przestępczości białych kołnierzyków stanowi stały przedmiot sporu. Zdaje się przeważać pogląd, iż istnieje określony mechanizm lub model działalności przestępczej, wspólny dla wszystkich tradycyjnych przestępstw. Stąd wynika możliwość stosowania jednolitego wyjaśnienia obserwowanych zjawisk kryminalnych. Wątpliwości pojawiają się z chwilą poszukiwania wytłumaczenia (modelu) dla White Collar Crime. Uważa się, że ogólny mechanizm działalności przestępczej nie ma zastosowania do tych zjawisk 9 Badania W-CC mają interdyscyplinarny charakter, jednakże integruje je oś socjologia prawo (dokładniej: zamiast prawa ekonomiczna analiza prawa). Wspomniany pogląd uznaje, że socjologiczne interpretacje przestępczości, a także modele regulacji prawnej (uwzględniających także penalizację) są niewystarczające. Istotne jest wyróżnienie trzech charakterystycznych problemów. Pierwszy to wspomniane już w punkcie 2. Społeczne aspekty White Collar Crime przeniesienie punktu ciężkości z zainteresowania jednostkowymi zachowaniami przestępczymi na zachowania przestępcze firm i korporacji. Zainteresowanie jednostkowymi zachowaniami stanowi tradycyjny, dominujący motyw metodologiczny ekonomii, prawa, ale także etyki (w tym etyki katolickiej). Ekonomia klasyczna wprowadziła pojęcie racjonalności zachowań T. I. Instytut Badań Naukowych WSZiP im. B. Jańskiego, Warszawa 1999, s Stanowisko takie uznawane jest za mniej dogmatyczne, aniżeli przeciwne (patrz: Vilhelm Aubert: White-Collar Crime and Social Structure, The American Journal of Sociology,za White-Collar Crime, pod red. D. Nelkena, Dartmounth 1994 s

224 224 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 ekonomicznych cechujących jednostki i przeniosła je na zachowania podmiotów gospodarczych; przedsiębiorców, konsumentów). Warto zauważyć, że fundamentalne doktryny prawne biorą pod lupę jednostki (w ich opozycji do społeczeństwa, państwa lub ideologii), co znajduje najbardziej dobitny wyraz w prymacie prawa prywatnego i jego pierwszeństwie przed prawem publicznym i międzynarodowym. Także w etyce katolickiej, nawiązującej do założeń filozoficznych personalizmu, a także w praktyce np. w życiu wspólnot katolickich (szczególnie parafialnych) odniesienie do osoby ludzkiej i jej osobistych relacji z Bogiem odgrywa fundamentalne znaczenie. Nie są to praktyki, które należy w całości kwestionować. Trudno jednak nie zauważyć, że korporacje i rynki znajdują się poza tymi centralnymi obszarami ekonomii, prawa i etyki. Tym bardziej warto zaznaczyć, że najostrzejsze problemy (technologiczne, ekonomiczne, prawne, etyczne) wyraźnie przesunęły się w kierunku stale intensyfikujących się, negatywnych zachowań korporacji gospodarczych i instytucji publicznych. W-CC wskrzesiło prawie już zapomnianą dyskusję nad etyczną stroną zachowań ekonomicznych, tym razem nie tylko zachowań jednostkowych, lecz również zachowań zbiorowych; zorganizowanych w silne i wpływowe podmioty gospodarcze i polityczne. Jedna z zasadniczych kwestii sprowadza się do pytania, czy większość współczesnych korporacji nie stanowi amoralnych kalkulatorów. Nie chodzi o zachowania podmiotów gospodarczych sprowadzanych na dobrą drogę poprzez mechanizmy wolnorynkowe i regulacje prawne, lecz o nieskuteczność tych mechanizmów i regulacji stawiającą pod znakiem zapytania ekonomiczne teorie i doktryny prawa. Racjonalne, amoralne i nie sentymentalne zachowania korporacji zostały początkowo wymierzone przeciwko ograniczeniom sprawności technologicznej, a w późniejszych latach ześrodkowane na manipulacji ludźmi przez reklamę, technice sprzedaży, propagandzie i lobbingu 10. Jest przy tym charakterystyczne, że zasadnicza różnica między pojedynczymi 10 Patrz: Frank Pearce, Steve Tombs: Ideology, Hegemony, and Epiricism. Compliance Theories of Regulation, British Journal of Criminology, za White-Collar Crime, pod red. D. Nelkena, Dartmounth 1994 s

225 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY ludźmi (lub małymi firmami) oraz współczesnymi korporacjami sprowadza się zarówno do mniejszej podatności tych drugich na regulacje, jak i do zdecydowanie wyższej sprawności w amoralnej kalkulacji. Kierownicy i dyrektorzy korporacji nie tylko mają bardziej sprecyzowane kryteria maksymalizacji zysku lub wartości kapitałowej, ale dysponują lepszymi zespołami księgowych i rewidentów. Korporacje lepiej analizują (identyfikują, mierzą i kalkulują) ryzyko prawne. Korporacje łatwiej ukrywają swoje amoralne praktyki. Są zdolne do kreowania pozytywnego wizerunku i zdobywania sympatii klientów. Ich ofiary są zbyt słabe, aby z nimi walczyć 11. Przedstawiony skrótowo obraz korporacji amoralnych kalkulatorów, ufundowany na badaniach W-CC, odbiega znacznie od popularnych zapatrywań na pozytywną rolę współczesnych korporacji (zwłaszcza zapatrywań formułowanych w apologetycznych rozważaniach o globalizacji), ale także jest bardziej ostry od popularnej krytyki rozlicznych negatywnych tendencji zachodzących w świecie współczesnym, takich jak konsumpcjonizm, dehumanizacja stosunków ekonomicznych, praktyki dyskryminacyjne, wykorzystywanie środków politycznych i militarnych dla celów ekonomicznych itp. W tym ostatnim zakresie nauczanie Kościoła jest zdecydowanie bardziej uporządkowane i wyważone, a także lepiej wskazujące na istotę zła (nie atakujące sprawców). To pozwala na pewne rozszerzenie ram oceny negatywnych tendencji, na przechodzenie od zła jednostkowego do zła w wymiarze zbiorowym i organizacyjnym. Warto zatem zatrzymać się nad słowami Jana Pawła II stanowiącymi syntezę przewartościowań wynikających z tej tendencji: Postęp poznania naukowego stał się motorem ogólnego postępu kulturalnego. Techniczne przekształcanie świata wydało się wielu celem i sensem nauki. Tymczasem okazało się, że postęp cywilizacyjny nie zawsze poprawia warunku życia. Istnieją następstwa niezamierzone i nieprzewidziane, które mogą być niebezpieczne i zgubne. [...]Szczególnej wagi nabiera ta problematyczność w odniesieniu do myślenia naukowego o człowieku. Tak zwane nauki antropologiczne mają istotne i dalekosiężne osiągnięcia poznawcze, jeśli chodzi o ludzkie działanie i zachowania. W kulturze 11 Tamże, s. 429.

226 226 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 naznaczonej techniką grozi im jednak niebezpieczeństwo nadużycia do manipulowania człowiekiem dla celów panowania ekonomicznego i politycznego. Wypowiadając te słowa Jan Paweł wyraźnie zastrzega jednak, że: Nie ma powodu, żebyśmy widzieli naszą kulturę naukowo-techniczną w przeciwstawieniu do świata Bożego stworzenia. Jest oczywiście rzeczą jasną, że poznanie techniczne może być wykorzystane zarówno ku dobremu, jak i ku złemu 12. Drugi problem dotyczy globalnego zasięgu przestępczości białych kołnierzyków, stanowiącej obecnie twardy rdzeń przestępczości międzynarodowej. Jest ona zjawiskiem globalnym. O ile w sygnałach dotyczących amoralnej kalkulacji współczesnych korporacji gospodarczych duży niepokój wywołać powinna nieskuteczność tradycyjnej regulacji prawnej, zwłaszcza krajowej, o tyle przy omawianiu globalnego zasięgu White Collar Crime powodów do niepokoju jest więcej. Wymienię najważniejsze: nieefektywne systemy kontroli finansowej (co odnosi się szczególnie do przestępczości finansowej: ataków spekulacyjnych, agresywnych przejęć kapitałowych, oszustw podatkowych, prania brudnych pieniędzy itp.), korupcja rządów i organizacji międzynarodowych, przyjazna przestępczości międzynarodowej liberalizacja krajowego prawa gospodarczego. Poprzestając na sygnalizowaniu tego złożonego i niepokojącego splotu problemów, pozwolę sobie jedynie przytoczyć dwie wymowne wypowiedzi. Pierwsza z nich pochodzi z książki Hansa Martina i Heralda Schumana piszących już w 1996 roku: Konsekwencje są przerażające. Zorganizowana przestępczość już dzisiaj uchodzi wśród ekspertów za najszybciej rozwijającą się gałąź gospodarki na świecie, przynoszącą rocznie zyski rządu 500 miliardów dolarów.[...] Wraz ze wzrostem kapitałów rośnie nieustannie siła przestępczych karteli, pozwalająca im korumpować bądź też całkiem przejmować legalne przedsiębiorstwa i państwowe struktury władzy. Staje się to tym bardziej groźne, 12 Jan Paweł II, Nauka- teologia-magisterium Spotkanie z profesorami i studentami Republiki Federalnej Niemiec, Kolonia 15 listopada 1980 (w Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II, T. I. Instytut Badań Naukowych WSZiP im. B. Jańskiego, Warszawa 1999, s

227 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY im słabiej owe struktury są rozwinięte. Nieco dalej dodają: Tak oto państwo i polityka na całym świecie przechodzą do defensywy 13. Inna wypowiedź pochodzi z jednej z najwybitniejszych publikacji analizujących współczesne kryzysy ekonomiczne. Czytamy w niej: Wyprawa w dziedzinę oszustw finansowych oraz innych przestępstw popełnianych przez białe kołnierzyki być może odciąga nas od ekonomicznej analizy gorączek, panik oraz roli pożyczkodawcy ostatniej instancji, niemniej jest nieunikniona. Kryzysy handlowe i finansowe ściśle wiążą się z transakcjami, które wykraczają poza, niewyraźne wprawdzie, granice prawa i moralności. 14 Pogląd ten jest dla Charlesa Kindlebergera punktem wyjścia do zaznaczenia, że zapewne kwestie etyczne zyskały na znaczeniu w latach osiemdziesiątych 15. Przeświadczenie to odnosi zarówno do ekonomii jak i kształcenia managerów. Trzeci problem wykracza poza obszar działalności biznesowej (lub sektora prywatnego) i dotyczy największej współczesnej plagi sektora publicznego: korupcji. Jest to problem wymagający krótkiego omówienia głównie dlatego, że często bywa trywializowany. Tymczasem zarówno W-CC (gdzie problem korupcji zajmuje ważne miejsce) jak też szereg badań spoza tej dziedziny ukazuje niszczące działanie korupcji, dotykające wszystkich niemal sfer życia społecznego: gospodarki, państwa, prawa i moralności. Zwracając uwagę na zależności zachodzące między korupcją i moralnością wypada zauważyć, że w wielu publikacjach zależność ta jest skrzętnie przemilczana. Rose-Ackerman silnie akcentuje ekonomiczne przesłanki i konsekwencje korupcji oraz poszukuje ograniczających ją reform politycznych. Natomiast zupełnie pomija moralny aspekt tego zjawiska 16. Lepiej wygląda podejście braci 13 Hans P. Martin, Harald Schuman: Pułapka globalizacji. Atak na demokracje i dobrobyt. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s Charles P.Kindleberger: Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, WIG-Press, Warszawa 1999, s Tamże, s Jednak we wstępie do polskiego wydania jej książki Korupcja i rządy M. Środa dokonuje niedopuszczalnego nadużycia, formułując postulat moralności życia publicznego przeciwstawny moralności katolickiej, przedstawianej przez nią w sposób tendencyjny.. Patrz: Susan Rose Ackerman, Korupcja i rządy. Przyczyny, skutki i drogi reform. Wyd. Fundacji im. Stefana Batorego, Warszawa 2001.

228 228 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 Kamińskich socjologa i ekonomisty stwierdzających w końcu, że opisane wcześniej patologie są przykładem spirali występku. Ich stwierdzenie o konieczności przejścia od spirali występku do spirali cnoty, co może przywrócić równowagę między społeczeństwem i państwem jest przemyślane i zasługujące na poważną dyskusję. Czynnikiem decydującym piszą jakości państwa jest dojrzałość intelektualna i moralna społeczeństwa obywatelskiego 17. WSPÓŁCZESNA PRZESTĘPCZOŚĆ W ŚWIETLE EKONOMII Możliwie najkrócej przedstawię tutaj najważniejsze przejawy odwrotu współczesnej ekonomii od czystej ekonomii. Przejawów tych jest wiele, a ponadto należy pamiętać, że nigdy nie brakowało publikacji ekonomicznych zahaczających o sprawy etyczne. Jeśli jednak będziemy poruszać się wyłącznie w kręgu ortodoksji ekonomicznej, wyznaczanej przez kilka najsilniejszych ośrodków akademickich w świecie i może jeszcze kilku wpływowych osobistości (np. Jamesa Tobina, czy Gery Beckera), problematyczność wspomnianego odwrotu zdecydowanie słabnie. Jak wspomniałem wcześniej, głównym promotorem są tutaj ekonomiści nurtu neoinstytucjonalnego i nie ma w tym nic dziwnego, bowiem już wcześniej czołowi przedstawiciele ekonomii instytucjonalnej (Thorstein Veblen, John Commons) nie stronili od kategorii moralnych i sądów wartościujących, nawet za cenę bulwersowania akademickich ekonomistów. Jednak trzeba zaznaczyć, że mamy do czynienia z szerszym zjawiskiem. Obejmuje ono także amerykański nurt ekonomii neokonserwatywnej (tzw. ekonomii podaży), nurt zdecydowanie nostalgiczny (prezentowany np. przez Georga Gildera, autora Bogactwa i Ubóstwa ), sięgający po tradycyjne amerykańskie wartości i usiłujący je na swój sposób zracjonalizować. Nas interesuje szczególnie kwestia oceny moralnej zjawisk przestępczych we współczesnej ekonomii, toteż wybór przykładów 17 Antoni Z. Kamiński, Bartłomiej Kamiński: Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne w dobie globalizacji. Wyd. TRIO, Warszawa s

229 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY ilustrujących sygnalizowany odwrót od czystej ekonomii będzie dość zawężony. Najbardziej wyraźny sygnał do odwrotu daje wypowiedź Richarda Posnera z wystąpienia w Valparaiso University School of Law pod znamiennym tytułem: Prawo i ekonomia są moralne 18. Jest to jednak głównie deklaracja, a nie uzasadnienie naukowe. Posner nawiązuje do licznych ocen moralnych w pracach Adama Smitha, nie stroniąc od przypomnienia, że ojciec ekonomii angielskiej jest również autorem Teorii uczuć moralnych. Deklaruje silne zainteresowanie filozofią moralną. Posner jest główną postacią tzw. ekonomicznej analizy prawa, jednej z kilku dyscyplin rozwijanych w nurcie ekonomii neoinstytucjonalnej. Staje obok Coase i Beckera jako trzeci promotor tej dyscypliny. W szeregu Coase Becker Posner najważniejsza rola przypada pierwszemu. Jest on pierwszoplanową postacią neoinstytucjonalizmu. Budując teorię efektów zewnętrznych tworzy podwaliny pod teorię praw własności (Armena Alachiana), teorię kosztów transakcyjnych (Oliver Wiliamson), ekonomiczną analizę prawa i dalsze dyscypliny neoinstytucjonalne. I nie tylko (wystarczy znowu wspomnieć o teorii wyboru publicznego Jamesa Buchanana czy o ekonomii sektora publicznego Josepha Stiglitza). Warto zatem zwrócić uwagę, że kategoria efektów zewnętrznych ma podwójną konotację moralną. Pierwsza jest oczywista: rozróżnienie dodatnich i ujemnych efektów zewnętrznych jest postępowaniem wartościującym. Druga ukryta jest w zmianie kierunku zainteresowań; z zainteresowania zachowaniami prywatnych podmiotów gospodarczych na zainteresowanie społecznymi skutkami tych zachowań; w uznaniu, iż realizacja interesu prywatnego nie jest społecznie neutralna (bowiem może generować efekty zewnętrzne). Beckera niektórzy uznają za fabrykę teorii ekonomicznych. To on jest ojcem ekonomii przestępstwa, nowej ekonomii rodziny, a także mniej znanej ekonomii altruizmu. Jakkolwiek nas interesuje 18 Patrz: Richard A. Posner. R.A.: The Economic Strukture of the Law. The Collected Economic Essays of Richard A. Posner. Vol. 1, Wyd. Edward Elgar, Massachusetts 2001, s

230 230 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 głównie ekonomia przestępstwa, warto przytoczyć kilka słów krytyki dotyczącej większości jego prac, którą podzielam: Prace Beckera znakomicie nadają się do skarykaturyzowania, ponieważ posługuje się on bardzo rozbudowanym aparatem w celu wyprowadzenia wniosków, które niekiedy są oczywiste, jeśli nie banalne. Jego teoria małżeństwa zaczyna się następującą obserwacją: Ponieważ mężczyźni i kobiety konkurują między sobą poszukując partnera, założyć można, że istnieje rynek małżeństw. Konkretna osoba decyduje się na zawarcie małżeństwa, jeżeli oczekiwana użyteczność małżeństwa przewyższa użyteczność pozostawania w stanie wolnym lub kontynuowania poszukiwań bardziej odpowiedniego partnera 19. Wracając jednak do ekonomii przestępstwa 20 trzeba zaznaczyć, że widoczne w metodologii twórców tej ekonomii założenie amoralnej kalkulacji akurat w tym przypadku jest jak najbardziej na miejscu. ZAGADNIENIE NIEPOKOJU MORALNEGO Pojęcie niepokoju moralnego jest słabo zdefiniowane, niemniej współcześnie niepokój ten jest bezspornym faktem społecznym. W ramach niniejszych rozważań niejednoznaczność tego pojęcia nie jest najważniejszym problemem. Można zauważyć, że niepokój moralny wynikający z oceny zdarzeń lub zachowań jednostkowych jest stosunkowo łatwiejszy do określenia, zarówno w kategoriach etycznych jak ekonomicznych, aniżeli niepokój moralny odnoszący się do złożonych procesów społecznych i ekonomicznych, tendencji oraz przewidywanych konsekwencji zachodzących zmian społeczno-ekonomicznych. Nie ulega jednak wątpliwości, że żyjemy w czasach niepokoju moralnego, wynikającego z wielu nakładających się na siebie, jedynie częściowo zidentyfikowanych przyczyn. W naszych rozważaniach ważne miejsce zajmuje niepokój moralny związany z współczesnym kryzysem ekonomicznym. Jest to stosunkowo nowa płaszczyzna zaniepokojenia sprawami 19 Mark Blaug: Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s Erling Eide.: Economics of Crime. Deference and the Rational Offender, North-Holland, Amsterdam 1994

231 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY społeczno-gospodarczego, wykraczająca poza regionalne, narodowe lub lokalne spojrzenie na te sprawy. Niepokój losami świata jest czymś jakościowo innym, aniżeli niepokój poszczególnych zbiorowości społecznych. Niepokój moralny jako fakt społeczny ma różne (często słabo widoczne) przejawy lub formy wyrazu. Tutaj zainteresujemy się trzema przykładami współczesnego niepokoju moralnego. Dwa pierwsze przykłady dotyczą niepokoju moralnego, który jest konsekwencją naukowej analizy globalnego kryzysu ekonomicznego. Niepokój moralny jest w tych przykładach konsekwencją rozumienia kryzysu, a nie reakcją na poszczególne wydarzenia podlegające ocenie moralnej. Trzeci przykład dotyczy protestu społecznego o charakterze moralnym, prezentowanym w literaturze socjologicznej według koncepcji paniki moralnej, do której to koncepcji należy podchodzić z chłodnym dystansem. Przykład pierwszy dotyczy Apelu wykładowców i naukowców Odnowienie badań i nauczania w dziedzinie finansów, ekonomii i zarządzania dla lepszego służenia dobru wspólnemu, którego autorzy i sygnatariusze uznali za cel nadrzędny doprowadzenie do fundamentalnej odnowy naszych dyscyplin naukowych i ich powrotu do pluralizmu intelektualnego. Charakterystyczne są pierwsze słowa: Autorzy tego apelu są mocno zaniepokojeni faktem, że po ponad trzech latach od wybuchu kryzysu finansowego i makroekonomicznego, który obnażył pułapki, ograniczenia, niebezpieczeństwa i odpowiedzialność dominującego nurtu myślenia w dziedzinie ekonomii, te podejścia mają nadal quasi-monopolistyczną pozycję w świecie akademickim. Postulując otwartość nauk ekonomicznych stwierdzają, że Obecna sytuacja wymaga otwarcia nauk ekonomicznych, finansów i zarządzania na fundamentalne pytania i badania, niezbędne, aby poprzez nabranie koniecznego dystansu nauki te się odnowiły. Niemniej jednak wysiłki takie spotykają się z silnym oporem wewnątrz świata akademickiego i muszą więc być wsparte z zewnątrz. Afirmacja pluralizmu podejść w naukach ekonomicznych, finansów i zarządzania wymaga debaty

232 232 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 o epistemologicznych, etycznych i antropologicznych założeniach tych nauk. 21. Stanowisko autorów i sygnatariuszy apelu będzie bardziej zrozumiałe, jeśli uwzględni się głos laureata nagrody Nobla z ekonomii w 2013 roku Roberta Shillera, stawiającego ekonomistom zarzut, że nie rozumieją mechanizmów oszustwa, nie uczą studentów o nadużyciach gospodarczych i finansowych, a nawet cechuje ich plemienne tabu przed napisaniem lub wypowiedzeniem słowa oszustwo. 22 Czy omawiany apel wyraża niepokój moralny? Trzeba przyznać, że odpowiedź nie jest łatwa. Jego autorzy nie zarzucają wprost współczesnej ekonomii braku zainteresowania moralnym aspektem stosunków ekonomicznych, ale jest to zarzut powszechnie znany i usprawiedliwiany przyjmowanymi założeniami metodologicznymi. Ich zarzut idzie dalej, gdyż twierdzą, że ekonomiści wykazujący zainteresowanie tym aspektem są niedopuszczani do głosu (odmawia się im prawa do debaty publicznej). Chodzi zatem o ignorowanie etyki w analizie stosunków gospodarczych, o zaniechania w tym zakresie. To czyni z ekonomii naukę nieetyczną w wąskim znaczeniu tego słowa tj. cechującą się brakiem kryteriów i odniesień moralnych. Powód do zaniepokojenia jest jednak szerszy. Zdaniem autorów Apelu (bynajmniej nie wyjątkowym) taka ekonomia, z takim mankamentem, nie odpowiada obecnej sytuacji, a mają na myśli kryzys ekonomiczny, który obnażył pułapki, ograniczenia, niebezpieczeństwa i odpowiedzialność dominującego nurtu myślenia w dziedzinie ekonomii. Niepokój moralny jest w tym przypadku elementem deklarowanego na wstępie niepokoju wynikającego z krytycznej analizy 21 Apel naukowców i wykładowców: O odnowienie badań i nauczania w dziedzinie finansów, ekonomii i zarządzania dla lepszego służenia dobru wspólnemu. Patrz: Sustainable and Responsible, kwiecień 2011, a także : Ekonomiści przeciw neoliberalizmowi, Biuletyn Europejski Monitor Ekonomiczny, nr 4/2012 (26). Uzupełnieniem i rozwinięciem tego Apelu jest m.in. książka Paula Dembinskiego Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu Wyd. EMKA, Warszawa Robert J. Shiller, :Finance and the Good Society, Princenton University Press New Jersey, 2012.

233 Artur Śliwiński SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY stanu wiedzy naukowej (ekonomii, finansów, zarządzania). Ich zaniepokojenie ma podwójne uzasadnienie: niewydolnością ekonomii i przyczynami tej niewydolności, wśród których widzą ignorowanie etycznego aspektu stosunków ekonomicznych i brak woli otwarcia się na poglądy uwzględniające ów aspekt. Poświęcam tej interpretacji Apelu stosunkowo dużo miejsca, bowiem mamy do czynienia, moim zdaniem, z pewnym schematem interpretacyjnym, który ma szersze zastosowanie (m.in. do prawa pozytywnego). Zaniepokojenie odnosi się przede wszystkim do negatywnych procesów społeczno-ekonomicznych, lecz analiza krytyczna ujawnia ignorowanie zagadnień moralnych przez środowiska odpowiedzialne za przebieg tych procesów. Ignorowanie zagadnień moralnych jest postrzegane jako przyczyna (jedna z przyczyn) negatywnych procesów. Krytyczna ocena ekonomii w omawianym przypadku przenosi się na środowisko współczesnych ekonomistów. To nadaje tej ocenie szczególne znaczenie. Jest to ocena dotycząca działalności naukowej rozpatrywanej w skali społecznej. Drugi przykład jest znacznie bardziej doniosły. Punktem odniesienia jest w tym przykładzie encyklika Benedykta XVI Caritas in Veritate. Konieczne jest zastrzeżenie, że jest ona obudowana nie tylko innymi wypowiedziami Benedykta XVI, lecz także wieloma wcześniejszymi ocenami katolików duchownych i świeckich. Niepokój, podobnie jak w pierwszym przykładzie, odnosi się przede wszystkim do kryzysu ekonomicznego i podobnie jest uzupełniony wezwaniem do aktywności. Słusznie niepokoi nas złożony i poważny charakter obecnej sytuacji ekonomicznej [ ]. Kryzys zobowiązuje nas do ponownego przemyślenia naszej drogi, do przyjęcia nowych reguł i znalezienia nowych form zaangażowania, do korzystania z pozytywnych doświadczeń i odrzucenia negatywnych. 23 Przypomnijmy, że o niepokoju dotyczącym zagadnień ekonomicznych niespełna dziesięć lat przed opublikowaniem wspomnianej encykliki pisał pod znamiennym tytułem Nagląca potrzeba refleksji nad gospodarką bł. Jan Paweł II: należy zapytać też 23 Benedykt XVI,. Encyklika Caritas in Veritate -miłość w prawdzie, Wyd. AA. Kraków n 21.

234 234 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 o przyczyny narastającego niepokoju, jaki odczuwa dziś wielu naukowców i wiele osób działających na polu gospodarki Spośród licznych przykładów zaniepokojenia sytuacją ekonomiczną warto przytoczyć niewielki fragment z obszernej książki abp. Reinharda Marxa, specjalizującego się w zagadnieniach ekonomicznych nawiązującego w swych pracach do chrześcijańskich źródeł niemieckiego ordoliberalizmu. Pisze on w 2008 roku, że dziś wielu ludzi czuje się rzuconymi bez żadnej pomocy na łup anonimowych sił globalnego rynku i szerzy się przekonanie, że w gospodarce i społeczeństwie nie dzieje się sprawiedliwie [ ] Kto chce, żeby ludzie nadal ufali gospodarce rynkowej, ten musi poważnie traktować ich troski i obawy; wszak mają oni nie jakieś nieokreślone stany lękowe, leczy dostrzegają rosnące problemy społeczno-gospodarcze i każdego dnia własnym, osobistym doświadczeniem odczuwają, że klimat społeczny zaostrza się. 25 Jest to zaledwie ogólny powód głębokiego zaniepokojenia. Obejmuje ono bez wątpienia narastanie amoralnych poglądów i praktyk w gospodarcze. Dotyczy to w pierwszym rzędzie ekonomii. W encyklice Caritas In Veritate Ojciec Święty stwierdza: Trzeba zatem uważnie ocenić konsekwencje, jakie mają dla osób aktualne tendencje do ekonomii krótko- a czasem nawet bardzo krótkoterminowe. Wymaga to nowej i pogłębionej refleksji nad sensem ekonomii i jej celami 26. W tym kontekście staje się bardziej zrozumiałe, że ekonomia potrzebuje etyki dla swego poprawnego funkcjonowania, ale nie jakiejkolwiek etyki, lecz etyki przyjaznej osobie. Dalej tłumaczy, że trzeba jednak wypracować skuteczne kryterium rozeznania, ponieważ zauważa się pewne nadużywanie przymiotnika «etyczny», który w sensie ogólnym może wyrażać bardzo różne treści, do tego 24 Jan Paweł II, Orędzie na światowy dzień pokoju (1 stycznia 2000 roku) Na ziemi pokój ludziom, których Bóg miłuje 25 Abp. Reinhard Marx: Kapitał. Mowa w obronie człowieka Wyd. Homo Dei, Kraków 2009, s Benedykt XVI,. Encyklika Caritas in Veritate -miłość w prawdzie, Wyd. AA. Kraków n 32.

235 Józefina Król, Łukasz Popławski ROLA RYNKÓW HURTOWYCH stopnia, że za tym pojęciem mogą kryć się decyzje i wybory przeciwne sprawiedliwości i prawdziwemu dobru człowieka 27 Zagadnień kryzysu ekonomicznego Benedykt XVI nie sprowadza wyłącznie do kwestii osobowego rozwoju człowieka, lecz uwzględnia również formułując oceny krytyczne w sposób umiarkowany także patologie charakteryzujące podmioty gospodarcze. Stwierdza jednoznacznie, że korupcja i bezprawie cechujące podmioty ekonomicznych mają współcześnie szeroki zakres: występują niestety zarówno w postępowaniu podmiotów ekonomicznych i politycznych krajów bogatych, starych i nowych, jak i w krajach ubogich. Bywa, że ludzkie prawa nie są przestrzegane przez wielkie przedsiębiorstwa ponadnarodowe, ale także przez przedsiębiorstwa lokalne 28. W podobnym duchu wypowiada się Marx, pisząc, iż w życiu gospodarczym, w nieokiełznanej żądzy zysku, przekracza się coraz dalej położone granice moralne i prawne. Mam tu na myśli nie nadużycia jakichś drobnych oszustów, lecz wielkich przedsiębiorców, rynkowych władców swoich branż, których menadżerowie jeszcze przed kilku laty byli czczeni jako bohaterowie giełdy 29 Dopełnieniem tych wypowiedzi może być inny fragment omawianej encykliki Benedykta XVI: trzeba zabiegać a jest to istotna uwaga w tym miejscu nie tylko o to, aby powstawały «etyczne» sektory lub działy ekonomii czy finansów, lecz aby cała gospodarka i system finansów były etyczne, i to nie ze względu na zewnętrzną etykietkę, lecz ze względu na uszanowanie wewnętrznych wymogów ich natury. Mówi o tym jasno nauka społeczna Kościoła. 30 Trzeci przykład wymaga raczej krytyki, aniżeli szerszego omówienia. Chodzi o rozwijaną w socjologii koncepcję niepokoju moralnego określaną mianem paniki moralnej. Odnosi się ona do szerszego spektrum reakcji społecznej na wydarzenia lub działania uznawane za zagrożenie, z wrażliwością charakteryzująca dane społeczeństwa. W ostatnich latach koncepcja ta jest wykorzystywana 27 Tamże, n45 28 Tamże, n22 29 Abp. Reinhard Marx: Kapitał. Mowa w obronie człowieka Wyd. Homo Dei, Kraków 2009, s Benedykt XVI,. Encyklika Caritas in Veritate -miłość w prawdzie, Wyd. AA, Kraków n 46.

236 236 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 do interpretacji społecznych protestów przeciw praktyce wielkich korporacji, a także przeciw polityce ekonomicznej i finansowej rządów (ruch Oburzonych, Tea Party itp.). Negatywną ocenę wydarzeń lub działalności uznaje się za aspekt moralny, co jest, moim zdaniem, poważnym uproszczeniem, ponadto wykorzystanie określenia panika dezawuuje protesty jako wyraz zbiorowej histerii. Na zainteresowanie zasługuje przede wszystkim publikacja Michela Leviego, który koncepcję paniki moralnej odnosi do White Collar Crime zarzucając demonizowanie przestępczości białych kołnierzyków przez opinię publiczną. 31 ETYKA KATOLICKA WOBEC PROBLEMÓW PRZESTĘPCZOŚCI GOSPODARCZEJ Przechodząc do najtrudniejszej partii niniejszego opracowania, powinienem usprawiedliwić stosowanie terminu etyka katolicka zamiast powszechniej stosowanego etyka chrześcijańska. Chodzi mi o zaznaczenie, że utożsamianie etyki chrześcijańskiej z etyką personalistyczną nie ułatwia zadania, a co najmniej zaostrza rozbieżności między etyką chrześcijańską a ekonomią. Pod zewnętrzną warstwą dialogu między tymi dwoma dyscyplinami wiedzy kryje się walka o prymat w ocenie znaczenia jednej i drugiej dyscypliny. Chociaż hierarchia nauk społecznych jest czymś anachronicznym i wyzwala podejrzewanie o próżność autorów windujących uprawianą przez siebie dziedzinę, w tym przypadku jest to trudna do pokonania bariera. Wydaje się, że owa bariera znajduje wyraz przede wszystkim w przeciwstawieniu dwóch racjonalności: moralnej i ekonomicznej. Nieporozumienie polega na tym, że nie ma dwóch racjonalności, są jedynie dwie sprzeczne teorie racjonalności (etycznej i ekonomicznej). W tym sensie pojęcie etyki chrześcijańskiej (personalistycznej) jest zbyt wąskie, ponieważ nie wyraża pełnej racjonalności. 31 Patrz: Michael Levi; Social Reactions to White-Collar Crimes and Their Relationship to Economic Crises, w Sociology of Crime, Law, and Deviance, t. 16, Wyd. Emerald., Bingley (UK) 2011,Str

237 Józefina Król, Łukasz Popławski ROLA RYNKÓW HURTOWYCH Sprzeczność tę należałoby poważnie traktować i poszukać jej rozwiązania. Fides et Ratio jest zapewne kamieniem milowym w tym kierunku. Nie sądzę jednak, by możliwe było prawidłowe odczytanie drogowskazu Jana Pawła II jako rozstrzygnięcia, a nie jako zachęty i zalecenia metodologicznego do gruntowanych badań nad poruszonym zagadnieniem. Z drugiej strony, określenie etyka chrześcijańska jest terminem zbyt ogólnym, co stwarza pewne trudności w interpretacji zależności między wyznaniem rzymsko-katolickim i kapitalizmem. Nie chodzi tylko o idee Maxa Webera oraz późniejszą apologetykę protestantyzmu w dziele rozwoju kapitalizmu. Chociaż idee takie są odgrzewane od czasu do czasu, trudno nie zauważyć, że współcześnie nie mają już większego znaczenia. Ważniejsze jest, moim zdaniem, w ogóle słabe rozpoznanie różnorodności (innowacyjności) zapatrywań na wyznanie rzymsko-katolickie w opiniotwórczych ośrodkach akademickiej ekonomii. Mamy do czynienia bowiem zarówno z renesansem znaczenia religii i moralności katolickiej dla rozwoju gospodarczego, jak też z naznaczoną sprytem konsumpcją wartości katolickich, a także z wrogim nastawieniem do etyki katolickiej, wyrażającym się współcześnie mniej w negowaniu znaczenia moralności, a bardziej w próbach tworzenia i rozpowszechniania alternatywnej etyki świeckiej (normatywnej i opisowej). Pod tym względem nierozpoznany obszar dociekań ekonomicznych jest szeroki. Zawężenie niniejszych rozważań do W-CC w pewnym stopniu ułatwia wyklarowanie sytuacji. Rozbieżności interpretacyjne między etyką katolicką i ekonomią w najmniejszym stopniu dotyczą skrajnych przypadków amoralności, z którymi W-CC ma do czynienia. Łatwiej tutaj o zgodność w ocenie czynów i ich motywów. Wreszcie dochodzi do głosu integralne ujęcie moralności, uniwersalny charakter powinności moralnych. Zachowania wątpliwe moralnie nie znikają oczywiście z pola widzenia, lecz nie zaciemniają tej podstawowej zgodności. Koncepcja dialogu etyki i ekonomii 32 zasadza się na rozdzieleniu etyki i ekonomii, co jak wcześniej usiłowałem ukazać wskutek 32 Patrz np.: Goćko J SDB : Ekonomia i moralność, Wyd. KUL, Lublin 1996.

238 238 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 wewnętrznych przeobrażeń ekonomii przestaje odpowiadać rzeczywistości. Teraz chodzi raczej o włączenie się etyki katolickiej w integralnie pojmowaną problematykę społeczno--ekonomiczną, z którą wychodziła wcześniej ekonomia neoinstytucjonalna (i inne nurty współczesnej ekonomii). W szczególności, nie należy dalej utożsamiać amoralnej kalkulacji ze współczesnym pojmowaniem racjonalności ekonomicznej. Arbitralna racjonalność ekonomiczna, jako bezwarunkowa maksymalizacja korzyści lub przyjemności, przechodzi w ekonomii do przeszłości. Teoria racjonalnych oczekiwań oraz koncepcje ograniczonej racjonalności Oliviera Wiliamsona są nie tylko bardziej adekwatne do wiedzy z zakresu psychologii behawioralnej, ale również bardziej adekwatne do pojęcia osoby ludzkiej w nauczaniu Kościoła. Jest to ważny, moim zdaniem, sygnał o potrzebie przewartościowania dotychczasowych zapatrywań na ekonomię. Ale zarazem trudno ignorować skrajnie przeciwstawne koncepcje ekonomiczne, jak choćby wspomnianą już bioekonomię (plus biosocjologię i biopolitykę) redukujący osobę do statusu zwierzęcia; posługujących się historią jako ciągiem wojen i handlu. Pod tym względem również nie bez skazy są niektórzy przedstawiciele neoinstytucjonalej ekonomii. Na przykład wspomniany wcześniej Gary Becker posuwa się nie tylko do sformułowania wątpliwego modelu rynku małżeństw ; w tym samym duchu roztrząsa idee rynku religii 33. Różnorodność ekonomii nie może być jednak barierą zniechęcającą zarówno do gruntownych studiów nad jej powrotem do moralnych aspektów analizy ekonomicznej, jak i nad próbami ekonomizowania etyki. *** Zarówno etyka katolicka jak i ekonomia mają przed badania nad złożonymi problemami globalnego kryzysu ekonomicznego. Charakterystyczna dla tego kryzysu przestępczość białych kołnierzyków jest nie tylko problemem prawnym, lecz również istotnym 33 Gary S. Becker: The Economics of Life, Mc Graw-Hill, N. York 1997

239 Józefina Król, Łukasz Popławski ROLA RYNKÓW HURTOWYCH zagadnieniem etycznym i ekonomicznym, toteż badania nad tym zagadnieniem wymagają sformułowania integralnego podejścia. BIBLIOGRAFIA Wydawnictwa zwarte 1. Aubert V., White-collar Crime and Social Structure w: White -Collar Crime, pod red. D. Nelkena, Dartmounth Bakan J., Korporacja. Patologiczna pogoń za zyskiem i władzą, Wyd. Lepszy Świat, Warszawa Becker G.,: The Economics of Life, Mc Graw-Hill, N. York Benedykt XVI, Encyklika Caritas in Veritate Miłość w prawdzie, Wyd. AA. Kraków Blaug M., Metodologia ekonomii, Wyd. PWN, Warszawa Eide E, Rubin P.H, Shepherd J.M., Economics of Crime deterrence and the rational offender, Now Publishers Inc, Hanover (USA) Eide E., Economics of Crime. Deterrence and the Rational Offender, North-Holland, Amsterdam Dembinski P., Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Wyd. EMKA, Warszawa Geis G., Meier R.F., White -Collar Crime. Classic and Contemporary Views. The Free Press, N. York Gilder G., Bogactwo i ubóstwo, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań Goćko J., Podstawy moralności w życiu gospodarczo-społecznym w: 12. Odpowiedzialność społeczna w innowacyjnej gospodarce. Red. P. Kawalec, A. 13. Błachut. Lublin: Wydawnictwo KUL Lublin Goćko J., Ekonomia i moralność, Wyd. KUL, Lublin Górniok O., Odpowiedzialność karna menadżerów, Wyd. TNOiK, Toruń Górniok O.: Przestępstwa gospodarcze, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2000.

240 240 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Jan Paweł II, Encyklika Centesimus Annus, w: Tryptyk Społeczny. Encykliki Jana Pawła II, Wyd. Księży Sercanów DEHON, Kraków Jan Paweł II, Fides et Ratio. O relacjach między Wiarą a rozumem. Wyd. Pallottinum, Poznań Jan Paweł II, Nauka -teologia-magisterium Spotkanie z profesorami i studentami Republiki Federalnej Niemiec, Kolonia 15 listopada 1980 (w Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II, T. I. Instytut Badań Naukowych WSZiP im. B. Jańskiego, Warszawa 1999, s Jan Paweł II, Spotkanie z profesorami i studentami Uniwersytetu Katolickiego w Louvain-la-Neuve (Belgia), 21 maja 1985 (w Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II, T. I. Instytut Badań Naukowych WSZiP im. B. Jańskiego, Warszawa Kamińska K. Etyka w ekonomii a globalny kryzys gospodarczy, w pół rocznik naukowy Equilibrium, nr 4, 2010, Toruń Kamiński A.Z., Kamiński B.: Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne w dobie globalizacji. Wyd. TRIO, Warszawa s Levi Michael Social Reactions to White-Collar Crimes and Their Relationship to Economic Crises, w Sociology of Crime, Law, and Deviance, t. 16, Wyd. Emerald, Bingley (UK) Kindleberger C. P.: Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, WIG-Press, Warszawa Marx R., Kapitał. Mowa w obronie człowieka Wyd. Homo Dei, Kraków Martin H.P. Schuman H.: Pułapka globalizacji. Atak na demokracje i dobrobyt. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław Pearce F., Tombs S.: Ideology, Hehemony, and Epiricism. Compliance Theories of Regulation, British Journal of Criminology, w Withe-Collar Crime, pod red. D. Nelkena, Dartmounth Posner. R.A.: The Economic Strukture of the Law. The Collected Economic Essays of Richard A. Posner. Vol. 1, Wyd. Edward Elgar, Massachusetts Rose Ackerman S., Korupcja i rządy. Przyczyny, skutki i drogi reform. Wyd. Fundacji im. Stefana Batorego, Warszawa 2001.

241 Józefina Król, Łukasz Popławski ROLA RYNKÓW HURTOWYCH Shiller R.J., Finance and the Good Society, Princenton University Press, New Jersey Stigliz J.E.: Globalizacja, Wyd. PWN, Warszawa Śliwiński A., Życie wśród łupieżców. Historia kryzysów i upadku gospodarczego Polski, Wyd. Placet, Warszawa Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wyd. PWN Warszawa Materiały internetowe 1. Apel naukowców i wykładowców: O odnowienie badań i nauczania w dziedzinie finansów, ekonomii i zarządzania dla lepszego służenia dobru wspólnemu. Sustainable and Responsible, wysłany w kwietniu Jan Paweł II, Orędzie na światowy dzień pokoju (1 stycznia 2000 roku) Na ziemi pokój ludziom, których Bóg miłuje. ekai.pl/biblioteka/dokumenty/x241/oredzie-na-swiatowy- -dzien-pokoju/?print=1 3. Ekonomiści przeciw neoliberalizmowi, Biuletyn Europejskiego Monitora Ekonomicznego, nr 4/2012 (26) monitor-ekonomiczny.pl/s17/artyku%c5%82y/a237/ekonomi%c5%9bci_przeciwni_neoliberalizmowi_.html 4. Eyden T., Inside the Mind of the White -Collar Criminal, 5. wysłany 19 sierpnia Selman J., It s Criminal, not Ethical : html wysłany 12 sierpnia Świerszcz K., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w czasach kryzysu (1) 8. Biuletyn Europejskiego Monitora Ekonomicznego nr 6/2009 (6) a75/spo%c5%82eczna_odpowiedzialno%c5%9b%c4%87_ przedsi%c4%99biorstw_w_czasach_kryzysu_1_.html

242 242 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec Świerszcz K., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w czasie kryzysu (2) 10. Biuletyn Europejskiego Monitora Ekonomicznego nr 1/2010 (8) a92/spo%c5%82eczna_odpowiedzialno%c5%9b%c4%87_ przedsi%c4%99biorstw_w_czasie_kryzysu_2_.html 11. Śliwiński A., Kryzys współczesnej ekonomii i jej katolicka alternatywa 28 kwietnia Śliwiński A., Katolicy a ekonomia, Biuletyn Europejskiego Monitora Ekonomicznego nr 6/2012 (28) -ekonomiczny.pl/s17/artyku%c5%82y/a264/katolicy_a_ekonomia.html

243 Elżbieta Kopciuszewska, Joanna Radomyska JAKOŚĆ FUNKCJONOWANIA JEDNOSTEK ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ- OPTYMALIZACJA PROCESU ZAKŁADANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ PODEJŚCIE ZORIENTOWANE NA PROCES THE QUALITY OF PUBLIC ADMINISTRATION UNITS FUNCTIONING OPTIMIZATION THE ESTABLISHING OF BUSINESS ACTIVITY PROCESS APPROACHING ORIENTED TO THE PROCESS. STRESZCZENIE W warunkach nowej rzeczywistości gospodarczej, utrzymywania się wysokiego bezrobocia, istotne jest wspieranie wszelkich inicjatyw przedsiębiorczych. Bardzo ważne staje się umożliwianie i wspomaganie procesów zakładania działalności gospodarczej przez obywateli przy zoptymalizowanym współdziałaniu jednostek administracji publicznej. W pracy przeprowadzono analizę i optymalizację procesu zakładania działalności gospodarczej, wskazując innowacyjne działania usprawniające warunkujące wysoki poziom jakości i budowanie wizerunku jednostek administracji publicznej.

244 244 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 SUMMARY In some new economic reality conditions and retaining high unemployment, the support of some enterprising initiatives is significant. It is very important to support the process of business activity establishing in the accordance with optimal cooperation with public administration units. In the paper the analysis and optimization of establishing a business activity process are performed. The results point out some innovative activities implies the high quality level and building the image of public administration units. Słowa klucze: działalność gospodarcza, działania innowacje, przedsiębiorcze, wizerunek administracji publicznej Keywords: economic activity, innovation activities, entrepreneurial, public image WSTĘP Jakość funkcjonowania jednostek administracji publicznej ma bezpośredni wpływ na sposób postrzegania państwa przez obywatela. Fundamentem determinującym budowanie pozytywnego wizerunku jednostki administracji publicznej jest postrzeganie petenta jako klienta, o którego należy zabiegać, ułatwiać mu osiągnięcie celu, dbać o jego interesy. Wiele procesów związanych bezpośrednio z kontaktem z klientem musi ulec optymalizacji, ulepszeniu, zarówno w wyniku inicjatyw odgórnych (ustaw, rozporządzeń), jak i działań własnych jednostek administracji publicznej 1. Szczególną uwagę należy zwrócić na czynniki wspierające inicjatywy gospodarcze obywateli i współdziałanie jednostek administracji publicznej w zakresie umożliwienia i wspomagania procesów przedsiębiorczych. Jest to bardzo istotne w dzisiejszych warunkach recesji i dynamice rynku aby wspierać 1 Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Liber, Warszawa 2004, s

245 E. Kopciuszewska, J. Radomyska JAKOŚĆ FUNKCJONOWANIA postawy przedsiębiorcze i wykazywać pomoc w procesie zakładania własnej działalności gospodarczej. Aby określić, czy proces zakładania działalności gospodarczej w Polsce jest możliwie najbardziej optymalny, spójny i zrozumiały dla klienta, przeprowadzono analizę procesu bazującego na ustawie z dnia 2 lipca 2004 r., z jej późniejszymi zmianami. Podczas analizy wzięto także pod szczególną uwagę instrukcje uszczegóławiające proces, zawarte na stronach Ministerstwa Gospodarki a także Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. W kolejnym kroku przeprowadzono badanie na grupie respondentów, którzy zakładali działalność gospodarczą, korzystając z tak zwanego jednego okienka, czyli po 31 maja 2009 roku. Wyniki analiz pozwoliły na przygotowanie propozycji optymalizacji procesu zakładania działalności gospodarczej wraz ze wskazaniem możliwych usprawnień, znacząco podnoszących efektywność procesu. ANALIZA PROCESU ZAKŁADANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ CIĄGŁE DOSKONALENIE Ciągłe doskonalenie (rys.1) w każdej organizacji, a przede wszystkim w organizacjach użytku publicznego, powinno być klientocentryczne, czyli oparte na zaspokajaniu potrzeb i wymagań klienta i badaniu jego zadowolenia. Doskonalenie systemu zarządzania jakością, to proces długotrwały, polegający na wprowadzaniu ciągłych poprawek do procesu, by uczynić go jak najlepiej przystosowanym do potrzeb klienta. W zarządzaniu ukierunkowanym na proces, organizacja musi dla skuteczności określić powiązane ze sobą procesy i nimi zarządzać 2, wszystkie jednostki muszą odpowiadać za wyniki. Aby zapewnić egzystencję i rozwój organizacja musi się zmieniać, doskonalić procesy, strukturę i kulturę działania przystosowując się do wymagań zewnętrznych 3. Istotny jest model zmian, kultura organizacji oraz controlling i motywacja pracowników dzięki której praca ludzi i ich determinacja, służą ustawicznej 2 Brilman J. Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa 2002, s Bitkowska A, Kotlterman K., Wójcik G, Wójcik K., Zarządzanie procesami w przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa 2011, s. 8

246 246 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 partycypacji i współpracy przy doskonaleniu. Wówczas organizacja może osiągnąć sukces w zarządzaniu przez jakość 4. Rys. 1. Model systemu zarządzania jakością, gdzie podstawą jest proces Źródło: norma ISO 9001:2009 Pierwszym krokiem analizy dla optymalizacji procesu zakładania działalności gospodarczej w Polsce, było wnikliwe przestudiowanie przebiegu standardowego procesu i jego możliwych wariantów. Proces może przebiegać przy udziale Urzędu Gminy, lub bez jego udziału. Klient może: 1) Złożyć wniosek anonimowo on-line, po czym osobiście potwierdzić jego prawdziwość we właściwym Urzędzie Gminy 2) Wypełnić wniosek w wersji off-line (papierowo, bądź w wersji PDF na komputerze) i w wersji papierowej, osobiście złożyć go we właściwym Urzędzie Gminy 3) Złożyć wniosek on-line, po zalogowaniu się na stronie CEIDG poprzez epuap 4) Złożyć wniosek on-line, uprzednio potwierdzając swoją tożsamość certyfikatem kwalifikowanym 4 Wawak S., Zarządzanie jakością. Podstawy, systemy, narzędzia, Helion, Gliwice 2011, s. 16

247 E. Kopciuszewska, J. Radomyska JAKOŚĆ FUNKCJONOWANIA ) Wypełnić wniosek w wersji off-line (papierowo, bądź w wersji PDF na komputerze), a następnie potwierdzić go swoim podpisem (potwierdzonym notarialnie) 5. Procesami powiązanymi (z punktami styku z procesem podstawowym), są proces związany z założeniem firmowego konta bankowego, a także proces wybrania formy opodatkowania we współpracy z Urzędem Skarbowym. Procesy te nie są bezpośrednio związane z Urzędem Gminy, która jest właścicielem procesu zakładania działalności gospodarczej, w związku z czym znalazły się poza obszarem właściwego opracowania. Uproszczony przebieg procesu (pomijający założenie konta bankowego, a także wizytę w US, ZUS i KRUS), prezentuje rysunek 2, na którym jednocześnie zaznaczono ścieżkę krytyczną dla procesu zakładania działalności gospodarczej. Ścieżką krytyczną jest droga oznaczona numerami 1, 2, 5, 6, 7, 8, 9, prezentująca podproces zakładania działalności gospodarczej z udziałem Urzędu Gminy, przy złożeniu anonimowego wniosku CEIDG-1 on-line, a następnie potwierdzenia jego prawdziwości, osobiście w Urzędzie Gminy. Całkowity czas trwania tego wariantu procesu może trwać nawet 7 dni, 1 godzinę i około 40 minut. Czas ten był szacowany przy założeniu, iż osoba wnioskująca posiada komplet informacji potrzebnych do założenia działalności gospodarczej, między innymi takie jak REGON, informacje związane z KRUS i ZUS, określony rodzaj działalności gospodarczej według PKD 2007 (na potrzeby GUS), wybrany rodzaj opodatkowania, dane związane z prowadzeniem księgowości. Ścieżka o numerach 17, 18, 19, 20, 23, 24 odpowiada najkrótszemu wariantowi zakładania działalności gospodarczej. Proces ten jest realizowany bez udziału Urzędu Gminy, przy zalogowaniu do systemu za pomocą epuap i przygotowaniu wniosku za pomocą kreatora. Wykorzystanie tej metody procesu, pozwala na zawnioskowanie o założenie działalności gospodarczej w około 1 godzinę i 6 minut. Taki sam czas trwania procesu zidentyfikowano w wersji procesu zakładającej wypełnienie wniosku za pomocą kreatora,

248 248 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA numer 94 maj/czerwiec 2014 przy zalogowaniu się do systemu przy pomocy certyfikatu kwalifikowanego (ścieżka oznaczona numerami 25, 26, 27, 28, 31, 31). Mimo tego, że obie wymienione powyżej wersje procesu, trwają tyle samo, jako najbardziej efektywną wybrano opcję procesu zakładania działalności gospodarczej przy pomocy epuap, z powodu wyniku przeprowadzenia dodatkowej analizy, polegającej na sprawdzeniu możliwości i stopnia skomplikowania pozyskania epuap i certyfikatu kwalifikowanego. Pozyskanie epuap jest bezpłatne i dostępne dla każdego, po wypełnieniu wniosku i potwierdzeniu go we wskazanym Urzędzie, natomiast certyfikat kwalifikowany, może być wydany jedynie przez kilka firm w Polsce, a jego wyrobienie jest płatne 6. Dlatego też, ze względu na dostępność pozyskania narzędzia do identyfikacji klienta, proces zakładania działalności gospodarczej przy użyciu epuap, został wybrany najbardziej efektywnym. Pozostałe warianty procesu, zostały schematycznie przybliżone na rysunku 2. W tabeli 1 zaprezentowano warunki konieczne i opcjonalne, a także możliwości wyboru, w każdym z wariantów procesu. W przypadku schematu strzałkowego, bazowano na najbardziej właściwym standardowym przebiegu danej ścieżki procesowej. Załączona tabela rozszerza schemat o potencjalne możliwości wyboru w każdej ze ścieżek. Tabela 1. Warunki konieczne do realizacji wariantu procesu Źródło: opracowanie własne