EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALE CYCH DO EUROPEJSKIEGO STOWARZYSZENIA PRODUCENTÓW MLEKA W 2006 R. Miros³aw Helta*, Micha³ Œwit³yk

Transkrypt

1 0 ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, M. HELTA, M. SERIA ŒWIT YK G, T. 9, z., 009 EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALE CYCH DO EUROPEJSKIEGO STOWARZYSZENIA PRODUCENTÓW MLEKA W 00 R. *, ** Miros³aw Helta*, Micha³ Œwit³yk *Katedra Zarz¹dzania Przedsiêbiorstwami Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie **Politechnika Koszaliñska w Koszalinie Kierownik: prof. dr hab. Micha³ Œwit³yk S³owa kluczowe: metoda DEA, efektywnoœæ produkcji mleka, EDF Key words: method DEA, efficiency of milk production, EDF S y n o s p i s. W artykule przedstawiono wyniki badañ nad efektywnoœci¹ produkcji mleka gospodarstw nale ¹cych do EDF. W badaniach wykorzystano metodê DEA obliczaj¹c¹ relatywn¹ efektywnoœæ analizowanych gospodarstw. Badaniami objêto gospodarstw z nale ¹cych do EDF. W 00 r. przeciêtny wskaÿnik efektywnoœci technicznej VRS w modelu ukierunkowanym na input obliczony dla zbiorowoœci ca³kowitej EDF wyniós³ 0,8 i efektywne by³y tylko w Republice Czeskiej. Wynik ten oznacza, e badane powinny zmniejszyæ poziom analizowanych kosztów o,8%. W 00 r. przeciêtny wskaÿnik efektywnoœci skali obliczony dla wszystkich gospodarstw EDF wyniós³ 0,98 i aden z badanych krajów nie wykaza³ efektywnej skali produkcji mleka. W rankingu efektywnoœci gospodarstw przeprowadzonym dla zbiorowoœci ogólnej badanych gospodarstw EDF pierwsze miejsce zajê³y dwa ze Szwajcarii, kolejne miejsca w rankingu zajê³y z Republiki Czeskiej, Polski, Niemiec i Luksemburga. WSTÊP Europejskie Stowarzyszenie Producentów Mleka od lat opracowuje coroczne porównania kosztów produkcji mleka w ch swoich cz³onków, co pozwala na szybkie okreœlenie bie ¹cej sytuacji dochodowej gospodarstw. W analizach EDF w 00 r. uczestniczy³o krajów, które charakteryzuj¹ siê zró nicowanymi warunkami produkcji (przyrodniczymi i ekonomicznymi) i technologiami oraz wielkoœci¹ stada. Celem badañ by³o okreœlenie efektywnoœci produkcji mleka w ch stowarzyszonych w 00 roku w Europejskim Stowarzyszeniu Producentów Mleka. Celami szczegó³owymi badañ by³o ustalenie: wzglêdnej efektywnoœci produkcji mleka, efektywnoœci skali produkcji oraz rankingu gospodarstw objêtych badaniami. W ocenie efektywnoœci produkcji mleka analizie poddano gospodarstw z krajów. Ze wzglêdu na luki w danych z obliczeñ wy³¹czono dane dziewiêciu gospodarstw. Ogó³em do badañ przyjêto gospodarstw. Dane do analizy zaczerpniêto z Raportu EDF 00. Dane wykorzystane w pracy wyra one s¹ w euro/00 kg mleka FCM.

2 EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALE CYCH DO... Do obliczeñ efektywnoœci produkcji mleka przyjêto model, który sk³ada³ siê z nastêpuj¹cych zmiennych: Efekty: y sprzeda mleka, y pozosta³e przychody (sprzeda byd³a, zmiany wartoœci inwentarza ywego, p³atnoœci bezpoœrednie oraz pozosta³e dochody), Nak³ady: x suma kosztów weterynaryjnych, kosztów inseminacji, kosztów transferu embrionów, x pozosta³e koszty bezpoœrednie produkcji zwierzêcej, x koszty pasz z zakupu, x koszty nawo enia i pestycydów, x koszty paliwa i energii, x ca³kowity koszt pracy. Obliczenia wykonano w dwóch przekrojach: dla zbiorowoœci ogólnej EDF oraz dla poszczególnych analizowanych krajów. W opisie wyników zastosowano skróty: vrs_o, skala_o, które oznaczaj¹ wyniki dla zbiorowoœci ogólnej EDF. Wyniki dla poszczególnych badanych krajów oznaczone s¹ jako vrs_k i skala_k. Obliczenia wykonano przy pomocy programu DEA opracowanego przez Coellego [ programu EMS opracowanego przez Scheelego [ lsfg/or/scheel/ems/] oraz pakietu Statistica. METODY BADAÑ Pod pojêciem efektywnoœci w niniejszej pracy rozumie siê relacjê rzeczywistej produktywnoœci obiektu do mo liwie najwy szej produktywnoœci. Maksymaln¹ produktywnoœæ mo na wyraziæ przy pomocy izokwanty, a pomiar efektywnoœci jest równowa ny z pomiarem odleg³oœci od izokwanty. Kwantyfikacja efektywnoœci mo e odbywaæ siê ró nymi sposobami, przy pomocy metod parametrycznych albo przy pomocy metod nieparametrycznych (DEA). Metoda DEA (Data Envelopment Analysis) wykorzystana w niniejszych badaniach bazuje na programowaniu liniowym i s³u y do pomiaru relatywnej efektywnoœci badanych obiektów w sytuacji, w której przez istnienie wielokrotnych nak³adów i wielokrotnych efektów pomiar efektywnoœci jest utrudniony. Miar¹ porównawcz¹ w tej metodzie jest ró nica efektywnoœci. Jest to metoda nieparametryczna, a w obliczanej funkcji mo na uwzglêdniæ ró ne technologie produkcji, pracoch³onnoœæ, zmienne œrodowiskowe itp. Metody nieparametryczne s¹ stosowane szeroko na œwiecie do oceny efektywnoœci zarz¹dzania w skali makro [Coelli, Rao 00] lub skali mikro [Rogowski 998, Rusielik 999, 000]. Zalet¹ tych metod jest prostota ich stosowania oraz mo liwoœæ dokonywania na ich podstawie wielu analiz szczegó³owych. Podstawow¹ charakterystyk¹ modelu DEA jest to, e wiele nak³adów i wiele ró nych efektów zostaj¹ sprowadzone do wielkoœci syntetycznych. Umo liwia to wyliczenie wspó³czynnika efektywnoœci, który w zadaniu programowania liniowego jest funkcj¹ celu, poddan¹ maksymalizacji dla ka dego obiektu. Iloœci nak³adów s¹ podstawowymi zmiennymi wp³ywaj¹cymi na decyzje, a modele uwzglêdniaj¹ce zmienne efekty skali pozwalaj¹ na unikniêcie wp³ywu braku optymalnych warunków funkcjonowania na efektywnoœæ skali. W badaniach zastosowano modele zorientowane na nak³ady input (odpowiadaj¹ce na pytanie: o ile mog¹ byæ proporcjonalnie zredukowane nak³ady badane bez zmiany uzyskiwanego efektu), przy za³o eniu zmiennych (VRS) efektów skali. Zastosowany w obliczeniach model DEA umo liwia uzyskanie wyników przy uwzglêdnieniu sta³ych (CRS) i zmiennych (VRS) efektów skali. Przyjêcie analizy CRS jest odpowied-

3 M. HELTA, M. ŒWIT YK nie tylko wtedy, gdy wszystkie badane obiekty operuj¹ w podobnych warunkach, a osi¹gana efektywnoœæ skali jest optymalna. Zmienne warunki gospodarowania, np.: ograniczenia technologiczne, zró nicowane warunki œrodowiska, ograniczenia finansowe, mog¹ spowodowaæ, e badany obiekt (w naszym przypadku gospodarstwo) nie bêdzie funkcjonowa³ w optymalnym uk³adzie. Zastosowanie modelu VRS pozwala unikn¹æ wp³ywu braku optymalnych warunków funkcjonowania obiektów na skalê efektywnoœci. W celu nadania rang badanym gospodarstwom pos³u ono siê wersj¹ metody DEA oprogramowan¹ przez Scheelego, a nazywan¹ modelem super efektywnoœci. W modelu super efektywnoœci DEA zastosowano procedurê rangowania zaproponowan¹ w pracy Andersena i Petersena [99]. Od strony matematycznej model super efektywnoœci DEA jest identyczny z modelem konwencjonalnym. Wynik obliczeñ mo e byæ wy szy od, a bardzo wysokie wyniki () wskazuj¹, e badane gospodarstwo jest wysoce wyspecjalizowane i z tego powodu nie mo e byæ porównywane z innymi mi badanej zbiorowoœci. Podstawowe statystyki opisowe charakteryzuj¹ce badane zamieszczono w tabeli. Tabela. Podstawowe statystyki opisowe gospodarstw EDF w 00 r. [euro/00 kg mleka] Wyszczególnienie Œredn- ia Mini- Mak- mum simu m Dolny kwartyl Górny kwartyl O dch. Skoœ- Kurtoza stand. noœæ Sprzeda mleka 8, 9, 8, 0, 9,, 8,, Pozosta³e przychody z produkcji byd³a mlecznego Suma kosztów weterynaryjnych, kosztów inseminacji, kosztów transferu embrionów Pozosta³e koszt y,,,9 0, 0, 0,,,0,9,,,,,9,,0 0,,0,,,0 9,,,9 bezpoœrednie produkcji zwierzêce j Koszty pasz z zakupu, 0,,9,,,9,, Koszty nawo enia i, 0,,,, 9,, 0, 9 pestycydów Koszty paliwa i energii, 0,, 0, 9, 9 0, 8,, Ca³kowity koszt pracy, 9,,, 9 8,, 9,, 0 ród³o: obliczenia EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA Rozwi¹zanie obliczanych modeli dostarczy³o kilka rodzajów wyników, jednak ze wzglêdu na ograniczenia objêtoœci tekstu zostan¹ przedstawione podstawowe wyniki charakteryzuj¹ce efektywnoœæ badanej zbiorowoœci oraz wyniki rankingu badanych gospodarstw. W tabeli przedstawiono wskaÿniki efektywnoœci technicznej VRS dla badanej zbiorowoœci. W 00 r. przeciêtny wskaÿnik efektywnoœci technicznej VRS w modelu ukierunkowanym na input obliczony dla zbiorowoœci ca³kowitej EDF wyniós³ 0,8, i tylko w Republice Czeskiej by³y efektywne. Wynik ten oznacza, e badane powinny zmniejszyæ poziom analizowanych kosztów o,8%. Najni sze wskaÿniki efektywnoœci technicznej VRS charakteryzowa³y szwedzkie (0,9), niemieckie (0,), francuskie (0,8) i wêgierskie (0,8). Najwy szymi wspó³czynnikami efektywnoœci technicznej VRS charakteryzowa³y siê czeskie (,000), szwajcarskie (0,9), ho-

4 EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALE CYCH DO... Tabela. Wspó³czynniki efektywnoœci technicznej i wspó³czynniki efektywnoœci skali obliczone dla zbiorowoœci ca³kowitej badanych gospodarstw (vrs_o), (skala_o) i poszczególnych krajów (vrs_k), (skala_k) Kraj BE CZH CE DK DS ER F HE U IT I LU NL L PE SK S UK vrs_o Wspó³czynniki efektywnoœc i 0,80 0,9,000 0, 0,8 0,88 0,8 0,8 0,98 0,8 0,898 0,90 0,88 0,9 0,9 0,8 ród³o: obliczenia vrs_ k 0,9 0,9,000 0,9,000 0,998 0,89,000 0,99 0,9,000 0,98 0,98,000,000 0,9 skala_ o 0,99 0,9 0,9 0,98 0,988 0,9 0,989 0,9 0,989 0,90 0,9 0,990 0,9 0,9 0,90 0,90 skala_ k 0,98,000 0,9 0,90,000 0,999 0,980,000 0,99 0,99 0,999 0,99 0,99,000,000 0,99 lenderskie (0,90) i s³owackie (0,9). Z wyników obliczeñ przeprowadzonych dla gospodarstw poszczególnych badanych krajów wynika, e z krajów by³y efektywne (Republika Czeska, Dania, Wêgry, Luksemburg, Szwecja i S³owacja), a z 0 pozosta³ych krajów by³y nieefektywne. Najni sz¹ efektywnoœæ w badanych krajach mia³y z Francji (0,89), Polski (0,98) i Niemiec (0,9). Ogólnie mo na stwierdziæ, e wskaÿniki efektywnoœci obliczone dla grup krajowych s¹ wy sze ni wskaÿniki efektywnoœci obliczone dla zbiorowoœci ca³kowitej badanych gospodarstw. Wynika to z mniejszej liczebnoœci grup badanych gospodarstw. Wyniki badañ efektywnoœci skali zamieszczono w tabeli. W 00 r. przeciêtny wskaÿnik efektywnoœci skali obliczony dla wszystkich gospodarstw EDF wyniós³ 0,98 i aden z badanych krajów nie wykaza³ efektywnej skali produkcji mleka. WskaŸnik efektywnoœci skali obliczony dla zbiorowoœci ca³kowitej EDF waha³ siê od 0,90 (W³ochy) do 0,99 (Belgia). WskaŸniki efektywnoœci skali obliczone dla poszczególnych krajów s¹ wy sze i wahaj¹ siê od 0,90 do. W tej grupie z krajów (Szwajcaria, Dania, Wêgry, Szwecja, S³owacja) by³y mi efektywnymi, a z krajów by³y zbli one do efektywnoœci skali (Hiszpania i Luksemburg 0,999, Holandia 0,99, Wielka Brytania 0,99 i W³ochy 0,99). W tej grupie badawczej najni sze wskaÿniki efektywnoœci skali wykaza³y kraje: Republika Czeska 0,9, Irlandia 0,99, Polska 0,99 i Niemcy 0,90. W tabeli zamieszczono dane informuj¹ce o tym, ile razy dane gospodarstwo wykorzystane by³o do porównañ. Du a czêstotliwoœæ wykorzystywania niektórych gospodarstw efektywnych do porównañ z innymi mi œwiadczy, e s¹ one przyk³adem gospodarstw dobrze zorganizowanych. Najczêœciej do porównañ u ywane by³y o nastêpuj¹cych numerach kodach: CZ-9 (9 razy), IE-88 (8 razy), DE- (0 razy), PL- (8 razy), IE- 8 ( razy), NL-000 i PL- ( razy), DE- (8 razy), NL-0009 ( razy), IE- 89 ( razy), DE- ( razy), UK-00 ( razy), PL-8 i PL- ( razy), NL- 00 ( razy), BE- i PL-0 ( razy), UK-000 ( razy), NL-00 ( razy), BE- 08 i PL-9 (0 razy). Metoda DEA dostarcza ogólnych danych o efektywnoœci, dlatego aby ustaliæ ranking gospodarstw pos³u ono siê metod¹ super efektywnoœci DEA EMS. Wyniki obliczeñ dla pierwszych 0 gospodarstw zamieszczono w tabeli. W tabeli tej znajduj¹ siê posortowane malej¹co od najlepszego do najs³abszego. Pierwsze miejsce zajê³y dwa ze Szwajcarii. Okreœlenie w tym przypadku oznacza, e badane s¹ bardzo wyspecjalizowane i z tego powodu nie mog¹ byæ porównywane z innymi

5 M. HELTA, M. ŒWIT YK Numer DE- DE- DE- DE- DE- DE- DE-8 DE-9 DK-0 BE-0 BE- BE-08 BE-0 BE- BE- BE-9 BE- BE- BE-8 BE-0 BE- BE-0 BE- BE- BE- UK-000 UK-00 UK-000 UK-009 UK-000 ród³o: obliczenia Tabela. Czêstotliwoœæ wykorzystywania gospodarstw w porównaniach Czêstotliwoœæ u ycia w porównaniach Numer UK-0008 UK-000 UK-00 NL-00 NL-0009 NL-000 NL-000 NL-00 NL-009 NL-00 IE-8 IE-8 IE-88 IE-8 IE-8 IE-89 FR- FR- FR-8 FR- FR- FR-0 FR- FR- FR- FR- FR- FR- IT- ES Czêstotliwoœæ u ycia w porównaniach Numer LU- CH- HU-8000 HU-8000 HU-8000 PL-8 PL- PL- PL- PL-0 PL-9 PL- PL- PL- PL-9 PL- PL- PL- PL- PL-0 PL-0 PL- CZ-9 CZ- CZ-0 SK-0008 SK-000 SK-000 SK-000 SK-000 Czêstotliwoœæ u ycia w porównaniach mi. Kolejne miejsca w rankingu zajê³y z Republiki Czeskiej, Polski, Niemiec i Luksemburga. Z prezentowanych w tej tabeli gospodarstw gospodarstw by³o z Polski. W tabeli zamieszczono wyniki rankingu, który przeprowadzono dla grupy polskich gospodarstw uczestnicz¹cych w badaniach. W grupie EDF najlepszymi mi z Polski by³y : PL-, PL-, PL-, PL-. W grupie gospodarstw polskich najlepsze lokaty w grupie zajmowa³y : PL-, PL-, PL-, PL-, PL-.

6 EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALE CYCH DO... r. w 00 gospodarstw EDF Ranking. Tabela r N d Ko Wynik [%] r N d Ko Wynik [%] r N d Ko Wynik [%] CH- CH- CZ-9 PL- DE- FR- LU- CZ-0 UK-000 LU- BE-9 PL- HU-8000 FR-0 IE-88 UK-009 FR-9 IE-8 PL- NL-0009 NL-000 CH- IE-8 IT- 9,9 0,8 0,88 8,8,9,9 9, 8,8,8,,9 0, 8,,8,,8,,0,88 0, 8,9 8, PL- NL-000 DE- CH- SK-000 PL- PL- PL- FR-8 UK-00 NL-00 BE- IE-8 PL- NL-00 NL-009 CH-0 PL-0 PL- PL- SK-000 DE- PL-0 NL-000,90,8,8,,80,, 9,90 9, 8,,9,8,,9,,,,0, 0, 0, 0,0 0,0 09, ES ES-8000 BE- PL-8 PL-9 NL-00 IT- NL-00 CZ- CH- BE-0 BE- UK-000 IE-8 DE- NL-00 NL-00 NL-00 LU-9 NL-00 NL-00 NL-000 ES-8000 FR- 09, 09,8 0,9 0,88 0, 0, 0, 0,9 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0,9 0, 0,0 00, 00, 00, 00, 00,0 99,98 99, obliczenia ród³o: r. gospodarstw polskich w 00 Ranking. Tabela Gospodarstwo EDF rupa G a polsk rupa G - Gospo darstwo EDF rupa G a polsk Grupa ynik w ] % [ e iejsc m k yni w ] % [ e iejsc m k yni w ] % [ e iejsc m k yni w ] % [ e miejsc PL-9 PL-0 PL- PL- PL- PL- PL- PL- PL- PL-8 PL-9 PL-0 PL- PL- PL- PL- 8,00,0,8 8,0 8,0,9 0, 8,0, 9,9, 8, 9,90 0,8,, ,9,8,0 8,0 9,9 0,, 0,00 0, 9,,,0, 8, PL- PL- PL- PL-8 PL-9 PL-0 PL- PL- PL- PL- PL- PL- PL- PL-8 PL-9 PL-0 8,8 8,, 89,0 0, 0,0,,90,9,,, 9, 0,88 9,0 8, , 88,,8 9,0,8,,, 00,8 80, 9,8, 99, 9, obliczenia ród³o:

7 M. HELTA, M. ŒWIT YK WNIOSKI. W 00 r. przeciêtny wskaÿnik efektywnoœci technicznej VRS w modelu ukierunkowanym na input obliczony dla zbiorowoœci ca³kowitej EDF wyniós³ 0,8 i tylko w Republice Czeskiej by³y efektywne. Wynik ten oznacza, e badane powinny zmniejszyæ poziom analizowanych kosztów o,8%. Najni sze wskaÿniki efektywnoœci technicznej VRS charakteryzowa³y szwedzkie (0,9), niemieckie (0,), francuskie (0,8) i wêgierskie (0,8). Najwy szymi wspó³czynnikami efektywnoœci technicznej VRS charakteryzowa³y siê czeskie (,000), szwajcarskie (0,9), holenderskie (0,90) i s³owackie (0,9).. W 00 r. przeciêtny wskaÿnik efektywnoœci skali obliczony dla wszystkich gospodarstw EDF wyniós³ 0,98 i aden z badanych krajów nie wykaza³ efektywnej skali produkcji mleka. WskaŸnik efektywnoœci skali obliczony dla zbiorowoœci ca³kowitej EDF waha³ siê od 0,90 (W³ochy) do 0,99 (Belgia).. W rankingu efektywnoœci gospodarstw przeprowadzonym dla zbiorowoœci ogólnej badanych gospodarstw EDF pierwsze miejsce zajê³y dwa ze Szwajcarii, kolejne miejsca w rankingu zajê³y z Republiki Czeskiej, Polski, Niemiec i Luksemburga. LITERATURA Andersen P., Petersen N.C. 99: A procedure for ranking efficient units in Data Envelopment Analysis. Management Science 9 (0): -. Coelli, T.J., Rao D.S.P. 00: Total Factor Productivity Growth in Agriculture: A Malmquist Index Analysis of 9 Countries, , Agricultural Economics, (s), -. EDF-Report. 00: Cost Comparison Analysis. Database. Institute of Farm Economics, Federal Agricultural Research Centre (FAL), Braunschweig, DLG Frankfurt a. M. Rogowski G. 998: Metody analizy i oceny dzia³alnoœci banku na potrzeby zarz¹dzania strategicznego. Wy sza Szko³a Bankowa, Poznañ. Rusielik R. 999: DEA zastosowanie w badaniach efektywnoœci spó³ek AWRSP. Materia³y konferencyjne pt. Strategiczne modele funkcjonowania spó³ek hodowlanych Agencji W³asnoœci Skarbu Pañstwa, AR Szczecin. Rusielik R. 000: Pomiar efektywnoœci gospodarowania spó³ek Agencji W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa w latach z wykorzystaniem metody DEA. Praca doktorska SGGW Warszawa.

8 EFEKTYWNOŒÆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALE CYCH DO... Miros³aw Helta, Micha³ Œwit³yk EFFICIENCY OF MILK PRODUCTION IN FARMS BELONG TO EUROPEAN DAIRY FARMERS (EDF) IN 00 Summary The paper aims to determine the efficiency of milk production on the basis of data from farms associated with European Dairy Farmers (EDF). The data for analysis was collected from farms in 00. The efficiency of milk production was computed by applying Data Envelopment Analysis (DEA). The results of the study showed that the average of coefficient of efficiency (VRS) was in 00 0,8 and average of coefficient of efficiency of scale was 0,98. The following farms were highly classified in the ranking of efficiency starting with: Switzerland (CH-, CH-), Czech Republic (CZ-9) and Poland (PL-). Adres do korespondencji prof. dr hab. Micha³ Œwit³yk Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Katedra Zarz¹dzania Przedsiêbiorstwami ul. Janickiego, -0 Szczecin tel. (0 9) 9 8, michal.switlyk@zut.edu.pl