Barbara i Adam Podgórscy

Transkrypt

1 Barbara i Adam Podgórscy RUDA ŚLĄSKA 2013

2 Uwagi wstępne Niniejsza publikacja nie jest kolejną rozprawą na temat historii Orzegowa. Stanowi natomiast próbę ukazania, jak na przestrzeni wieków kształtowały się i zmieniały nazwy niegdyś samodzielnej miejscowości i gminy administracyjnej, obecnie dzielnicy Rudy Śląskiej. Usiłuje także odnieść się do pochodzenia i etymologii nazwy Orzegów. Zajęte przez nas stanowisko powoduje, że opracowanie dotyka problematyki onomastycznej. Konkretnie dotyczy ojkonimii, czyli sfery nazw miejscowych. Z całą mocą podkreślamy, iż przytoczone w tekście cytaty z literatury źródłowej, bez wchodzenia w merytoryczną ich zawartość i wartość, mają jedynie dokumentować funkcjonowanie określonego wariantu nazwy Orzegowa. Dlatego nie podejmujmy naukowej polemiki z treścią wypisów, ograniczając się tylko niekiedy do pewnych koniecznych komentarzy lub uwag, zawartych głównie w przypisach. Kilka uwag do historii Orzegowa Wydaje się jednak słusznym, wręcz koniecznym zabiegiem przedstawienie pewnych wiadomości z przeszłości Orzegowa, ponieważ istnieją w tej mierze nieprecyzyjne, wątpliwe, niekiedy niewiarygodne, aczkolwiek powszechnie i bezkrytycznie powielane informacje. Wynikają one ze zbytniej wiary w nieomylność faktów i sądów podanych w dotychczasowych opracowaniach lokalnych historyków i przytaczania ich jako prawdy pewne i święte, bez najmniejszych wątpliwości. Podkreślamy dobitnie, że jesteśmy pełni podziwu i uznania dla pasji oraz kronikarskiego i historycznego dorobku wymienianych niżej osób. Odważając się jednak na uczciwą polemikę z ich niektórymi poglądami. Żywimy nadzieję, że w niczym nie uszczerbi to ich autorytetu. Znamiennym przykładem takiego traktowania historii były jubileusze Orzegowa, wyznaczane na podstawie mylnego datowania dokumentów. W publikacji Jubileusz parafii Orzegów, zamieszczonej w Gościu Niedzielnym z dnia roku, Jan Stefan Dworak, pisząc o 70. rocznicy erygowania orzegowskiej parafii pw. św. Michała Archanioła, podaje jednocześnie: Dzielnica miasta Rudy Śląskiej, Orzegów spogląda obecnie na swoje 600-lecie i czyni przygotowania, by temu jubileuszowi, przypadającemu w okresie obchodów 1000-lecia Polski, dać godny wyraz. Ponieważ pierwsze wzmianki o Orzegowie wiążą się z Kościołem, a w roku bieżącym przypada 70- lecie parafii, warto powiedzieć parę słów o bogatych dziejach życia religijnego Orzegowian na przestrzeni wieków. Po raz pierwszy wspomina Orzegów rejestr świętopietrza z r. 1366, stwierdzający istnienie tamże 4 zagród z 17 mieszkańcami. Ostatnie zdanie opatrzone jest przypisem nr 2: Wspomina o tym ks. J. Knosała w kronice parafii Radzionków

3 Jan Dworak niestety mylił się zasadniczo: i co do 600-lecia Orzegowa, i co do tego, że pierwsze wzmianki o nim związane są z Kościołem, i co do rzekomego spisu świętopietrza z 1366 r., wymieniającego jakoby Orzegów. Owe kwestie wyjaśnimy niebawem szerzej, teraz skwitujmy rzecz oznajmieniem, że do obchodów 600-lecia Orzegowa, w 1966 roku, na szczęście nie doszło. Natomiast w tymże 1966 roku, przy okazji Święta Manifestu Lipcowego, czyli 22 lipca, obchodzono 650-lecie Orzegowa (sic!). Miejskie uroczystości odbyły się na tzw. Burlochu, przy ulicy Bytomskiej, gdzie wzniesiono obiekty sportowe i rekreacyjne, obecnie znajdujące się w gestii Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Rudzie Śląskiej, w kształcie o wiele już zmienionym. Źródło: Informator statystyczny Miasta Ruda Śląska [Ruda Śląska 1967], s Jan Dworak popełnił z tej okazji referat pt. 650-lecie Orzegowa. Nie jest on szerzej znany, gdyż skrywa go teczka pt. Materiały kronikarskie dotyczące Orzegowa i kopalni Karol w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej [Sygn. 213 M]. Za podstawę wyznaczenia jubileuszu 650-lecia, który de facto powinien być obchodzony 3 lata wcześniej, uznano wymieniony w Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, spisany w dniu 25 maja 1313 roku w Sławęcicach, akt darowizny wsi Przełajka 1, dokonanej przez księcia bytomskiego Ziemowita (Siemowita; ), na rzecz Pawła Dudka. Wśród świadków transakcji występuje Martin v. Ozegaw - Marcin z Orzegowa [CDS- XVI, ss ; zapisek 3356]. Dokument ten był znany jedynie z rękopisu D331 w zbiorze Rep. 135 Kolekcja rękopisów, w dawnym archiwum miasta Wrocławia. Rękopis zaginął w czasie II wojny światowej 2. 1 Obecnie dzielnica Siemianowic Śląskich. 2 Pismo Dyrektora AP we Wrocławiu nr OI /12 z dnia 7 grudnia 2012 r. W posiadaniu autorów

4 Źródło: Codex Diplomaticus Silesia, t. XVI, s , zapis 3356, Breslau W tym miejscu napotykamy jednak na istotny problem. Przywołana wzmianka jest bowiem drugą w kolejności chronologicznej, informacją o Orzegowie, zawartą w Codex Diplomaticus Silesiae. Wcześniejszą jest nota umieszczona przez autorów w 1282 roku, odnosząca się do sporządzonego w Bytomiu świadectwa oddania przez Kazimierza, księcia bytomskiego wsi Orzech 3, Friedrichowi, zarządcy krakowskiej mennicy i Peterowi, synowi Gosława. Martin z Orzegowa - Mart. von Ozegow 4 - jest świadkiem zawarcia transakcji. [CDS-VII/3, s. 14; zapisek 1694]. Zapisek w CDS widnieje z adnotacją ohne Jahr. Źródło: Codex Diplomaticus Silesia, t. VVI C, s. 14, zapis Breslau Z wyjaśnień otrzymanych od dyrektora Archiwum Państwowego we Wrocławiu wynika, że w wydawnictwie Colmara Grünhagena Regesten zur schlesischen Geschichte, wydawanym w ramach Codex diplomaticus Silesiae, w tomie VII, pod datą 25 styczeń 1282 r. został umieszczony regest dokumentu księcia Kazimierza bytomskiego, w którym jako świadek wystąpił Martino de Ozegow 5. C. Grünhagen wskazał, że w dawnym Staatsarchiv Breslau zachował się oryginał tego dokumentu, w zespole Rep. 67. Klasztor Premonstratensów pod wezwaniem Św. Wincentego we Wrocławiu pod sygnaturą Regest tego dokumentu, który nie zachował się w zbiorach archiwalnych, wpisano do repertorium dokumentów tego klasztoru na karcie W cytowanym wydawnictwie dokument nie posiada daty rocznej, jedynie datę dzienną 25 styczeń. W omawianym repertorium zaznaczono datę roczną pod 3 Obecnie miejscowość w powiecie tarnogórskim, w województwie śląskim. 4 Tak w CDS. 5 W rzeczywistości zapis brzmiał: Martino de Ozegaw

5 postacią 12 widocznie w zachowanym wówczas oryginale dokumentu data była nieczytelna. Wydawca nowego kodeksu dyplomatycznego Śląska (Schlesisches Urkundenbuch) tego dokumentu nie zamieścił w żadnym z sześciu tomów, które obejmują okres do 1300 r. Równocześnie sprawa datacji tego dokumentu jest wątpliwa, podobnie jak i interpretacji nazwy miejscowości 6. Nieznane są zatem dokładnie przesłanki, które legły u podłoża decyzji autorów CDS, o umieszczeniu noty właśnie w 1282 roku. Data ta została bowiem zakwestionowana. Jerzy Krzysztof Horwat, w pracy Księstwo bytomskie i jego podział do końca XV wieku [Gliwice 1993], na str. 79., w zestawieniu właścicieli wsi w kasztelanii bytomskiej w XIII XV wieku, ustalonych na podstawie nazwisk świadków wymienionych w dokumentach historycznych, podaje w pozycji 26., że Orzegów i jego właściciel Marcin, występują w dokumencie z 25 stycznia 1305 roku. Powołuje się przy tym na zapisek Nr 47 widniejący na stronie 72. książki Jana Drabiny, Jerzego Horwata i Zdzisława Jedynaka: Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe ( ) [Opole 1985]. Dokument ten dotyczy zastawienia wsi Orzech. Kopia przywołanego wyżej dokumentu znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, w zespole Kolekcja rękopisów Rep. 135, w jednostce - kopiarzu dokumentów klasztoru Św. Wincentego we Wrocławiu, o sygn. Rep. 135, D92 II, zatytułowanym Matricula Sancti Vincenti, t. II. Źródło: Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Rep. 135, D92 II, Matricula Sancti Vincenti, t. II. Udostępnił Marek Kobierski. Fragment Martino de Ozegaw, w prawym dolnym rogu dokumentu. 6 Korespondencja z dnia r., w posiadaniu autorów

6 Co istotne, w dokumencie występuje nie Mart. von. Ozegow, jak podaje CDS, ale Martino de Ozegaw. W błędnym zapisie: Martino de Ozegow cytuje fragment dokumentu Marek L. Wójcik w pracy: Przyczynek do dziejów kancelarii bytomskiej na przełomie XIII i XIV wieku. O dacie zawarcia umowy zastawnej pomiędzy Kazimierzem, księciem bytomskim i Piotrem z Paniów, wchodzącym w skład pracy pod redakcją Jana Drabiny: Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu : Bytom. Wykopaliska Zabytki Dokumenty - Wspomnienia, Bytom 1997, nr 7, s Źródło: Jan Drabina (red.): Bytom. Wykopaliska-Zabytki-Dokumenty, Bytom 1997/7, s Reprodukowany wyżej dokument stał się z kolei podstawą kolejnego jubileuszu Orzegowa, obchodzonego w roku 2005, mianowicie jubileuszu 700- lecia. Zapał orzegowskich społeczników, zainspirowanych przez Marka Kobierskiego, przyczynił się do zorganizowania szeregu imprez rocznicowych, które odegrały niebagatelną rolę w procesie integracji społeczności orzegowskiej i budzenia na nowo świadomości lokalnej. Procesy te doprowadziły w konsekwencji do założenia Towarzystwa Miłośników Orzegowa

7 Tablica pamiątkowa dla uczczenia 700-lecia Orzegowa, w kościele pw. Świętego Michała Archanioła. Zdj. Jerzy Porada. Orzegów, jako Osokow, występuje następnie w dokumencie dotyczącym podziału ziemi bytomskiej z 26 stycznia 1369 r., na skutek umowy zawartej pomiędzy księciem cieszyńskim Przemysławem, a księciem oleśnickim Konradem. [CDS VI, s. 192]. W wielu pozycjach dotychczasowej literatury nazwa Osokow była w zdumiewający sposób przekręcana. Źródło: Codex Diplomaticus Silesia, t. VI, Breslau 1865, s Jan Stefan Dworak znał ten dokument, podaje jednak: Wcześniejsza o trzy lata (1366 r.) jest wzmianka o płaceniu przez wieś świętopietrza. Było ono podatkiem kościelnym wymierzanym od osoby. Płaciły go parafie, a Orzegów należał do parafii św. Małgorzaty w Bytomiu, a później do złączonej z nią parafii Najświętszej Marii Panny. [Dwo-ORZ, s.17] Ten zapisek, zawarty w autorskiej monografii Orzegowa, stanowiący faktycznie powielenie treści zawartych w artykule z Gościa Niedzielnego z 1964 roku, nie zasługuje na wiarygodność. Udało się nam dotrzeć do opracowania, z którego jako ze źródła korzystał Dworak. Jest nim jednostronicowy odręczny zapisek Józefa Matury, urzędnika Gminy Orzegów, - 7 -

8 sporządzony w języku niemieckim, w marcu 1924 roku. Znajduje się on w Archiwum Państwowym w Katowicach, w Zespole Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów , w teczce o sygnaturze 99, karta nr 22, według poprzedniej odręcznej paginacji nr 33. Tłumaczenie notatki znajduje się w tej samej teczce, na karcie nr 8, według poprzedniej odręcznej paginacji, nr 15. Tytuł: Gmina Orzegów według kroniki znajdującej się w rękach ks. proboszcza Knossala 7 w Radzionkowie. Na maszynopisie widnieje odręczna uwaga: Zestawił i przetłumaczył z niemieckiego Loewe Wincenty. Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach, Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów , sygn. 99, karta 22. Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach, Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów , sygn. 99, karta 8. Nie wiadomo jaką kroniką Orzegowa dysponował Józef Knosała i czy w ogóle ją posiadał. Gdyby rzeczywiście istniała, a przepadła, oznaczałoby to niepowetowaną stratę. Bowiem skrótowe informacje, podane przez Maturę, wyglądają szczególnie frapująco: Po napadach Tatarów na Śląsk w roku 1241 jakoteż w roku 1259 przy których zniszczono 500 miast i wiosek śląskich, założony został Orzechów 8 w tak zwanem 7 Zapis oryginału. W rzeczywistości Józef Knosała, niem. Josef Knosalla ( ), duchowny, historyk, autor kilku opracowań, m. in.: Parafia Radzionkowska. Jej dawniejsze i dzisiejsze stosunki, Katowice 1926; Bielszowice, Kończyce, Pawłów. Historyczny zarys. Katowice 1928; Dekanat Beuthen O/S [Oberschlesien] in seinem Schlesischen Teil, Katowice Podkreślenie w oryginale

9 drugiem dziale odbudowań. Odbudowaniem tem zajął się Książe Władysław, który w tym celu sprowadził na Śląsk niemieckich osadników nadawając im pewne przestrzenie terenu. Osiadłość nazwiskiem Orzechów 9 z 4 zabudowaniami ogrodniczemi i 17 mieszkańcami wspómniana jest w kronice poraz pierwszy w roku Zmiana nazwiska Orzechów na Orzegów nastąpiła w roku 1672 i posiadał w tym roku Orzegów 15 zabudowań gospodarczych z tego 4 zabudowania ogrodniczodziedziczne, dwa zabudowania posiedzicieli dziedzicznych a dwa zabudowania stojące pusto. Owe 15 zabudowań mieściły w sobie 19 rodzin stosunkowo bardzo licznych, bo według kroniki obliczonych na około 115 osób. Następnie wspómina kronika Orzegów dopiero w roku 1830 z 40 zabudowaniami i 227 mieszkańcami i roku 1846 z 54 zabudowaniami i 560 mieszkańcami. Informacje zawarte w zapisku rozwinął Józef Matura w większym, rękopiśmiennym opracowaniu pt. Z przeszłości Orzegowa 10. W nim jednak nie napomyka nawet o kronice w posiadaniu proboszcza z Radzionkowa. Ze zbiorów prywatnych Rudolfa Lukasczyka. Mocno wątpliwym jest, aby Józef Knosała posiadał jakąkolwiek kronikę dotyczącą Orzegowa. Natomiast przedmiotem jego zainteresowań była miejscowość Orzech, przynależna do parafii w Radzionkowie, której Knosała 9 Podkreślenie w oryginale. 10 Opracowanie powstało przypuszczalnie w latach 50. XX wieku. Ostatnią bowiem, wymienioną w nim datą jest rok Rękopis nie odnotowuje utworzenia obecnego miasta Rudy Śląskiej, utworzonego w 1959 roku. Wolno więc domniemywać, że napisany został w przedziale lat:

10 w latach i ponownie od 1922 roku 11 był proboszczem. Parafii tej poświęcił najważniejsze bodaj w swoim dorobku historycznym opracowanie: Parafia Radzionkowska. Jej dawniejsze i dzisiejsze stosunki. [Katowice 1926] W pracy tej, na stronie wspomina wprawdzie o świętopietrzu, płaconym w XIV wieku przez parafie ówczesnego dekanatu bytomskiego, ale powołuje się na dane z roku 1350, a nie Wśród wymienionych 23 parafii nie ma Orzegowa, bowiem być nie mogło. Daninę płaciły parafie, a nie wsie! Ponadto z obecnie rudzkich miejscowości Knosała wzmiankuje: Rudę s. 14, 240; Halembę s. 50, 247; Kochłowice s. 251,252; Bielszowice s. 251, 304; Rudzką Kuźnię s W całej pracy Orzegów pojawia się jeden jedyny raz na s w zapisie: Pierwszym nam znanym posiedzicielem obszaru dworskiego 12 była rodzina hrabiów Wrbna lub Würben. Nasza wioska nie była jedyną posiadłością tej rodziny. Posiadała jeszcze Rudę z tamtejszym lasem Złotogłów (na którem miejscu dzisiaj leży Rudzka Kuźnia), Szombierki i Orzegów. Tyle o rzekomej kronice Knosałowej, dotyczącej Orzegowa. Owa mityczna kronika była jednak wielokrotnie potem przez Dworaka przywoływana, a rok 1366 stanowił nawet podstawę do wyznaczania jubileuszy. Zarówno Matura, jak i Dworak nieustannie mylili Orzech z Orzegowem, który być może wcześniej rzeczywiście nosił nazwę Orzechowa. Dowodem na to niech będzie ponownie, przywołana już wyżej publikacja pt.: Jubileusz parafii Orzegów, zamieszczona w Gościu Niedzielnym z lipca 1969 roku. Bezpodstawną informację powiela Dworak w opracowaniu Dzieje miasta do 1922 roku, zawartej w pracy: Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta 13. Pisze mianowicie na stronie 35.: Dalsze dokumenty, które wspominają o Orzegowie, to spis świętopietrza z 1366 roku, akt podziału ziemi bytomskiej z 1369 roku i wzmianka z 1483 roku o braciach Zawadach z Orzegowa jako o właścicielach młyna w Bytomiu. W nieprawdziwe informacje Dworaka uwierzyli inni badacze tematu, niestety, powielając je. Uległ im Alfons Kowalczyk, autor maszynopiśmiennego materiału pt. Przyczynki do monografii Orzegowa (do roku 1939), znajdującego się w zbiorach Muzeum Miejskiego im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. Podaje on bowiem: Kronika (księdza Knosali z Radzionkowa) po raz pierwszy wspomina Orzegow w 1366 r. z 4 zagrodami i 17 mieszkańcami. [Kow- ORZ; 8] Nie tylko J. Dworak, J. Matura i A. Kowalczyk ulegali mitowi kroniki. Informację wykorzysta również Irena Twardoch w cennej pracy: Z dziejów rodu Schaffgotschów [Ruda Śląska 2008], cytując ją na stronie 71. W przypisie nr 5 na stronie 119. podaje: Informacje te zawarte były w kronice, która znajdowała 11 W latach był kuratusem gminy kościelnej w Kończycach, należących do parafii w Bielszowicach. 12 W Radzionkowie. 13 Opracował Andrzej Szefer, Katowice

11 się w Radzionkowie u ks. Knossali, a odpis przechowywany jest w Archiwum Państwowym w Katowicach. W AP w Katowicach nie znaleźliśmy, czego mocno żałujemy, odpisu kroniki ks. dra Józefa Knosały. Pełen przeinaczeń i niedokładności jest zapis również Dworaka o rzekomych braciach Zawadach, w postaci: W wieku XV (1483) wspomina się mieszkańców wsi (jakoby Orzegowa BAP), braci Tomka, Michała i Matusa Zawadów jako byłych właścicieli młyna przy stawie farskim w Bytomiu. Można stąd wnioskować, że Zawadowie pozbyli się zapewne młyna w Bytomiu, ponieważ zbudowali młyn w Orzegowie 14. Rzeczywisty zapis historyczny, sporządzony 16 października 1483 r., w którym ławnicy miasta Bytomia potwierdzają sprzedaż młyna Zawada 15, został zacytowany przez F. Gramera, w brzmieniu: Die Schöppen von Beuthen urkunden, daß Peter Gleiwitzer dem Hans Goldel die Zawada-Mühle verkauft habe. Wir Schöppen der Stadt Beuthen, Peter Gleiwitzer, Peter Pawesslo, Mathis Buttko, Helmek Retel, Matis Schubert, Matieke Puned, Macek Wieczorke bekennen öffentlichen, daß vor uns und dem Wuda Foyte Peter Gyza gestanden ist, der ehrbare Peter Gleiwitzer wegen Thomke Michel Zawady Műhl und hat aufgegeben vor Gericht seine Műhlstatt an dem Pfarrteiche, den man heißt Zawada, mit allen erblichen Rechten als da hat der Michel mit seinem Bruder Mathes Zawada von Ozogow besitzt und gehalten haben, mit allerlei Getreide, welcher er da gekauft selbst und gehalten den ehrbar Manne Hans Goldeln ( ) 16. Źródło: Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Ober- Schlesien, Beuthen 1863, s Dwo-ORZ, ss Jan Drabina, Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak, w: Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe , na stronie 262. podają nazwę Zowada, mimo że taki zapis u Gramera nie widnieje. Wymieniają także inne, poprzekręcane personalia występujących w dokumencie osób. 16 Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien, Beuthen 1863, s

12 Dokument wymienia dwóch, a nie trzech braci: Tomasza i Michała Zawadów (Zawady), którzy sprzedali ów młyn Peterowi Gleiwitzerowi, a ten z kolei, Hansowi Goldelowi 17. Wcześniej młyn należał do ich ojca, Michała (Michel) oraz stryja (brata ojca), Mathesa Zawada z Orzegowa (von Ozogow). Zupełnie nieuprawnione w świetle cytowanego tekstu są dywagacje, że Zawadowie zbudowali młyn w Orzegowie. Tyle uwag na temat najwcześniejszych zapisków o Orzegowie. Dalsze dzieje miejscowości wymagają równie krytycznej analizy, ponieważ w dostępnej literaturze roi się od informacji niepełnych i nieprecyzyjnych. Nieoceniony J. Dworak pisze np.: Marcin z Orzegowa wspomniany jest jeszcze w 1338 r. 18 Gdzie, przez kogo, w jakich okolicznościach nie podaje! Gdzie indziej czytamy, że urbarz z 1498 roku inwentaryzuje w Orzegowie 9 gospodarstw kmiecych oraz młyn. Jaki urbarz? Nie wiadomo. Dworak i inni kronikarze podają, jakoby w 1513 roku wymieniał Orzegów dokument zobowiązanie różnych wsi do dostarczania drewna dębowego, na naprawę grodu w Świerklańcu. Wewnętrznie sprzeczna informacja brzmi: Jest z XVI w, O Orzegowie jeszcze wzmianka z 1513 r., gdy po zobowiązaniu różnych wsi do dostawy dębiny na naprawę zburzonego przez orkan grodu świerklanieckiego wymieniono też Orzegów, chociaż wyłączono go z obowiązku dostawy ze względu na to, ze stanowił niepokaźną wtedy wioskę 19. W dokumencie wystawionym przez księcia Jana Opolskiego w dniu 18 czerwca 1513 roku, nie ma nawet śladowej wzmianki o orkanie, ani innym powodzie podupadnięcia twierdzy. Nie jest wymieniony z nazwy Orzegow, ani żadna inna miejscowość. Nie ma też ani słowa o wyłączeniu orzegowian spod obowiązku 20. Źródło: Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien Beuthen 1863, ss Książę Jan II Dobry zarządził, że mieszkańcy gminy bytomskiej powinni dostarczy dęby i inne materiały na wzmocnienie zamku. Książę wskazuje jednocześnie, że budowa leży w interesie samych mieszkańców, bo Neudeck jest twierdzą graniczną. 17 Nie Goldilnowi, jak napisano w: Jan Drabina, Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak. w: Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe , s Dwo-ORZ, s Dwo-ORZ, s Gramer. ss

13 Natomiast listę miejscowości podaje Gramer na stronach , nie przywołując jakiegokolwiek źródła. Tłumaczenie fragmentu wygląda następująco: Z wykazu wkładów wniesionych na rzecz reparacji zamku przez poszczególne miejscowości można wywnioskować, że już wtedy duże znaczenie posiadały następujące wsie: Chorzów, Łagiewniki, Szombierki, Bujaków, Świętochłowice, Dąb, Mikulczyce, Radzionków, Repty, Nakło, Stare Tarnowice, Niemieckie Piekary i Kamień. Oprócz tego istniały także następujące miejscowości: Kochłowice, Małe i Wielkie Paniowy, Makoszowy, Bielszowice, Ruda, Biskupice, Chropaczów, Orzegów, Michałkowice, Siemianowice, Bytków, Przełajka, Maciejkowice, Ptakowice, Kozłowa Góra, Rudne Piekary, Truszczyca, Lasowice, Pniowiec, Orzech, Zbrosławice, Opatowice, Stolarzowice, Rokitnica, Wieszowa, Świerklaniec, Bobrowniki, Chechło, Żyglin, Brzozowice, Wielka Dąbrowa, Bogucice, Jakubowice ( ) 21. Źródło: Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien, Beuthen 1863, ss Podkreślenia w oryginale. Wynika stąd, że przy okazji naprawy zamku powstał spis materiałów, dostarczanych przez poszczególne wsie. Gramer, wnioskując prawdopodobnie z wielkości wkładu, samodzielnie ocenił, które wsie były większe, a które mniejsze, które świadczyły powinności, a które były z tego zwolnione. Przytoczmy jeszcze wybiórczo, garść informacji o Orzegowie. W akcie, wystawionym w Bytomiu 17 marca 1555 roku, burmistrz i rada tego miasta stwierdzili na podstawie zeznań świadków Jana Łaźni, Klimka Gerka z Szombierek i Stanisława Kołodzieja z Orzegowa, iż przed 30 laty szlachcic Stanisław Orzegowski sprzedał dobra Orzegów panu Mikołajowi Rudzkiemu, który służył u Orzegowskiego. Ten ostatni jednak zwrócił pieniądze Rudzkiemu, ponieważ majątek należał mu się z tytułu pokrewieństwa. [Stan; 10] W połowie XVII wieku 22 właściciel dóbr wyłonił folwark Kopanina, składający się z dwóch domów i stajni. Wydzierżawiał go od dziedziczki Bielskiej, Henryk Koniecki. Trudno zestawić pełną i chronologiczną listę właścicieli Orzegowa. W tej kwestii nie czujemy się kompetentni. Wśród nazwisk wymienianych po 21 Tłumaczenie: Magdalena Lapshin. 22 Dworak podaje, że nastąpiło to krótko po roku J. S. Dworak: Najstarsze wiadomości z dziejów miasta, karta 37, w: Historia osad obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych

14 Marcinie z Orzegowa są (nie zachowujemy chronologii): von Schoneberg, Friedrich von Jeanneret, Georg von Hochberg, przedstawiciele rodu Rudzkich, Gierałtowskich, Orzegowskich, Bielskich, Voglarów, Konieckich, ponadto Dluhomil 23, Karliński, Kamieński, Mitrowski, Cykowski, Godula, wreszcie Schaffgotschowie. Spis majętności z 1670 roku podaje, że Orzegów miał 115 mieszkańców i 15 budynków 24. Właścicielem Orzegowa w roku 1700 był Jan Franciszek Kamieński, przed nim zaś Mitrowski. W roku 1755, jak wynika z specyfikacji wolnych stanów bytomskich z wymienionego roku, Orzegów należał do Foglera 25. Orzegów, mając charakter dóbr rycerskich, należał do państewka stanowego Bytom. [PŚM; 420] Gmina Orzegów składała się dawniej (1863) z obszaru dworskiego i obszaru włościańskiego. Folwark Kopanina, należący do Orzegowa, był własnością hrabiny Schaffgotsch-Godulowej i obejmował 441 mórg roli, 40 mórg łąki, 5 mórg ogrodu, 61 mórg pastwisk oraz 1023 mórg lasu, czyli razem 1570 mórg. Wieś Orzegów liczyła w drugiej połowie XIX wieku 3 rolników, 10 półrolników, 4 ćwierćrolników, 10 zagrodników, 9 chałupników rolnych oraz 20 chałupników z pastwiskami. Razem wieś miała 443 mórg roli, 37 mórg łąki i 5 mórg, 60 kw. ogrodu. Inwentarz żywy wsi razem z dworem wynosił: 39 koni, 56 krów i 9 cieląt [PŚM; 429; za Triestem s. 332] W latach powstała kopalnia König David, uznawana za jedną z najstarszych na Górnym Śląsku. W dniu 23 marca 1826 r. majątek nabył Karol Godula. W 1829 r. Godula założył kopalnię Orzegow, włączoną później do nowej kopalni Karol. W XIX wieku istniały tu trzy cynkownie: huty Gutenhoffnung, Morgenroth i Godulla. W 1894 r. erygowano samodzielną parafię orzegowską, w rok potem zakończono budowę kościoła pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła. W połowie XVIII wieku utworzono przysiółek Chebzie, około 1822 roku przysiółek Huta Dobrej Nadziei, w 1954 r. przysiółek Huta Godula. W latach powstała osada Kopalnia Paweł, a w latach osada Szyb Gotthard 26. W 1922 r. utworzono gminę wiejską, wcielając do niej wieś i obszar dworski. Do 1924 r. terytorium Orzegowa obejmowało również Chebzie i Godulę. W 1951 roku Orzegów został przyłączony do miasta Ruda, a w 1959 roku włączony do miasta Ruda Śląska. 23 Niekiedy podawany jako: Dluhinikiel. 24 Dwo-ORZ, s, Nazwisko występuje także w postaci Vogler lub Wogler. 26 Dwo-Orz, ss

15 POCHODZENIE NAZWY ORZEGÓW Według najbardziej powszechnego mniemania, nazwa Orzegowa wywodzona jest przez podania legendarne od słowa orzegłowy albo orze głowy 27, bowiem po najeździe tatarskim (w rzeczywistości mongolskim) w 1241 roku okoliczni mieszkańcy wyorywali rzekomo podczas prac polowych ludzkie szczątki. Tłumaczenie to odwołuje się do nieuprawnionej, fantastycznej etymologii ludowej 28. W żadnym znanym polskim słowniku nie występuje forma słowna orzegłowy, ani inna podobna konstrukcja językowa. Pod względem formalnym, gramatycznym i składniowym jest ona nieuzasadniona i błędna. Tym niemniej, jest najbardziej rozpowszechniona i bezkrytycznie powielana na wielu witrynach internetowych, w tym również na oficjalnym portalu Miasta Ruda Śląska. Zwolennikiem owej opowiastki był J. S. Dworak: Interesującą genezę posiada nazwa Orzegowa. Według tradycji nazwa pochodzi od słów orzegłowy 29. Przy uprawie ziemi chłopi rzekomo 30 często wyorywali czaszki ludzkie. Podanie to sięgało zapewne czasów bezpośrednio po najazdach tatarskich 31. Utrzymuje się legenda, że nazwa pochodzi od słów orze głowy, co oparto na fakcie częstego wyorywania przy pracy na roli czaszek ludzkich. Może to przemawiać za tym, że czaszki sięgają czasów najazdu mongolskiego 32. Kilka akapitów dalej Dworak przyznaje: Kolonizacja Śląska po najeździe mongolskim nie zostawiła śladu dowodzącego, że dotknął on Orzegowa 33. Sławetne orze głowy przywołuje jeszcze Dworak na karcie nr 40. w maszynopisie: Najstarsze wiadomości z dziejów miasta 34. Natomiast na kartach 98 99, w: Najwcześniejsze wiadomości o dziejach dzielnic Rudy Śląskiej 35, wzbogaca ów przekaz: utrzymała się legenda, iż nazwa miejscowości pochodzi od słów orze głów 36 (orze głowy). Zdarzało się bowiem często, iż rolnicy wyorywali czaszki ludzkie; uznano powszechnie, iż chodzi tu o czaszki poległych w walce z Tatarami, którzy jak wiadomo, lubowali się nabijaniu uciętych przeciwnikom głów na dzidy, później porzucone Między innymi Dwo-ORZ, ss Podobne objaśniania stosowano np. do nazwy miejscowości Zakrzewo. Kiedy Adam i Ewą po wygnaniu z raju chodzili po ziemi, Ewie zachciało się załatwić potrzebę fizjologiczną, Adam rzekł jej wtedy: Za krze, Ewo! Ze słów: Graj, Ewo! zrodziła się nazwa Grajewa. Na tej samej zasadzie Częstochowa pochodzi od tego, że się często chowa, a Warszawa od pary o imionach Wars i Sawa. 29 Dworak pisze o słowach, a wymienia jedno słowo. 30 Słowo rzekomo jest kluczowym dla wiarygodności wywodu. 31 Jan S. Dworak: Dzieje miasta do 1922 roku, w: Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował Andrzej Szefer, Katowice 1970, s Dwo-ORZ, ss Dwo-ORZ, s W: Historia osad obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych, mps w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, sygn. R III. 35 W: Historia osad obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych, mps w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, sygn. R III. 36 Oryg. 37 Należy wnioskować, że chodzi o porzucanie głów, a nie dzid

16 Druga koncepcja wywodzi nazwę Orzegowa od nazwy osobowej Ożeg albo Ożog. Ta wersja przyjęta jest przez autorów Słownika etymologicznego nazw geograficznych Śląska, którzy piszą: Stara n. dzierż. Ożegow (zgodnie z zapisami historycznymi); n. os. Ożeg, Ożog SSNO IV. 38 Również powyższe stwierdzenie jest głęboko nieuprawnione, gdyż przywołany Słownik staropolskich nazw osobowych, pod redakcją W. Taszyckiego [Wrocław 1952], na stronicy 166, choć rzeczywiście wymienia nazwy osobowe Ożeg i Ożog, to w żaden sposób nie wiąże ich z Orzegowem. Na stronicy 142 SSNO wymienia też nazwę osobową Orzech, ale również bez związku z Orzegowem. Ponadto żaden znany nam dokument historyczny dotyczący Orzegowa nie wspomina o osobie noszącej miano Ożeg czy Ożog, a więc rozważana hipoteza etymologiczna nie jest w najmniejszym stopniu uzasadniona. Także znacząca publikacja Stanisława Rosponda: Patronimiczne nazwy miejscowe na Śląsku [Wrocław 1964] nie wymienia Orzegowa wśród miejscowości noszących nazwy odimienne. Trzecia teoria wysnuwa nazwę Orzegowa od orzecha laskowego, czyli popularnego określenia krzewu o nazwie gatunkowej leszczyna pospolita (Corylus avellana L.). W pracy Heimatkunde von Beuthen (Oberschlesien), 2. Teil, Beuthen 1904, na stronie 41. czytamy: Orzegow von orzech = Nussbaum. J. Dworak słusznie zauważa: Nazwy Orzegów, Kopa, Pniaki (część Bielszowic), Dębowa Kłoda, Las Obywatelski, Czarny Las, Miejska Dąbrowa, Kokotek (las rudzki), Czarna Smuga (las wirecki), Kochlowe Łąki, pochodzą od nazwy zalesień 39. Za tezą, że Orzechów jest pierwotną nazwą Orzegowa, opowiadał się Józef Matura: Orzegów (Orzechów) powstał prawdopodobnie w drugim dziele odbudowań po napadzie Tatarów na Śląsk ( ). Według tradycyjnych podań, ludowych nazwa Orzechów pochodzi stąd, iż ci pierwotni mieszkańcy uprawiali drzewa orzechowe na większą skalę hodowli. Po raz pierwszy wspomnianą zostaje ta miejscowość Orzechów w kronice w roku 1366; liczyła ona w owym czasie cztery zabudowania ogrodnicze z 17-ma mieszkańcami. [Mat; 1] W tym momencie zasadnie pojawia się po raz kolejny pytanie. Na ile przywoływanie nazwy Orzechów, znajdowało uzasadnienie w dostępnych Maturze źródłach historycznych, a na ile wynikało z fascynacji kroniką Knosały i błędnego utożsamiania nazw dwóch zupełnie innych miejscowości: Orzecha oraz Orzegowa? W przekazie Matury pozwalają się spostrzec dwie wątpliwości. Po pierwsze: pisze on o drzewach orzechowych, a postać drzewiastą ma jedynie orzech włoski (Juglans regia L.). Jest to powszechnie znana roślina owocodajna, uprawiana w Europie od starożytności, natomiast nie istnieją 38 [SENGŚ 9] s J. S. Dworak: Najwcześniejsze wiadomości o dziejach dzielnic Rudy Śląskiej, karta nr

17 wzmianki historyczne zaświadczające, aby w XIV wieku uprawiano ją na Śląsku i w Polsce. Trudno zakładać, aby mieszkańcy niewielkiej miejscowości śląskiej już w wiekach średnich uprawiali drzewa orzechowe na większą skalę hodowli. Natomiast uprawa leszczyny pospolitej w Europie Zachodniej datuje się wprawdzie od średniowiecza, kiedy do klasztoru w Zell sprowadzono z Azji Mniejszej odmianę sadowniczą z podgatunku leszczyna pontyjska (Corylus avellana var. pontica Winkl.). Stąd szereg odmian rozpowszechniło się w Europie pod nazwą zellerówek. Trzeba mieć doprawdy mocarną wiarę albo fantazję, aby przypuszczać, że uprawne leszczyny dotarły akurat wtedy na Górny Śląsk, i akurat do Orzegowa. Jednak właśnie ta wersja nazwy Orzegowa, czyli Orzechów, znajduje współcześnie najsilniejsze uzasadnienie. Na północ od ulicy Kopalnia Karol znajduje się obszar zieleni o cechach naturalnych, który mógłby z powodzeniem ubiegać się o status użytku ekologicznego. Podczas sesji terenowej, prowadzonej w 2010 roku przez członków Rudzkiego Towarzystwa Przyjaciół Drzew, stwierdzono występowanie na tym obszarze największego w Rudzie Śląska skupiska krzewów leszczyny pospolitej. Skoro jest tak obecnie, dopuszczalne jest wnioskowanie, że identycznie albo podobnie było sześć wieków temu. Źródło: Przyjęciu koncepcji, przemawiającej za nazwą Orzechów, zdają się popierać także pewne warianty zapisu nazwy, takie jak: Orczegow, Orschegowo, Orsegow. W tym momencie rysuje się jednak nieoczekiwanie kusząca hipoteza, wynikająca z prostego pytania: czy słuszne jest ograniczanie rozważań tylko do orzecha włoskiego albo leszczyny pospolitej? A może uwzględnić w rozmyślaniach także zupełnie inny orzech mianowicie kotewkę orzech wodny (Trapa natans L.) roślinę wodną, obecnie w Polsce bardzo rzadką i prawem chronioną. Niegdyś jednak pospolitą, a jej bardzo smaczne owoce - orzechy - stanowiły pokarm dla ludności. W średniowieczu była uprawiana

18 Mogła wtedy obficie występować w licznych stawach orzegowskich i rozlewiskach Bytomki. Czwartą tezę, opartą na przekonaniu, że nazwa Orzegowa podchodzi od świata roślinnego, sformułował C[onstantin] Damroth [Konstanty Damrot] w pracy: Namen von Landschaften, Gebirgen, Flussen und Ortschaften Schlesiens aus alterer Zeit: mit einem Anhange altere schlesisch-polnische Personennamen: eine onomato-ethnographische Studie, von C. Damroth, Beuthen O.-S. 1894, w rozdziale zatytułowanym Ortnamenm hergenommen von Wald und Pflanzen 40, na stronie 176, napisał: Orzegów, richtig: Orzechow Orzegow Beuthen. Źródło: C. Damroth: Namen von Landschaften, Identyczną informację przekazał w wydaniu: Die älteren Ortsnamen Schlesiens ihre Entshehung und Bedeutung, mit einem Anhang über die schlesich-polnischen Personnennamen von Konstantin Damroth, Beuthen O.-S., 1896, również w rozdziale zatytułowanym Ortnamenm hergenommen von Wald und Pflanzen 41, i również na stronie 176. Kolejną tezę, opartą na przekonaniu, że nazwa Orzegowa pochodzi od świata roślinnego, sformułował Heinrich Adamy w swej pracy Die schlesichen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit. - Zweite vermehrte und verbesserte Auflage, Berlin W dziale: Slavische Ortnamem 42. Gruppe 8, na stronie 51, w kolumnie tabeli: Gegenwärtiger Name 43 podaje Orzegow, natomiast co ciekawe, nazwę Ossegau zawiera w kolumnie Alter, slavischer Name 44 i wywodzi tę nazwę von osina, osika = Espe (populus tremula) Zitterpappel 45. Zapis Adamy ego pozwala na domnienanie, iż nazwa Ossegau jest efektem nieudolnej transkrypcji na język niemiecki polskiej nazwy Orzegów. Podajmy, dla zaspokojenia ciekawości, że Adamy wiąże z osiką następujące jeszcze, oprócz Orzegowa, nazwy miejscowości: Aslau 46 (jako starą słowiańską nazwę podaje: Ossel), Osselwitz 47 (Osse), Ossen 48 (Osse), Ossembahr 49 (Osse), Osswitz 50 (Ossewitz) i Nossen 51 (Osina). Osinowe 40 S S Niem. nazwy słowiańskie. 43 Niem. nazwa współczesna, teraźniejsza. 44 Niem. Stara nazwa niemiecka. 45 Adamy s Obecnie Osła w powiecie bolesławickim. 47 Obecnie Osłowice w powiecie góreckim. 48 Obecnie Ose w powiecie sycowskim. 49 Obecnie Osiębórz w powiecie jaworskim

19 skojarzenia Adamy ego są uprawnione. Wolno nam jednak domniemywać, że w przypadku Orzegowa sugerował się tematami słowotwórczymi niemieckich nazw: Osegow, Osokow, Ossegau, Ossegaw, Ossegow i ich podobieństwem do polskiego tematu słów: osa (topola, osika) 52, osika, osina (osika albo las osikowy). Ostatnia teoria powołuje się na wywody Jana Chrząszcza ( ): Adamy wyprowadza nazwę od osiki, a K. Damrot od orzechów. Naukowo wyjaśnił genezę nazwy znany historyk śląski ks. J. Chrząszcz. Wytłumaczył, że pierwsza litera O jest prepozycją oznaczającą dookoła, a rzegów pochodzi od rzędzić 53 (zrzedzić). A więc Orzegów jest wsią leśną, dookoła której jest rzadkawy las. [Dwo-ORZ, 16] Jest to wywód lingwistyczny przerastający posiadaną przez nas wiedzę i możliwości naszych dociekań, dlatego pozostawiamy go bez komentarza. Usiłowania, aby w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach odszukać odpowiednie opracowanie Jana Chrząszcza, skąd Dworak zaczerpnął cytowaną informację, spełzły na niczym. Argumentacja jednak nęci, poprzez narzucającą się analogię ze słowotwórstwem typu: opole, okolica, okrąg. WARIANTY PISOWNI NAZW ORZEGOWA Poniżej podajemy listę zebranych przez nas, 27 wariantów pisowni nazw Orzegowa. Prezentujemy je w układzie alfabetycznym: Łorzegów, Oczeków, Odziegow, Orczegow, Orschegowo, Orsegow, Orzechów, Orzego, Orzegow, Orzegów, Orzgów, Oschegow, Osegow, Osokow, Ossegau, Ossegaw, Ossegow, Otzegow, Ozegaw, Ozego, Ozegow, Ozegów, Ozergow, Oziegow, Ozogow, Ożegów, Ożeip. Zaznaczamy jednak dobitnie, że nie są to warianty samej nazwy Orzegów, albo ewentualnie mogącej wchodzić w grę nazwy Orzechów. W zdecydowanej większości przypadków są to warianty pisowni będące przekręceniem nazwy oryginalnej i pierwotnej, dowodzące, jak wielkie trudności sprawiało w przeszłości wymówienie lub zapisanie słowa Orzegów przez osoby sporządzające dokumenty pisane albo kartograficzne, pochodzące najczęściej spoza polskiego kręgu kulturowego. Niemcy, którzy nie znali polskiej pisowni, mieli ogromne problemy z zapisywaniem polskich nazw miejscowości. Były to też czasy, gdy do poprawności zapisu nazw czy nazwisk nie przywiązywano należytej wagi, jak czynimy to dzisiaj. 50 Obecnie Osobowice, dzielnica Wrocławia. 51 Obecnie Osina w powiecie ziębickim. 52 M. in. Słownik języka polskiego ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, tom 3. N Ó, Warszawa 1902, s. 836; M. S. B. Linde: Słownik języka polskiego, tom 3. M-O, Lwów 1857, s Niewykluczone, że w maszynopisie jest błąd, i powinien znaleźć się wyraz rzedzić

20 Zapewne też Niemcy, którzy zamieszkiwali pobliskie Orzegowowi okolice, wymawiali jego nazwę po polsku, czyli fonetycznie Ożeguw albo Ożegow. Ci, którzy tej nazwy nie znali, prawdopodobnie mówili: Orcegow. Jeszcze większe kłopoty istniały za zapisem. Aby oddać brzmienie dwuznaku rz i końcówki ów, dawni skrybowie i kartografowie stosowali różnego rodzaju zabiegi transkrypcyjne, posługując się znakami literowymi z zasobu alfabetu łacińskiego albo niemieckiego. W odniesieniu do dwuznaku rz były to najczęściej znaki s, ss, rs, z, a końcówkę ów zapisywano jako ow, aw albo au. W wielu wypadkach mamy do czynienia z ewidentnymi błędami pisowni, powielanymi przez bezkrytycznych przepisywaczy, którzy nie zadali sobie trudu zaglądnięcia do źródeł, albo takiej możliwości nie mieli i ufali autorytetowi autorów, z opracowań których korzystali. Jest rzeczą nadzwyczaj osobliwą, ile błędów popełnili przez wieki, podczas zapisywania i przepisywania nazwy Orzegowa, zarówno Polacy, jak i Niemcy. Zwłaszcza w odniesieniu do cytatów zawartych w CDS i wypisach z CDS można mówić o wyjątkowym niedbalstwie. Każdy wariant pisowni opatrujemy objaśnieniem albo wypisem z materiałów źródłowych. Cytaty nie służą objaśnianiu haseł, a jedynie udowadniają, że zapis w podanej postaci funkcjonował. Łorzegów śląska, gwarowa nazwa Orzegowa. Oczeków W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia nazwy jako Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa brzmi Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. Ossegaw. [Dwo-ORZ, 16]. Odziegow Te dwie wsie zostały także wyszczególnione w niedatowanym (spisanym najprawdopodobniej po roku 1538) spisie podatku bernego z terenu ziemi bytomskiej (Bielczowice, Odziegow) [Stan, 10]. Orczegow nazwa widniejąca na arkuszu 3309 niemieckiej, wojskowej mapy stolikowej, Ur-Meßtischblätter Pruskiego Sztabu Generalnego z 1827 roku 54. Fragment arkusza 3309 niemieckiej, wojskowej mapy stolikowej, UrMeßtischblätter Pruskiego Sztabu Generalnego z 1827 roku, za: RSDK s [KG] s

21 Orschegowo nazwa widniejąca na niemieckiej mapie F. E. Kőrnera z 1822 roku, w zbiorach Muzeum Miejskiego w Rudzie Śląskiej, w zapisie: [Grenze zwis]chen Ruda und Orschegowo. Orsegow nazwa podana przez F. Gramera w Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien [Beuthen 1863, s 49] w zapisie: Von anderen Dörfern sind genannt: Kamin (Steinerdorf), Radinkow, Schomberg, Orsegow (Orzegow), wo da liegt der Bürgerwald; również nazwa występująca na planie kopalń węgla kamiennego, wykonanym na przełomie 1802 i 1803 roku przez mierniczego górniczego Renscha, w opisie Orsegow Gr[enze], nieopodal Louisen Grube. [RŚDK, 102] Fragment planu kopalń węgla kamiennego na obszarze rudzkim, wykonany przez mierniczego górniczego Renscha (1802/1803), za: RSDK, s.102. Orzechów nazwa Orzegowa wymieniana w niektórych opracowaniach jako prawdopodobnie pierwotna, używana do 1672 roku; przywołana przez K. Damrotha w Die älteren Ortsnamen Schlesiens (...) w 1896 roku. W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia nazwy jako Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa brzmi Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. Ossegaw. [Dwo-ORZ, 16] * Osada Orzegów powstała prawdopodobnie w drugim okresie po napadach Tatarów na Śląsk (w latach 1241 i 1259) i nosiła nazwę Orzechów. W okresie najazdów zniszczonych zostało 550 śląskich osad. Ich częściowym odbudowaniem zajął się książę Władysław, który w tym celu sprowadził niemieckich osadników. Osada Orzechów z 4 zabudowaniami ogrodnieczemi (czyli zagrodami) i 17 mieszkańcami wspomniana jest w kronice po raz pierwszy w 1366 roku. [I. Twardoch: Z dziejów rodu Schaffgotschów, s. 71.] * Orzegów (Orzechów) powstał prawdopodobnie w drugim dziele odbudowań po napadzie Tatarów na Śląsk, 1241 wzgl roku, w którym uległo spaleniu i zniszczeniu przeszło 500 wiosek śląskich. Panem ziemi bytomskiej był wówczas książę Władysław, syn Mieczysława ks. raciborskiego. (...) Od roku 1672 datuje się zmiana nazwy miejscowości Orzechów na Orzegów, która to nazwa pozostała do dziś. Według tradycyjnych podań,

22 ludowych nazwa Orzechów pochodzi stąd, iż ci pierwotni mieszkańcy uprawiali drzewa orzechowe na większą skalę hodowli 55. [J. Matura: Z przeszłości Orzegowa, s. 1] * Orzegów (Orzechów) powstał prawdopodobnie w drugim dziale obudowy po napadzie Tatarów na Śląsk (1241, 1259), którym zajął się książę Władysław. [Kow-ORZ; 8] Miejscowość otrzymała swa nazwę od drzew orzechowych 56. [Kow-ORZ; 11] Orzego nazwa wymieniona przez Friedricha Alberta Zimmermanna w Beyträge zur Beschreibung von Schlesien: Orzego. We wsi przynależnej panu von Hochberg znajdują się 2 pańskie folwarki oraz młyn. Zamieszkała jest przez 9 kmieci, 6 zagrodników oraz 112 innych osób. Znajduje się tutaj także wydajna kopalnia węgla kamiennego. [Zimmermann 1783; za Szczech-ŻDRŚ, 8], przez J. A. V. Weigla: Geographische, naturhistorische und technologische Beschreibung des souvereinen Herzogthums Schlesier: Orzego. Wieś szlachecka, posiadająca 2 folwarki, 1 młyn oraz 1 kopalnię węgla kamiennego. Zamieszkała jest między innymi przez 9 kmieci oraz 6 zagrodników [Weigel 1804; za Szczech-ŹDRŚ, 9], a także przez Johanna Christian Görlitza w Neue geographisch-statistisch-topographische Beschreibung des Preußischen Schlesien: Orzego, 1 pański dwór (pałac), 2 folwarki, z których jeden to Kopanina, 6 kmieci, 9 zagrodników, 14 chałupników, 1 młyn wodny i tartak, kopalnia węgla kamiennego "Król Dawid", 132 mieszkańców. [Görlitz 1821; za: Szczech-ŻDRŚ, 12] Orzegow nazwa Orzegowa w zapisie niemieckim, wymieniana m.in. w dokumentach z lat 1845, 1864, 1886, 1887 oraz w wielu opracowaniach kartograficznych. Na mapie wykonanej w 1736 roku przez porucznika inżynierii Johana Wolfganga Wielanda (kierował pomiarami do 1733 roku), następnie przez porucznika Mathäusa von Schubarhta (kierował sporządzaniem map od 1736 roku), wydanej w 1752 roku w Atlas Silesiae przez Homann s Erben w Norymberdze, wyznaczono granice polityczno-administracyjne obszarów wchodzących w skład dzisiejszej Rudy Śląskiej.... Wolne Stanowe Państwo Bytomskie obejmowało: Bielszowice (Bilczowitz), Bykowinę (Pikowin), Halembę, Kłodnicę (Clodnitze), Kochłowice (Kochlowitz) z folwarkiem Niedźwiedziniec (Bährenhof) obecnie w granicach miasta Chorzów, Nową Wieś (Neudorf), Orzegów (Orzegow) z folwarkiem Kopanina (Copanina), Radoszowy (Radozow) i nazewniczo określoną wytwórnią drutu, zwaną Hutką Bielczowską 57, koło Bielszowic (Eisendrathütte). [Grainer] 55 Żadne źródła historyczne o hodowli drzew orzechowych nie wzmiankują. 56 Nie wiadomo co Kowalczyk, jak i wyżej cytowany Matura rozumieli pod pojęciem drzew orzechowych. Leszczyna pospolita jest krzewem, natomiast drzewem jest orzech włoski (Juglans regia L.), w XIII i XIV stuleciu w Polsce i na Śląsku raczej nieznany i nieuprawiany. 57 Nazwa Hutka Bielczowska odnosi się do zupełnie innego obiektu, Kuźnicy Bielszowickiej, kuźnicy żelaza istniejącej w latach (prawdopodobnie i w następnych), w Bielszowicach, na pograniczu z Kończycami. *Najstarsza wzmianka o uprzemysłowieniu Bielszowic dotyczy powstania tutaj kuźnicy żelaza w roku 1612, lub w latach 1623/1666, czynnej do 1835 r. Była ona zlokalizowana w przysiółku późniejszej wsi

23 * Orzegow, wieś na Górnym Śląsku w rejencji opolskiej, powiecie bytomskim, oddalona 5/8 mili na południowy zachód od miasta powiatowego. Własność Karola Goduli. Wieś liczy 40 domów zamieszkałych przez 277 osób, z których 4 są ewangelikami. Katolicy przynależą do kościoła parafialnego w Bytomiu. W Orzegowie znajdują się 1 młyn wodny oraz kopalnie węgla kamiennego: Steingrube, (...) Sonnenblume (...) Rozalia (...) Georgina (...). W pobliżu kopalni węgla Sonnenblume znajduje się huta cynku Morgenroth, produkująca 6800 cetnarów cynku. W odległości 1/8 mili w kierunku północno-wschodnim położony jest przysiółek Kopanina. Znajdują się tam: folwark, młyn i tartak. [Knie 1830: za Szczech-ŹDRŚ,13-14] * Orzegów (Orzegow): 1) Wieś; pow: Bytom 5 km; p, k: Orzegów; 178 ha; 7680 m; 2) Obszar dworski, razem z Godulą; 407 ha, 6486 m. [Prus-SMPŚG] * Orzegow, wieś oddalona 1 milę na zachód - południowy zachód od Bytomia, 280 mieszkańców. Do miejscowości należy Kopanina, w której są: folwark, młyn i tartak. Kopalnie węgla kamiennego: "Georginia", "Rozalia", "Sonnenblume" oraz "Steingrube", w pobliżu której znajduje się huta cynku "Morgenroth". [Knie 1832] * Orzegow, w 1532 roku jako Ossegau, wieś w rejencji opolskiej, powiecie bytomskim, 5/8 mili na południowy zachód - zachód od Bytomia. Urząd pocztowy w mieście powiatowym. Wieś liczyła 54 domy zamieszkałe przez 560 osób, w tym 18 ewangelików. Kościół katolicki w mieście Bytomiu. Były tam także 2 budynki gospodarcze, 2 młyny wodne, 9 kupców, 4 rzemieślników. Hodowano 1950 owiec - merynosów oraz 50 świń. W pobliskim lesie znajdowały się kopalnie węgla kamiennego: "Georgine" (...), "Sonnenblume" (...)Kopalnia nowo uruchomiona obok Nowego Orzegowa; "Margaretha"; "Rosalia", pracująca okresowo. Do Orzegowa przynależały: Kopanina, [... ] i folwark oddalony 1/4 mili na wschód - północny wschód od wioski. Znajdowały się tam młyn i tartak. [Knie 1845] Powyższa nazwa jest stosowna powszechnie na mapach i planach gospodarczych w XIX i XX wieku, m.in. na mapach wykonanych w latach 20. XIX wieku przez mierniczego górniczego Markera 58. Orzegów (Orzegow) 1. Wieś: pow. Bytom; 5 km; p. k. Orzegów, 178 ha; 7680 m. 2. obszar dworski razem z Godulą; 407 ha; 6486 m. 59 [Prus-SMPŚG; 54] Orzegów poprawna, polska nazwa, stosowana w zapisach od 1896 roku 60, między innymi przez Józefa Mycielskiego: Pierwotne słowiańskie nazwiska miejscowości na Szląsku pruskim, Poznań 1900, s. 40, Konstantego Prusa, Spis miejscowości polskiego Śląska Górnego. Nazwy wszystkich gmin, obszarów dworskich oraz osad i kolonji znaczniejszych, Bytom 1920, s. 54, Jadwigę Kamińską: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości polskiego Górnego Śląska z wyszczególnieniem powiatu, stacji kolejowej, urzędu Kończyce i na pograniczu Bielszowic. Wcześniejsze urbarze przed 1623 r. nie wymieniają jej. [H. Buszman: Bielszowice od zarania do ich uprzemysłowienia w XIW wieku Część I] 58 [RŚDK] s Skróty: k. stacja kolejowa, p poczta; m. mieszkańcy. 60 [SENGŚ-9] s

24 pocztowego, telegraficznego, mównicy telefonicznej i gminy, s. 55, Władysława Kropiwnickiego: Skorowidz miejscowości Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego z wyszczególnieniem powiatu, posterunku względnie Komisarjatu Policyjnego tudzież Sądów Grodzkich, Katowice 1931, s. 46. Nazwa urzędowa od roku Orzgów pomyłkowa nazwa, będąca skutkiem niedokładności rytownika, umieszczona na gminnej pieczęci urzędowej o treści: Urząd stanu cywilnego Orzgów * Powiat Świętochłowicki *, używanej, zapewne krótkotrwale, w latach 20. XX wieku. Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach, Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów , sygn. 99; karta 19 Oschegow nazwa wymieniona w dokumencie z 16 września 1338 roku [CDS-XXX 35, nota 6149], w zapisie Martin v. Oschegow. W dokumencie książę bytomski Vladislaus (Władysław) potwierdza, że Peter (Piotr) z Paniow, w imieniu swojej siostry Świętowej (Suentoflaa), wdowy po Charso, przekazał 9 łanów we wsi Konary 61 bratu Heinco (Henrykowi), rektorowi szpitala bożogrobców 62 w Bytomiu. Martin (Marcin) z Orzegowa występuje jako jeden ze świadków tej transakcji oprócz Fryderyka, wójta z Toszka, Adama z Tarnowic 63, Alsko z Mikulcyc, prokuratora książęcego Adama i Piotra, pisarza książęcego. Osegow błędna nazwa, wymieniona w opracowaniu Powiat Świętochłowicki, Monografja [Katowice 1931] na stronie 419, przy cytowaniu F. Gramera i dokumentu podziału ziemi bytomskiej z 1369 roku: Już w dokumencie z dnia książę Przemysław z Cieszyna, dzieląc ziemię bytomską i miasto między siebie i swego szwagra, Księcia Konrada z Oleśnicy, przyznał mu m. in. także połowę lasu obywatelskiego (Czarnego Lasu), który leżał w kierunku Orzegowa ( daz halbe Teyl der Burgerwald, der da leit gen Osegow ). U Gramera jest w rzeczywistości błędnie Ossegaw, podczas gdy wersja oryginalna, to Osokow. 61 W okolicach Wieszowej. 62 Świętego Ducha. 63 Wieś Stare Tarnowice

25 Oryginalny zapis brzmi: Vnd dazu gehort auch der Schalberg vnd auch der halbteildes Schonbergs, der do leit gen Osokow vnd des voicz sechs hauen da er mit der Spitkume hat (sic) mit den gerten halb die do in der Tesper gassen liegen vnd das halb teil des Burgwelden das do leit kegen Kochelwicz (...). [CDS- VI 192] Osokow nazwa wymieniona w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z dnia 26 stycznia 1369 roku, pomiędzy księciem Przemysławem cieszyńskim, a księciem Konradem oleśnickim. Do tego także na mocy losowania należą: Scholberg, połowa Szombierek 64, która znajduje się naprzeciw Orzegowa 65 ( ), połowa Burgwelden, która znajduje się naprzeciw Kochłowic 66 ( ). [DHJ-BŚ, 144] Oryginalny zapis brzmi: Vnd dazu gehort auch der Schalberg vnd auch der halbteildes Schonbergs, der do leit gen Osokow vnd des voicz sechs hauen da er mit der Spitkume hat (sic) mit den gerten halb die do in der Tesper gassen liegen vnd das halb teil des Burgwelden das do leit kegen Kochelwicz (...). Słowo: Burgwelden opatrzone jest przypisem redakcyjnym: al. Burgerwelch, Somm. Burgerwalt. [CDS- VI 192] Ossegau niemiecka nazwa Orzegowa wymieniona w Urbarzu dóbr zamkowych księstwa opolsko-raciborskiego ( ). Jhan Ossegowski helt ein Teil an dem Dorf Ossegau, darin helt er ain Pauer und 3 Huben Westung und er selbst hat ein Gesess und ein Furwerk. Jan Orzegowski posiada część wsi 67 Orzegów, w której ma 1 kmiecia i 3 łany pustki, sadzawkę i folwark. [Hor-ODRŚ] * Orzegów, w 1532 roku jako Ossegau, wieś w rejencji opolskiej, powiecie bytomskim, 5/8 mili na południowy zachód - zachód od Bytomia. Urząd pocztowy w mieście powiatowym. Wieś liczyła 54 domy zamieszkałe przez 560 osób, w tym 18 ewangelików. Kościół katolicki w mieście Bytomiu. Były tam także 2 budynki gospodarcze, 2 młyny wodne, 9 kupców, 4 rzemieślników. Hodowano 1950 owiec - merynosów oraz 50 świń. W pobliskim lesie znajdowały się kopalnie węgla kamiennego: "Georgine" (...), "Sonnenblume" (...) Kopalnia nowo uruchomiona obok Nowego Orzegowa; "Margaretha"; "Rosalia", pracująca okresowo. Do Orzegowa przynależały: Kopanina, [...] i folwark oddalony 1/4 mili na północny wschód od wioski. Znajdowały się tam młyn i tartak. [Knie1845] Nazwę Ossegau wymienia Heinrich Adamy w swej pracy w dziale: Slavische Ortnamem 68. Gruppe Schonberg. 65 W oryginale: Osokow. 66 W oryginale: Kochelwicz. 67 Według J. Horwata druga część Orzegowa należała przypuszczalnie do Mikołaja z Wierzbna. 9 kwietnia 1540 roku Henryk z Wierzbna, działając w imieniu małoletnich spadkobierców Mikołaja, sprzedał Orzegów i Szombierki Janowi Gierałtowskiemu. 68 Niem. nazwy słowiańskie