Raport na temat twardości ogólnej wody oraz zawartości jonów wapnia i magnezu w wodzie przeznaczonej do spożycia przez ludzi z terenu Gdyni i okolic

Transkrypt

1 POWIATOWA STACJA SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNA W GDYNI SEKCJA BADAŃ FIZYKO-CHEMICZNYCH WODY Raport na temat twardości ogólnej wody oraz zawartości jonów wapnia i magnezu w wodzie przeznaczonej do spożycia przez ludzi z terenu Gdyni i okolic Anna Staszak Zatwierdził: Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 1/22

2 POWIATOWA STACJA SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNA W GDYNI SEKCJA BADAŃ FIZYKO-CHEMICZNYCH WODY SPIS TREŚCI Strona 1. Wstęp 3 2. Badania i metodyka 7 3. Gdynia-Wyniki 8 A) STREFA I woda z ujęcia Reda 8 B) STREFA II woda z ujęcia Rumia 10 C) STREFA III woda z ujęcia Wiczlino 11 D) STREFA IV- woda z ujęcia Kolibki 13 E) STREFA V woda z ujęcia Sieradzka 14 F) STREFA VI- woda z ujęcia Kack Wielki Interpretacja wyników Dodatkowe informacje 19 A) Rumia - Wyniki 19 B) Sopot - Wyniki Literatura 22 ŁĄCZNA LICZBA STRON 22 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 2/22

3 1.Wstęp Twardość wody początkowo definiowano jako zdolność wody do zużywania pewnych ilości mydła, bez wytwarzania piany. Własność tę powodują rozpuszczone w wodzie sole wapnia, magnezu, glinu, żelaza, manganu, strontu, cynku oraz kationy wodorowe. Obecność w wodzie bardzo dużych ilości chlorków (nawet w postaci chlorku sodu) również uniemożliwia powstawanie piany. Ze względu na to, że w wodach naturalnych zwykle występuje znaczna przewaga ilościowa jonów wapniowych i magnezowych w stosunku do wszystkich pozostałych wymienionych, z czasem sumaryczną ich zawartość przyjęto, jako miarę twardości wody. W wodach naturalnych wapń i magnez występują w szerokim przedziale stężeń w przeliczeniu na CaCO mg/dm 3. W większości wód związki wapnia zwykle dominują nad związkami magnezu. Ze względów zdrowotnych uważa się, że w wodzie do picia najkorzystniejsze są stężenia wapnia w granicach mg/dm 3, natomiast stężenie magnezu na ogół zalecane jest w zależności od ilości towarzyszących jonów siarczanowych ( mg Mg/dm 3 ). Twardość powyżej 200 mg/ dm 3 CaCO 3 może powodować osadzanie się kamienia w sieci wodociągowej oraz nadmierne zużycie mydła w gospodarstwie domowym. W trakcie procesu podgrzewania twarda woda powoduje powstanie kamienia kotłowego. Poza tym, przy częstym myciu powoduje ona niekiedy podrażnienia skóry. Wody miękkie o twardości poniżej 100 mg/dm 3 CaCO 3 mają małą zdolność buforową i mogą powodować większą korozję rur wodociągowych (Tab.1). Stopień twardości wody może wpływać na jej akceptację przez konsumenta, ze względu na jej smak i odkładanie się osadów. Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 3/22

4 Tab.1 Opisowe określenie skali twardości wody ("Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków" W. Hermanowicz Wyd. 2 Arkady) Stopnie twardości [ o DH] CaCO 3 [mval/dm 3 ] Skala twardości wody ,78 bardzo miękka ,78 3,57 miękka ,57 5, ,35 7,13 o średniej twardości o znacznej twardości ,13 10,70 twarda powyżej 30 powyżej 540 powyżej 10,70 bardzo twarda Woda pitna powinna zawierać przede wszystkim magnez i wapń, które stanowią o jej twardości, ale są niezwykle istotne dla ustroju człowieka. Niedobory tych pierwiastków wynoszą przeciętnie 30% dziennego zapotrzebowania i uzupełnić je można poprzez spożycie wody. Ze względów sanitarnych, preferuje się raczej wodę względnie twardą. Wapń, główny składnik wpływający na twardość nie ma większego szkodliwego wpływu na zdrowie. Przeciwnie, dla zdrowego wzrostu lub, aby zabezpieczyć się przed odwapnieniem zalecane jest picie wody zawierającej sole mineralne takie jak wapń czy magnez. Wapń bierze udział w budowaniu kości oraz zębów. Niedobór wapnia może powodować osteoporozę, krzywicę, osłabienie zębów. Wpływa również na pracę mięśni i przesyłanie sygnałów nerwowych. Wpływa na koagulację krwi oraz reguluje pracę serca. Niedobór wapnia powoduje również nadmierną potliwość, nerwowość, wymioty oraz skurcze. Aby dostarczyć codziennie wapń, którego nasz organizm potrzebuje woda z kranu jest najprostszym rozwiązaniem. Istnieją również opinie, że duża zawartość wapnia może powodować reumatyzm. Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 4/22

5 Magnez jest istotny w budowie kości oraz komórek, zwłaszcza komórek mięśni. Pomaga zachować równowagę systemu nerwowego i uczestniczy w budowie wielu enzymów. Niedobór magnezu powoduje rozdrażnienie, nerwowość oraz skurcze, ma on niekorzystny wpływ na serce. Zbyt niska zawartość magnezu w organiźmie może powodować wzrost zachorowań na choroby nowotworowe. Na niedobór magnezu narażeni są mieszkańcy okolic, gdzie występuje woda miękka. Natomiast woda twarda, zawierająca w przybliżeniu dwa razy więcej wapnia niż magnezu, ma dobroczynny wpływ na serce. Ludzie korzystający z wody twardej mają na ogół niższe ciśnienie krwi, powolniejszy rytm serca oraz niższy poziom cholesterolu od konsumentów wody miękkiej. Magnez w większych stężeniach (powyżej 250 mg Mg/dm 3 ) nadaje wodzie gorzki smak. Woda zawierająca magnez o stężeniu powyżej 100 mg Mg/dm 3 może działać przeczyszczająco. Wapń i magnez są niezbędne w diecie. Są znacznie łatwiej przyswajalne z wody niż pożywienia, a miękka woda-pozbawiona tych pierwiastków może być znacznie większym zagrożeniem dla organizmu niż woda twarda. Magnez zawarty w wodzie wchłania się 30 razy lepiej niż zawarty w pożywieniu. Dodatkowo proces przetwarzania żywności (np. gotowanie) powoduje 30-75% utratę tego pierwiastka. Znaczną utratę magnezu i innych pierwiastków powoduje również gotowanie z użyciem miękkiej wody. Jony magnezu biorą udział w przemianie lipidów. Udowodniono, że podawanie wody pozbawionej minerałów ma wpływ na wzrost cholesterolu całkowitego oraz tendencje wzrostowe poziomu lipidów całkowitych i trójglicerydów. Świadczy to o niekorzystnym oddziaływaniu wody demineralizowanej na gospodarkę cholesterolową. Udowodniono, że spożywanie wody odmineralizowanej wpływa na koncentrację elektrolitów we krwi. Stwierdzono duże, znaczące zmniejszenie stężenia sodu i magnezu we krwi, przy równoczesnym wzroście stężenia wapnia. Zauważono wzrost stężenia badanych elektrolitów w moczu, co świadczy o tym, że stosowanie wody dejonizowanej zubaża organizm z soli, w wyniku zwiększonego ich wydalania. Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 5/22

6 Tak więc pozbawienie wody jej twardości (np. przez zastosowanie filtrów z odwróconą osmozą) stanowi istotny ubytek potrzebnych organizmowi ludzkiemu minerałów, pomimo możliwości podniesienia jej walorów smakowych. Twarda woda traktowana jako zło przez producentów filtrów oraz producentów zmiękczaczy do wody, jest znacznie lepsza dla naszego organizmu od wody miękkiej. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 roku w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, dolny zakres twardości wody powinien wynosić 60 mg/dm 3 CaCO 3, natomiast magnezu 30 mg/dm 3. Woda poddana procesowi odwróconej osmozy (RO) nie powinna być zatem spożywana przez ludzi, gdyż nie spełnia tych wymagań, nawet po zastosowaniu filtra mineralizującego. Twardość wody do niedawna wyrażana była zazwyczaj w stopniach niemieckich, angielskich i francuskich, które były różnie definiowane. W Polsce najczęściej twardość wody wyraża się w mval/dm 3, w stopniach twardości lub w mg/dm 3 CaCO 3. Zależność między wymienionymi jednostkami twardości przedstawia Tab. 2. Tab.2 Wartości współczynników przeliczeniowych twardości wody dla poszczególnych jednostek ( Uzdatnianie wody. Procesy chemiczne i biologiczne J.Nawrocki, S. Biłozor) Jednostki mmol/dm 3 mval/dm 3 o DH = o n o ang o franc mg CaCO 3 /dm 3 mmol/dm ,61 7, mval/dm 3 0,5 1 2,8 3, o DH = o n 0,178 0, ,25 1,78 17,8 o ang 0,143 0,286 0,8 1 1,43 14,3 o franc 0,1 0,2 0,56 0, mg CaCO 3 /dm 3 0,01 0,02 0,056 0,07 0,1 1 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 6/22

7 2.Badania i metodyka Oznaczanie twardości ogólnej wykonuje się w Sekcji Badań Fizyko- Chemicznych Wody zgodnie z normą PN-ISO 6059:1999. Oznaczanie twardości w wodach podziemnych, wodach powierzchniowych i wodach do picia, w laboratorium wykonuje się metodą miareczkową za pomocą soli dwusodowej kwasu etylenodiaminotetraoctowego (EDTA). Metody tej nie stosujemy do badania ścieków i wód zawierających duże stężenia soli, takich jak wody morskie. W laboratorium oznacza się również zawartość wapnia w wodzie zgodnie z normą PN-ISO 6058:1999. Podobnie jak w przypadku twardości ogólnej, wapń oznacza się za pomocą miareczkowania kompleksometrycznego wodnym roztworem soli dwusodowej kwasu etylenodiaminotetraoctowego EDTA przy ph między 12 i 13. Obie metody przed wprowadzeniem w laboratorium zostały dokładnie opisane, sprawdzone poprzez badania biegłości, zwalidowane, oraz w roku 2008 uzyskały akredytację Polskiego Centrum Akredytacji w Warszawie. W laboratorium wody w przypadku prób, w których oznacza się jednocześnie twardość oraz wapń, oznacza się również magnez wg PN-ISO 6059:1999. Zawartość magnezu [mg Mg/dm 3 ] w wodzie określa się metodą obliczeniową, z różnicy w wynikach oznaczania twardości ogólnej i zawartości wapnia (oznaczonego zgodnie z PN-ISO 6058:1999). W celu ustalenia, jaka jest rzeczywista wartość twardości wody na terenie Gdyni, Laboratorium Wody zebrało wyniki od końca listopada 2007 roku do końca 2008 roku. Zebrane dane dotyczyły prób dostarczanych przez próbobiorców Powiatowej Inspekcji Sanitarnej do Sekcji Badań Fizyko-Chemicznych Wody w ramach monitoringu przeglądowego wody przeznaczonej do spożycia. Dodatkowo w raporcie umieszczono w celach informacyjnych pojedyncze dane zebrane z Rumii oraz Sopotu. Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 7/22

8 3. Gdynia-Wyniki W poniższych tabelach zebrano dane dotyczące twardości ogólnej wody oraz zawartości wapnia i magnezu w wodzie pitnej poszczególnych dzielnic Gdyni. Tabele oraz wykresy odpowiadają wybranej strefie zaopatrzenia w wodę. Dla każdej ze stref obliczone zostały wartości średniej twardości w najczęściej stosowanych jednostkach twardości oraz wartości średnie dla wapnia i magnezu w. L.P A) STREFA I woda z ujęcia Reda (Cisowa, Pustki Cisowskie, Demptowo, Chylonia, Leszczynki, Grabówek, Śródmieście) Tab.3 n.b.- nie badano MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. Starowiejska 256 2,56 14,3 5, ul. Kołłątaja 260 2,6 14,6 5, ul. Chylońska 262 2,62 14,7 5, ul. Morska 263 2,63 14,7 5, ul. Zbożowa 276 2,76 15,5 5, ul. Owsiana 278 2,78 15,6 5, ul. Falista 259 2,59 14,5 5, ul. Chabrowa 253 2,53 14,2 5, ul. Hryniewickiego 262 2,62 14,7 5,24 n.b. n.b. 10 ul. Hryniewickiego 254 2,54 14,2 5,08 n.b. n.b. 11 ul. Wójta Radtkego 279 2,79 15,6 5, ul. Starowiejska 265 2,65 14,8 5, ul. Armii Krajowej 276 2,76 15,5 5, średnia: 265 2,65 14,8 5, Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 8/22

9 Wyk.1 Wyk.2 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 9/22

10 L.P B) STREFA II woda z ujęcia Rumia (Babie Doły, Oksywie, Obłuże, Pogórze) Tab.4 MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. Lotnicza 223 2,23 12,5 4, ul. Rybaków 226 2,26 12,7 4, ul. Maciejewicza 223 2,23 12,5 4, ul. Porębskiego 224 2,24 12,5 4, ul. Turkusowa 225 2,25 12,6 4, ul. Ledóchowskiego 223 2,23 12,5 4, ul.śmidowicza 222 2,22 12,4 4, średnia: 224 2,24 12,5 4, Wyk.3 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 10/22

11 Wyk.4 L.P C) STREFA III- woda z ujęcia Wiczlino (Działki Leśne, Witomino, Dąbrowa, Chwarzno, Wiczlino) Tab.5 n.b.- nie badano MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. Nauczycielska 183 1,83 10,2 3, ul. Szafranowa 183 1,83 10,2 3, ul. Borówkowa 187 1,87 10,5 3, ul. Nagietkowa 202 2,02 11,3 4, ul. Sokoła 185 1,85 10,4 3, ul. II MPS 187 1,87 10,5 3, ul. Apisa 187 1,87 10,5 3, ul. Wiczlińska 151 1,51 8,5 3,02 n.b. n.b. 9 ul. Chwarznieńska 183 1,83 10,2 3, ul. Chwarznieńska 185 1,85 10,4 3, ul. Sucha 180 1,80 10,1 3, ul. Tatrzańska 191 1,91 10,7 3, średnia: 184 1,84 10,3 3, Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 11/22

12 Wyk.5 Wyk.6 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 12/22

13 D) STREFA IV- woda z ujęcia Kolibki (Orłowo, Mały Kack) Tab.6 L.P MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. Stryjska 199 1,99 11,1 3, ul. Miodowa 208 2,08 11,6 4, ul. Płocka 222 2,22 12,4 4, średnia: 210 2,10 11,7 4, Wyk.7 Wyk.8 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 13/22

14 E) STREFA V- woda z ujęcia Sieradzka (Redłowo, Kamienna Góra, Wzgórze Św. Maksymiliana) Tab.7 n.b.- nie badano L.P MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. Bema 209 2,09 11,7 4, ul. Władysława IV 232 2,32 13,0 4, ul. Krasickiego 210 2,10 11,8 4, ul. Piłsudskiego 205 2,05 11,5 4,1 n.b. n.b. 5 ul. Witomińska 235 2,35 13,2 4, średnia: 218 2,18 12,2 4, Wyk.9 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 14/22

15 Wyk.10 F) STREFA VI- woda z ujęcia Wielki Kack (Wielki Kack, Karwiny) Tab.8 L.P MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. Gryfa Pomorskiego 187 1,87 10,5 3, ul. L.Staffa 183 1,83 10,2 3, średnia: 185 1,85 10,4 3, Wyk.11 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 15/22

16 Wyk.12 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 16/22

17 4. Interpretacja wyników Na podstawie zebranych danych z terenu Gdyni z okresu od końca listopada 2007 roku do końca 2008 roku nie stwierdzono przekroczeń zalecanej przez Ministra Zdrowia wartości twardości ogólnej. Stwierdzono, że twardość ogólna dla sześciu stref zaopatrywania w wodę dla miasta Gdyni wynosi średnio 214,0 [mg/dm 3 CaCO 3 ], jest to woda o średniej twardości. Z danych wynika, że średnia zawartość wapnia dla wszystkich stref wynosi 73,0 a magnezu 8,0 (Tab.9;Wyk.13;14). W strefie I (ujęcie Reda) odnotowano najwyższą twardość dla całego obszaru 265,0 [mg/dm 3 CaCO 3 ], natomiast woda o najmniejszej twardości występuje w strefie III (ujęcie Wiczlino) -184,0 [mg/dm 3 CaCO 3 ] oraz w strefie VI (ujęcie Kack Wielki)- 185,0 [mg/dm 3 CaCO 3 ] (Wyk.13). Jednocześnie w strefie I (ujęcie Reda) zanotowano najwyższe stężenie wapnia w wodzie, którego wartość średnia wynosi 92,0, analogicznie najmniejsze średnie stężenie wapnia odnotowano w strefie III (ujęcie Wiczlino) 63,0 oraz w strefie VI (ujęcie Kack Wielki) 64,0 (Wyk.14). Tab.9 MIEJSCE ŚREDNIA [mg/dm 3 CaCO 3 ] ŚREDNIA [mmol/dm 3 ] ŚREDNIA [ o DH] (stopień niemiecki) ŚREDNIA [mval/dm 3 ] WAPŃ ŚREDNI MAGNEZ ŚREDNI Strefa I 265 2,65 14,8 5, Strefa II 224 2,24 12,5 4, Strefa III 184 1,84 10,3 3, Strefa IV 210 2,10 11,7 4, Strefa V 218 2,18 12,2 4, Strefa VI 185 1,85 10,4 3, ŚREDNIA 214 2,14 12,0 4, Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 17/22

18 Stężenie [mg/dm3] Twardość ogólna [mg/dm3] Wyk.13 Twardość ogólna -średnia Strefa I Strefa II Strefa III Strefa IV Strefa V Strefa VI ŚREDNIA Miejsce Wyk Wapń, Magnez-wartości średnie 92 wapń magnez Strefa I Strefa II Strefa III Strefa IV Strefa V Strefa VI ŚREDNIA Miejsce Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 18/22

19 5. Dodatkowe informacje W poniższych tabelach i na wykresach zebrano pojedyncze dane dotyczące twardości ogólnej wody oraz wapnia i magnezu dla poszczególnych miejsc znajdujących się w Rumii i Sopocie. Ze względu na brak większej ilości wyników, zebrane dane mają charakter czysto informacyjny. A) Rumia- Wyniki L.P Z uzyskanych danych z 4 różnych punktów poboru w Rumii oznaczono średnią twardość ogólną w wodzie wodociągowej, która wynosi 255,0 [mg/dm 3 CaCO 3 ], jest to woda o średniej twardości. Średnia zawartość wapnia wynosi 86,0 a magnezu 10,0 (Tab.10; Wyk.15;16). Tab.10 MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul. 3 Maja 283 2,83 15,8 5, ul. Poznańska 287 2,87 16,1 5, ul. Kosynierów 227 2,27 12,7 4, ul. Chełmińska 222 2,22 12,4 4, średnia: 255 2,55 14,3 5, Wyk. 15 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 19/22

20 Wyk.16 B) Sopot - Wyniki L.P Tab.11 MIEJSCE POBRANIA PRÓBKI [mg/dm 3 CaCO 3 ] [mmol/dm 3 ] [ o DH] (stopień niemiecki) [mval/dm 3 ] WAPŃ MAGNEZ 1 ul.23 Marca 184 1,84 10,3 3, ul. Aleja Niepodległości 204 2,04 11,4 4, ul. Hestii 252 2,52 14,1 5, ul. Zamkowa Góra 189 1,89 10,6 3, ul. Łanowa 220 2,20 12,3 4, ul. Jana z Kolna 176 1,76 9,9 3, ul. Kolberga 177 1,77 9,9 3, ul. Armii Krajowej 182 1,82 10,2 3, Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 20/22

21 Wyk.17 Wyk.18 Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 21/22

22 6.Literatura 1. Wytyczne WHO dotyczące jakości wody do picia. Wydanie 2; Tom 1. Zalecenia. Zarząd Główny Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych. Warszawa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U ). 3. Uzdatnianie wody. Procesy chemiczne i biologiczne. Praca zbiorowa pod redakcją Jacka Nawrockiego i Sławomira Biłozora. Wydanie 1;Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków W. Hermanowicz, Wydanie 2 opracowane pod kierunkiem Jana Dojlido,Wydawnictwo Arkady. Warszawa Polska Norma PN-ISO 6059:1999 Jakość wody. Oznaczanie sumarycznej zawartości wapnia i magnezu. Metoda miareczkowa z EDTA. 6. Polska Norma PN-ISO 6058:1999 Jakość wody. Oznaczanie zawartości wapnia. Metoda miareczkowa z EDTA. 7. Wpływ składników mineralnych rozpuszczonych w wodzie pitnej na organizm człowieka M. Derkowska-Sitarz, A. Adamczyk-Lorenc, Politechnika Wrocławska, Wydział Geoinżynierii Górnictwa i Geologii. 8. Ocena wpływu wody dejonizowanej na wybrane składniki gospodarki tłuszczowej, węglowodanowej i białkowej, morfologię oraz równowagę kwasowo-zasadową we krwi szczurów M.Drobnik, T.Latour. Roczniki PZH, Warszawa 2002, zeszyt 53, nr Wpływ wody dejonizowanej na stan zdrowotny ludności M. Drobnik, T.Latour. Roczniki PZH, Warszawa 2002, zeszyt 53, nr Ocena wpływu wody dejonizowanej na poziom podstawowych elektrolitów we krwi i moczu zwierząt doświadczalnych M.Drobnik, T.Latour. Roczniki PZH, Warszawa 2005, zeszyt 56, nr Raport-twardość, wapń, magnez PSSE Gdynia Strona 22/22