Sytuacja zdrowotna na świecie

Transkrypt

1 Sytuacja zdrowotna na świecie Zdrowie publiczne mgr Katarzyna Wiśniewska Katedra Profilaktyki Zdrowotnej Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Główne przyczyny zgonów, świat 2002 Choroby układu krążenia, świat 2002 Główne przyczyny zgonów wśród chorób układu krążenia: choroby naczyń wieńcowych tys. (43,0%) choroby naczyń mózgowych tys. (33,0%) choroba nadciśnieniowa 907 tys. (5,4%) Choroby infekcyjne i pasożytnicze, świat 2002 Główne przyczyny zgonów wśród chorób infekcyjnych i pasożytniczych: HIV/AIDS tys. (25,4%) biegunka tys. (15,9%) gruźlica tys. (14,4%) choroby wieku dziecięcego tys. (12,2%) malaria tys. (11,0%) Nowotwory złośliwe, świat 2002 Główne przyczyny zgonów wśród nowotworów złośliwych: rak tchawicy, oskrzela, płuca tys. (17,4%) rak żołądka 849 tys. (11,9%) rak okrężnicy i odbytnicy 620 tys. (8,7%) rak wątroby 619 tys. (8,7%) rak piersi 477 tys. (6,7%) rak przełyku 446 tys. (6,3%) Zgony spowodowane najpowszechniejszymi rodzajami nowotworów: 1

2 Urazy, świat 2002 Główne przyczyny zgonów wśród urazów: wypadki w ruchu drogowym tys. (23,0%) samookaleczenia 877 tys. (16,9%) skutki przemocy 559 tys. (10,8%) upadki 393 tys. (7,6%) utonięcia 385 tys. (7,4%) zatrucia 355 tys. (6,8%) W 2002 r. na drogach: 1,18 mln osób zginęło mln osób odniosło obrażenia 5 mln z nich prawdopodobnie do końca życia nie odzyska pełnej sprawności Wg WHO do 2020 r. ilość zabitych i okaleczonych w wypadkach wzrośnie o 60% i stanie się trzecią przyczyną zgonów wyprzedzając takie problemy zdrowotne jak HIV/AIDS W skali globalnej obrażenia w ruchu drogowym nieproporcjonalnie obciążają kraje o średnim i niskim poziomie dochodu Globalny wskaźnik śmiertelności w wypadkach drogowych wynosił 19,0 na osób (kraje wysoko rozwinięte 12,6; kraje średnio i słabo rozwinięte 20,2) 5 wiodących przyczyn zgonów, świat 2002 ChNS tys. Udar mózgu tys. Infekcje dolnych dróg oddechowych tys. HIV/AIDS tys. POChP tys. Śmiertelność wśród dzieci, świat 2002 w 2002 r. zmarło ok. 10,5 mln dzieci < 5 r.ż. 98% zgonów miało miejsce w państwach rozwijających się wiodącą przyczyną zgonów wśród dzieci < 5 r.ż. były choroby zakaźne (60% ogółu zgonów) Śmiertelność wśród dorosłych, świat 2002 w 2002 r. zmarło ok. 45 mln dorosłych wiodącą przyczyną zgonów wśród dorosłych były choroby niezakaźne (75% ogółu zgonów) 2

3 7 wiodących obciążeń chorobami (w DALYs), Region Europejski WHO 2002 DALY (Disability Adjusted Life Years) lata życia z uwzględnieniem niesprawności wyraża łącznie lata życia utracone wskutek przedwczesnej śmierci bądź uszczerbku na zdrowiu w wyniku urazu lub choroby Obciążenie chorobami (w DALYs) przypisane 15 głównym czynnikom ryzyka, Region Europejski WHO 2000 Stan zdrowia ludności Polski Wg WHO za granicę starości uznaje się wiek 65 lat O starości populacji stanowi odsetek osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności < 4% - populacja młoda 4-7% - populacja dojrzała > 7% - populacja stara 3

4 4

5 Standaryzowane współczynniki zgonów ogółem wg płci, Polska i UE Główne przyczyny zgonów, Polska

6 10 wiodących przyczyn zgonów, Polska

7 Obciążenie chorobami (w DALYs) przypisane 10 głównym czynnikom ryzyka, Polska 2000 Główne zagrożenia zdrowotne i sposoby ich zwalczania Choroby układu krążenia Zależność ryzyka zgonu z powodu ChNS od narażenia na palenie papierosów, hipercholesterolemię i nadciśnienie tętnicze 7

8 Nowotwory złośliwe Czynniki rakotwórcze: chemiczne: np.: azbest, WWA, nitrozoaminy, mikotoksyny, niektóre metale ciężkie (Cr, Ni) fizyczne: promieniowanie jonizujące promieniowanie nadfioletowe biologiczne: wirusy, np.: HBV, HCV, HPV, HSV, EBV bakterie, np.: Helicobacter pylori pasożyty, np.: Schistosoma haematobium genetyczne: np.: mutacje genów BRCA1 i BRCA2 Czynniki ryzyka nowotworów i przypisywany im odsetek zgonów w populacji USA Wypadki drogowe Użytkownicy dróg najbardziej narażeni na obrażenia: piesi i rowerzyści, motocykliści i motorowerzyści mężczyźni osoby w podeszłym wieku dzieci, zwłaszcza te z biednych rodzin Główne czynniki wypadkowości i obrażeń w ruchu drogowym Czynniki wpływające na zagrożenie w ruchu drogowym: czynniki ekonomiczne: poziom rozwoju gospodarczego czynniki demograficzne: wiek, płeć, miejsce zamieszkania praktyki stosowane w planowaniu przestrzennym, które mają wpływ na długość podróży i wybór środków transportu brak odseparowania niechronionych użytkowników dróg od szybkiego ruchu zmotoryzowanego nie uwzględnianie sposobów korzystania z dróg na etapie określania ograniczeń prędkości, projektowania geometrii i przebiegu drogi Czynniki ryzyka wpływające na prawdopodobieństwo uczestniczenia w wypadku: nadmierna i niedostosowana do warunków prędkość konsumpcja alkoholu i innych używek zmęczenie młody wiek i płeć męska 8

9 niechronieni użytkownicy dróg na obszarach miejskich i osiedlowych podróżowanie po zmroku zły stan techniczny pojazdów wady w cechach projektowych drogi, urządzeń drogowych i nieodpowiednie utrzymanie nieodpowiednia widoczność spowodowana warunkami pogodowymi ograniczony zakres pola widzenia Czynniki ryzyka wpływające na ciężkość obrażeń: czynniki indywidualne: wiek nadmierna i niedostosowana do warunków prędkość brak stosowania pasów bezpieczeństwa i fotelików dla dzieci brak stosowania kasków ochronnych przez użytkowników pojazdów jednośladowych przeszkody w otoczeniu drogi, np. betonowe słupy nieodpowiednie zabezpieczenie pojazdu przed powodowaniem obrażeń (bezpieczeństwo bierne), np. poduszki powietrzne lub miękkie strefy z przodu pojazdu chroniące w przypadku potrącenia Czynniki ryzyka wpływające na skutki obrażeń: zbyt późne zgłoszenie wypadku i zbyt długi transport do miejsca leczenia akcja ratunkowa i ewakuacja poszkodowanych brak odpowiedniej opieki przed przybyciem do miejsca leczenia pożar spowodowany zdarzeniem wyciek niebezpiecznych substancji Sposób odżywiania się a zdrowie Palenie tytoniu a zdrowie Picie alkoholu a zdrowie Podręcznik: Kulik T.B., Latalski M. (red.): Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu AM, Wyd. I, Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o., Lublin 2002 Nadciśnienie tętnicze Definicja NT NT trwałe podwyższenie ciśnienia tętniczego powyżej wartości uznanych za prawidłowe dla danej grupy wiekowej na skutek rozregulowania prawidłowych mechanizmów homeostatycznych Zwiększenie ryzyka sercowo-naczyniowego związane z podwyższonym ciśnieniem tętniczym ma charakter ciągły i rozpoczyna się już od wartości ciśnienia uznawanych za prawidłowe Rozpoznanie NT NT rozpoznaje się, jeżeli wartości cienienia tętniczego podczas dwóch oddzielnych wizyt (średnia co najmniej z dwóch pomiarów w trakcie jednej wizyty) są wyższe lub równe 140 mm Hg dla ciśnienia skurczowego lub 90 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego Klasyfikacja NT oparta na wartości ciśnienia tętniczego (w mm Hg) Postaci NT NT pierwotne (samoistne) złożona etiopatogeneza wykluczająca możliwość eliminacji czynnika przyczynowego (90-95%) NT wtórne (objawowe) znana przyczyna, możliwość jej usunięcia i uzyskania trwałego wyleczenia (5-10%) 9

10 Przyczyny NT Czynniki, które usposabiają do rozwoju n. samoistnego: czynniki genetyczne czynniki środowiskowe: palenie tytoniu nadużywanie alkoholu nadmierne spożycie soli i tłuszczów mała aktywność fizyczna stres otyłość Najczęstsze przyczyny n. wtórnego: choroby nerek, np. zwężenie tętnicy nerkowej, choroby miąższu nerek, guzy nerek choroby endokrynologiczne, np. nadczynność tarczycy, nadczynność kory nadnerczy, zespół nadnerczowo-płciowy stosowanie niektórych leków jak np. leki sterydowe, leki przeciwbólowe, doustne środki antykoncepcyjne, narkotyki Objawy NT NT jest chorobą o podstępnym przebiegu, zwykle przebiega bezobjawowo prowadząc do groźnych powikłań Chory z NT może odczuwać różne niespecyficzne objawy: ból głowy zawroty głowy nerwowość bezsenność szumy w uszach Związek NT z innymi chorobami bóle w okolicy podsercowej kołatanie serca krwawienia z nosa duszność powysiłkowa Rozpowszechnienie NT, Polska

11 Rozpowszechnienie NT wg wieku, Polska 2002 Skuteczność leczenia NT, Polska 2002 NT - przyjmowanie leków, Polska 2002 Podstawowe zasady prewencji NT utrzymanie prawidłowej masy ciała, w przypadku nadwagi dążenie do zmniejszenia masy ciała spożywanie odpowiednich ilości owoców i warzyw oraz produktów mlecznych ze zmniejszoną zawartością tłuszczów nasyconych i tłuszczu ogółem ograniczenie spożycia soli kuchennej do ilości nie przekraczającej 6 g dziennie utrzymanie lub zwiększenie aktywności fizycznej (regularne ćwiczenia aerobowe przynajmniej minut dziennie co najmniej 4-5 razy w tygodniu) zaprzestanie palenia tytoniu ograniczenie spożycia alkoholu (do max. 3 jednostek na dobę u mężczyzn i max. 2 jednostek na dobę u kobiet i osób o małej masie ciała) 11

12 Zaburzenia lipidowe Lipidy Lipidy to związki organiczne, których cząsteczki zawierają kwasy tłuszczowe Do tej grupy związków należą: wolne kwasy tłuszczowe fosfolipidy składnik błon komórkowych trójglicerydy główne substraty energetyczne cholesterol składnik błon komórkowych, hormonów sterydowych, kwasów żółciowych, witaminy D W surowicy krwi nierozpuszczalne w wodzie lipidy (CH i TG) tworzą z fosfolipidami i białkami nośnikowymi tzw. lipoproteiny Podział lipoprotein Pochodzenie i rola lipoprotein w organizmie Hiperlipidemie Hiperlipidemie zespół zaburzeń gospodarki lipidowej, których cechą charakterystyczną jest wzrost stężenia cholesterolu i/lub trójglicerydów w surowicy krwi powyżej wartości przyjętych za pożądane Prawidłowe wartości stężeń lipidów we krwi Cholesterol całkowity: < 5,2 mmol/l (200 mg/dl) Cholesterol LDL: < 3,5 mmol/l (135 mg/dl) Cholesterol HDL: > 1,0 mmol/l (40 mg/dl) Trójglicerydy: < 1,7 mmol/l (150 mg/dl) 12

13 Klasyfikacja etiopatogenetyczna hiperlipidemii Hiperlipidemie pierwotne (uwarunkowane genetycznie) mogą być dziedziczone jednogenowo, lecz większość z nich jest uwarunkowana wielogenowo, a decydujący wpływ na ujawnienie się choroby mają czynniki środowiskowe (żywienie, otyłość, niedobór aktywności fizycznej) Hyperlipidemie wtórne: nieodpowiednie odżywianie (dieta bogatotłuszczowa, nadmiar węglowodanów, nadużywanie alkoholu) choroby przemiany materii i narządów wydzielania wewnętrznego (np. otyłość, cukrzyca, dna moczanowa, niedoczynność tarczycy, niedoczynność przysadki mózgowej, porfiria) stosowanie leków (np. doustne środki antykoncepcyjne, hormony sterydowe, leki moczopędne, β-blokery) choroby nerek (przewlekła niewydolność nerek, zespół nerczycowy) inne stany (ciąża, bulimia, anoreksja, zespół niedrożności dróg żółciowych, zespół policystycznych jajników, zespół Turnera) Klasyfikacja kliniczna hiperlipidemii Rozpoznanie hiperlipidemii Ustalenie rozpoznania hiperlipidemii wymaga minimum dwukrotnego badania w odstępach 2-3 tygodni, a za podstawę rozpoznania przyjmuje się wartość średnią z dwóch badań Hiperlipidemie a ryzyko innych chorób Hiperlipidemie są istotnym czynnikiem ryzyka choroby niedokrwiennej serca Ponadto hipertrójglicerydemia, zwłaszcza związana z obecnością chylomikronów stanowi istotny czynnik ryzyka ostrego zapalenia trzustki Rozpowszechnienie hipercholesterolemii, Polska 2002 Rozpowszechnienie zaburzeń LDL-cholesterolu, Polska

14 Rozpowszechnienie zaburzeń HDL-cholesterolu, Polska 2002 Rozpowszechnienie zaburzeń stężenia trójglicerydów, Polska 2002 Zapobieganie zaburzeniom lipidowym systematyczna aktywność fizyczna ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych ograniczenie spożycia alkoholu utrzymanie prawidłowej masy ciała Ryzyko chorób układu krążenia zależne od hipercholesterolemii jest odwracalne: poziomu cholesterolu w populacji o 1% zmniejsza zachorowalność i umieralność na chorobę wieńcową o 2% poziomu cholesterolu powoduje zahamowanie, a nawet cofanie się zmian miażdżycowych w tętnicach wieńcowych osób już chorych Nadwaga i otyłość Otyłość Otyłość jest chorobą przewlekłą charakteryzującą się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej u mężczyzn > 25% masy ciała u kobiet > 30% masy ciała Otyłość jest chorobą, a nie tylko defektem kosmetycznym! Ocena prawidłowej masa ciała kobiety: Masa ciała należna [kg] = (wzrost [cm] 100) 10% mężczyźni: Masa ciała należna [kg] = (wzrost [cm] 100) 5% % masy ciała należnej nadwaga > 120% masy ciała należnej otyłość 14

15 Klasyfikacja otyłości wg BMI Stopnie otyłości Klasyfikacja otyłości wg WHR Typy otyłości Otyłość pośladkowo-udowa występuje częściej u kobiet wyższe ryzyko nowotworów przewodu pokarmowego oraz nowotworów hormonozależnych (sutka, jajnika, macicy) sprzyja rozwojowi niewydolności żylnej kończyn dolnych i zmianom zwyrodnieniowym układu kostno-stawowego Otyłość brzuszna częściej dotyczy mężczyzn wyższe ryzyko miażdżycy, nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii oraz cukrzycy u kobiet w okresie pomenopauzalnym ryzyko wystąpienia staje się podobne jak w grupie mężczyzn w związku z ustaniem produkcji żeńskich hormonów płciowych 15

16 Klasyfikacja otyłości wg OT Czynniki wpływające na rozwój nadwagi i otyłości metaboliczne genetyczne środowiskowe endokrynologiczne jatrogenne psychologiczne Ewolucja otyłości Hipoteza oszczędnego genotypu Neel (1962 r.) Współczesne rozpowszechnienie podatności na tycie jest ewolucyjną spuścizną po czasach, gdy nasi paleolityczni przodkowie zmagali się z okresami głodu, przeplatającymi się z krótkimi okresami obfitości pokarmu. W takich warunkach zaletą posiadania genów determinujących skłonność do szybkiego odkładania zapasów tłuszczu była efektywność wykorzystywania okazjonalnych uczt. Geny warunkujące ten mechanizm stanowiły swego rodzaju polisę ubezpieczeniową na wypadek rychłego wyczerpania się zasobów pokarmowych i nadciągającego okresu niedostatku. Genotyp ten staje się jednak przyczyną otyłości, gdy jego nosiciel zamieszka w świecie niczym nieograniczonego dostępu do pożywienia. Za przyczyną oszczędnego genotypu w warunkach częstego przejadania się dochodzi do wydłużonego utrzymywania wysokiego poziomu insuliny, który z czasem doprowadza do rozwoju oporności tkanek na jej działanie. Hipoteza oszczędnego fenotypu Hales i Barker (2001 r.) Polega na częstym występowaniu otyłości i cukrzycy u dorosłych osób, charakteryzujących się w momencie urodzin niską masą ciała, będącą rezultatem niedożywienia ich matek w okresie ciąży. Oszczędny fenotyp ma dwojaką adaptacyjną funkcję: pozwala on na oszczędne gospodarowanie węglowodanami w okresie życia płodowego przysposabia do efektywniejszego radzenia sobie w przyszłych okresach głodu, z jakimi przyjdzie się zapewne zmierzyć po osiągnięciu dorosłości. Otyłość zagrożeniem dla zdrowia i życia człowieka choroba niedokrwienna serca nadciśnienie tętnicze kardiomiopatia niewydolność serca cukrzyca typu II dyslipidemia stłuszczenie wątroby kamica żółciowa rak sutka rak jajnika rak endometrium rak pęcherzyka żółciowego rak prostaty rak jelita grubego rak nerki 16 choroba refluksowa nietrzymanie moczu choroby naczyń żylnych zespół bezdechu sennego kamica nerkowa zaburzenia płodności choroba zwyrodnieniowa stawów niska samoocena brak akceptacji własnego wyglądu izolacja społeczna okresy występowania depresji kłopoty z zatrudnieniem wczesna renta (zmniejszenie dochodów)

17 Rozpowszechnienie otyłości, świat 2005 Liczba osób dorosłych ( 15 r.ż.) z nadwagą wynosi około 1,6 mld, wśród nich co najmniej 400 mln to osoby otyłe w znaczeniu klinicznym Co najmniej 20 mln dzieci < 5 r.ż. ma nadwagę Wg WHO do 2015 roku liczba osób dorosłych z nadwagą wzrośnie do około 2,3 mld, a otyłych będzie więcej niż 700 mln Rozpowszechnienie nadwagi i otyłości w polskich bad. epidemiologicznych Prewencja otyłości prawidłowy sposób odżywiania systematyczna aktywność fizyczna Efekty zmniejszenia masy ciała 17