CZYNNIKI I MECHANIZMY KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ FIRM INFORMATYCZNYCH W POLSCE

Transkrypt

1 CZYNNIKI I MECHANIZMY KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ FIRM INFORMATYCZNYCH W POLSCE GRZEGORZ MICEK Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Bolesława Domańskiego Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński Kraków

2 2

3 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI... 3 OD AUTORA... 7 WSTĘP CEL I ZAKRES PRACY, GŁÓWNE PROBLEMY BADAWCZE GRUPY PROBLEMÓW DYSKUTOWANYCH W LITERATURZE PODSTAWOWE USTALENIA TERMINOLOGICZNO-KLASYFIKACYJNE MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE I METODY PRACY KONCEPCJE KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ FIRM KONCEPCJE POKREWNE I KOMPLEMENTARNE WOBEC PORTEROWSKIEGO SKUPIENIA Neomarshallowskie okręgi przemysłowe Sieci biznesowe i podejście instytucjonalne Pozostałe koncepcje koncentracji przestrzennej i współpracy firm GRONA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Definicje i cechy porterowskiego skupienia przestrzennego Specyfika działalności prowadzonych w gronach Determinanty rozwoju grona Empiryczne studia powiązań firm w gronach przedsiębiorczości Władze publiczne i polityka rozwoju oparta o grona Problematyka porterowskich skupień w Polsce Metodologia badania koncentracji przestrzennej i identyfikacji gron przedsiębiorczości RÓŻNICE POMIĘDZY KONCEPCJĄ GRON PRZEDSIĘBIORCZOŚCI A POZOSTAŁYMI PODEJŚCIAMI CZYNNIKI KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ FIRM INFORMATYCZNYCH TERMINOLOGIA KORZYŚCI AGLOMERACJI CZYNNIKI KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ FIRM IT Czynniki produkcji Warunki popytu Sektory pokrewne i wspomagające Kontekst strategii i rywalizacji Aktywność sektora publicznego jako czynnik koncentracji

4 MECHANIZMY KONCENTRACJI FIRM INFORMATYCZNYCH MECHANIZMY I CZYNNIKI POWSTAWANIA FIRM Klasyfikacja mechanizmów powstawania firm Terminologia Firmy odpryskowe sensu stricto Firmy akademickie Firmy wydzielone Znaczenie procesów wspólnego uczenia się i rozsiewania wiedzy dla rozwoju skupień przestrzennych ZNACZENIE LOSOWYCH WYDARZEŃ W ROZWOJU OŚRODKÓW KONCENTRACJI FAZY ROZWOJU SKUPIEŃ PRZESTRZENNYCH SKUPIENIA PRZESTRZENNE FIRM IT W POLSCE SKUPIENIA FIRM IT W SKALI REGIONALNEJ SKUPIENIA FIRM IT WEDŁUG POWIATÓW Zróżnicowanie poziomu przedsiębiorczości informatycznej Zróżnicowanie potencjału kadrowego firm informatycznych OŚRODKI KONCENTRACJI FIRM IT Typologia skupień przestrzennych firm IT Wybrane układy przestrzenne sektora IT ANALIZA ILOŚCIOWA CZYNNIKÓW KONCENTRACJI FIRM IT W POLSCE MODEL REGRESJI WIELORAKIEJ STOPNIA KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ SEKTORA IT WZGLĘDEM POTENCJALNYCH CZYNNIKÓW KONCENTRACJI CZYNNIKI KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ SEKTORA IT W ŚWIETLE METODY SKŁADOWYCH GŁÓWNYCH ZASTOSOWANIE METODY SKŁADOWYCH GŁÓWNYCH I REGRESJI WIELORAKIEJ DO ANALIZY POZIOMU ROZWOJU CZYNNIKÓW KONCENTRACJI MOŻLIWOŚCI ROZWOJU SEKTORA IT W WYBRANYCH MIASTACH CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH SKUPIEŃ PRZESTRZENNYCH FIRM IT HISTORIA ROZWOJU INFORMATYKI W WYBRANYCH SKUPIENIACH MECHANIZMY POWSTAWANIA FIRM IT W WYBRANYCH SKUPIENIACH Środowiska i liderzy sprzyjający powstawaniu firm Kontakty nieformalne miejsca i formy transferu wiedzy Związki pracowników wyższych uczelni z biznesem Współpraca firm w wybranych skupieniach Typy nowopowstałych przedsiębiorstw ANALIZA ŻYCIORYSÓW NAJWIĘKSZE FIRMY I INTERESUJĄCE PRODUKTY WYTWARZANE W SKUPIENIACH ANALIZA RYNKÓW ZBYTU PRZEDSIĘBIORSTW CZYNNIKI LOKALIZACJI I KONCENTRACJI FIRM IT W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ

5 Czynniki lokalizacji i koncentracji firm zagranicznych Czynniki lokalizacji i koncentracji firm polskich Czynniki specyficzne dla poszczególnych ośrodków przypadek Mielca Dostępność i jakość kadry WNIOSKI WNIOSKI CZYNNIKI I MECHANIZMY KONCENTRACJI PRZESTRZENNEJ FIRM IT W POLSCE POWSZECHNOŚĆ ZAOBSERWOWANYCH PROCESÓW I TRWAŁOŚĆ ROZWOJU ANALIZOWANYCH SKUPIEŃ BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKI Załącznik I. Kwestionariusz wywiadu z założycielami/właścicielami firm informatycznych Załącznik II. Kwestionariusz wywiadu z przedstawicielami nauki Załącznik III. Kwestionariusz wywiadu w studenckich kołach naukowych Załącznik IV. Wagi przypisane poszczególnym typom partnerów Załącznik V. Osoby, z którymi przeprowadzono wywiady 5

6 6

7 OD AUTORA Why do geographical concentrations of economic activity not only still exist but also are the normal state of affairs? Why do sticky places continue to exist in slippery space? (Markusen 1996 za Dicken 2003, 22) Postawione powyżej pytanie o czynniki koncentracji przestrzennej firm stanowi podstawowy problem niniejszej pracy. Na wybór przedmiotu badań i wykształcenie swoistej ciekawości badawczej autora wpłynęły następujące elementy: 1. Zainteresowanie tematyką powstawania firm informatycznych wynikłe z lektury artykułów naukowych i doniesień prasowych. 2. Współpraca z Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Uniwersytetu (CITTRU przy UJ). Istotnych było tu zwłaszcza kilka rozmów z pracownikami i właścicielami firm informatycznych, które miały miejsce w lipcu 2004 roku, podczas Szkoły Letniej w Jamnej. Inspirująca była również organizacja panelu dyskusyjnego na temat współpracy biznesu z nauką, który odbył się w ramach seminarium Wiedza-Innowacje-Biznes. Zostań przedsiębiorczym naukowcem (Czaplicki i in. 2004). 3. Największy wpływ na przemyślenia zawarte w pracy wywarło kilka osób. Szczególnie dziękuję: Piotrowi Fuglewiczowi (byłemu prezesowi Polskiego Towarzystwa Informatycznego) i senatorowi Jerzemu Szymurze (prezesowi Stowarzyszenia Autostrada Firm Nowych Technologii), Markowi Zaborowskiemu inicjatorowi projektu eklaster (choć jak mówi Marek, to podobno ja byłem dla Niego inspiratorem tej idei), Waldemarowi Sielskiemu pierwszemu, długoletniemu prezesowi firmy Microsoft Polska, Andrzejowi Rysiowi kierownikowi Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Uniwersytetu działającego przy UJ. doktorowi Michałowi Golińskiemu ze Szkoły Głównej Handlowej twórcy i kierownikowi pierwszego w Polsce Zakładu Gospodarki Informacyjnej i Społeczeństwa Informacyjnego, Wyżej wymienionym osobom składam wyrazy mojej wdzięczności za możliwość wymiany informacji i wielokrotnych rozmów na tematy mniej lub bardziej związane z powstającą pracą doktorską. Trzeba przyznać, że zazdroszczę im trochę pasji twórczej i nieustannego poszukiwania nowych rozwiązań i dróg rozwoju polskiej gospodarki, w tym informatyki. Chciałbym podziękować również kluczowym informatorom, dzięki których sugestiom zwróciłem uwagę na istotne problemy funkcjonowania firm informatycznych. 7

8 Praca ta nie powstałaby bez wysiłku i wyrzeczeń Osób szczególnie mi bliskich. Chciałem podziękować zwłaszcza mojemu Tacie, który opowiadał mi nieraz historię rozwoju elektroniki i informatyki krakowskiej. Podziękowania składam na ręce profesora Bolesława Domańskiego za podejmowane, pomimo wielu obowiązków, dyskusje nad koncepcją pracy oraz za wpojenie metod pracy naukowej. Serdecznie dziękuję również Kolegom z Zakładu bez ich cennych uwag krytycznych i pomocy na różnych etapach praca ta byłaby niewątpliwie uboższa. Odpowiedzialność za wszelkie niedoskonałości spada jednak wyłącznie na jej autora. Kraków, luty 2006 r. Grzegorz Micek 8

9 1 WSTĘP 1.1. Cel i zakres pracy, główne problemy badawcze W ostatnich latach obserwujemy znaczący wzrost zainteresowania problematyką sektora informatycznego jako jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki. Na szybki rozwój analizowanych działalności wskazują liczne wskaźniki (Analiza warunków 2005) dynamiczny wzrost można ująć w wielu wymiarach. W Polsce wyraża się on ponadprzeciętnym, a zarazem stabilnym przyrostem liczby firm w latach wskaźniki dynamiki wynoszą dla całej gospodarki oraz badanego sektora 1 odpowiednio 112 i W obliczu stagnacji charakteryzującej rynek pracy w naszym kraju oznaką szybkiego rozwoju jest ponad 2-krotny wzrost liczby pracujących w okresie Sektor informatyczny należy do najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki, co obrazuje 10-procentowy udział firm informatycznych wśród małopolskich przedsiębiorstw o najwyższym wzroście przychodów w latach (Gazele Biznesu 2005). Sektor informatyczny odznacza się niezwykle wysokim poziomem płac (3813 złotych miesięcznego wynagrodzenia brutto w 2003 roku). Pozwoliło to na zajęcie trzeciego miejsca za produkcją wyrobów tytoniowych oraz produkcją koksu i produktów rafinacji ropy naftowej. Ponadprzeciętnie wysokimi płacami charakteryzują się zwłaszcza przedsiębiorstwa informatyczne zatrudniające dziewięciu i więcej pracowników. Wraz z tworzącą się swoistą kulturą zawodu informatyka powyższe uwarunkowania budują specyfikę sektora i wskazują na jego odrębność wobec innych typów działalności. Analiza stanu rozwoju infrastruktury i stopnia wykorzystania technologii informatycznych w Polsce stanowi przedmiot wielu różnych badań (m.in. Goliński 1997; Cele i kierunki 2000; Piątkowski 2002, 2003, 2004; Strategia informatyzacji 2003; E-administracja 2004; liczne raporty Stowarzyszenia Miasta w Internecie i niezależnych konsultantów). W coraz liczniejszych analizach podejmuje się problem skali i charakteru wpływu informatyzacji na rozwój społeczeństwa, które 1 W analizie danych statystycznych GUS sektor informatyczny zawężono do działów: produkcja maszyn biurowych i komputerów (PKD 30) oraz informatyka i działalność pokrewna (PKD 72), co nie odpowiada w pełni definicji tego sektora przyjętej w niniejszej pracy (por. kolejne podrodziały). 2 Jeśli nie zaznaczono inaczej, dane zawarte w tym akapicie pochodzą z Rocznika Statystycznego (2005) oraz Zmian strukturalnych (2005a,b). 9

10 nabiera cech układu sieciowego (network society) i informacyjnego (information society) (Castells 1996). Również tematyka innowacyjności gospodarki stała się Ziemią Obiecaną dla ekonomistów, socjologów, psychologów i geografów (np. Kukliński 1997, 2000; Stryjakiewicz 1999, 2001, 2002; Chmielewski i in. 2001). Popełnia się przy tym często trzy zaniedbania. Po pierwsze, poprzestaje się na względnie prostych analizach przestrzennych, opisujących na przykład rozmieszczenie firm innowacyjnych czy wydatków na działalność badawczą-rozwojową. Takie opracowania oprawia się w prosty schemat wyjaśniający, nie wnikając w historię firm, pochodzenie ich założycieli czy znaczenie pojedynczych podmiotów dla rozwoju danej branży. Opisując rozmieszczenie firm, rzadko posługuje się wyszukanym aparatem badawczym. Czasem analizy zmierzają w przeciwnym kierunku i przyjmują postać studium przypadku, którego negatywną cechą jest brak możliwości wyciągania ogólnych wniosków o całej branży. Drugim zaniedbaniem wynikającym między innymi z krótkiego okresu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w naszym kraju, jest niewielka liczba opracowań opisujących przebieg procesów w czasie. Ujęcie dynamiczne jest utrudnione również z uwagi na częste zmiany klasyfikacji gospodarczych. Po trzecie, dużym zaniedbaniem analiz i raportów dotyczących nowych gałęzi gospodarki jest niedocenianie badań nad uwarunkowaniami lokalizacji i koncentracji przestrzennej. Dlatego też zgłębienie procesów koncentracji firm informatycznych stało się głównym tematem pracy. Należy podkreślić w tym miejscu, że nie jest celem opracowania przedstawienie złożonej problematyki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego. Niniejsza praca nie ma w zamyśle analizy firm innowacyjnych, ale przedsiębiorstw informatycznych, w których duża część działalności, np. handel sprzętem komputerowym, produkcja oprogramowania (w tym zwłaszcza pisanie kodu) nie nosi znamion oryginalności. Praca stanowi więc próbę spojrzenia na przestrzenne uwarunkowania rozwoju sektora, w ramach którego funkcjonują zarówno bardzo nowoczesne podmioty, jak i przedsiębiorstwa mało innowacyjne. Szczególnie interesujący wydaje się być przestrzenny wymiar rozwoju firm informatycznych. Pomimo wielu spekulacji o śmierci odległości (Cairncross 1997) i końcu tyranii geografii (Gillespie, Robins 1989), działalności informatyczne są bardzo czułe na uwarunkowania przestrzenne (Falk, Abler 1980; Gorman 2001). Znajduje to odzwierciedlenie w problematyce nowego podziału pracy (Hepworth 1987), wyposażenia miast w infrastrukturę teleinformatyczną (zwłaszcza Internet por. Vazquez i in. 2003) i lokalizacji firm informatycznych. Rozmieszczenie firm informatycznych wydaje się być zdeterminowane występowaniem czynników wyjątkowo silnie zróżnicowanych w przestrzeni, takich jak m.in. dostępność wykwalifikowanej kadry czy dostępność komunikacyjna. Znaczenie tych czynników dla powstawania firm jest dotąd słabo poznane w warunkach polskich. Jeszcze rzadziej usiłowano w naszym kraju w sposób kompleksowy przedstawiać mechanizmy powstawania firm informatycznych. Sektor informatyczny należy do najbardziej skoncentrowanych przestrzennie gałęzi gospodarki. W Polsce zajmuje on, w zależności od rodzaju przyjętego wskaźnika (współczynnik koncentracji Lorenza, Herfindhala-Hirshmanna lub tzw. stopy koncentracji w ujęciu Stryjakiewicza 10

11 (2003)) od piątego do siódmego miejsca wśród działów i sekcji gospodarki. Pozycja ta nie jest silnie zależna od zastosowanego współczynnika, jak i jego odniesienia do powierzchni, liczby ludności czy pracujących. Analizowany sektor odznacza się wyższymi wskaźnikami koncentracji przestrzennej niż ponadprzeciętnie skoncentrowany przemysł samochodowy (PKD 34). Branża informatyczna wyprzedza również działalności pokrewne (PKD 32, 33), zaliczane do nowoczesnych gałęzi przemysłu (tab. 1). Sektor informatyczny jest słabiej skoncentrowany w przestrzeni niż działy gospodarki o lokalizacji typowo surowcowej, np. górnictwo i kopalnictwo. Koncentracja przestrzenna działalności gospodarczej jest efektem działania bardzo wielu czynników i pełne ich przedstawienie oraz zobrazowanie skali wpływu każdego z tych czynników nie jest możliwe. Wynika to z niepełnej znajomości procesu koncentracji, jak i z niemożliwości uwzględnienia wszystkich zjawisk, co do których istnieje przypuszczenie, że mogą mieć wpływ na Tab. 1. Stopień koncentracji wybranych sektorów i działów gospodarki Sekcja lub dział(y) PKD Opis sekcji lub działu(ów) Współczynnik k Lorenza w odniesieniu do powierzchni D 16 Produkcja wyrobów tytoniowych 0,70 C Górnictwo i kopalnictwo 0,68 D 35 Produkcja pozostałego sprzętu transportowego 0,49 D 30 Produkcja maszyn biurowych i komputerów 0,48 D G K Sektor IT 0,43 K 72 D 32 Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych i telewizyjnych 0,40 D 17 Włókiennictwo 0,39 D 22 Działalność wydawnicza, poligrafia 0,38 D 33 D 32 D 33 I 64.2 i reprodukcja zapisanych nośników informacji Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków Branże pokrewne wobec sektora IT 0,31 D 34 Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep 0,28 J Pośrednictwo finansowe 0,27 K Obsługa nieruchomości wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 0,26 D Przetwórstwo przemysłowe 0,20 D 15 Produkcja artykułów spożywczych i napojów 0,20 D 20 Produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz z korka (z wyłączeniem mebli), wyrobów ze słomy i materiałów używanych do wyplatania 0,15 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. ten proces. W tej sytuacji określenie celu i zakresu pracy musi opierać się na znajomości dotychczasowego stanu badań oraz wynikać ze świadomości, iż tylko pewien fragment tego złożonego problemu może być przedmiotem dociekań. 0,34 11

12 Rys. 1. Główne problemy badawcze Źródło: opracowanie własne. Poznanie czynników koncentracji firm informatycznych w przestrzeni może się dokonać na drodze analizy mechanizmów procesu koncentracji oraz historii rozwoju poszczególnych firm. Celem pracy jest wyjaśnienie koncentracji przestrzennej firm informatycznych w Polsce poprzez identyfikację jej czynników i mechanizmów (rys. 1) w oparciu o koncepcje teoretyczne, analizę ilościową czynników koncentracji oraz wywiady prowadzone w firmach, jednostkach naukowobadawczych oraz instytucjach publicznych. Realizacji powyższego celu służy poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Gdzie koncentrują się w Polsce firmy informatyczne? 2. Które czynniki i mechanizmy mają największe znaczenie dla koncentracji przestrzennej firm informatycznych w Polsce? 3. W jaki sposób procesy transferu wiedzy sprzyjają powstawaniu firm informatycznych? 4. W jakim stopniu wybrane ośrodki i okręgi koncentracji stanowią grona przedsiębiorczości? Wielokrotnie podejmowano próby zastosowania na gruncie polskim niektórych koncepcji koncentracji przestrzennej przedsiębiorstw obecnych w literaturze światowej. W naszym kraju na niewielką skalę próbowano wyjaśniać i oceniać poziom rozwoju poszczególnych sektorów gospodarki w świetle koncepcji gron przedsiębiorczości M. Portera (1990). Powyższe podejście jest zwykle wykorzystywane do wyjaśniania konkurencyjności gospodarki lokalnej lub regionalnej. Warto zauważyć, że koncentracja przestrzenna sprzyja rozwojowi gron przedsiębiorczości, a z drugiej strony obecność gron wzmacnia proces skupiania się firm. W niniejszej pracy założono, że wyróżnione przez M. Portera determinanty rozwoju gron mogą stanowić również istotne czynniki koncentracji firm informatycznych. Poddano również analizie możliwość stosowania koncepcji gron przedsiębiorczości do rozwoju sektora w warunkach polskich. Zakres przestrzenny pracy obejmuje dwa poziomy analizy. Analizy międzyregionalne (międzywojewódzkie) spełniają pomocnicze funkcje w stosunku do głównych celów pracy, wnosząc jednak istotną wartość poznawczą. Niektóre analizy dotyczą obszaru pięciu województw południowej Polski (od dolnośląskiego po podkarpackie). Jako podstawowy poziom analiz przestrzennych wybrano skalę lokalną (według powiatów). W jej ramach wyodrębniono cztery ośrodki 12

13 i okręgi koncentracji przestrzennej (Kraków, konurbacja katowicka, Bielsko-Biała, Mielec), w których przeprowadzono szczegółowe badania czynników i mechanizmów koncentracji firm informatycznych. Dla wszystkich powiatów przeprowadzono analizę ilościową czynników koncentracji przestrzennej. Dodatkowo z uwagi na niemożność zastosowania pewnych wskaźników na poziomie powiatowym sporządzono ranking dużych miast i innych liczących się ośrodków koncentracji pod względem możliwości rozwoju sektora informatycznego. Jak zauważają U. Staber i C. Morrison (1999), w zaledwie ponad połowie badań autorzy podejmują dyskusję nad kryteriami doboru ośrodków. Głównym kryterium doboru skupień do szczegółowej analizy był w niniejszej pracy relatywnie wysoki stopień koncentracji przestrzennej firm informatycznych wyrażony wartością ilorazu lokalizacji. Dla celów porównawczych wybrano również jedno skupienie o relatywnie niskiej koncentracji firm informatycznych (Mielec), odznaczające się jednak względnie wysokim stopniem koncentracji w skali powiatów podobnej wielkości. Problem zakresu czasowego analizy jest jednym z kluczowych zagadnień pracy. Dynamika powstawania i upadku firm informatycznych jest bowiem duża i cechuje się wysoką zmiennością. W momencie powstawania pracy była dostępne wszystkie dane dla roku 2003, dlatego jeśli nie zaznaczono inaczej analizę przeprowadzono dla tego roku. Pojedyncze zmienne można było uzyskać tylko dla roku Bazę danych firm w wybranych ośrodkach zbudowano według stanu na rok Przeprowadzono również analizę porównawczą wartości przychodów największych firm informatycznych dla lat 1998 i Ujęcie dynamiczne zostało wykorzystane w niniejszej pracy tylko w niewielkim stopniu z uwagi na zmiany podziału administracyjnego kraju, niedostateczną dostępność porównywalnych danych oraz różnice w sposobie przeliczania wskaźników. Praca składa się z ośmiu rozdziałów. W rozdziale wstępnym, obok celów pracy i głównych pytań badawczych przedstawiono zakres przestrzenny i czasowy analizy, literaturę, podstawowe ustalenia terminologiczno-klasyfikacyjne, źródła danych i metody pracy. Druga część pracy opisuje podejścia teoretyczne wyjaśniające procesy koncentracji przestrzennej. Naszkicowane zostały tu koncepcje neomarshallowskich okręgów przemysłowych, sieci biznesowych oraz podejście instytucjonalne. Najszerzej omówiona została koncepcja gron przedsiębiorczości M. Portera (1990, 2001). W trzecim i czwartym rozdziale na podstawie literatury scharakteryzowane zostały czynniki i mechanizmy koncentracji przestrzennej firm informatycznych. Rozmieszczenie sektora informatycznego w Polsce stało się przedmiotem analiz w kolejnym rozdziale. Próbę wyjaśnienia koncentracji przestrzennej w ujęciu ilościowym stanowi kolejna, szósta część pracy. W rozdziale siódmym autor przedstawia pogłębioną charakterystykę analizowanych okręgów i ośrodków koncentracji firm informatycznych. W końcowej części umieszczono wnioski wynikające z przeprowadzonych badań oraz ocenę przydatności zastosowanych metod i technik. 13

14 1.2. Grupy problemów dyskutowanych w literaturze Wyodrębniono dziewięć najważniejszych grup zagadnień obecnych w literaturze (tab. 2). W niniejszym podrozdziale nie omówiono wyników tych prac, prezentując jedynie ich ogólną klasyfikację. Bardziej szczegółowe odniesienie do poniższych pozycji znaleźć można w kolejnych rozdziałach. Szeroko opisywana jest specjalizacja poszczególnych krajów w zakresie sektora informatycznego (wiersz 1, tab. 2). Syntezę badań nad koncentracją firm informatycznych i telekomunikacyjnych w Europie zawiera praca H. Koski ego i in. (2002). Liczne są publikacje opisujące czynniki rozwoju tego typu firm w Finlandii (np. Paija 2000, 2001; Granqvist 2004), Irlandii (Crone 2002, 2003), Holandii (Atzema 2001; Atzema, Visser 2002) czy Danii (Dahl, Dahlum 2001). Równie liczne są analizy wybranych regionów (wiersz 2). N. Coe i A. Townsend (1998) analizują koncentrację firm informatycznych w Południowo-Wschodniej Anglii, podkreślając zni- Tab. 2. Najważniejsze publikacje poruszające zagadnienia istotne dla niniejszej pracy Lp. Zagadnienie Wyjaśnianie czynników koncentracji przestrzennej firm ICT w skali krajowej Wyjaśnianie czynników koncentracji przestrzennej firm ICT w skali regionalnej Mechanizmy powstawania firm informatycznych 4 Korzyści koncentracji przestrzennej Mechanizmy rozlewania się (knowledge spill-overs) i rozsiewania wiedzy (knowledge dissemination) oraz wspólnego uczenia się (collective learning) Koncepcja gron przedsiębiorczości w ujęciu teoretycznym i metodologicznym Relacje wyższych uczelni i firm informatycznych 8 Inwestycje zagraniczne w sektor IT 9 Metody ilościowe i jakościowe (metoda składowych głównych, taksonomia numeryczna, wywiad pogłębiony) Źródło: opracowanie własne. Wybrane pozycje literatury Atzema 2001; Dahl, Dalum 2001; Paija 2001; Atzema, Visser 2002; Crone 2002, 2003; Koski i in. 2002; Granqvist 2004 Keeble 1976; Koerhuis; Cnossen 1982; Werner 1983, 1985; Drenth 1990; Haug 1991; Saxenian 1994; Coe 1998; Coe, Townsend 1998; Gordon, McCann 2000; Atzema 2001; Larosse i in. 2001; Bouwman, Hulsink 2002; Davis, Schaefer 2003; Tsang 2002; Weterings, Boshma 2002; Verlinde, Van Oort 2002; Bramwell i in. 2004; Weterings 2003; Van Oort i in. 2003; Roper, Grimes 2005 Haug 1991; Ó Riain 1997; Coe 1998; Coe, Townsend 1998; Crone 2002; Davis, Schaefer 2003; Weterings 2003; Micek 2006 Marshall 1890; Scott 1983, 1988; Krugman 1991; Gordon, McCann 2000; Malmberg, Maskell 2002 Jaffe 1989; Jaffe i in. 1993; Keeble i in. 1999; Pinch, Henry 1999; Keeble 2000; Keeble, Nachum 2001; Crone 2002 Porter 1990, 1998a,b, 2001; Boekholt 1994; Cooke 1995b; Padmore, Gibson 1998; Bergman, Feser 1999; Mytelka, Farinelli 2000; Local partnership 2000; den Hertog i in. 2001; Van den Berg 2001; Brodzicki, Szultka 2002; Clusters in transition 2002; Final report 2003; Solvell i in. 2003; Szultka 2004 Klofsten i in. 2000; Jacob i in. 2002; Autio i in Coe 1997a,b; O Gorman i in. 1997; Ó Riain 1997; O Malley, O Gorman 2001 Chojnicki, Czyż 1978a,b; Parysek, Ratajczak 1978, 2002; Pociecha i in. 1988; Lofland, Lofland 1995; Kvale 1996; Grabiński i in. 1989; Babbie

15 komą rolę korzyści aglomeracji w rozwoju skupień. S. Roper i S. Grimes (2005) identyfikują czynniki rozwoju sektora w obszarach metropolitalnych Tel Avivu, Dublina i Helsinek. Rozwinięta polityka rozwoju gron w krajach Beneluksu zaowocowała wieloma badaniami skupień przestrzennych firm (Atzema 2001; Larosse i in. 2001; Bouwman, Hulsink 2002; Van Oort i in. 2003). D. Tsang (2002), analizując czynniki koncentracji firm w Bostonie, Londynie i Dublinie, wskazuje, że niewiele badań dotyczy obszarów metropolitalnych dużych miast jako ośrodków koncentracji przestrzennej firm informatycznych. Jednymi z najwcześniej wykształconych okręgów koncentracji firm informatycznych są kalifornijska Dolina Krzemowa oraz Droga 128, opisywane od początku przez A.L. Saxenian (1994), a następnie przez innych autorów (Best 2000; Martin, Von Burg 2000; Rowen 2000). Z pozaeuropejskich okręgów koncentracji analizowano czynniki rozwoju firm w kanadyjskim Nowym Brunszwiku (Davis, Schaefer 2003). Ogółem zidentyfikowano i poddano badaniom 41 skupień firm informatycznych na świecie (m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Kostaryce, Wielkiej Brytanii, Włochach, Francji, Danii, Irlandii, Holandii, Indiach, Hongkongu, Malezji, Singapurze i Nowej Zelandii) (ISC 2004). W Polsce pionierem badań nad skupieniami przestrzennymi przemysłu środków informatyki był P. Werner (1983, 1985), który analizował stopień koncentracji przestrzennej przedsiębiorstw przemysłu środków informatyki w skali kraju. Badaniami objął on strukturę organizacyjną, rozmieszczenie filii i jednostek towarzyszących oraz kierunek, charakter i wartość powiązań materialnych między przedsiębiorstwami. Mechanizmy powstawania firm są częstym przedmiotem badań geografów, ekonomistów i socjologów (wiersz 3). Analizy koncentracji przestrzennej sektora informatycznego koncentrowały się do tej pory na studiach przypadku (miasta, regionu lub najczęściej państwa) i rzadko miały charakter syntezy. Poza rozbudowanymi badaniami holenderskimi (Weterings 2003) próby wyjaśniania procesu koncentracji podejmowano najczęściej w skali regionalnej i krajowej. Dużą grupę badań stanowią również studia przypadku dotyczące rozwoju firm. Właściwie każda praca wyjaśniająca koncentrację przestrzenną lub rozwój firm informatycznych szerzej opisuje wybrane przykłady przedsiębiorstw. Do ciekawszych prac zaliczyć tu należy publikacje prezentujące graficznie mechanizmy pączkowania przedsiębiorstw (May i in. 2001; Benneworth 2004). Istotnymi zagadnieniami uzupełniającymi i wyjaśniającymi proces koncentracji firm jest tematyka korzyści koncentracji (wiersz 4), rozsiewania (rozlewania) wiedzy (wiersz 5), koncepcja gron przedsiębiorczości (wiersz 6) oraz relacji wyższych uczelni i firm (wiersz 7). Ten ostatni temat obejmował m.in. problematykę przedsiębiorczości akademickiej (Doutriaux 1987; Klofsten i in. 2000; Jacob i in. 2002; Autio i in. 2004), w tym tzw. przedsiębiorczości profesorskiej (Kenney, Goe 2004). Poza pracami irlandzkimi (Crone 2002, 2003) brakuje w literaturze szerszych rozważań nad czynnikami i mechanizmami powstawania akademickich firm informatycznych. Ciekawa dyskusja w tym zakresie obejmuje natomiast przedsiębiorstwa biotechnologiczne (m.in. Stankiewicz 1994; Fontes 2005). 15

16 Kwestia inwestycji zagranicznych w badany sektor, a zwłaszcza centra oprogramowania jest dość często podejmowanym tematem (wiersz 8). Analizowane są przy tym sieci powiązań korporacji ponadnarodowych (Ó Riain 1997), pozycja konkurencyjna krajowych firm w stosunku do zagranicznych (O Gorman i in. 1997), czynniki umiędzynarodowienia produkcji oprogramowania (np. Trends in the offshoring 2004) do krajów o niższych kosztach. Odrębną grupę stanowią publikacje dotyczące metod ilościowych oraz jakościowych (wiersz 9). Zaliczyć należy tu prace opisujące metodę składowych głównych (Chojnicki, Czyż 1978a; Parysek, Ratajczak 2002), jak również zastosowania tej metody (m.in. Chojnicki, Czyż 1978b; Parysek, Ratajczak 1978; Stryjakiewicz 1999; Kołodziejczak 2003). Metody taksonomii numerycznej stosowane w niniejszej pracy są szeroko opisane w publikacjach T. Grabińskiego i in. (1989) oraz J. Pociechy i in. (1988). Technika prowadzenia wywiadu została scharakteryzowana przez E. Babbi ego (2004), J. i L. Lofland (1995) oraz S. Kvale a (1996) Podstawowe ustalenia terminologiczno-klasyfikacyjne W niniejszym podrozdziale przedstawiono definicje pojęć zawartych w tytule pracy: czynnika i mechanizmu, koncentracji przestrzennej, firmy informatycznej oraz sektora IT. Pojęcie czynnika nie ma jednoznacznego zakresu. Czasem utożsamia się czynnik z przyczyną, co z metodologicznego punktu widzenia nie jest poprawne (Rogacki 1988). Z. Chojnicki (1985) twierdzi, że czynnikiem jest obiekt wywierający wpływ na inny obiekt. Niektórzy autorzy utożsamiają czynnik z warunkiem niezbędnym (koniecznym) lub wystarczającym. A. Malewski i J. Topolski (1957) wyróżniają warunki niezbędne, wystarczające, w danej sytuacji niezbędne i sprzyjające. Warunki sprzyjające można traktować jako czynniki, których dołączenie zwiększa prawdopodobieństwo zajścia wyjaśnianych zachowań, a których usunięcie zmniejsza takie prawdopodobieństwo (Malewski, Topolski 1957). Czynnik może być traktowany za Z. Chojnickim i T.Stryjakiewiczem (1988, 18), jako obiekt lub klasa obiektów, których stan (tj. zestaw własności) jest korzystny z punktu widzenia realizacji określonych celów. Daną zmienną można uznać za czynnik lokalizacji lub koncentracji, gdy jej natężenie cechuje się zróżnicowaniem przestrzennym (Stryjakiewicz 1988). W niniejszej pracy czynnik koncentracji stanowi takie uwarunkowanie, które ma istotny wpływ na proces lub stan koncentracji przestrzennej i może, ale nie musi, być opisany za pomocą cech o określonych natężeniach. W powyższej, nieco zmodyfikowanej definicji H. Rogackiego (1988), kładzie się nacisk na możliwość analizy nie tylko ilościowej, ale i jakościowej czynników koncentracji przestrzennej. Istotnym, nie do końca rozwiązanym problemem, jest wykazanie związku przyczynowoskutkowego pomiędzy potencjalnym czynnikiem, a samym zjawiskiem. Można często wykazać silną korelację pomiędzy dwoma zjawiskami w jakim stopniu ma ona jednak charakter pozorny? Być może to nie czynnik wpływa na koncentrację, ale np. zmienne z niego wynikające. Statystyki 16

17 korelacji nie dają tu jasnej odpowiedzi, dopóki w wywiadach nie uzyska się wprost potwierdzenia istnienia związków przyczynowo-skutkowych. Mechanizm koncentracji to pewien zespół czynników powiązanych ze sobą związkami przyczynowo-skutkowymi. W ujęciu M. Bungego (1983, 1996) mechanizm stanowi podstawę wyjaśniania faktów. Jak pisze Z. Chojnicki (2002, 18), pojęcie mechanizmu można interpretować jako sposób lub schemat determinowania, poprzez który obiekt powstaje lub nabiera określonych własności. M. Bunge (1983, 1996) wydziela m.in. mechanizm przyczynowy, do którego zalicza zarówno czynniki konieczne i wystarczające. W takim rozumieniu mechanizm przyczynowy odpowiada czynnikowi. Pozostałe trzy rodzaje mechanizmów Bungego (losowe, interakcyjne i teleologiczne) są bliższe definicji mechanizmu przyjętej w niniejszej pracy. Mechanizmy losowe są omówione w podrozdziale 4.2. Mechanizmy interakcyjne składają się z procesów wzajemnego oddziaływania, prowadzących do zmian. Wyróżnia się przy tym mechanizmy o charakterze kooperacyjnym (np. fzuje przedsiębiorstw) i konfliktowym (np. spory między udziałowcami). Do mechanizmów teleologicznych zaliczyć można np. problematykę procesów dotyczących racjonalnych zachowań ludzkich ukierunkowanych na realizację celów (Chojnicki 2002). Czynnik oddziałuje na proces koncentracji, a mechanizm opisuje jej przebieg (schemat zachodzenia). Koncentracja przestrzenna firm jest rozumiana w niniejszej pracy dwojako w ujęciu statycznym i dynamicznym. Bardziej powszechne jest rozumienie tego terminu jako miary statystycznej, która pozwala określić stopień skupienia lub rozproszenia elementów danego zbioru. W rozumieniu statycznym koncentracja przestrzenna jest więc pewnym stanem, w którym liczba firm czy zatrudnienie są ponadprzeciętnie wysokie w porównaniu z innymi obszarami. Bliskie jest to pojęciu przyjmowanemu w analizach ekonomicznych i przestrzenno-ekonomicznych, gdzie o koncentracji jakiegoś zjawiska mówi się wtedy, gdy rozkład elementów w zbiorze jest wyraźnie nierównomierny (Rogacki 1988). W ujęciu dynamicznym podkreśla się znaczenie istnienia czynników warunkujących proces skupiania się firm na pewnym obszarze. Określenie poziomu koncentracji w całym zbiorze za pomocą różnych wskaźników koncentracji (np. k Lorenza, Herfindhala-Hirschmanna), choć ma niewątpliwie walor poznawczy, to jednak powoduje utratę informacji o poszczególnych elementach i uniemożliwia przestrzenną analizę porównawczą. Jest ona możliwa dzięki takiemu sprecyzowaniu zakresu pojęcia koncentracja przestrzenna, które ułatwi określenie natężenia tego zjawiska w każdej jednostce przestrzennej w danym momencie czasowym (np. za pomocą ilorazów lokalizacji). Koncentracja przestrzenna wyraża stopień natężenia (skupienia) jakiegoś zjawiska w danej jednostce przestrzennej. Takie podejście jest najczęściej stosowane, choć może być ono uznane za zbyt szerokie (Rogacki 1988). Wynika bowiem z niego, że już sam fakt wystąpienia danego zjawiska w danej jednostce każe ten stan uznać za stan koncentracji. W takim ujęciu trudno odróżnić samo występowanie zjawiska od jego rozmieszczenia. Należy więc wyjść od stwierdzenia, że koncentracja przestrzenna wiąże się z nierównomiernością rozkładu danego zjawiska (Rogacki 1988). 17

18 Powstaje w tym miejscu problem wyznaczenia granicy, która będzie progiem koncentracji przestrzennej (por. podrozdział 2.2.7). Z początku przyjęto, że pojęcie firma informatyczna wiąże się ściśle z definicją informatyki, która jako dyscyplina naukowa zajmuje się badaniem praw rządzących procesami kodowania, przechowywania, przetwarzania i przekazywania informacji (Węgrzyn 2001). W takim rozumieniu (sensu largo) do informatyki zalicza się nanosystemy informatyki oraz kwantowe systemy informatyki czyli takie systemy informatyki istniejące w organizmach żywych, dzięki którym organizmy te istnieją, rozwijają się i rozmnażają (Węgrzyn 2003). Ujęcie to obejmuje w rezultacie również np. wszystkie przedsiębiorstwa biotechnologiczne i nanotechnologiczne. Ze względu na ożywioną dyskusję (Węgrzyn 2001) nad sensownością ograniczania informatyki jako wiedzy do problematyki elektronicznych komputerów cyfrowych i opartych na nich systemów, zdecydowano się na rynkowe ujęcie terminu firma informatyczna 3. Przez firmę informatyczną rozumiem zaliczany do sektora IT podmiot gospodarczy, którego główna działalność jest klasyfikowana w jednym z poniższych działów, klas i podklas Polskiej Klasyfikacji Działalności: produkcja komputerów i pozostałych urządzeń do przetwarzania informacji, sprzedaż hurtowa komputerów, urządzeń peryferyjnych i oprogramowania, sprzedaż detaliczna komputerów i sprzętu komputerowego, sprzedaż detaliczna oprogramowania komputerowego, wynajem maszyn i sprzętu biurowego łącznie ze sprzętem komputerowym, 72 informatyka i działalność pokrewna. Pojęcie sektora IT (technologii informacyjnych information technologies) obejmuje łącznie zagadnienia informatyki i telekomunikacji czyli przechowywania i przetwarzania informacji. Wraz z pojawieniem się konwergencji powyższych działalności coraz częściej używa się również integrującego określenia: teleinformatyka (Polański 2001). Sektor IT opracowuje metody i narzędzia do automatycznego przetwarzania i przechowywania informacji (Marczuk 2003). Telekomunikacja zaś ma umożliwić przekaz informacji. W dobie powszechnego internetu zaciera się granica między technologiami informatycznymi i telekomunikacyjnymi. Czasem jednak, jak w niniejszej pracy, sektor IT jest rozumiany wąsko jako działalności wyłącznie informatyczne. W szerszym ujęciu sektor IT bywa utożsamiany z ICT, w którym wyróżnia się następujące grupy działalności (Marczuk 2003): produkcję i sprzedaż sprzętu (hardware), oprogramowanie i usługi informatyczne (software and services), sprzęt i usługi związane z infrastrukturą telekomunikacyjną (communication) (rys. 2). Do sektora ICT PAIiIZ zalicza następujące działy Polskiej Klasyfikacji Działalności (Program 2002): produkcja maszyn biurowych i komputerów (PKD 30), sprzętu i urządzeń radio- 3 W celu urozmaicenia terminologii w pracy wykorzystuje się zamiennie i traktuje za synonimy następujące określenia: firma informatyczna, firma IT, firma sektora IT oraz rozwój i wdrażanie oprogramowania, działalności software owe, produkcja oprogramowania (pomimo usługowego charakteru tej ostatniej). 18

19 Rys. 2. Trójpodział sektora ICT Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Marczuka (2003). wych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (PKD 32), telekomunikacja (PKD 64.20), informatyka i działalność pokrewna (PKD 72) 4. Można wskazać wiele niedogodności takiego automatycznego włączania niektórych klas i podklas do sektora ICT. Jeśli stosować powyższą klasyfikację znajdą się w nim między innymi produkcja maszyn do pisania i odbiorników radiowych, a zabraknie działalności badawczorozwojowych (np. badań nad oprogramowaniem). Warto wspomnieć, że niektórzy zwolennicy koncepcji społeczeństwa informacyjnego jako synonim działalności ICT stosują termin sektor informacyjny (Dziuba 1998). W tym szerszym ujęciu sektor ten obejmuje również m.in. usługi telewizji satelitarnej i kablowej (rys. 3). W ramach sektora IT można wydzielić następujące segmenty: produkcję sprzętu (należącą w świetle klasycznego podziału do przemysłu elektronicznego rys. 4), sprzedaż sprzętu i oprogramowania oraz usługi komputerowe (computer services, computer service industry Coe 1997a, 1999, 2000; Coe, Townsend 1998). Te ostatnie obejmują: produkcję oprogramowania (również dostosowanego do potrzeb indywidualnego klienta), integrację systemów, doradztwo w zakresie technologii i rozwiązań informatycznych, zarządzanie, utrzymanie i serwisowanie sprzętu oraz systemów informatycznych, przetwarzanie danych, szkolenia informatyczne, pozyskiwanie personelu informatycznego, usługi związane z bazami danych, sieciowanie przedsiębiorstw; usługi w zakresie budowy i utrzymania zapasowe centra danych. Są to w dużej części działalności zaliczane do PKD 72, a przez większość autorów do usług dla przedsiębiorstw lub biznesu (business services) (Nowosielska 1994). Węższym pojęciem od usług komputerowych są tzw. działalności software owe (software industry Coe 1997b; O Gorman i in. 1997). N. Coe (1997b), za Irish Industrial Development Authority, zalicza do nich usługi komputerowe z wyłączeniem zarządzania, utrzymania i serwisowania sprzętu. Definicja działalności software owych irlandzkiego National Software Directorate stosowana przez C. O Gormana i in. (1997) nie obejmuje usług polegających na wprowadzaniu i przetwarzaniu danych, szkoleń dotyczących standardowego oprogramowania, pisania programów i budowy systemów odbywającego się wewnątrz firmy na jej potrzeby oraz sprzedaży sprzętu i kupionego oprogramowania. W niniejszej pracy szczegółowej analizie poddano 4 Pierwszych prób wydzielenia działalności informatycznych dokonywał już P. Werner (1983, 1985), który na podstawie Klasyfikacji Gospodarki Narodowej wyróżniał przemysł automatyki, aparatury pomiarowej i środków informatyki. Do tych działalności zaliczał również produkcję systemów i oprogramowania. 19

20 Rys. 3. Typy działalności zaliczane do sektora ICT oraz usługi powiązane i wspomagające Źródło: L. Paija (2001), zmodyfikowane. Rys. 4. Sektor IT w relacji do przemysłu i usług Źródło: opracowanie własne. 20