Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych Chosen problems of the business administration in crisis situations
|
|
- Kazimiera Czajkowska
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2010 prof. dr hab. Ryszard Wróblewski Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych Chosen problems of the business administration in crisis situations Streszczenie: Sytuacje kryzysowe s zjawiskiem naturalnym, wkomponowanym w uposa enie bytowe ka dej organizacji (w tym i przedsi biorstwa). Ich przejawem jest tzw. cykl ycia przedsi biorstwa. Maj c ambiwalentne znaczenie dla funkcjonowania przedsi biorstwa, sytuacje kryzysowe prowadz do jego upadku albo stanowi szans na odnow i tym samym stanowi jeden z centralnych problemów w zarz dzaniu nim. Zasadnicz tez artyku u jest stwierdzenie, e profesjonalne zarz dzanie przedsi biorstwem polega na nawigowaniu cyklem jego ycia dzi ki zastosowaniu kombinacji reaktywnych i prospektywnych mechanizmów regulacyjnych, przeciwdzia- aj cych naturalnej tendencji do destabilizacji jego funkcji. W artykule omówiono wybrane perspektywy teoretyczne w zarz dzaniu przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych, w tym podej cie kauzalne, wskazuj c na jego potencjaln przydatno w nawigowaniu cyklem ycia przedsi biorstwa. Zak ada si bowiem, e dzi ki ustawicznemu badaniu czynników zewn trznych i wewn trznych, oddzia uj cych na funkcjonowanie przedsi biorstwa, mo liwe jest budowanie sieci przyczynowo-skutkowych (sieci kauzalnych) i na tej podstawie wprowadzanie zmian, dzi ki którym mo na utrzyma wysoki poziom jej efektywno ci. Ponadto podj to polemik w odniesieniu do do powszechnego pojmowania terminu kryzys i czasu jego trwania. Proponuje si bowiem, aby termin kryzys traktowa jedynie jako jedn z faz sytuacji kryzysowej, która ze wzgl du na takie cechy, jak bycie punktem prze omowym, zwrotnym w cyklu ycia przedsi biorstwa nie mo e trwa zbyt d ugo. Abstract: Crisis situations are a phenomenon natural, integrated into welfare remunerating every organization (in it and enterprises). A so-called cycle of the life of the enterprise is their sign. Having ambivalent meaning for functioning of the enterprise, crisis situations cause his collapse or constitute the chance of the restoration and the same constitute one of main problems in managing it. A statement is a fundamental thesis of the article, that professional the business administration consists in navigating the cycle of his life thanks to applying combinations of reactive and forward mechanisms control, combating the natural tendency for the destabilization of his function. In the article chosen theoretical prospects were discussed in the business administration in critical situations, including the causal approach, pointing at his Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85
2 50 R. Wróblewski potential usefulness in navigating the cycle of the life of the enterprise. Because he is betting, that thanks to constant examining factors outside and internal, having an influence on functioning of the enterprise, building networks cause and effect is possible (Because they propose, in order to date to treat the crisis only to one of phases of the critical situation which on account of such features, as being a crucial, turning point in the cycle of the life of the enterprise cannot to last the market long. networks) and on this base to keep implementing changes, thanks to which it is possible high of her effectiveness. Moreover polemics were taken with reference to enough universal comprehending the date crisis and of time of lasting him. Because they propose, in order to date to treat the crisis only to one of phases of the critical situation which on account of such features, as being a crucial, turning point in the cycle of the life of the enterprise cannot to last the market long. Wprowadzenie - poj cie sytuacji kryzysowej i kryzysu W rozmaitych dyscyplinach naukowych termin kryzys ma wiele znacze. Tzw. stany krytyczne dotycz bowiem przedmiotów na wszystkich poziomach organizacji wiata: przyrody nieo ywionej i o ywionej, jednostek ludzkich, spo ecze stwa, a nawet ludzkiego my lenia. Najcz ciej pod tym poj ciem rozumie si wiele ró norodnych stanów, w jakich znajduj si przedmioty, w których nast puje proces destrukcji ich funkcjonowania. Ta uwaga dotyczy równie terminologii ekonomicznej, w której poj cia kryzys i sytuacja kryzysowa s notorycznie traktowane jako terminy zamienne, co w konsekwencji prowadzi do wielu nieporozumie podczas opisu i wyja niania procesów funkcjonowania organizacji gospodarczej. Kra cowa destabilizacja funkcji organizacji (kryzys) nie mo e trwa d ugo. Wed ug bada prowadzonych w polskich przedsi biorstwach, tzw. ostra faza kryzysu (w naszej terminologii - kryzys) trwa przeci tnie oko o o miu miesi cy i jest prawie dwukrotnie krótsza w przedsi biorstwach du- ych (5 miesi cy) w stosunku do pozosta ych przedsi biorstw (oko o 10 miesi cy) [Kral, Zab ocka Kluczka 2005, s. 27]. Natomiast sytuacja kryzysowa, zwana przez tych e autorów tak e kryzysem, trwa a rednio oko o pó tora roku, a w przedsi biorstwach ma ych prawie dwa lata [tam e]. W artykule przyjmiemy, e sytuacj kryzysow nazywa b dziemy okres ycia organizacji, w którym zaczyna si i jest kontynuowany proces destabilizacji jej funkcji, prowadz cy nieuchronnie do jej upadku, ale je li zostan podj te dzia ania naprawcze, destabilizacja funkcji organizacji mo e zosta przerwana i mo liwy jest jej powrót do kolejnego stanu normalnego. Pe ny cykl rozwojowy sytuacji kryzysowej w przedsi biorstwie obejmuje trzy zasadnicze fazy: faz wzrostu nieefektywno ci, faz kryzysu (w wypadku interwencji - wprowadzenie zmiany), faz jego przezwyci ania (powrotu do normalno ci) [rys. 1]. Przezwyci enie sytuacji kryzysowej (tak e wyró nionej jej fazy - kryzysu) jest mo liwe tylko w rezultacie podj cia nadzwyczajnych dzia a, Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
3 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 51 usuwaj cych jej przyczyny. W kontek cie sytuacji kryzysowej mamy przeto do czynienia z procesem przechodzenia przedsi biorstwa od fazy wzrostu (f. wyj ciowa), oznaczonej na krzywej odcinkiem AB do fazy spadku efektywno ci (odcinek BC), a nast pnie - je li podj te dzia ania antykryzysowe (Z, Z 1 ) b d skuteczne do fazy wzrostu po kryzysie, czyli do kolejnego stanu stabilnego o nowych w asno ciach(odcinek EF). Warunkiem przywrócenia efektywno ci ekonomicznej przedsi biorstwa jest wprowadzenie udanej zmiany. Najlepiej tak zmian (Z) wprowadzi w fazie BC, zanim utraci ono p ynno finansow. Wprowadzenie zmiany (Z 1 ) w fazie kryzysu jest ryzykowne, ale mo e jeszcze uchroni przedsi biorstwo przed upad o ci. Zwykle polega ona na jego dekapitalizacji. W przeciwnym wypadku przedsi biorstwo znajdzie si na krzywej CC 1, co oznacza jego niewyp acalno (i lub nadmierne zad u enie), ko cz ce si upad o ci (punkt D). Rys. 1. Ideowy schemat sytuacji kryzysowej na tle procesu rozwojowego przedsi biorstwa (tzw. cyklu ycia) Fig. 1. Ideological outline of the critical situation relating to the developmental process of the enterprise (so-called cycle of the life) ród o: R. Wróblewski, (2009 a), Teoretyczne problemy transformacji przedsi biorstwa [w:] Zeszyty Akademii Podlaskiej nr 83, Seria: Administracja i Zarz dzanie(10), s. 16. Source: R. Wróblewski, (2009 a), Teoretyczne problemy transformacji przedsi biorstwa [w:] Zeszyty Akademii Podlaskiej nr 83, Seria: Administracja i Zarz dzanie(10), p. 16. Z podanej wy ej definicji sytuacji kryzysowej przedsi biorstwa wynika, i kryzys jest jedn z jej faz, przejawem najwy szej destabilizacji jego funkcji, prowadz c do upadku. Pojawia si ona w wyniku utraty przez przedsi biorstwo równowagi wewn trznej (zak ócenia procesów wewn trznych) lub równowagi zewn trznej (w stosunkach przedsi biorstwo otoczenie) albo jednej i drugiej. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
4 52 R. Wróblewski Tak pojmowany kryzys stanowi bezpo rednie zagro enie ywotnych interesów przedsi biorstwa, nast puj cych tak szybko i w takiej skali, i wymusza na jego w adzach natychmiastowe podj cie nadzwyczajnych dzia a, zwanych antykryzysowymi, które nacelowane s na jego przezwyci enie i powrotu do kolejnego stanu stabilnego funkcjonowania. Termin kryzys powinien by zatem pojmowany w swym pierwotnym znaczeniu, jako punkt zwrotny, moment prze omowy w przebiegu funkcjonowania dowolnego przedmiotu, czyli jako sytuacja, w której pojawia si przed nim bezpo rednia perspektywa upadku ( mierci) 1. Rodzi si przeto pytanie: Jaka jest natura sytuacji kryzysowych i jakie mechanizmy s odpowiedzialne za ich przebieg? Sytuacje kryzysowe s wyrazem zmian w otaczaj cej nas rzeczywisto ci ( wiecie); stanowi jej immanentn (nieod czn ) cech, bowiem rzeczywisto ci ( wiatem) rz dz m.in. nast puj ce prawa 2. wszystkie przedmioty s wzajemnie powi zane i oddzia uj na siebie, powoduj c dla nich skutki oceniane w kontek cie ich funkcjonowania (istnienia) jako pozytywne, negatywne lub oboj tne, wszystkie przedmioty si zu ywaj (zasada wzrostu entropii) wiat zmierza ku ruinie; oznacza ona, e realizowane procesy wewn trzne w danym przedmiocie staj si coraz mniej efektywne i w ko cu zamieraj. W powi zaniu z oddzia ywaniem otoczenia na przedmiot wyznaczaj tzw. cykl ycia przedmiotu, fenomen ycia i dzia ania ludzi porz dkuj lokalnie wiat; stanowi przeciwwag dla tendencji wiata do wzrostu jego entropii. Mo liwe jest zatem regulowanie cyklem ycia przedmiotów w celu utrzymania wysokiej jego efektywno ci dzia ania, co jednak wymaga interwencji ludzkiej. Powy sze, fundamentalne prawa przyrody powoduj w odniesieniu do ka dego przedmiotu (w tym przedsi biorstwa) - dwojakiego rodzaju zmiany: rozpad ( mier, upad o organizacji, obni enie efektywno ci jej funkcjonowania), ró nicowanie si organizacji pod wp ywem zmian adaptacyjnych do otoczenia. Ka dy z czynników zewn trznych i wewn trznych, oddzia uj c na organizacj przyjmuje jedn z trzech mo liwych warto ci: dodatni, oboj tn lub ujemn. W a nie czynniki egzogeniczne i endogeniczne stanowi przyczyny wszelkich zmian w przedsi biorstwie, w tym zmian dla niego niekorzystnych. W zderzeniu ze zdolno ciami adaptacyjnymi przedsi biorstwa do otoczenia w zmiennych jego stanach, oddzia uj ce na czynniki egzogeniczne i endogeniczne decyduj o poziomie jego równowagi funkcjonalnej w danej chwili (rys. 2). Zdolno ci przystosowawcze przedsi biorstwa do zmiennych warunków otoczenia polegaj na jego umiej tno ci dostosowania si do zmian w otoczeniu i antycypowania tych zmian. Mechanizm ten umo liwia przedsi biorstwu 1 R. Wróblewski, Pa stwo w kryzysie, AON, Warszawa 2001, s R. Wróblewski, Nauka o przedsi biorstwem. Przedmiot i metoda, Wyd. AP, Siedlce 2009, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
5 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 53 odpowiednie reagowanie na korzystne lub niekorzystne zmiany otoczenia (adaptacja) oraz kreowanie zmian wyprzedzaj cych zmiany warunków otoczenia (antycypacja) w wyniku organizacyjnego uczenia si 3. OTOCZENIE Zdolno ci adaptacyjne organizacji do zmiennych warunków otoczenia sprz enie zwrotne PRZEDSI BIORSTWO Procesy wewn trzne wzrost lub spadek efektywno ci Rys. 2. Istota procesu rozwojowego przedsi biorstwa Fig. 2. Being of the developmental process of the enterprise ród o: opracowanie w asne. Source: own study. Ka da przedsi biorstwo - ju od swego zarania - napotyka na ca y splot czynników, które w okre lonym momencie mog powodowa proces destabilizacji jego funkcji. Eskalacja dysfunkcji przedsi biorstwa zwykle prowadzi do zaburze finansowania jego dzia alno ci i w rezultacie niewyp acalno ci zobowi za, co oznacza pocz tek fazy kryzysu. Dlatego te bie- ca diagnostyka wyników przedsi biorstwa, w szczególno ci finansowych, ma kapitalne znaczenie w zapobieganiu i wczesnym wykrywaniu procesu kryzysowego. Instrumentami tej diagnostyki s zwykle: monitoring sytuacji rynkowej i badania rynkowe, analizy statystyczne, audyt wyników finansowych, badania marketingowe itp. Do g ównych obiektywnych przyczyn destabilizacji funkcjonowania przedsi biorstwa mo na zaliczy nast puj ce zmiany zewn trzne i wewn trzne: rynkowe zmieniaj ce si preferencje klientów, rozwój konkurencji, integracja europejska, globalizacja, demograficzne zmiana struktury wiekowej i liczby zatrudnionych, osi ganie przez pracowników wieku emerytalnego, niewystarczaj cy poziom edukacji dost pnej si y roboczej, zatrudnianie pracowników innych narodowo ci, technologiczne automatyzacja procedur, komputeryzacja, nowe technologie komunikacyjne i ekologiczne, 3 K. Puszko-Machowczyk, Elastyczno w zarz dzaniu, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 11(694), ORGMASZ, Warszawa 2007, s. 6. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
6 54 R. Wróblewski spo eczno-polityczne zmieniaj ce si preferencje pracowników, zmiany polityczne, wojny, walka z terroryzmem, zwi zane z zasobami ludzkimi os abienie potencja u kadrowego, konflikty mi dzy pracownikami, brak satysfakcji z pracy, wysoka fluktuacja i absencja, zwi zane z relacjami w organizacji konflikty mi dzy kierownictwem a pracownikami, mened erami a w a cicielami, zdarzenia nadzwyczajne rozmaite zdarzenia losowe: powodzie, po ary, katastrofy budowlane, wichury, itp. Obok przyczyn obiektywnych istniej tak e czynniki subiektywne, zwi zane z b dami w zarz dzaniu ogólnym, tym w i antykryzysowym. Kierownictwa przedsi biorstw wobec objawów sytuacji kryzysowej stosuj z rozmaitym powodzeniem - okre lone strategie (tab. 1). Tabela 1. Strategie reakcji przedsi biorstwa na sytuacje kryzysowe Tabela 1. Strategie of the reaction of the enterprise to critical situations STRATEGIE PRZEDSI BIORSTWA Niezauwa anie Bagatelizowanie Rozwi zywanie problemów w sytuacji kryzysowej Ci g e zapobieganie sytuacjom kryzysowym ZA O ENIA I WA NIEJSZE PRZEDSI WZI CIA ZARZ DZANIA Za o enie: Nic wa nego si nie dzieje Decyzja: Nie ma potrzeby wprowadzania zmian Za o enie: Co si dzieje, ale to nic wa nego. Obserwowane odst pstwa od planów s rzecz naturaln i nie ma powodu do wprowadzania istotnych zmian. Decyzja: Wystarcz bie ce korekty i nadzór nad codzienn ich realizacj Za o enie: Przedsi biorstwo znajduje si w sytuacji kryzysowej Decyzja: Konieczna jest reakcja na sygna y o sytuacji kryzysowej: rozpoznanie czynników (ludzkich i rzeczowych) poszukiwanie s abo ci identyfikacja mo liwych sposobów dzia ania ocena sposobów dzia ania dzia ania antykryzysowe - rozwi zywanie problemów Za o enie: Sytuacje kryzysowe s naturaln tendencj w rozwoju przedsi biorstwa Decyzja: Zarz dzanie przedsi biorstwem musi zawiera elementy ci g ego zapobiegania sytuacjom kryzysowym: zapobieganie sytuacjom kryzysowym - zarz dzanie ci g o ci przedsi biorstwa wykrywanie sygna ów s abych i silnych o zagro eniach przygotowanie dzia a antykryzysowych powstrzymywanie procesu destrukcji, ograniczanie szkód wprowadzenie zmiany, odwracaj cej proces kryzysowy organizacyjne uczenie si ród o: opracowanie w asne. Source: own Study. Proces zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
7 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 55 Zarz dzanie przedsi biorstwem w sytuacji kryzysowej obejmuje ca okszta t przedsi wzi o charakterze diagnostycznym, planistycznym oraz wprowadzanie zmian, ugruntowanych poznawczo i sprawdzonych w praktyce, ukierunkowanych na optymalizacj mechanizmów regulacyjnych, przywracaj cych równowag wewn trzn lub zewn trzn, albo jedn i drug. Do zasadniczych przedsi wzi zarz dzania w tych warunkach nale : zaprojektowanie system wczesnego rozpoznania sytuacji kryzysowej, ocen zewn trznych i wewn trznych czynników okre laj cych bie c kondycj, potencja rozwojowy firmy oraz szanse i zagro- enia, identyfikacja przyczyn sytuacji kryzysowej, pomiar nat enia objawów sytuacji kryzysowej, ocen zagro enia finansowego, analiz przebiegu sytuacji kryzysowej, okre lenie strategii zarz dzania sytuacj kryzysow, okre lenie zada Public Relations w sytuacji kryzysowej, okre lenie metod wyj cia z sytuacji kryzysowej, stosowanie dzia a antykryzysowych o charakterze dora nym i strategicznym, wprowadzenie dzia a rozwojowych po kryzysie. W procesie zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacji kryzysowej mo na wyró ni pi faz (rys. 3). Wykrywanie sygna ów kryzysu Przygotowanie/ zapobieganie Powstrzymywanie/ ograniczanie szkód Normalizacja Uczenie si Rys. 3. Pi faz zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacji kryzysowej Fig. 3. Five phases of the business administration in the critical situation ród o: Zelek A., Model zarz dzania kryzysem w organizacji, ttp://mikro.univ.szczecin,pl/bp/pdf/6/4.pdf, s. 50. Source: Zelek A., Model zarz dzania kryzysem w organizacji, ttp://mikro.univ.szczecin,pl/bp/pdf/6/4.pdf, p. 50. Ka de przedsi biorstwo musi pozyskiwa informacje o otoczeniu, poddawa analizie i wyci ga w a ciwe wnioski, podejmowa decyzje i przekszta ca je w praktyczne dzia ania, s u ce urzeczywistnianiu jego celów. Procesowi temu towarzyszy walka informacyjna. Oznacza ona wszelkie dzia ania informacyjne, a tak e stosowanie dezinformacji, maj ce na celu uzyskanie przewagi informacyjnej przez wp ywanie na informacje, procesy informacyjne, systemy informatyczne oraz sieci komunikacyjne konkurencji, ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
8 56 R. Wróblewski przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony w asnym zasobom informacyjnym 4. Pojawiaj si przeto okre lone potrzeby informacyjne organizacji, rozumiane jako rzeczywista lub u wiadomiona przez decydenta luka w posiadanych zasobach informacyjnych, wskazuj ca na brak konkretnych informacji co do ich rodzaju lub cech jako ciowych i ilo ciowych, niezb dnych do podj cia decyzji zgodnie z przyj tymi za o eniami rozwi zania problemu decyzyjnego. Struktur potrzeb informacyjnych organizacji tworz dwie grupy informacji: informacje opisuj ce stan przedmiotu decyzji w kategoriach przesz o ci i tera niejszo ci, informacje dotycz ce przysz o ci przedmiotu decyzji. S to informacje o charakterze analityczno-syntetycznym, opisuj ce procesy funkcjonowania przedmiotu decyzji w kategoriach przyczyny i skutku, umo liwiaj ce rozwi zywanie problemów o charakterze deterministycznym, probabilistycznym i indeterministycznym. Zasadnicze potrzeby informacyjne kierownictwa przedsi biorstwa wi si z analiz : strategii firmy, ryzyka zwi zanego z przyj tymi celami, skuteczno ci systemu kontroli wewn trznej. Ponadto kierownictwo przedsi biorstwa powinno d y do posiadania w miar pe nej i niezale nej (eksperckiej) oceny zagro e. System obserwacji otoczenia przedsi biorstwa mo e obejmowa takie elementy jak: wybór znacz cych dla organizacji obszarów dzia ania i wska ników z jej otoczenia, istotnych w perspektywie realizowanej strategii, ustalenie róde najwa niejszych informacji zewn trznych, do których mo na zaliczy : o dane GUS, portale informacyjne, publikowane raporty finansowe), o dokumentacja firmy, o zewn trzne organy nadzorcze, o audyt zewn trzny, o audyt wewn trzny, o obserwacja procesu zarz dzania ryzykiem. ustalenie metod pozyskiwania danych, ustalenie zasad pozyskiwania danych, wdro enie, eksploatacja i rozwój systemu 5. 4 ebrowski A., (2001), Walka informacyjna u progu XXI wieku [w:] System informacji strategicznej. Wywiad gospodarczy a konkurencyjno przedsi biorstwa, praca zbiorowa pod red. R. Borowieckiego i M. Romanowskiej, Difin, Warszawa, s Pud o F., (2004),System ostrzegania o zmianach w otoczeniu przedsi biorstwa, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 6(653), ORGMASZ, Warszawa, s. 48. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
9 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 57 Zasadnicze znaczenie w systemie obserwacji otoczenia organizacji maj kluczowe elementy wiedzy, wyznaczaj ce specyficzny dla niej obszar zainteresowania (rys. 4). Szczególnie przydatnym narz dziem w tym zarz dzaniu jest program antykryzysowy, który powinien zawiera : diagnoz przyczyn mo liwych sytuacji kryzysowych, system dzia a w zakresie prewencji i eskalacji, system dzia a antykryzysowych o charakterze dora nym i strategicznym oraz katalog dzia a po zako czeniu. Rys. 4. Elementy wiedzy wyznaczaj ce obszar zainteresowania firmy Fig. 4. Elements of the knowledge appointing the area of interest of the company ród o: M. Kwieci ski, Wywiad gospodarczy a wzrost konkurencyjno ci przedsi biorstw, [w:] R. Borowiecki, M. Romanowska (red.) System informacji strategicznej. Wywiad gospodarczy a konkurencyjno przedsi biorstwa. Difin, Warszawa 2001, s Source: M.Kwieci ski, Wywiad gospodarczy a wzrost konkurencyjno ci przedsi biorstw, [w:] R. Borowiecki, M. Romanowska (red.) System informacji strategicznej. Wywiad gospodarczy a konkurencyjno przedsi biorstwa. Difin, Warsaw 2001, p W wielu przedsi biorstwach program antykryzysowy jest tworzony dopiero w momencie wchodzenia ich w faz kryzysu, a wi c zbyt pó no, co oznacza wi cej trudno ci przy powrocie do kolejnego stanu normalnego. Do zasadniczych b dów w zarz dzaniu w sytuacjach kryzysowych w przedsi biorstwach najcz ciej zalicza si : b dn diagnoz czynników zewn trznych i wewn trznych funkcjonowania przedsi biorstwa, b dn identyfikacj przyczyn kryzysu, lekcewa enie objawów kryzysu, brak informacji wewn trz i na zewn trz firmy, b dne okre lenie metod dzia a antykryzysowych. W diagnostyce przedsi biorstwa wykorzystuje si wiele metod analitycznych, takich jak: ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
10 58 R. Wróblewski analiz strategiczn : analiz otoczenia PEST, kompleksow analiz SWOT, analiz luki strategicznej, analiz portfelow, analiz pozycji strategicznej przedsi biorstwa i inne, identyfikatory os abienia kondycji maj tkowo-finansowej przedsi biorstwa: metody klasycznej analizy finansowej, modele wielokryterialne i dyskryminacyjne w diagnostyce zagro enia bankructwem, analiz techniczno-ekonomiczn sytuacji przedsi biorstwa. Niektóre perspektywy teoretyczne w zarz dzaniu przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych Zasadniczym wsparciem teoretycznym dla praktyki zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacji kryzysowej s okre lone perspektywy teoretyczne (tzw. teorie). Poniewa interesuje nas w szczególno ci zagadnienia nawigowania cyklem ycia przedsi biorstwa, przedstawimy tu koncepcj analizy przyczynowej i koncepcj ci g o ci dzia ania przedsi biorstwa (Business Continuity Management - BCM). Analiza przyczynowa - wed ug Encyklopedii zarz dzania - ustala odpowiednio wyizolowane czynniki (elementy), które uprzednio poci gn y za sob okre lone odchylenia oraz stopie intensywno ci ich oddzia ywania w okre lonym czasie i miejscu. Metod t mo na stosowa tylko w tym przypadku, gdy mi dzy czynnikami a badan wielko ci istnieje zwi zek przyczynowo-skutkowy. Okre lenie czynników, które oddzia uj na kszta towanie okre lonych wska ników ekonomicznych, nast puje w drodze rozumowania logicznego, opartego na obserwacji rzeczywistego przebiegu procesów gospodarczych oraz znajomo ci ich interpretacji ekonomicznej [ Analiza przyczynowa opiera si na do wiadczeniu praktyki przemys owej i u atwia zrozumienie relacji zachodz cych pomi dzy przyczynami i skutkiem. Musz by spe nione trzy warunki: musi istnie korelacja mi dzy hipotetyczn przyczyn zjawiska i wywo anym przez ni skutkiem, przyczyna musi poprzedza pojawienie si efektu, musi zosta zidentyfikowany mechanizm cz cy przyczyn i skutek 6. Dotykamy tutaj teorii przyczynowo ci. Kauzalizm w filozofii oznacza pogl d, zgodnie z którym wszystkie zjawiska i zdarzenia mo na wyja ni przez podanie ich przyczynowych zwi zków i wspó zale no ci. Wed ug M. Waszczyka i E. Szczerbickiego 7 wyja nianie kauzalne (przyczynowe) odwo uje si do takich praw, które w ogól takich samych warunkach wywo uj takie same skutki. W naukach o zarz dzaniu na poziomie ontologicznym przyjmujemy stanowisko realistyczne, zak adaj ce, i jednym z celów nauki jest wyja nianie 6 D.N. Card, (2004), Understanding causal systems, s M. Waszczyk, E. Szczerbicki, Metodologiczne aspekty opisowego modelowania w naukach ekonomicznych; Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
11 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 59 tego, co rzeczywi cie istnieje w organizacji, jako przedmiocie badania 8. Realistyczne stanowisko w filozofii zak ada generatywn koncepcj przyczynowo ci, wedle której zwi zek przyczynowy nie jest zawart w umy le ide, ale w a ciwo ci realnego i poznawalnego wiata: je li mówimy, e X powoduje Y, znaczy to, e za spraw takiego lub innego mechanizmu X przyczynia si do powstania Y 9. Sieci kauzaln nazywamy uk ad istotnych czynników, które wywo uj odpowiedni reakcj (zmian ) w dzia aj cym systemie. Obejmuje ona trzy czynniki: a) wywo uj cy okre lone zjawisko, b) po rednicz cy mi dzy przyczyn i skutkiem, c) mog cy zmieni bieg procesu zmiany 10. Przyk adem sieci kauzalnej jest po ar fabryki (rys. 4), który - jak wykaza y badania - by skutkiem trzech czynników: w instalacji elektrycznej dosz o do zwarcia (a,) w pobli u znajdowa o si du a materia ów atwopalnych (b), dozorca spa w czasie pe nienia obowi zków (c). dozorca zwarcie w instalacji elektrycznej fabryka sk ad materia ów atwopalnych po ar fabryki Rys. 5. Przyk ad sieci kauzalnej Fig. 5. Example of the casual network ród o: opracowanie w asne na podstawie H.R. Wulf, S.A. Pedersen, S. Rosenberg, (1993), Filozofia medycyny, PWN, Warszawa 1993, s. 90. Source: own study on the base H.R. Wulf, S.A. Pedersen, S. Rosenberg, (1993), Filozofia medycyny, PWN, Warszawa 1993, p. 90. W wyniku zwarcia w instalacji elektrycznej pojawi y si iskry, które trafiaj c na atwopalny materia spowodowa y ognisko po aru. Gdyby nie by o tego materia u, nie by oby te po aru. Zapobiec po arowi móg by tak e dozorca, gdyby czuwa. Jego interwencja by aby w stanie przerwa proces po arowy. 8 R. Wróblewski, Nauka o przedsi biorstwie. Przedmiot i metoda, Wyd. AP, Siedlce 2009, s H.R. Wulf, S.A. Pedersen, S. Rosenberg, (1993), Filozofia medycyny, PWN, Warszawa 1993, s Tam e, s. 92. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
12 60 R. Wróblewski Tego typu sieci kauzalne maj kapitalne znaczenie we wszystkich systemach bezpiecze stwa (zw aszcza technicznego), stanowi tak e podstaw budowania systemów reagowania kryzysowego w pa stwie. Pojawia si przeto pytanie, czy sieci kauzalne mog by przydatne w zarz dzaniu przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych? Odpowied na powy sze pytanie jest pozytywna. Mamy bowiem do czynienia ze sterowaniem procesów destabilizacyjnych, dzi ki zrywaniu powi za pomi dzy czynnikami (a) i (b), oraz prowadzenia dzia a interwencyjnych (czynnik c). Analiza przyczynowa - wed ug Encyklopedia zarz dzania - ustala odpowiednio wyizolowane czynniki (elementy), które uprzednio poci gn y za sob okre lone odchylenia oraz stopie intensywno ci ich oddzia ywania w okre lonym czasie i miejscu. Metod t mo na stosowa tylko w tym przypadku, gdy mi dzy czynnikami a badan wielko ci istnieje zwi zek przyczynowo-skutkowy. Okre lenie czynników, które oddzia uj na kszta towanie okre lonych wska ników ekonomicznych, nast puje w drodze rozumowania logicznego, opartego na obserwacji rzeczywistego przebiegu procesów gospodarczych oraz znajomo ci ich interpretacji ekonomicznej [ W rozwoju sytuacji kryzysowej przedsi biorstwa wyró ni mo na trzy etapy (rys. 6). Przyczyny pierwotne - ród a kryzysu Dynamika procesu kryzysowego sprz enie zwrotne Skutki procesu kryzysowego Rys. 6. Analiza przyczynowa sytuacji kryzysowej Fig. 6. Causal analysis of the critical situation ród o: opracowanie w asne. Source: own study. W pierwszym etapie analizy przyczynowej dokonuje si diagnozy g ównych przyczyn wywo uj cych proces zmian kryzysowych i okre la ich charakter. Na tej podstawie mo na przewidywa charakter zmian w organizacji, prowadz cych do kryzysu (finansowego, technologicznego, zasobów ludzkich, marketingowego, organizacyjnego, itp.). Jest spraw oczywist, e sytuacja kryzysowa cz sto jest wywo ywana nie przez pojedyncz przyczyn, ale ich splot (sie ). Ponadto czynniki te s wzajemnie powi zane i tworz tzw. reakcj a cuchow 11. Drugi etap analizy dotyczy prognozowania przebiegu procesu kryzysowego oraz reakcji organizacji - jako systemu - na niekorzystny wp yw czynników kryzysogennych. W tym etapie zazwyczaj wprowadza si rozwi - 11 Zelek A., Model zarz dzania kryzysem w organizacji; s. 49. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
13 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 61 zania organizacyjne, u atwiaj ce wychodzenie z kryzysu oraz szczegó owe dora ne i strategiczne dzia ania antykryzysowe. Wed ug bada prowadzonych w polskich przedsi biorstwach, które przetrwa y kryzys lub zbankrutowa y, spo ród dora nych dzia a antykryzysowych wybierano nast puj ce: redukcja zatrudnienia w sferze administracji redukcja zatrudnienia w sferze bezpo rednio produkcyjnej, redukcja zapasów wyrobów gotowych, pozbywanie si maj tku niepracuj cego, utrzymywanie sta ych wi zi komunikacyjnych z najwa niejszymi klientami, wymiana kadry zarz dzaj cej, redukcja zapasów surowcowych i materia owych, presja na zwi kszenie dop ywów ze sprzeda y, ograniczenie nak adów inwestycyjnych, zmniejszenie ilo ci odpadów i ich lepsze zagospodarowywanie, utrzymywanie sta ego kontaktu z mediami w celu poprawy wizerunku organizacji, ograniczenie nieobligatoryjnych wiadcze socjalnych, zmniejszenie wydatków na promocj, zaci gni cie krótkoterminowych po yczek 12. W grupie strategicznych dzia a antykryzysowych wybierano nast puj ce przedsi wzi cia: zmiana struktury asortymentowej, aktywizacja dzia a marketingowych, doskonalenie jako ci wyrobów, poszukiwanie nowych segmentów rynku, budowa zaufania klienta, wdra anie nowoczesnych metod i technik zarz dzania i wspomagania zarz dzania, zmiana polityki inwestycyjnej, budowa nowego wizerunku organizacji, budowa nowych systemów motywacyjnych, d enie do sta ego podnoszenia kwalifikacji reformowanie strategii, zorientowanie rynkowe struktury organizacyjnej, stymulowanie dzia a innowacyjnych, wymiana parku maszynowego, kreowanie przywództwa i przywódców, tworzenie nowej kultury organizacyjnej, zmiana polityki finansowej, zakup nowoczesnych technologii stymulowanie pracy zespo owej, redefinicja zakresu zada, odpowiedzialno ci i uprawnie, 12 Kral Z., Zab ocka-kluczka A., (2005), Przezwyci anie kryzysów w polskich przedsi biorstwach, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 2(661), ORGMASZ, Warszawa, s. 24. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
14 62 R. Wróblewski doskonalenie systemów informacyjnych 13. Zdaniem powy szych autorów, przedsi biorstwa, którym uda o si unikn bankructwa, stosowa y strategie zarz dzania oparte na czynnikach mi kkich (wizerunek firmy, kultura organizacyjna, przywództwo, inwestowanie w kapita intelektualny). Trzeci etap analizy przyczynowej sytuacji kryzysowej obejmuje opis i ocen jej skutków oraz opracowanie wniosków. Sytuacja kryzysowa, a zw aszcza kryzys, jako decyduj ca jej faza, ko cz si albo przetrwaniem i otwarciem si przedsi biorstwa na perspektyw rozwoju lub upadkiem. W pierwszym wypadku charakterystyczn cech przedsi biorstw jest zwykle fenomen organizacyjnego uczenia si i dostrzegania korzy ci, b d cych pozytywnym skutkiem sytuacji kryzysowej. Innym przyk adem zastosowania metody analizy systemowej w zarz dzaniu przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych jest system kauzalny przedstawiony na rys. 7. OBSERWACJE Przyczyna Problem Symptom DZIA ANIA Prewencja Korekta U mierzenie Poprawa Kontrola Zarz dzanie antykryzysowe CELE Rys. 7. Elementy systemu kauzalnego Fig. 7. Elements of the casual system ród o: D.N. Card, (2004),Understanding Causal systems, s. 2. Source: D.N. Card, (2004),Understanding Causal systems, p. 2. Pokazany na rys. 7 system kauzalny zawiera trzy klasy elementów: cele dotycz takich przedsi wzi podejmowanych przez kierownictwo przedsi biorstwa jak: poprawa, kontrola i zarz dzanie antykryzysowe, obserwacje identyfikacja przyczyn, problemów i symptomów procesu kryzysowego. Przedmiotem obserwacji s zdarzenia, któ- 13 Tam e, s. 25. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
15 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 63 re mog by wykryte i obejmuj przyczyny, wynikaj c z nich problemy zarz dzania oraz symptomy, zewn trzne przejawy sytuacji kryzysowej, dzia ania obejmuj takie przedsi wzi cia jak: prewencja, korekta planów i agodzenie skutków sytuacji kryzysowej. Oznacza ono odej cie od planów lub celów dot d realizowanych. Cele dzia a antykryzysowych sprowadzaj si istocie rzeczy w istocie rzeczy do prewencji, kontroli i u mierzania symptomów. Szczególne znaczenie ma kontrola procesów (steruj ca), realizowana w ramach zarz dzania operacyjnego i kontrola strategiczna. Kontrola procesów jest realizowana w czasie rzeczywistym i polega na wykryciu zagro e, które mog doprowadzi do odchyle wyników w stosunku do zaplanowanych norm. Natomiast kontrola strategiczna nie powinna by traktowana jako kontrola ex-post, ale jako proces towarzysz cy zarz dzaniu strategicznemu i obejmowa : kontrol za o e (strategiczny nadzór), kontrol procesu formu owania strategii oraz strategiczn kontrol realizacji za o onych celów. Potrzeba ci g o ci dzia ania przedsi biorstwa jest naturaln konsekwencj jego podstawowego celu przetrwania i rozwoju. Zaspokojenie tej potrzeby wymaga ci g o ci zarz dzania nim - urzeczywistniania koncepcji Business Continuity Management (ang. BCM), czyli holistycznego procesu zarz dzania, który ma na celu okre lenie potencjalnego wp ywu zak óce na organizacj i stworzenie warunków budowania odporno ci na nie oraz zdolno ci skutecznej rekcji w zakresie ochrony kluczowych interesów w a- cicieli, reputacji i marki organizacji,a tak e warto ci osi gni tych w jej dotychczasowej dzia alno ci(definicja The Business Continuity Institute) 14. W literaturze przedmiotu spotyka si nieco inn nazw tej koncepcji zarz dzania: Business Crisis and Continuity Management BCCM, traktowane jako praktyk zarz dzania przedsi biorstwem, która zapewnia wytyczne dla decyzji i dzia a w zakresie zapobiegania, przygotowania, reagowania na zaistnia sytuacj i przywrócenia stanu funkcjonowania przedsi biorstwa, zgodnego z jego celami strategicznymi 15. W koncepcji BCCM proponuje si ramowe funkcje zarz dzania (tab. 1) oraz przypisuje si im stosowne znaczenie. I tak: Zarz dzanie przedsi biorstwem - oznacza systemowe rozumienie biznesu i zarz dzanie dzia aniami w ramach przedsi biorstwa w aspekcie kultury, wierze, misji, celów, i struktury organizacyjnej. 14 Zawi a-nied wiecki J., (2006), Ci g o dzia ania a teoria zarz dzania [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 4(675), ORGMASZ, Warszawa, s Shaw G.L., Business Crisis and Continuity Management; s. 3. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
16 64 R. Wróblewski Tabela 1. Ramowe funkcje zarz dzania w perspektywie Business Crisis and Continuity Management BCCM Table 1. Frame functions of managing in the perspective Crisis Business and Continuity Management - BCCM 5. ZARZ DZANIE RYZYKIEM Decyzja oparta na ryzyku Ocena ryzyka analiza obszaru biznesu Ryzyko komunikacji 6. Planowanie 1. ZARZ DZANIE PRZEDSI BIORSTWEM 2. Zarz dzanie kryzysowe 3. Kryzys komunikacji 4. ZARZ DZANIE WIEDZ Monitoring rodowiska Organizacyjne uczenie si 7. Program implementacji 9. Trening/ wiczenia 8. System monitoringu 10. Zarz dzanie zdarzeniami 11. Odpowiedzi na zdarzenia 12. CI G O DZIA ANIA Uzdrowienie biznesu Wznowienie dzia alno ci 13. Przywracanie i przej cie do normalno ci Przed kryzysem W kryzysie Po kryzysie Czas ród o: Shaw G.L., Business Crisis and Continuity Management, s. 11. Source: Shaw G.L., Business Crisis and Continuity Management, p. 11. Zarz dzanie kryzysowe - oznacza koordynacj dzia a na wypadek kryzysu i ich kontrol zgodnie ze strategicznymi celami przedsi biorstwa. S one na ogó zwi zane z jego reakcj na negatywne wp ywy otoczenia i pro- Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
17 Wybrane problemy zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych 65 cesów wewn trznych, odzyskania zdolno ci do prowadzenia operacji w trakcie i po wypadku kryzysu. Obejmuje ono agodzenie czynników negatywnych wp ywaj cych na funkcjonowanie przedsi biorstwa oraz odtworzenie jego zdolno ci do normalnej dzia alno ci. Kryzys komunikacji oznacza wszystkie rodki komunikacji, zarówno wewn trznej, jak i na zewn trz przedsi biorstwa, zaprojektowane i realizowane w celu wsparcia funkcji zarz dzania kryzysowego. Zarz dzanie wiedz oznacza pozyskiwanie, przechowywanie, reprezentacja, przetwarzanie, transfer i wykorzystanie informacji wspomagaj cych Zarz dzanie przedsi biorstwem. Zarz dzanie ryzykiem oznacz ocena ryzyka, analizy biznesowe, gospodarcze, analizy wp ywu ze sprzeda y, podejmowanie decyzji opartych na ocenie ryzyka. Planowanie oznacza opracowywanie - w oparciu o wyniki zarz dzania ryzykiem oraz w ogólnym kontek cie zarz dzania przedsi biorstwem - planów, zasad i procedur zarz dzania w celu rozwi zania wynik ych problemów i/lub skutków dzia alno ci dotychczasowej dzia alno ci. Realizacja programu oznacza wdro enie i zarz dzanie specjalnymi programami, takimi jak: bezpiecze stwo fizyczne, bezpiecze stwo w Internecie, ochrona rodowiska, ochrona zdrowia pracowników i bezpiecze stwa, itp., które wspieraj Business Crisis Continuity Management (BCCM) i programy, realizowane w ramach Zarz dzania przedsi biorstwem. System monitoringu oznacza pomiar i ocena wyników programu w kontek cie strategii przedsi biorstwa. Trening / wiczenia oznacza programy rozwoju i utrzymania indywidualnych i grupowych zdolno ci organizacyjnych. Zarz dzanie zdarzeniami oznacza zarz dzanie w odniesieniu do operacji, logistyki, planowania, finansów i administracji, bezpiecze stwa i przep ywu informacji, b d ce praktyczn odpowiedzi na konsekwencje / skutki wyst pienia kryzysu. Odpowiedzi na zdarzenia oznacza taktyczne reakcje na konsekwencje / skutki wyst pienia kryzysu w celu ochrony personelu i mienia, dotycz ce ustabilizowania rentowno ci dzia alno ci gospodarczej. Ci g o dzia ania oznacza konkretne plany i dzia ania, które umo liwiaj przedsi biorstwu reagowanie na wypadek kryzysu w taki sposób, e wznowione zostaj funkcje biznesowe, podfunkcje i procesy maj ce priorytetowe znaczenie dla rentowno ci przedsi biorstwa. Przywracanie i przej cie do normalno ci oznacza plany i dzia ania podejmowane w celu przywrócenia stanu normalnego funkcjonowania przedsi biorstwa 16. Nale y podkre li, e zarz dzanie ryzykiem jest fundamentem kompleksowego programu BCCM, a podejmowanie w oparciu o nie decyzje, maj wp yw na wszystkie funkcje zawarte w ramowym uk adzie przedstawionym w tab G.L. Shaw, Business Crisis and Continuity Management; s ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
18 66 R. Wróblewski Konkluzje ogólne Problematyka zarz dzania przedsi biorstwem w sytuacjach kryzysowych nale y do kluczowych zagadnie teorii i praktyki ekonomicznej i jako taka wymaga dalszych bada. Omawiane w artykule podej cie do tego zarz dzania, oparte na koncepcji nawigowania cyklem ycia przedsi biorstwa, mo e by oprócz innych podej - z powodzeniem stosowane w praktyce zarz dzania nim. Bibliografia Card D.N., (2004), Understanding Causal systems, Dec R., Rola systemu wczesnego ostrzegania w realizacji strategii, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 10(681), ORGMASZ, Warszawa Kral Z., Zab ocka-kluczka A., (2005), Przezwyci anie kryzysów w polskich przedsi biorstwach, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 2(661), ORGMASZ, Warszawa. Pud o F., System ostrzegania o zmianach w otoczeniu przedsi biorstwa, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 6(653), ORGMASZ, Warszawa Puszko-Machowczyk K., Elastyczno w zarz dzaniu, [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 11(694), ORGMASZ, Warszawa Shaw G.L., Business Crisis and Continuity Management; Waszczyk M., Szczerbicki E., Metodologiczne aspekty opisowego modelowania w naukach ekonomicznych; Wróblewski R., Pa stwo w kryzysie, AON, Warszawa Wróblewski R., Kryzysy czyli wiat skazany na wspó prac, [w:] Wspó czesne operacje reagowania kryzysowego - wymóg regionalnego bezpiecze stwa czy operacje przysz o ci? Materia y z konferencji naukowej, Wyd. AON, Warszawa Wróblewski R., Teoretyczne problemy transformacji przedsi biorstwa [w:] Zeszyty Akademii Podlaskiej nr 83, Seria: Administracja i Zarz dzanie (10)2009a. Wróblewski R., Nauka o przedsi biorstwem. Przedmiot i metoda, Wyd. AP, Siedlce 2009b. Wulf H.R., Pedersen S.A., Rosenberg S., Filozofia medycyny, PWN, Warszawa Zawi a-nied wiecki J., Ci g o dzia ania a teoria zarz dzania [w:] Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa nr 4(675), ORGMASZ, Warszawa Zelek A., Model zarz dzania kryzysem w organizacji; ebrowski A., Walka informacyjna u progu XXI wieku [w:] System informacji strategicznej. Wywiad gospodarczy a konkurencyjno przedsi biorstwa, praca zbiorowa pod red. R. Borowieckiego i M. Romanowskiej, Difin, Warszawa Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska
Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu
Bardziej szczegółowoREGULAMIN KONTROLI ZARZĄDCZEJ W MIEJSKO-GMINNYM OŚRODKU POMOCY SPOŁECZNEJ W TOLKMICKU. Postanowienia ogólne
Załącznik Nr 1 do Zarządzenie Nr4/2011 Kierownika Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tolkmicku z dnia 20 maja 2011r. REGULAMIN KONTROLI ZARZĄDCZEJ W MIEJSKO-GMINNYM OŚRODKU POMOCY SPOŁECZNEJ
Bardziej szczegółowoKontrakt Terytorialny
Kontrakt Terytorialny Monika Piotrowska Departament Koordynacji i WdraŜania Programów Regionalnych Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Warszawa, 26 pażdziernika 2012 r. HISTORIA Kontrakty wojewódzkie 2001
Bardziej szczegółowoHarmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem
Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Zarządzanie czasem TOMASZ ŁUKASZEWSKI INSTYTUT INFORMATYKI W ZARZĄDZANIU Zarządzanie czasem w projekcie /49 Czas w zarządzaniu projektami 1. Pojęcie zarządzania
Bardziej szczegółowoWybrane problemy zarządzania przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych Chosen problems of the business administration in crisis situations
Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 87 Seria: Administracja i Zarządzanie 2010 prof. dr hab. Ryszard Wróblewski Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wybrane
Bardziej szczegółowoProcedura prowadzenia ewaluacji realizacji polityk i programów publicznych
1 Procedura prowadzenia ewaluacji realizacji polityk i programów publicznych Opracowanie w ramach projektu Potencjał Działanie Rozwój: nowy wymiar współpracy Miasta Płocka i płockich organizacji pozarządowych.
Bardziej szczegółowoProblemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG
2009 Problemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG Jakub Moskal Warszawa, 30 czerwca 2009 r. Kontrola realizacji wska ników produktu Wska niki produktu musz zosta
Bardziej szczegółowoLista standardów w układzie modułowym
Załącznik nr 1. Lista standardów w układzie modułowym Lista standardów w układzie modułowym Standardy są pogrupowane w sześć tematycznych modułów: 1. Identyfikacja i Analiza Potrzeb Szkoleniowych (IATN).
Bardziej szczegółowoPROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO. w Urzędzie Gminy Mściwojów
I. Postanowienia ogólne 1.Cel PROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO w Urzędzie Gminy Mściwojów Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu: Załącznik A Zarządzenia oceny ryzyka zawodowego monitorowanie
Bardziej szczegółowoProcesy rozwiązywania problemów. Diagnozowanie problemu: metody graficzne (1).
45 min Inwentyka Procesy innowacyjne dr hab. inż. M. Sikorski 1 Procesy rozwiązywania problemów. Diagnozowanie problemu: metody graficzne (1). Data wykładu:............. Razem slajdów: 14 Inwentyka procesy
Bardziej szczegółowo1. Proszę krótko scharakteryzować firmę którą założyła Pani/Pana podgrupa, w zakresie: a) nazwa, status prawny, siedziba, zasady zarządzania (5 pkt.
1. Proszę krótko scharakteryzować firmę którą założyła Pani/Pana podgrupa, w zakresie: a) nazwa, status prawny, siedziba, zasady zarządzania (5 pkt.) b) produkt i najważniejsze parametry oraz metodyki
Bardziej szczegółowoNadzór nad systemami zarządzania w transporcie kolejowym
Nadzór nad systemami zarządzania w transporcie kolejowym W ciągu ostatnich lat Prezes Urzędu Transportu Kolejowego zintensyfikował działania nadzorcze w zakresie bezpieczeństwa ruchu kolejowego w Polsce,
Bardziej szczegółowoLokalne kryteria wyboru operacji polegającej na rozwoju działalności gospodarczej
polegającej na rozwoju działalności gospodarczej Lp. 1. 2. 3. 4. Nazwa kryterium Liczba miejsc pracy utworzonych w ramach operacji i planowanych do utrzymania przez okres nie krótszy niż 3 lata w przeliczeniu
Bardziej szczegółowoTrwałość projektu co zrobić, żeby nie stracić dotacji?
Trwałość projektu co zrobić, żeby nie stracić dotacji? 2 Osiągnięcie i utrzymanie wskaźników Wygenerowany przychód Zakaz podwójnego finansowania Trwałość projektu Kontrola po zakończeniu realizacji projektu
Bardziej szczegółowoStrategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania).
Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). W momencie gdy jesteś studentem lub świeżym absolwentem to znajdujesz się w dobrym momencie, aby rozpocząć planowanie swojej ścieżki
Bardziej szczegółowoZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY
ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje
Bardziej szczegółowoPRÓG RENTOWNOŚCI i PRÓG
PRÓG RENTOWNOŚCI i PRÓG WYPŁACALNOŚCI (MB) Próg rentowności (BP) i margines bezpieczeństwa Przychody Przychody Koszty Koszty całkowite Koszty stałe Koszty zmienne BP Q MB Produkcja gdzie: BP próg rentowności
Bardziej szczegółowoKwestionariusz Samooceny Kontroli Zarządczej
Załącznik nr 3 do zarządzenia Nr 38 MKiDN z dnia 27. 07. 2011 r. Kwestionariusz Samooceny Kontroli Zarządczej.... (nazwa jednostki/komórki organizacyjnej) 1 2 3 4 Elementy Odpowiedzi kontroli zarządczej
Bardziej szczegółowoSystemy monitoringu wizyjnego Avigilon w zabezpieczeniu obiektów logistycznych.
doradzamy, szkolimy, rozwijamy Systemy monitoringu wizyjnego Avigilon w zabezpieczeniu obiektów logistycznych. Właściciel tel. 722-529-820 e-mail: biuro@brb-doradztwobiznesowe.pl www.brb-doradztwobiznesowe.pl
Bardziej szczegółowoPROJEKTOWANIE PROCESÓW PRODUKCYJNYCH
PROJEKTOWANIE PROCESÓW PRODUKCYJNYCH Do celów projektowania naleŝy ustalić model procesu wytwórczego: Zakłócenia i warunki otoczenia Wpływ na otoczenie WEJŚCIE materiały i półprodukty wyposaŝenie produkcyjne
Bardziej szczegółowoU M OWA DOTACJ I <nr umowy>
U M OWA DOTACJ I na dofinansowanie zadania pn.: zwanego dalej * zadaniem * zawarta w Olsztynie w dniu pomiędzy Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Bardziej szczegółowoENETOSH Standard kompetencji dla instruktorów i trenerów ds. bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
ENETOSH Standard kompetencji dla instruktorów i trenerów ds. bezpieczeństwa i ochrony zdrowia Pole kompetencji Bezpieczeństwo i higiena pracy Level: 6 Credit: Umiejętności Wiedza 1 Stawia pytania odnośnie
Bardziej szczegółowoZaproszenie Usługa realizowana w ramach Projektu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości Zarządzanie kompetencjami w MSP
Zaproszenie Usługa realizowana w ramach Projektu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości Zarządzanie kompetencjami w MSP Szanowni Państwo, Mam przyjemność zaprosić Państwa firmę do udziału w Usłudze
Bardziej szczegółowoZobacz to na własne oczy. Przyszłość już tu jest dzięki rozwiązaniu Cisco TelePresence.
Informacje dla kadry zarządzającej Zobacz to na własne oczy. Przyszłość już tu jest dzięki rozwiązaniu Cisco TelePresence. 2010 Cisco i/lub firmy powiązane. Wszelkie prawa zastrzeżone. Ten dokument zawiera
Bardziej szczegółowoI. Charakterystyka przedsiębiorstwa
I. Charakterystyka przedsiębiorstwa Firma odzieżowa jest spółką cywilną zajmującą się produkcją odzieży i prowadzeniem handlu hurtowego w całym kraju. Jej siedziba znajduje się w Chorzowie, a punkty sprzedaży
Bardziej szczegółowoWprowadzenie do zarządzania procesami biznesowymi czym są procesy biznesowe: Part 1
Wprowadzenie do zarządzania procesami biznesowymi czym są procesy biznesowe: Part 1 Listopad 2012 Organizacja funkcjonalna Dotychczas na organizację patrzono z perspektywy realizowanych funkcji. Zarząd
Bardziej szczegółowo1. Planowanie strategiczne. 4. Monitorowanie i ewaluacja. 3. Wdrażanie polityk. 2. Tworzenie polityk. Wybrane dziedziny. Ochrona klimatu i atmosfery
Usprawnienie: Wprowadzenie Procedury planowania i raportowania strategicznego i operacyjnego w resortach Usprawnienie w cyklu polityk publicznych 4. Monitorowanie i ewaluacja 1. Planowanie strategiczne
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów
1 Autor: Aneta Para Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów Jak powiedział Günter Verheugen Członek Komisji Europejskiej, Komisarz ds. przedsiębiorstw i przemysłu Mikroprzedsiębiorstwa
Bardziej szczegółowoWarszawa, 24.05.2012 r.
Relacje administracji rz dowej z otoczeniem na przyk adzie dwóch projektów realizowanych przez Departament S by Cywilnej KPRM Warszawa, 24.05.2012 r. Zakres projektów realizowanych przez DSC KPRM W latach
Bardziej szczegółowoObjaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017
Załącznik Nr 2 do uchwały Nr V/33/11 Rady Gminy Wilczyn z dnia 21 lutego 2011 r. w sprawie uchwalenia Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017 Objaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej
Bardziej szczegółowoRegulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju
Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Art.1. 1. Zarząd Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju, zwanego dalej Stowarzyszeniem, składa się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów, Skarbnika, Sekretarza
Bardziej szczegółowoEfekty kształcenia dla kierunku studiów TURYSTYKA I REKREACJA studia drugiego stopnia - profil ogólnoakademicki
Załącznik nr 5 Efekty kształcenia dla kierunku studiów TURYSTYKA I REKREACJA studia drugiego stopnia - profil ogólnoakademicki Umiejscowienie kierunku w obszarach kształcenia Kierunek studiów turystyka
Bardziej szczegółowoZMIANY W KRYTERIACH WYBORU FINANSOWANYCH OPERACJI PO IG
ZMIANY W KRYTERIACH WYBORU FINANSOWANYCH OPERACJI PO IG LP Działanie Poprzednie brzmienie Aktualne brzmienie 1. 1.4-4.1 Projekt obejmuje badania przemysłowe i/lub prace rozwojowe oraz zakłada wdroŝenie
Bardziej szczegółowoKoszty jakości. Definiowanie kosztów jakości oraz ich modele strukturalne
1 Definiowanie kosztów jakości oraz ich modele strukturalne Koszty jakości to termin umowny. Pojęcie to nie występuje w teorii kosztów 1 oraz nie jest precyzyjnie zdefiniowane ani przez teoretyków, ani
Bardziej szczegółowoZARZĄDZENIE NR 11/2012 Wójta Gminy Rychliki. z dnia 30 stycznia 2012 r. w sprawie wdrożenia procedur zarządzania ryzykiem w Urzędzie Gminy Rychliki
ZARZĄDZENIE NR 11/2012 Wójta Gminy Rychliki z dnia 30 stycznia 2012 r. w sprawie wdrożenia procedur zarządzania ryzykiem w Urzędzie Gminy Rychliki Na podstawie art. 69 ust. 1 pkt 3 w związku z art. 68
Bardziej szczegółowoREGULAMIN PRZEPROWADZANIA OCEN OKRESOWYCH PRACOWNIKÓW NIEBĘDĄCYCH NAUCZYCIELAMI AKADEMICKIMI SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE
Załącznik do zarządzenia Rektora nr 36 z dnia 28 czerwca 2013 r. REGULAMIN PRZEPROWADZANIA OCEN OKRESOWYCH PRACOWNIKÓW NIEBĘDĄCYCH NAUCZYCIELAMI AKADEMICKIMI SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE 1 Zasady
Bardziej szczegółowoPiotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa. Warszawa, 18.11.2010 r.
Zadania polityki pomocy społecznej i polityki rynku pracy w zwalczaniu wykluczenia społecznego Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa Warszawa, 18.11.2010 r. Piotr B dowski2010
Bardziej szczegółowoEfektywna strategia sprzedaży
Efektywna strategia sprzedaży F irmy wciąż poszukują metod budowania przewagi rynkowej. Jednym z kluczowych obszarów takiej przewagi jest efektywne zarządzanie siłami sprzedaży. Jak pokazują wyniki badania
Bardziej szczegółowoStatut Stowarzyszenia SPIN
Statut Stowarzyszenia SPIN Rozdział I. Postanowienia ogólne 1 1. Stowarzyszenie nosi nazwę SPIN w dalszej części Statutu zwane Stowarzyszeniem. 2. Stowarzyszenie działa na podstawie ustawy z dnia 7 kwietnia
Bardziej szczegółowoProgram Aktywności Lokalnej dla Gminy Michałowice wskazuje na problemy związane
Ι. WPROWADZENIE Program Aktywności Lokalnej dla Gminy Michałowice wskazuje na problemy związane z funkcjonowaniem społeczności lokalnych i grup społecznych oraz wyznacza kierunki działań, mających na celu
Bardziej szczegółowoKarta audytu wewnętrznego w Starostwie Powiatowym w Kielcach
Karta audytu wewnętrznego w Starostwie Powiatowym w Kielcach Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 41/10 Starosty Kieleckiego z dnia 24 maja 2010 w sprawie wprowadzenia Karty audytu wewnętrznego oraz Procedur
Bardziej szczegółowoZarządzanie Produkcją II
Zarządzanie Produkcją II Dr Janusz Sasak Poziomy zarządzania produkcją Strategiczny Taktyczny Operatywny Uwarunkowania decyzyjne w ZP Poziom strategiczny - wybór strategii - wybór systemu produkcyjnego
Bardziej szczegółowoInfrastruktura krytyczna dużych aglomeracji miejskich wyznaczanie kierunków i diagnozowanie ograniczeńjako wynik szacowania ryzyka
Infrastruktura krytyczna dużych aglomeracji miejskich wyznaczanie kierunków i diagnozowanie ograniczeńjako wynik szacowania ryzyka mł. insp. dr hab. Agata Tyburska Zakład Zarządzania Kryzysowego Wyższa
Bardziej szczegółowoAkademia Młodego Ekonomisty
Akademia Młodego Ekonomisty Analiza wskaźnikowa przedsiębiorstwa. Jak ocenić pozycję finansową firmy. Hanna Micińska Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 12 października 2015 r. Analiza wskaźnikowa Każda
Bardziej szczegółowoRewitalizacja w RPO WK-P 2014-2020
Rewitalizacja w RPO WK-P 2014-2020 Definicja Rewitalizacja to kompleksowy proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez działania całościowe (powiązane wzajemnie przedsięwzięcia
Bardziej szczegółowoZarządzanie strategiczne
Zarządzanie strategiczne Prowadzące zajęcia: Prof. US dr hab. inż. Alberto Lozano Platonoff Dr Aleksandra Rudawska Mgr Hubert Pachciarek alberto@lozano.net.pl Wykład 1: 7 marca 2011 r. Zasady zaliczenia
Bardziej szczegółowoSYSTEM FINANSOWANIA NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH W POLSCE
SYSTEM FINANSOWANIA NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH W POLSCE Wstęp Rozdział 1 przedstawia istotę mieszkania jako dobra ekonomicznego oraz jego rolę i funkcje na obecnym etapie rozwoju społecznego i ekonomicznego.
Bardziej szczegółowoMetody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych
Metody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych by Antoni Jeżowski, 2013 W celu kalkulacji kosztów realizacji zadania (poszczególnych działań i czynności) konieczne jest przeprowadzenie
Bardziej szczegółowoKOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH, uwzględniając Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, ROZDZIAŁ 1
ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) NR 1217/2003 z dnia 4 lipca 2003 r. ustanawiające powszechne specyfikacje dla krajowych programów kontroli jakości w zakresie ochrony lotnictwa cywilnego (Tekst mający znaczenie
Bardziej szczegółowoSTRATEGICZNA KARTA WYNIKÓW I JEJ ZASTOSOWANIE W ADMINISTARCJI PUBLICZNEJ
E-administracja warunkiem rozwoju Polski. Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw z wykorzystaniem innowacyjnych modeli referencyjnych procesów Administracji Publicznej STRATEGICZNA KARTA WYNIKÓW I JEJ
Bardziej szczegółowoGeneralny Dyrektor Ochrony rodowiska. Art.32 ust. 1. Art. 35 ust. 5. Art. 38. Art. 26. Art 27 ust. 3. Art. 27a
Najwa niejsze kompetencje organów, które odpowiadaj za powo anie i funkcjonowanie sieci obszarów Natura 2000 w Polsce oraz ustalaj ce te kompetencje artyku y ustawy o ochronie przyrody Organ Generalny
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA Nr 523/2009 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 20.04.2009r.
UCHWAŁA Nr 523/2009 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 20.04.2009r. druk nr 478a w sprawie połączenia gminnych instytucji kultury: Miejskiego Centrum Kultury i Informacji Międzynarodowej w Radomiu oraz Klubu
Bardziej szczegółowoProjekt i etapy jego realizacji*
dr Ewa Lasecka-Wesołowska esołowska,, MGPiPS Projekt i etapy jego realizacji* *Na podstawie materiałó łów w Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich (Lemtech Consulting/RTI) Co to jest projekt Projekt -
Bardziej szczegółowoSTOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne
Załącznik do uchwały Walnego Zebrania Członków z dnia 28 grudnia 2015 roku STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne 1 1. Zarząd Stowarzyszenia
Bardziej szczegółowoUchwała nr 21 /2015 Walnego Zebrania Członków z dnia 11.12.2015 w sprawie przyjęcia Regulaminu Pracy Zarządu.
Uchwała nr 21 /2015 Walnego Zebrania Członków z dnia 11.12.2015 w sprawie przyjęcia Regulaminu Pracy Zarządu. Na podstawie 18 ust. 4.15 Statutu Stowarzyszenia, uchwala się co następuje. Przyjmuje się Regulamin
Bardziej szczegółowoJakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości?
Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości? Obowiązki sprawozdawcze według ustawy o rachunkowości i MSR 41 Przepisy ustawy o rachunkowości w zakresie
Bardziej szczegółowo13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych.
13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych. Przyjęte w ustawie o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców rozwiązania uwzględniły fakt, że
Bardziej szczegółowoProces certyfikacji ISO 9001:2015. Wydanie normy ISO 9001:2015 dotyczące systemów zarządzania jakością obowiązuje od 15 września 2015 roku.
ISO 9001:2015 Wydanie normy ISO 9001:2015 dotyczące systemów zarządzania jakością obowiązuje od 15 września 2015 roku. Nowelizacje normy to coś więcej, niż tylko kosmetyczne zmiany; pociągają one za sobą
Bardziej szczegółowoKOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY
KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, dnia 13.12.2006 KOM(2006) 796 wersja ostateczna Wniosek DECYZJA RADY w sprawie przedłużenia okresu stosowania decyzji 2000/91/WE upoważniającej Królestwo Danii i
Bardziej szczegółowoZakład Certyfikacji 03-042 Warszawa, ul. Kupiecka 4 Sekcja Ceramiki i Szkła ul. Postępu 9 02-676 Warszawa PROGRAM CERTYFIKACJI
Zakład Certyfikacji 03-042 Warszawa, ul. Kupiecka 4 Sekcja Ceramiki i Szkła ul. Postępu 9 02-676 Warszawa PC-05 PROGRAM Certyfikacja zgodności z Kryteriami Grupowymi certyfikacja dobrowolna Warszawa, PROGRAM
Bardziej szczegółowoREGULAMIN GMINNEGO ZESPOŁU INTERDYSCYPLINARNEGO d.s. PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE. 1 Postanowienia ogólne
Załącznik do Uchwały Nr 42/VI/2011 Rady Miejskiej w Myślenicach z dnia 31 marca 2011r. REGULAMIN GMINNEGO ZESPOŁU INTERDYSCYPLINARNEGO d.s. PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE 1 Postanowienia ogólne 1.
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 5 - Plan komunikacji
9 Plan działania Komunikacja w procesie tworzenia i wdrażania lokalnej strategii rozwoju jest warunkiem nieodzownym w osiąganiu założonych efektów. Podstawowym warunkiem w planowaniu skutecznej jest jej
Bardziej szczegółowoPOLITECHNIKA WARSZAWSKA Wydział Chemiczny LABORATORIUM PROCESÓW TECHNOLOGICZNYCH PROJEKTOWANIE PROCESÓW TECHNOLOGICZNYCH
POLITECHNIKA WARSZAWSKA Wydział Chemiczny LABORATORIUM PROCESÓW TECHNOLOGICZNYCH PROJEKTOWANIE PROCESÓW TECHNOLOGICZNYCH Ludwik Synoradzki Jerzy Wisialski EKONOMIKA Zasada opłacalności Na początku każdego
Bardziej szczegółowoNormy szansą dla małych przedsiębiorstw. Skutki biznesowe wdrożenia norm z zakresu bezpieczeństwa w małych firmach studium przypadków
IV Ogólnopolska Konferencja Normalizacja w Szkole Temat wiodący Normy wyrównują szanse Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego Łódź, ul. Kopcińskiego 29 Normy szansą dla małych
Bardziej szczegółowoRamowy plan działań Krajowego Obserwatorium Terytorialnego na rok 2016. Warszawa, 21-22 kwietnia 2016 r.
Ramowy plan działań Krajowego Obserwatorium Terytorialnego na rok 2016 Warszawa, 21-22 kwietnia 2016 r. Raport o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym i przestrzennym. Zgodnie z zapisem art. 35b
Bardziej szczegółowoInnowacyjna gospodarka elektroenergetyczna gminy Gierałtowice
J. Bargiel, H. Grzywok, M. Pyzik, A. Nowak, D. Góralski Innowacyjna gospodarka elektroenergetyczna gminy Gierałtowice Streszczenie W artykule przedstawiono główne elektroenergetyczne innowacyjne realizacje
Bardziej szczegółowoZałącznik Nr 2 do Uchwały Nr 161/2012 Rady Miejskiej w Jastrowiu z dnia 20 grudnia 2012
Załącznik Nr 2 do Uchwały Nr 161/2012 Rady Miejskiej w Jastrowiu z dnia 20 grudnia 2012 Objaśnienia przyjętych wartości do Wieloletniej Prognozy Finansowej Gminy i Miasta Jastrowie na lata 2013-2028 1.
Bardziej szczegółowoLEKCJA 3 STRES POURAZOWY
LEKCJA 3 STRES POURAZOWY Stres pourazowy definicje Stres pourazowy definiuje się jako zespół specyficznych symptomów, które mogą pojawić się po przeżyciu ekstremalnego, traumatycznego zdarzenia. Są to
Bardziej szczegółowoZAKRES OBOWIĄZKÓW I UPRAWNIEŃ PRACODAWCY, PRACOWNIKÓW ORAZ POSZCZEGÓLNYCH JEDNOSTEK ORGANIZACYJNYCH ZAKŁADU PRACY
ZAKRES OBOWIĄZKÓW I UPRAWNIEŃ PRACODAWCY, PRACOWNIKÓW ORAZ POSZCZEGÓLNYCH JEDNOSTEK ORGANIZACYJNYCH ZAKŁADU PRACY Szkolenia bhp w firmie szkolenie wstępne ogólne 8 Obowiązki pracodawcy Podstawowy obowiązek
Bardziej szczegółowospołeczna odpowiedzialność biznesu?
SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU WARSZTATY DLA NAUCZYCIELI PRZEDSIĘBIORCZOŚCI 31 stycznia 2012 r. dr Justyna Szumniak-Samolej Samolej mgr Maria Roszkowska-Śliż 1. WPROWADZENIE Z czym kojarzy się Państwu
Bardziej szczegółowoRegulamin organizacji przetwarzania i ochrony danych osobowych w Powiatowym Centrum Kształcenia Zawodowego im. Komisji Edukacji Narodowej w Jaworze
Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 9/11/12 dyrektora PCKZ w Jaworze z dnia 30 marca 2012 r. Regulamin organizacji przetwarzania i ochrony danych osobowych w Powiatowym Centrum Kształcenia Zawodowego im.
Bardziej szczegółowoHTA (Health Technology Assessment)
Krzysztof Łanda 1 z 5 HTA (Health Technology Assessment) Ocena leków stosowanych w okre lonych wskazaniach podlega tym samym generalnym regu om, co inne technologie terapeutyczne, jednak specyfika interwencji
Bardziej szczegółowoOgólnopolska konferencja Świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynków komunalnych. Oświetlenie publiczne. Kraków, 27 września 2010 r.
w sprawie charakterystyki energetycznej budynków oraz postanowienia przekształconej dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków Ogólnopolska konferencja Świadectwa charakterystyki energetycznej
Bardziej szczegółowoUSTAWA. z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. 1) (tekst jednolity)
Dz.U.98.21.94 1998.09.01 zm. Dz.U.98.113.717 art. 5 1999.01.01 zm. Dz.U.98.106.668 art. 31 2000.01.01 zm. Dz.U.99.99.1152 art. 1 2000.04.06 zm. Dz.U.00.19.239 art. 2 2001.01.01 zm. Dz.U.00.43.489 art.
Bardziej szczegółowoWybrane programy profilaktyczne
Wybrane programy profilaktyczne Szkolna interwencja profilaktyczna Szkolna interwencja profilaktyczna Program wczesnej interwencji Profilaktyka selektywna Program adresowany do szkół Opracowanie programu
Bardziej szczegółowoZarządzanie kosztami w dziale utrzymania ruchu
Zarządzanie kosztami w dziale utrzymania ruchu Cele szkolenia Zapotrzebowanie na wykwalifikowanych menedżerów zarządzania procesami i kosztami utrzymania ruchu potęguje się wraz ze wzrostem postrzegania
Bardziej szczegółowoart. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.),
Istota umów wzajemnych Podstawa prawna: Księga trzecia. Zobowiązania. Dział III Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Bardziej szczegółowoKOMUNIKAT Nr 23 MINISTRA FINANSÓW. z dnia 16 grudnia 2009 r.
KOMUNIKAT Nr 23 MINISTRA FINANSÓW z dnia 16 grudnia 2009 r. w sprawie standardów kontroli zarz dczej dla sektora finansów publicznych Na podstawie art. 69 ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach
Bardziej szczegółowoEfekty kształcenia umiejętności i kompetencje: rozumienia podstaw teoretycznych, form oraz ogólnych zasad funkcjonowania organizacji.
studia ekonomiczne, kierunek: ZARZĄDZANIE ZOBACZ OPIS KIERUNKU ORAZ LISTĘ UCZELNI TREŚCI PROGRAMOWE PRZEDMIOTÓW PODSTAWOWYCH - I st. TREŚCI PROGRAMOWE PRZEDMIOTÓW PODSTAWOWYCH Podstawy zarządzania 60 h
Bardziej szczegółowoFormularz konsultacyjny projektu Regionalnego Programu Strategicznego w zakresie rozwoju gospodarczego
Formularz konsultacyjny projektu Regionalnego Programu Strategicznego w zakresie rozwoju gospodarczego CZĘŚĆ I - DANE OSOBOWE (*wypełnienie obowiązkowe) imię i nazwisko*: tel. / faks: e-mail*: wyrażam
Bardziej szczegółowoZabezpieczenie społeczne pracownika
Zabezpieczenie społeczne pracownika Swoboda przemieszczania się osób w obrębie Unii Europejskiej oraz możliwość podejmowania pracy w różnych państwach Wspólnoty wpłynęły na potrzebę skoordynowania systemów
Bardziej szczegółowoBiznes Plan. Przedsiębiorczość wykład 3
Biznes Plan Przedsiębiorczość wykład 3 Rodzaje biznesplanów Biznesplan Przedsiębiorstwa Przedsięwzięcia (inwestycji) Zasady tworzenia biznesplanów Kompleksowość Długookresowa perspektywa Czytelność Rzetelność
Bardziej szczegółowoPROGRAM ZAPEWNIENIA I POPRAWY JAKOŚCI AUDYTU WEWNĘTRZNEGO
Załącznik nr 4 do Zarządzenia Nr 103/2012 Burmistrza Miasta i Gminy Skawina z dnia 19 czerwca 2012 r. PROGRAM ZAPEWNIENIA I POPRAWY JAKOŚCI AUDYTU WEWNĘTRZNEGO MÓDL SIĘ TAK, JAKBY WSZYSTKO ZALEśAŁO OD
Bardziej szczegółowoPROJEKTOWANIE SYSTEMÓW LOGISTYCZNYCH PROJEKT SYSTEMY LOGISTYCZNE PODSTAWY TEORETYCZNE
1 PROJEKTOWANIE SYSTEMÓW LOGISTYCZNYCH PROJEKT SYSTEMY LOGISTYCZNE PODSTAWY TEORETYCZNE LITERATURA: 2 Hans Christian Pfohl Systemy logistyczne. Podstawy organizacji i zarządzania Instytut Logistyki i Magazynowania,
Bardziej szczegółowoAbsolwent szkoły kształcącej w zawodzie technik hotelarstwa powinien być przygotowany do wykonywania następujących zadań zawodowych:
Technik hotelarstwa 422402 1. CELE KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE Absolwent szkoły kształcącej w zawodzie technik hotelarstwa powinien być przygotowany do wykonywania następujących zadań zawodowych: 1) prowadzenia
Bardziej szczegółowoZAPYTANIE OFERTOWE z dnia 03.12.2015r
ZAPYTANIE OFERTOWE z dnia 03.12.2015r 1. ZAMAWIAJĄCY HYDROPRESS Wojciech Górzny ul. Rawska 19B, 82-300 Elbląg 2. PRZEDMIOT ZAMÓWIENIA Przedmiotem Zamówienia jest przeprowadzenie usługi indywidualnego audytu
Bardziej szczegółowoProjekty uchwał Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy
Projekty uchwał Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy Zarząd Stalprodukt S.A. podaje do wiadomości treść projektów uchwał Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy, które odbędzie się
Bardziej szczegółowoOdpowiedzi na pytania zadane do zapytania ofertowego nr EFS/2012/05/01
Odpowiedzi na pytania zadane do zapytania ofertowego nr EFS/2012/05/01 1 Pytanie nr 1: Czy oferta powinna zawierać informację o ewentualnych podwykonawcach usług czy też obowiązek uzyskania od Państwa
Bardziej szczegółowoBezpieczeństwo społeczne
Bezpieczeństwo społeczne Potrzeby współczesnego społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa Potrzeba - odczuwany brak czegoś i chęć jego zaspokojenia. W literaturze znana jest hierarchia potrzeb według Maslowa
Bardziej szczegółowoWykorzystanie alokacji w dzia aniach 4. osi priorytetowej PO IG
Realokacja rodków w ramach 4. osi priorytetowej PO IG dr Anna Kacprzyk Dyrektor Departamentu Funduszy Europejskich w Ministerstwie Gospodarki Wykorzystanie alokacji w dzia aniach 4. osi priorytetowej PO
Bardziej szczegółowoWYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA z siedzibą w Poznaniu PROGRAM KSZTAŁCENIA
PROGRAM KSZTAŁCENIA Kierunek Obszar/obszary kształcenia, w których umiejscowiony jest kierunek studiów KRYMINALISTYKA I METODY ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI NAUKI SPOŁECZNE Forma kształcenia STUDIA PODYPLOMOWE
Bardziej szczegółowo- 70% wg starych zasad i 30% wg nowych zasad dla osób, które. - 55% wg starych zasad i 45% wg nowych zasad dla osób, które
Oddział Powiatowy ZNP w Gostyninie Uprawnienia emerytalne nauczycieli po 1 stycznia 2013r. W związku napływającymi pytaniami od nauczycieli do Oddziału Powiatowego ZNP w Gostyninie w sprawie uprawnień
Bardziej szczegółowoNa podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu.
Na podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu Regulamin Zarządu Stowarzyszenia Przyjazna Dolina Raby Art.1. 1. Zarząd Stowarzyszenia
Bardziej szczegółowoRegulamin organizacyjny spó ki pod firm Siódmy Narodowy Fundusz Inwestycyjny im. Kazimierza. Wielkiego Spó ka Akcyjna z siedzib w Warszawie.
Regulamin organizacyjny spó ki pod firm Siódmy Narodowy Fundusz Inwestycyjny im. Kazimierza Wielkiego Spó ka Akcyjna z siedzib w Warszawie Definicje: Ilekro w niniejszym Regulaminie jest mowa o: a) Funduszu
Bardziej szczegółowoBADANIE RYNKU. Prof. dr hab. Andrzej Pomykalski. Katedra Innowacji i Marketingu
BADANIE RYNKU Prof. dr hab. Andrzej Pomykalski Katedra Innowacji i Marketingu LUDZIE MUSZĄ KUPOWAĆ. ale mogą wybierać Fazy procesu zarządzania marketingowego zawierają: Badanie rynku Analiza rynku docelowego
Bardziej szczegółowoProjekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego ZAPYTANIE OFERTOWE
Legnica, dnia 22.05.2015r. ZAPYTANIE OFERTOWE na przeprowadzenie audytu zewnętrznego projektu wraz z opracowaniem raportu końcowego audytu w ramach projektu, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej
Bardziej szczegółowoZałożenia prognostyczne Wieloletniej Prognozy Finansowej
Załącznik nr 3 do uchwały o Wieloletniej Prognozie Finansowej Założenia prognostyczne Wieloletniej Prognozy Finansowej Uwagi ogólne Przewidywana w nowej ustawie o finansach publicznych wieloletnia prognoza
Bardziej szczegółowoKoszty obciążenia społeczeństwa. Ewa Oćwieja Marta Ryczko Koło Naukowe Ekonomiki Zdrowia IZP UJ CM 2012
Koszty obciążenia społeczeństwa chorobami układu krążenia. Ewa Oćwieja Marta Ryczko Koło Naukowe Ekonomiki Zdrowia IZP UJ CM 2012 Badania kosztów chorób (COI Costof illnessstudies) Ekonomiczny ciężar choroby;
Bardziej szczegółowoKorzy ci wynikaj ce ze standaryzacji procesów w organizacjach publicznych a zarz dzanie jako ci
Roman Batko Korzy ci wynikaj ce ze standaryzacji procesów w organizacjach publicznych a zarz dzanie jako ci Uniwersytet Jagiello ski wypracowanie i upowszechnienie najbardziej skutecznej i efektywnej dobrej
Bardziej szczegółowo