Multimedia w procesie kształcenia wczesnoszkolnego

Transkrypt

1 Multimedia w procesie kształcenia wczesnoszkolnego Joanna JUSZCZYK-RYGAŁŁO Abstrakt: W artykule przedstawiono charakterystykę multimediów pod kątem zastosowania ich w edukacji wczesnoszkolnej. Edukację multimedialną opisano w powiązaniu z kompetencjami komunikacyjnymi dzieci i rolą nauczyciela. Kľúčové slová: multimedia, edukacja wczesnoszkolna, edukacja medialna. Multimedia in the Process of Early Education Abstract: The paper presents the characteristics of the multimedia in terms of their application in early childhood education. Multimedia education is described in conjunction with the communication competencies of children and the role of the teacher. Keywords: multimedia, early education, media education. Wstęp Jednym z wiodących paradygmatów nowoczesnej edukacji w społeczeństwie wiedzy jest realizacja koncepcji kształcenia multimedialnego, która postulowana jest przez wielu pedagogów. 1 W zakresie kształcenia formalnego implikuje to konieczność wyposażenia nauczycieli w odpowiednie kompetencje, wśród których znaczącą rolę odgrywają kompetencje medialne i infotechniczne. Są to kompetencje, których przejawem jest nie tylko umiejętność funkcjonalnego i kompleksowego wykorzystania dostępnych informatycznych środków dydaktycznych, ale także zdolność do konstruowania własnych, oryginalnych pomocy do zajęć, wśród których znaczącą rolę odgrywają prezentacje multimedialne. 2 Aby mogły należycie pełnić funkcje dydaktyczne, powinny być one odpowiednio przygotowane i to nie tylko pod względem merytorycznym, ale również od strony wizualnej. Multimedia w nauczaniu wczesnoszkolnym powinny pojawiać się w sposób naturalny od najwcześniejszego poziomu edukacji jako nowoczesne narzędzia dydaktyczne, które są metodycznie wygodne dla nauczyciela i bardzo atrakcyjne dla ucznia. Ważne jest przy tym, aby były one dostosowane do percepcyjnych możliwości dzieci. 1 W. Strykowski, Rola mediów i edukacji medialnej we współczesnym społeczeństwie, Chowanna, R.XLVI (LIX), T.1(20), Katowice 2003, s O znaczeniu nauczycielskich kompetencji multimedialnych świadczą warunki określane w konkursach na stanowiska nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, na przykład w konkursie ogłoszonym 26 czerwca 2013r. przez Ministra Edukacji Narodowej. Źródło: 80

2 Edukacja multimedialna W stosunku do pojęć: multimedia i edukacja multimedialna istnieją trudności definicyjne, wynikające z wieloznaczności tych określeń. Problem polega bynajmniej nie na tym, że nikt nie wie, co należy rozumieć przez pojęcie multimedia, lecz przeciwnie zbyt wielu ludzi nadaje temu pojęciu zbyt wiele znaczeń. 3 Janusz Gajda określa multimedia jako środki techniczne, których podstawą jest komputer w sieci, z oprogramowaniem, połączony do innych mediów, jak monitor, magnetowid, odtwarzacz płyt kompaktowych, skaner, drukarka, mikrofon, co pozwala na dowolne wykorzystywanie i łączenie różnych pod względem kodu tekstów, ich przetwarzanie, tworzenie i rozprzestrzenianie za pośrednictwem Internetu. 4 Maria Gołaszewska twierdzi, że [ ] multimedia (inaczej media elektroniczne), zdefiniować można jako «różnorodne środki audiowizualne» tekst, dźwięk, obraz, animacja uzupełniające się wzajemnie, użyte w jednym przekazie. 5 Z kolei Józef Bednarek przez system multimedialny rozumie dowolny system teleinformatyczny zdolny do przetwarzania, archiwizacji i dystrybucji danych w postaci dźwięku, ruchomych obrazów, fotografii, grafiki komputerowej i tekstów. 6 Podkreśla on przy tym znaczenie ważnego atrybutu jakim jest możliwość interakcji użytkownika z systemem. Multimedia, nazywane również nowymi mediami, jako pojęcie technologiczne określają zintegrowane media interaktywne. 7 Integracja mediów rozumiana jest jako połączenie kilku różnych form przekazu informacji, które się wzajemnie przenikają. Dzięki temu multimedia wspierają ideę polisensoryzmu, sformułowaną w XVII wieku jako złotą regułę dydaktyki przez jej pierwszego teoretyka Jana Amosa Komeńskiego. J.Bednarek uznaje J.A.Komeńskiego za prekursora kształcenia multimedialnego. Interaktywność przekazów multimedialnych wiąże się z zastosowaniem techniki odwołań (hiperłączy), dzięki którym użytkownik może, klikając wybrany fragment przekazu, dotrzeć według własnych potrzeb i możliwości do różnych, nowych informacji, tematycznie związanych z ostatnio oglądaną. 8 Odbiorca sam buduje własny, nowy przekaz, decyduje, które treści chce zobaczyć, przeczytać, czy posłuchać w pierwszej kolejności, a które chce pominąć i w ten sposób dostosowuje układ treści przekazu do swoich potrzeb. 3 B.Steinbrink, Multimedia u progu technologii XXI wieku, Wrocław 1993, s J.Gajda, Media w edukacji, Wydanie VIII, Kraków 2010, s M.Gołaszewska, Multimedia krytyka i obrona. Esej o estetycznym statusie nowych mediów, In: Piękno w sieci. Estetyka a nowe media, red. K.Wilkoszewska, Kraków 1999, s J.Bednarek, Multimedia w kształceniu, Warszawa 2006, s D.Monet, Multimedia, Katowice 1999, s.8. 8 T.Szkudlarek, Media. Szkic z filozofii i pedagogiki dystansu, Kraków 1999, s

3 Agnieszka Rogulska zalicza tego typu multimedia do kategorii przekazów nieliniowych, znanych również jako treści hipermedialne. 9 Natomiast Stanisław Juszczyk rozróżnia przekazy multimedialne, które pozwalają na poruszanie się w dwóch wymiarach, tj. do przodu lub do tyłu, oraz przekazy hipermedialne, w których proces przemieszczania się ma również trzeci wymiar, głębokość, można poruszać się także w bok. 10 Multimedia [ ] posiadają dualną naturę. Mogą okazać się jednym z ważniejszych środków nauczania, a jednocześnie przodują także w dziedzinie rozrywki. Powstał nawet nowy termin edutainment określający oprogramowanie łączące elementy edukacyjne (education) oraz zabawowe (entertainment) w taki sposób, że każdy z nich odgrywa znaczącą rolę. 11 Jako środki dydaktyczne, które uczą i bawią są wprost idealnie dopasowane do okresu rozwoju wieku dziecięcego. Ze względu na możliwości jednoczesnego oddziaływania na różne zmysły w edukacji multimedialnej uruchamia się wiele kanałów przyswajania wiedzy i umiejętności. W procesie tym [ ] przekazywanie informacji odbywa się w języku działań poprzez stosowanie środków czynnościowych (naturalne przedmioty i modele), w języku obrazów (materiały wizualne i audiowizualne) oraz języku symbolicznym (materiały słowne i graficzne). 12 Stąd też stosowanie multimediów uaktywnia poznanie wielozmysłowe, które na etapie wczesnego rozwoju dziecka spełnia bardzo ważną funkcję dydaktyczną. Bernard Steinbrik przeprowadził badania efektywności kształcenia multimedialnego w odniesieniu do nauczania konwencjonalnego. W kształceniu multimedialnym, w którym angażuje się na prawie wszystkie zmysły człowieka, uzyskał następujące wyniki 13 : skuteczność nauczania jest wyższa o 56%, zrozumienie tematu jest wyższe o 50-60%, tempo nauczania jest wyższe o 60%, zakres przyswojonej wiedzy jest wyższy o 25-50%, nieporozumienia przy przekazywaniu wiedzy są mniejsze o 20-40%, oszczędność czasu wynosi 38-70%. 9 A.Rogulska, Media globalne media lokalne. Zagadnienia z obszaru pedagogiki medialnej i edkacji regionalnej, Kraków 2012, s S.Juszczyk, Człowiek w świecie elektronicznych mediów szanse i zagrożenia, Katowice 2000, s H.Basaj, A.Borowiecka, M.Borowiecki i inni, Wykorzystanie nowoczesnych technologii na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Podręcznik dla nauczyciela, Warszawa 2009, s.36. Źródło: (dostęp: ) 12 J.Bednarek, op. cit., s B.Steinbrink, op. cit., s

4 Przytoczone wyniki badań wywołują ogromny, często bezkrytyczny optymizm i fascynację multimediami. Jak zauważa Janusz Morbitzer, ta powszechna fascynacja jest bardziej zachwytem nad osiągnięciami współczesnej techniki, niż wyrazem uznania ich możliwości edukacyjnych. 14 Dlatego multimedia mogą być znakomitą pomocą dydaktyczną pod warunkiem ich racjonalnego stosowania. Ta racjonalność powinna wynikać z funkcjonalnej teorii uczenia się. Zgodnie z jej założeniami podstawę nauczania stanowią nie tylko doświadczenie i pamięć, ale również możliwość pozyskiwania treści z różnych źródeł, wielu kanałów informacyjnych oraz motywacja, będąca w określonej sytuacji czynnikiem inspirującym uczniów do podejmowania twórczej i innowacyjnej działalności. 15 W tym kontekście kształcenie multimedialne jest charakteryzowane przez Wojciecha Skrzydlewskiego jako proces generujący zmiany w trzech sferach 16 : w sferze psychodydaktycznej uczącego się; w sferze metodyki nauczania; w sferze realizacyjnej procesu kształcenia, czyli doboru strategii nauczania-uczenia się. Multimedia w nauczaniu małych dzieci Walory kształcenia multimedialnego polegają na tym, że jest ono nauczaniem wielokodowym, wielozmysłowym i wielostronnie aktywizującym uczniów 17. Konwergencja (integracja) rożnych technik edukacyjnych ma pozytywny wpływ na zapamiętywanie i odtwarzanie zapamiętanych treści. Wykazał to po raz pierwszy Edgar Dale w latach 50-tych XX wieku, prezentując tzw. stożek uczenia się. Na rys.1 pokazano piramidę (stożek) Dale a dla procesów kształcenia z wykorzystaniem mediów. Również badania Janusza Cianciary i Bożeny Uścińskiej potwierdzają, zawartą w raporcie Cisco 18, różną efektywność zapamiętywania informacji w zależności od formy przekazu: jedną dziesiątą informacji zapamiętujemy podczas czytania, dwie dziesiąte informacji usłyszanej, 14 J.Morbitzer, O niektórych mitach komputerowej edukacji, [sine anno], s.5. Źródło: (dostęp: ) 15 J.Bednarek, op. cit., s W.Skrzydlewski, Kształcenie multimedialne w systemie edukacyjnym szkoły wyższej In: Uczelnia na miarę współczesności, red. K.Denek, F.Januszkiewicz, W.Strykowski, Poznań 1983, s W. Strykowski, loco cit. 18 Multimodal Learning Through Media: What the Research Says, By Metiri Group Commissioned by Cisco 2008, rys.2, s.4. (dostęp: ) 83

5 Metody aktywne Metody pasywne Aktuálne otázky prírodovedno-technických predmetov trzy dziesiąte informacji, która była obejrzana, siedem dziesiątych informacji, które były przekazane audiowizualnie, osiem dziesiątych tego, co było opowiedziane, dziewięć dziesiątych tego, co zostało osobiście zrobione. 19 Czytanie 10% Słuchanie 20% Odbiór treści werbalnych Oglądanie 30% Słuchanie i oglądanie 50% Opowiadanie 70% Odbiór treści wizualnych Odbiór i uczestnictwo Opowiadanie i wykonywanie czynności 90% Działanie Rys.1. Piramida uczenia się Edgara Dale (wersja rozwinięta przez Bruce a Hylanda) Źródło: opracowanie własne na podstawie Multimodal Learning Through Media: What the Research Says, By Metiri Group Commissioned by Cisco 2008, rys.2, s.4. (dostęp: ) Jak widać proces zapamiętywania jest najbardziej efektywny w przypadku stosowania narzędzi medialnych, które wymuszają u uczącego się aktywne działanie. W przypadku multimediów może to być nawet 90%. 20 Wykorzystanie multimediów w kształceniu wczesnoszkolnym przyczynia się do: ułatwienia łączenia nauki z zabawą, co jest istotą metodyki nauczania na tym etapie kształcenia; zwiększenia motywacji do nauki, co wpływa na kształtowanie postaw proedukacyjnych uczniów; 19 J.Cianciara, B.Uścińska, Komunikacja społeczna. Komunikowanie się z mediami w praktyce, Wrocław 1998, s Multimodal Learning Through Media: What the Research Says, By Metiri Group Commissioned by Cisco 2008, rys.2, s.4. Źródło: (dostęp: ) 84

6 umożliwienia indywidualizacji kształcenia, co upodmiotawia nauczanie. Anna Hassa wymienia najważniejsze funkcje multimediów jako środków dydaktycznych: aktywizująco-motywująca, jeśli wyzwala wszechstronną aktywność uczniów i pobudza ich zainteresowania, poznawczo-twórcza, jeśli służy jako źródło wiedzy, tym bardziej cenne, o ile uczeń korzysta z niego rozwiązując napotykane sytuacje problemowe, ćwiczeniowa, jeśli zadania wykonywane samodzielnie przez uczniów służą utrwalaniu wcześniej poznanych wiadomości i umiejętności, kontrolna, jeśli podczas pracy z komputerem uczniowie poddawani są kontroli (także samokontroli) bieżącej i końcowej w celu niedopuszczenia do powstawania zaległości i błędów, wychowawcza, jeśli stwarza dobre warunki oddziaływania na osobowość uczniów, terapeutyczna, jeśli umożliwia usuwanie zaburzeń rozwojowych. 21 Badając efektywność kształcenia multimedialnego należy uwzględniać wymienione jego cechy w kontekście procesów rozwoju dziecka. Kształcenie wczesnoszkolne obejmuje czwartą fazę rozwoju dziecka w koncepcji kształtowania osobowości człowieka, przedstawionej przez Erika Eriksona. 22 Dzieci w tym wieku są pilne, gotowe do podejmowania wyzwań i rywalizacji, a ich duża aktywność w wykonywaniu różnych zadań powinna doprowadzić do wzrostu poczucia fachowości. Jak zauważa Lech Witkowski, jeden z czołowych znawców teorii Eriksona, w okresie tym kryteria sprawności poznawczej i sprostania zastanym standardom ocen i oczekiwań są trwale obecne w codziennej praktyce oddziaływania na dzieci. 23 Brak sukcesów w tym okresie może prowadzić do pojawienia się poczucia niższości, co jest głównym zagrożeniem tego etapu życia dziecka. Zwiększenie nacisku na wydobycie, wskazanie i rozwijanie w dziecku najwartościowszych cech i talentów należy do zadań współczesnej edukacji A. Hassa, Komputer jako środek dydaktyczny w edukacji wczesnoszkolnej, Komputer w szkole 1998, nr 1, s Zob. E.H.Erikson, Tożsamość a cykl życia, Poznań L.Witkowski, Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona, Toruń 1989, s Zob. E.Piwowarska, A.Pękala, Nauczanie wczesnoszkolne szansą dla ucznia, In: Z najnowszych badań nad wczesną edukacją dziecka, red. Banaszkiewicz T. Szlufik W., Pękala A., Częstochowa 2003, s

7 Dziecko, by uczestniczyć w procesie kształcenia multimedialnego musi być wyposażone w odpowiednie kompetencje komunikacyjne. 25 Aleksander Sztejnberg za J. P. Bowman em wymienia następujące sposoby komunikowania się: werbalne słowne wykorzystanie języka, niewerbalne pozasłowne, ustne rozmowa bezpośrednia, pisemne, w tym komunikacja elektroniczna. 26 Nabywanie tego ostatniego sposobu komunikowania się dokonuje się w trakcie uczenia się i jego wykorzystanie w multimediach edukacyjnych jest możliwe w późniejszym okresie kształcenia. Prezentacje multimedialne dla przedszkolaków powinny oczywiście ograniczać się do komunikacji werbalnej. Niezależnie jednak od wieku dzieci, każde z nich ma inne preferencje neurolingwistyczne. Może to być wzrokowe (wizualne), słuchowe (audytywne), lub dotykowo-czuciowe (kinestetyczne) podejście do komunikacji i myślenia. 27 Wizualny sposób komunikacji odwołuje się do zmysłu wzroku, słuchowy do zmysłu słuchu, a kinestetyczny do zmysłów węchu, smaku i dotyku, a także do pozycji i ruchów ciała. W miarę nabywania umiejętności czytania u dzieci wykształca się jeszcze jeden sposób odbioru informacji wizualnej przyswajanie informacji prezentowanej w postaci tekstu pisanego. Neil Flaming i Charles Bonwell wyróżniają w związku z tym cztery modalności: Visual wzrokowa (symboliczna), Aural słuchowa, Read/write wzrokowa (czytanie tekstu pisanego), Kinestetic kinestetyczna. Flaming i Bonwell są autorami kwestionariusza VARK, który może być wykorzystany do rozpoznania preferencji sensorycznej. 28 W kontakcie z otaczającą rzeczywistością dziecko korzysta ze wszystkich wymienionych sposobów komunikowania, ma jednak nieuświadomioną preferencję do używania tylko z jednego sposobu. Niektóre dzieci myślą w kategoriach pojęć wizualnych, podczas gdy inne 25 Zob. A.Skowrońska, Czy dziecko ma wpływ na kształtowanie własnej postawy twórczej? In: Dziecko i sztuka, red.w.szlufik, A.Pękala, Częstochowa A.Sztejnberg, Podstawy komunikacji społecznej w edukacji, Wrocław 2001, s Ibidem, s N.L.Fleming, Ch.C.Bonwell, Questionnarie VARK, Źródło: (dostęp: ) 86

8 preferują audytywne, lub kinestetyczne przetwarzanie informacji. Ten preferowany sposób komunikacji jest w literaturze określany terminami: preferowany system reprezentacji, preferowana modalność sensoryczna, wiodący system percepcji. 29 Również w stosunku do przekazu multimedialnego możemy określić dominujący system zmysłowy, który może mieć wpływ na recepcję komunikatu zawartego w przekazie przez odbiorcę. Dostosowanie (synchronizacja) przekazu multimedialnego do preferencji komunikacyjnych dzieci polega na zastosowaniu w przekazie każdego sposobu komunikacji, albo też dokonaniu wyboru tej synchronizacji, która wywołuje najbardziej pozytywne reakcje u dzieci. Przekaz odbywa się w wielu językach: w języku symbolicznym (komunikaty słowne i graficzne), w języku obrazów wizualnych, słuchowych i audiowizualnych, a także w języku działań, dzięki stosowaniu mediów działaniowych i interaktywnych. 30 Dlatego też wachlarz metod nauczania stosowanych przez nauczyciela w praktyce kształcenia multimedialnego powinien być bardzo szeroki i wynikać z wdrażanych innowacji pedagogicznych. 31 Nauczyciel powinien stosować takie metody, których realizacja spowoduje, iż dzieci będą uczyć się aktywnie. Pomaga w tym wiedza z zakresu kognitywistyki, która pokazuje, że podstawą uzyskiwania informacji jest aktywna eksploracja, podczas której dominującą rolę odgrywają zmysły współpracują one ze sobą w rejestracji wrażeń. Dotyczy to również tych, zapośredniczonych przez media. W tak ujętym doświadczeniu percepcyjnym występują przeplatające się nawzajem fazy aktywności i działania, bierności i obserwacji. Tym samym zwraca się uwagę na to, że percepcja nie ma charakteru biernego, lecz wiąże się z aktywnością. 32 Osiągnięcie tego celu zapewnia stosowanie multimediów edukacyjnych. Multimedia edukacyjne Multimedia edukacyjne (edukacyjne programy komputerowe) mające zastosowanie w kształceniu wczesnoszkolnym, ze względu na ich cechy formalne, dzielimy na: zabawy komputerowe to programy dla najmłodszych odbiorców; nie służą realizacji określonych celów edukacyjnych, jedynie przygotowują do pracy z komputerem, 29 A.Sztejnberg, op.cit. 30 W. Strykowski, op.cit., s Zob. U.Ordon, Innowacje pedagogiczne jako wymóg nowoczesności w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej In: Tradycja i nowoczesność w edukacji przedszkolnej i szkolnej, red. U.Ordon, A.Pękala, Częstochowa I.Samborska, Potrzeby i możliwości doświadczania świata przez dziecko nowe konteksty, In: Dziecko-uczeń a wczesna edukacja, red. I.Adamek, Z.Zbróg, Kraków 2011, s

9 ćwiczenia komputerowe służą do realizacji założonych celów edukacyjnych i terapeutycznych; są zbliżone do ćwiczeń tradycyjnych (różni je forma przekazu, łączenie tekstów z grafiką, animacją i dźwiękiem), gry komputerowe pośrednio realizują cele edukacyjne; dzieci zdobywają wiedzę i umiejętności niejako przy okazji realizacji zadań w postaci fabuły i układu gry, które są postawione przed graczem, programy użytkowe edytory tekstu, grafiki, dźwięku itp., programy informacyjne prezentują wiedzę z różnych dziedzin; są to programy do tworzenia prezentacji, słowniki i encyklopedie multimedialne itp. 33 Według wyników ankiety przeprowadzonej wśród dzieci 9-letnich ze szkół w Nowym Sączu, 37,9% odpowiedziało, że najczęściej komputer służy im do grania w różnego rodzaju gry 34. Multimedia edukacyjne łączą w sobie treści z różnych dziedzin edukacji, zgodnie z założeniami nauczania zintegrowanego. Można je wprowadzić do wielu treści programowych. Ćwiczenia multimedialne łatwo włączyć w treść lekcji. Wykorzystuje się je do poznawania i utrwalania liter i liczb, doskonalenia słuchowej syntezy oraz analizy wyrazów, ćwiczenia umiejętności czytania oraz pisania poprawnego ortograficznie, doskonalenia pamięci wzrokowej i słuchowej, doskonalenia spostrzegawczości, ćwiczenia umiejętności związanych z operacjami pieniężnymi, obliczeniami zegarowymi, umiejętności dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia na różnym poziomie, poznawania środowiska społecznoprzyrodniczego, a także wychowania komunikacyjnego. Bardzo często multimedia edukacyjne są projektowane jako pakiety dydaktyczne, które zawierają multimedia integrujące ćwiczenia, gry i zabawy dostosowane do wieku dzieci. Podsumowanie Edukacja we współczesnym społeczeństwie wiedzy ma prymarne znaczenie. We wczesnej edukacji szczególnego znaczenia nabiera wykorzystanie nowoczesnych technologii, w tym multimedialnych programów edukacyjnych. Można je traktować jako pretekst do uruchomienia dotychczasowych doświadczeń dzieci, albo wdrażać do procesu kształcenia na 33 J.Gruba, Komputerowe wspomaganie umiejętności czytania u dzieci sześcioletnich, Kraków 2002, s R. Bernátová: Žiak 3. ročníka a jeho práca s počítačom v domácom prostredí. In: Acta Paedagogicae Presoves - Nova Sandes. Annus VIII. Prešov : Prešovská univerzita v Prešove, Pedagogická fakulta, 2012, s

10 równych prawach z innymi środkami dydaktycznymi. Multimedia są wówczas podstawą do rozwijania procesu dydaktyczngo w atrakcyjnych dla dzieci formach i warunkach, stanowią też zachętę do wyjaśniania i porządkowania znaczeń. W ten sposób stwarzają szansę na wykorzystanie i poszerzanie posiadanej przez dzieci wiedzy. Pozwalają ponadto na personalizację kształcenia dostosowanie tempa rozwijania sprawności edukacyjnych do możliwości percepcyjno-recepcyjnych dzieci, także tych o opóźnionych lub ograniczonych funkcjach psychicznych czy motorycznych. Literatúra BASAJ, H., BOROWIECKA, A., BOROWIECKI, M. i inni, Wykorzystanie nowoczesnych technologii na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Podręcznik dla nauczyciela. Warszawa. Źródło: BEDNAREK, J., Multimedia w kształceniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. ISBN BERNÁTOVÁ, R., Žiak 3. ročníka a jeho práca s počítačom v domácom prostredí. In: Acta Paedagogicae Presoves - Nova Sandes. Annus VIII. Prešov: Prešovská univerzita v Prešove, Pedagogická fakulta, s ISBN ERIKSON, E.H., Tożsamość a cykl życia. Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań. ISBN FLEMING, N.L. BONWELL, Ch.C.: Questionnarie VARK Źródło: GAJDA, J., Media w edukacji. Wydanie VIII, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. ISBN GOŁASZEWSKA, M., Multimedia krytyka i obrona. Esej o estetycznym statusie nowych mediów. In: K. WILKOSZEWSKA, ed. Piękno w sieci. Estetyka a nowe media. Wydawnictwo Tow. Autorów i Wydawców Prac Nauk Universitas, Kraków. ISBN GRUBA, J., Komputerowe wspomaganie umiejętności czytania u dzieci sześcioletnich. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. ISBN HASSA, A., Komputer jako środek dydaktyczny w edukacji wczesnoszkolnej. Komputer w szkole. nr 1, ISSN JUSZCZYK, S., Człowiek w świecie elektronicznych mediów szanse i zagrożenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. ISBN MONET, D., Multimedia, Wyd. Książnica, Katowice. ISBN MORBITZER, J.: O niektórych mitach komputerowej edukacji. [b.d.w.], s. 5. Źródło: 89

11 Multimodal Learning Through Media: What the Research Says. By Metiri Group Commissioned by Cisco 2008, rys.2, s.4. Źródło: Media.pdf ORDON, U., Innowacje pedagogiczne jako wymóg nowoczesności w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. In: U. ORDON, A. PĘKALA, eds. Tradycja i nowoczesność w edukacji przedszkolnej i szkolnej. Wydawnictwo AJD, Częstochowa. ISBN PIWOWARSKA, E., PĘKALA, A., Nauczanie wczesnoszkolne szansą dla ucznia. In: T. BANASZKIEWICZ W. SZLUFIK, A. PĘKALA, eds. Z najnowszych badań nad wczesną edukacją dziecka. Wydawnictwo AJD, Częstochowa. ISBN ROGULSKA, A., Media globalne media lokalne. Zagadnienia z obszaru pedagogiki medialnej i edkacji regionalnej. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. ISBN SAMBORSKA, I., Potrzeby i możliwości doświadczania świata przez dziecko nowe konteksty. In: I. ADAMEK, Z. ZBRÓG, eds. Dziecko-uczeń a wczesna edukacja. Wydawnictwo Libron and Authors, Kraków. ISBN SKOWROŃSKA, A., Czy dziecko ma wpływ na kształtowanie własnej postawy twórczej? In: W. SZLUFIK, A. PĘKALA, eds. Dziecko i sztuka. Wydawnictwo WSP, Częstochowa. ISBN SKRZYDLEWSKI, W., Kształcenie multimedialne w systemie edukacyjnym szkoły wyższej. In: K. DENEK, F. JANUSZKIEWICZ, W. STRYKOWSKI, eds. Uczelnia na miarę współczesności. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. STEINBRINK, B., Multimedia u progu technologii XXI wieku. Wydawnictwo Robomatic, Wrocław. ISBN STRYKOWSKI, W., Rola mediów i edukacji medialnej we współczesnym społeczeństwie. Chowanna, R.XLVI (LIX), T.1(20), Katowice. ISSN X. SZKUDLAREK, T., Media. Szkic z filozofii i pedagogiki dystansu. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. ISBN SZTEJNBERG, A., Podstawy komunikacji społecznej w edukacji. Wydawnictwo Astrum, Wrocław. ISBN WITKOWSKI, L., Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona. Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej, Toruń. ISBN Kontaktná adresa Dr Joanna Juszczyk-Rygałło Akademia im. Jana Długosza Częstochowa, ul. Waszyngtona 4/8 jjr@onet.pl 90