CZOŁG PANCERNY ARGUMENT... CZOŁG. cz. 38

Transkrypt

1 cz. 38 CZOŁG PANCERNY ARGUMENT... Piotr Kawalerowicz Jedną z najbardziej ludzkich, spośród wielu charakterystycznych dla człowieka cech, jest ciekawość. W połączeniu z uporem, pracowitością i dociekliwością często była źródłem odkryć zarówno tych popychających cywilizację do przodu, jak i tych, które na lata pogrążały ją w mrokach. Jaka jest historia wynalazków i odkryć, skąd się brały, kto i gdzie ich dokonywał, jaki był ich dalszy los i wpływ na cywilizacje? CZOŁG Problem rozpoczęcia i prowadzenia ataku pod ostrzałem wroga jest tak stary, jak sama sztuka wojenna. Zapewne równie wiekowy jest pomysł, aby do osłony walczących używać ruchomej konstrukcji jako pancerza. Już w starożytności pojawiły się takie rozwiązania. Grecy budowali wielkie uzbrojone wieże oblężnicze zwane helepolis. Asyryjczycy używali do ochrony łuczników specjalnych ruchomych osłon, a Chińczycy wynaleźli specjalne wozy wykorzystywane na polu bitwy do osłony wojowników. Zatem idea, aby skonstruować urządzenie do przełamywania obrony przeciwnika, zrodziła się bardzo dawno. Jednak musiały upłynąć jeszcze stulecia, aby można było skutecznie połączyć kilka wynalazków: pancerz ze stali, działo oraz silnik zdolny poruszyć całość, tak by ostatecznie mógł powstać współczesny czołg. Historia czołgu rozpoczyna się na polach bitewnych I wojny światowej. Była to wojna pozycyjna, zwłaszcza na początku. Często dochodziło do krwawych walk, które nie przynosiły rozstrzygnięć. Tysiące żołnierzy ginęły w ogniu karabinów maszyno- 38 Wóz bojowy używany przez Chińczyków ok. V w. Szkic bojowego pojazdu opancerzonego wg Leonarda. Australopitek i Homo habilis człowiek pierwotny. Homo erectus człowiek wyprostowany. Homo sapiens człowiek rozumny. Człowiek z Cromagnon. Pierwsze wyraźne przejawy tzw. kultury rolnej uprawy, co pociąga za sobą początki osiadłego trybu życia (Mezopotamia, Azja Wschodnia, Meksyk, Peru). Pojawia się: pismo, koło, żagiel, wytop metali z rud. Podczas oblężenia Rodos wojska króla Demetriusza I używają do walki specjalnych machin bojowych helepolis (niszczyciel miast). Były to ruchome opancerzone konstrukcje przypominające wieże. Machina miała wysokość kilku kondygnacji, na których rozmieszczono różne rodzaje współczesnej broni. Do jej przemieszczania potrzeba było ponad 200 ludzi. W Chinach skonstruowano protoplastę armaty miała postać metalowej rury (lufy), wyrzucającej pociski w stronę wroga za pomocą prochu strzelniczego. Umiera geniusz nieskrępowanej myśli Leonardo da Vinci, pozostawiając po sobie ok stron notatek zawierających pomysły i wynalazki. Wiele spośród nich to urządzenia, które doczekały się realizacji dopiero wiele dziesięcioleci później. Thomas Newkomen i John Cawley budują na podstawie eksperymentu fizyka Denisa Papina z 1689 r. pracujący silnik parowy. William Barnett wynalazł silnik, w którym przed spalaniem zachodziło sprężanie gazu. Silnik ten uważany jest za pierwowzór silnika benzynowego. Niemiecki przedsiębiorca Alfred Krupp rozwija swoje zakłady stalowe, które wkrótce zaczną produkować wielkie działa. Rudolf Diesel, niemiecki inżynier, składa wniosek o patent na silnik spalinowy, który pracuje bez świec zapłonowych, z samozapłonem. Nowatorska konstrukcja Diesla pozwoliła na wyeliminowanie elektrycznego układu zapłonowego oraz gaźnika. Porucznik armii austro-węgierskiej Gunther Burstyn jako jeden z pierwszych konstruktorów eksperymentuje z pojazdami pancernymi. Przedstawia austriackiemu Ministerstwu Wojny w Wiedniu Motorgeschutz, czyli wóz bojowy z kadłubem na gąsienicach wyposażony dodatkowo w dwie pary kół do jazdy na drogach lat p.n.e lat p.n.e lat p.n.e. ok lat p.n.e. ok p.n.e. w IV tysiącleciu p.n.e. ok. 305 r. p.n.e. p.n.e./n.e. ok r. V 1519 r r r r r r.

2 1915 r r r. XI 1916 r. III 1917 r r. Porucznik Walter Wilson i William Tritton konstruują dla British Army eksperymentalny pojazd opancerzony zwany Little Willy. Powstał Mark I, angielski czołg zastosowany w I wojnie światowej. Po próbach terenowych w styczniu 1916 roku Mark I został skierowany do produkcji. Mark I wyposażony był w 2 armaty 57 mm i 3 karabiny maszynowe. W innej wersji uzbrojenie stanowiło 5 ciężkich karabinów maszynowych. W sumie wyprodukowano 150 takich czołgów. Załoga 7 osób, ciężar 26 t. W Niemczech Hans-Lloyd konstruuje 18-tonowy Treffas-Wagen, opancerzony i uzbrojony w 20-mm armatę automatyczną oraz karabin maszynowy. Pojazd wyglądał jak walec drogowy, a ponieważ okazał się niepraktyczny, zrezygnowano z jego produkcji. Niemieckie władze wojskowe, które początkowo zlekceważyły fakt wprowadzenia przez Anglików nowego typu uzbrojenia, zlecają głównemu inżynierowi Towarzystwa Konstruktorów Samochodowych w Berlinie, Josefowi Vollmerowi, skonstruowanie pierwszych niemieckich pancernych wozów bojowych. W Marienfelde skonstruowano Orion Wagen potężny pojazd, którego kadłub opierał się na dwóch podwoziach gąsienicowych, lecz projekt ten zarzucono, ponieważ w tym czasie realizowano już A7V. We Francji skonstruowano czołg Renault FT-17. Wyprodukowano ponad 3800 czołgów tego typu. Czołgi FT-17 były szeroko używane w bitwach końca I wojny światowej, począwszy od ich debiutu 31 maja Renault FT-17 były to także pierwsze czołgi na wyposażeniu Wojska Polskiego. W 1919 r. w Armii Polskiej gen. Hallera we Francji utworzono 1 Pułk Czołgów, wyposażony w 120 czołgów FT-17. W czerwcu 1919 r. pułk czołgów razem z armią gen. Hallera, wrócił do Polski, z całym wyposażeniem. Dawało to Polsce czwarte miejsce na świecie pod względem posiadanych sił pancernych. Czołg Mark I. Romboidalny kształt pozwalał łatwiej pokonywać przeszkody i okopy. Początkowo na szczycie czołgu zamontowano siatkę, która miała odbijać granaty. Był to pierwszy czołg o klasycznej konstrukcji typowej dla prawie wszystkich czołgów konstruowanych później aż do czasów obecnych. Konstrukcja ta charakteryzowała się przedziałem bojowym (załogi) z przodu, uzbrojeniem w obrotowej wieży i przedziałem napędowym z tyłu. Angielska nazwa czołgu Tank została użyta, aby zmylić wywiad wroga. Dodatkowo zakamuflowano przedsięwzięcie, twierdząc oficjalnie, że zakłady produkują zbiorniki na zamówienie Rosji r. 24 IV 1918 r. W Niemczech powstaje czołg A7V. Jego konstrukcja była szczytem możliwości i techniki tamtych czasów. Ochraniał go pancerz o grubości 30 mm z przodu i 20 mm po bokach, Uzbrojony był w 6 karabinów maszynowych rozmieszczonych dookoła oraz zamontowaną z przodu kadłuba armatę 57 mm o daleko większych możliwościach niż ta z czołgów Mark I czy nawet Mark V. Prędkość maksymalna pojazdu ważącego 32 tony wynosiła 12 km/h, co dawało mu bardzo duże możliwości w tamtym czasie. 3 czołgi Mark I wzięły udział w pierwszym bezpośrednim starciu z czołgami nieprzyjaciela. Pierwsza bezpośrednia bitwa pancerna miała miejsce 24 kwietnia 1918 w czasie bitwy o Villers-Bretonneux. Niemcy skierowali do tej operacji 14 czołgów A7V podzielonych na 3 grupy. 39

3 A7V zabierał 18 członków załogi, która nie miała lekkiego życia przedział bojowy czołgu był wypełniony dymem, hałasem dwóch silników i furkotem kaemów. Wewnątrz panowała temperatura ponad 40 C, a cały pojazd nieustannie kołysał się na boki w czasie jazdy w terenie. Z tego powodu żołnierze często nazywali go maszyną śmierci. wych próbując, bez powodzenia, przełamać obronę i zdobyć ufortyfikowane okopy przeciwnika. Wojskowi poszukiwali sposobu, aby zmienić ten stan rzeczy. Ciekawe rozwiązanie zaproponował w 1914 r. Ernest Dunlop Swinton brytyjski pułkownik, który doszedł do wniosku, że skuteczną osłoną atakującej piechoty mógłby być opancerzony traktor na gąsienicach. Swintonowi udało się pozyskać dla swojego pomysłu poparcie Winstona Churchilla, dzięki czemu powstał 4-metrowy pojazd nazwany Mały Willy. Ten 14-tonowy pojazd rozwijał prędkość zaledwie 5 km/h, ale posiadał istotny atut był w stanie przejechać przez okopy. Aby zmylić niemiecki wywiad, pułkownik Swinton wykorzystał podobieństwo Willy ego do zbiornika na benzynę i nadał maszynie kryptonim tank, czyli dosłownie zbiornik. Nazwa ta do dzisiaj w wielu językach oznacza czołg. Po raz pierwszy czołgów w boju użyły wojska angielskie 15 IX 1916 r. w bitwie nad Sommą. Czołg obsługiwany był przez załogę składającą się z dwunastu osób, byli to: kierowca, dowódca czołgu, ładowniczy, celowniczy, czterech strzelców karabinów maszynowych, mechanik, elektryk, asystent mechanika i elektryka oraz radiooperator. Po kilku latach politycznych intryg we Francji zbudowano 10 egz. czołgu Char 2C. Masa bojowa tego pojazdu wynosiła 69 ton, nie tylko ze względu na bardzo gruby, jak na standardy I wojny światowej, pancerz (od 22 mm do 45 mm), ale także z powodu jego potężnych rozmiarów długość kadłuba wynosiła ponad 12 m. W Wielkiej Brytanii w fabryce Vikersa skonstruowano prototyp pięciowieżowego czołgu ciężkiego The Independent A1E1. Pojazd wyposażono w działko 47 mm w wieży centralnej oraz cztery karabiny maszynowe rozmieszczone w 4 wieżyczkach rozlokowanych po bokach kadłuba r r. A1E1. Pomimo iż powstał tylko prototyp tego czołgu, wywarł on istotny wpływ na konstruktorów. 40 W Wielkiej Brytanii sformowano pierwszy na świecie zmechanizowany związek taktyczny Experimental Mechanized Force wyposażony m.in. w ponad 280 pojazdów 15 typów. Biuro konstrukcyjne N. W. Barykowa otrzymało zadanie skonstruowania nowego czołgu ciężkiego dla rosyjskiej armii. W efekcie prac inżynierów w 1932 r. powstaje prototyp wozu T-35. W zakładach Kruppa rozpoczęto realizację tajnego zamówienia niemieckiego Urzędu Uzbrojenia Armii (Heereswaffenamt). Przygotowywano dwa modele lekkiego czołgu PzKpfw I i PzKpfw II (PzKpfw Panzer Kampfwagen, czyli opancerzony wóz bojowy ). Związek Radziecki zakupił w Stanach Zjednoczonych dwa eksperymentalne czołgi M1930 zaprojektowane przez Waltera Christiego, które po otrzymaniu nazwy BT-1 zostały poddane próbom technicznym. W X 1931 r. skonstruowano trzy pierwsze, nieuzbrojone prototypy BT-2. Znane były jako betka lub betjuszka. Rozpoczęto seryjną produkcję czołgów BT-2. Uzbrojenie stanowiło działo 37 mm i jeden karabin maszynowy DT, niektóre wczesne modele były uzbrojone w trzy karabiny maszynowe. Czołgi BT-3 i późniejsze otrzymały działo 45 mm. Czołg BT (ros. bystrochodnyj tank czołg szybki) potrafił na dobrej drodze osiągnąć nawet 86 km/h. Czołgi BT mogły się poruszać zarówno na gąsienicach, jak i na kołach, zdjęcie gąsienic i przejście na tryb kołowy zajmowało około 30 minut r r r r r.

4 1932 r r. IV 1934 r. VII 1934 r r r r. W Rosji wyprodukowano prototyp nowego czołgu ciężkiego T-35. Jego konstrukcja była zbliżona do brytyjskiego czołgu ciężkiego A1E1 Independent o masie 42 t. Podobnie jak T-35 był on czołgiem pięciowieżowym. Ogółem w latach wyprodukowano 61 czołgów. Doświadczenia z manewrów wykazały, że dowódca czołgu nie jest w stanie skutecznie kierować ogniem wszystkich wież, a poszczególni celowniczowie nie mogą samodzielnie określić najważniejszych do zwalczania celów. Rozpoczęto produkcję Automitrailleuse de Reconnaissance 33 (AMR-33) francuskiego lekkiego czołgu rozpoznawczego. Załogę stanowiło dwóch ludzi, kierowca i strzelec, uzbrojenie 1 karabin maszynowy 7,5 mm. Napędzany był silnikiem Renaulta: 8-cylindrowym, benzynowym, chłodzonym cieczą o mocy 85 KM, który pozwalał rozwinąć prędkość do 60 km/h i zasięg ok. 200 km. Generalny Inspektor Royal Tank Corps (RTC), gen. Hobart, zaproponował opracowanie czołgu piechoty. Według koncepcji opracowanej przez Komitet Badawczy przy Brytyjskim Sztabie Imperialnym czołg miał się charakteryzować: niewielkimi wymiarami, dobrym opancerzeniem i uzbrojeniem w karabin maszynowy z ogólnym zadaniem wspierania i towarzyszenia walczącej piechocie. Niemiecki Urząd Uzbrojenia Armii Lądowej zamówił opracowanie pojazdu pancernego o masie 10 ton i uzbrojonego w 20 mm armatę. Zatwierdzono do produkcji polski czołg 7TP. Konstrukcja czołgu 7TP była rozwinięciem zakupionej licencji czołgu angielskiego Vickers E. Pod koniec 1935 roku zakłady MAN w Norymberdze opuściło dziesięć pierwszych czołgów LaS 100. W Biurze Badań Technicznych Broni Pancernych przystąpiono do opracowania projektu czołgu kołowo-gąsienicowego 10TP, opartego na konstrukcjach czołgów amerykańskiego inż. Waltera Christiego. PZInż 10TP prototyp polskiego czołgu pościgowego (kołowo-gąsienicowego), zbudowanego przed II wojną światową r r r r. Został opracowany niemiecki czołg PzKpfw IV. Miał on masę od 18 ton (w przypadku pierwszych wersji) do 32 ton dla wersji budowanych pod koniec działań wojennych. Uzbrojenie składało się z działa kaliber 75 mm i dwóch karabinów maszynowych kaliber 7,92 mm; załoga składała się z 5 osób: dowódca, celowniczy, ładowniczy, radiotelegrafista/strzelec i kierowca/mechanik. Teoretyczne podstawy blitzkriegu (niem. dosłownie: wojna błyskawiczna) z użyciem czołgów zostały opracowane i po raz pierwszy zaprezentowane przez Heinza Guderiana w książce pt. Achtung Panzer! W Leningradzkich Zakładach Kirowskich skonstruowano KW-1 radziecki czołg ciężki nazwany od radzieckiego komisarza obrony Klimenta Woroszyłowa. Był uzbrojony w armatę kal. 76,2 mm oraz 3 karabiny maszynowe DT kal. 7,62 mm. Jego załogę stanowiło 5 ludzi. Czołg KW-2 powstał jako wersja pochodna czołgu ciężkiego KW-1. W wyniku doświadczeń zdobytych w wojnie radziecko-fińskiej, które wykazały, że armata 76,2 mm jest nie- PzKpfw IV Ausf E z dodatkowymi płytami pancernymi. Ważący 45 ton KW-1 był około dwukrotnie cięższy niż ówczesne czołgi niemieckie. Siła KW-1 zawierała się w pancerzu nieprzebijalnym dla większości uzbrojenia czołgowego, za wyjątkiem ekstremalnie małych odległości, dobrej sile ognia oraz zadowalającej mobilność nawet na miękkim podłożu. Był to (w swoim czasie) czołg z najcięższym uzbrojeniem artyleryjskim na świecie. 41

5 Czy wiesz, że... Klasyfikacje czołgów Przez lata najpowszechniejszy był podział czołgów ze względu na ich masę. W tej klasyfikacji wyróżniano: czołgi lekkie o masie 8 20 t czołgi średnie o masie t czołgi ciężkie o masie 50 t Warto poznać Czołg Czołg pancerny, gąsienicowy wóz bojowy, uzbrojony w armatę umieszczoną w obrotowej wieży (zazwyczaj również w jeden lub więcej karabinów maszynowych). Korpus czołgu wykonany jest z pancernych płyt o zróżnicowanej grubości. Czołg jest zasadniczym środkiem prowadzenia walki lądowej, zwłaszcza natarcia. Pierwsze czołgi z okresu I wojny światowej były to konstrukcje powolne, wręcz ociężałe, ze stosunkowo słabym pancerzem czołowym o grubości rzędu 10 mm. Służyły głównie jako wsparcie piechoty i rozwijały niewielką prędkość. Wciąż poszukiwano optymalnej konstrukcji. W brytyjskim czołgu Mark I gąsienice opasywały cały kadłub i były napędzane niezależnie przez dwa silniki benzynowe. Wykonanie zwrotu wymagało synchronizacji operatorów każdej ze stron, co dodatkowo utrudniał silny hałas panujący wewnątrz. Brakowało też środków łączności, a do komunikacji między czołgami próbowano używać gołębi. Pierwsze czołgi nie miały wieży, dlatego za pierwszy prawdziwy czołg uważa się francuski Renault FT-17 z 1917 r. Posiadał on wszystkie charakterystyczne dla współczesnych czołgów cechy. Powstał przez połączenie koncepcji samochodu pancernego i ciągnika gąsienicowego, wyposażony był w obrotową wieżę z działkiem i rozwijał prędkość ok. 9 km/h. wystarczająca do niszczenia drewnianych i żelazo-betonowych schronów i umocnień fińskich, zdecydowano się na bezprecedensowe posunięcie, aby zamontować na czołgu w obrotowej wieży zmodyfikowaną haubicę M-10S kaliber 152 mm. Masa 52 t. Modernizacja czołgu PzKpfw IV w kadłubie przywrócono karabin maszynowy. Dodano również osłonę jarzma działa z wyprofilowanej płyty pancernej o grubości 35 mm. W trakcie kampanii wrześniowej zwrócono uwagę na niedostateczne opancerzenie, więc od początku 1940 r. zaczęto montować w czołgach tej serii dodatkowe płyty pancerne o grubości 20 mm, chroniące kadłub. Masa całkowita PzKpfw IV Ausf D była równa 20 t. Do maja 1941 r. wyprodukowano 229 egzemplarzy. Do uzbrojenia Armii Czerwonej został przyjęty nowy pojazd oznaczony T-34. Pierwszy prototyp czołgu T-34 powstał jednak dopiero w styczniu 1940 r. Rozpoczęto produkcję czołgu T-34. Była to konstrukcja uważana za jeden z najlepszych czołgów swojej ery. Pojazd o masie 25 ton był wyposażony w armatę kaliber 76,2 mm i dzięki znakomitemu silnikowi Diesla mógł się poruszać z prędkością 55 km/h przy zasięgu 300 km. Posiadał silny pancerz spawany z płyt T-34, najbardziej znany czołg II wojny światowej. W USA, na podstawie wcześniejszej konstrukcji czołgu M2, powstał czołg M3 (wykorzystano m.in: podwozie, transmisję, silnik oraz wieżę z działkiem kal. 37 mm). Na wieży czołgu seryjnego znajdowała się dość wysoka kopuła dowódcy, co sprawiało wrażenie, że czołg miał dwie wieże położone jedna na drugiej. walcowanych o grubości mm, z ekranami do 70 mm. W zakładach Rock Island Arsenal (USA) rozpoczęto produkcję M2 Medium Tank. Ten amerykański czołg średni, w porównaniu z ówczesnymi czołgami, był konstrukcją przestarzałą już w momencie powstania. PzKpfw IV podstawowy czołg nie- Ausf E. Czołg posiadał zmodyfikowaną Rozpoczęto produkcję modelu PzKpfw IV miecki okresu II wieżę. Poza tym opancerzenie czoła kadłuba grubości 30 mm mogło być dodatkowo wojny światowej. wzmocnione płytami o grubości 30 mm. Zmieniono także gąsienice, wieżyczkę obserwacyjną i dodano kilka innych usprawnień. Masa czołgu wzrosła do 21 ton. Wyprodukowano 223 wozy tego typu. cd r. IX 1939 r. XII 1939 r r r. IX 1940 r r. 42 Rozpoczęto produkcję wozów PzKpfw IV Ausf F. Podstawową różnicą w stosunku do poprzednich wersji było mocniejsze opancerzenie. Grubość pancerza czołowego, zarówno kadłuba, wieży, jak i jarzma działa, wzrosła do 50 mm, natomiast pancerza bocznego do 30 mm. IV 1941 r.

6 cd. IV 1941 r. II 1942 r. Pancerz tylny wzmocniono tylko w wieży, również do 30 mm. Wprowadzono też kilka drobniejszych modyfikacji. Wszystkie zmiany skutkowały wzrostem masy całkowitej czołgu do 22,3 t. Do marca 1942 roku wyprodukowano 462 egzemplarze. W USA rozpoczęto produkcję czołgu M4 Sherman. Konstrukcja bazowała na podwoziu i wielu podzespołach czołgu M3 Lee. Umożliwiło to szybkie przestawienie się zakładów na masową produkcję nowego pojazdu. Pierwsze wersje czołgu M4 były uzbrojone w krótkolufowe działo M3 75 mm nadające się głównie do niszczenia piechoty oraz lekko i średnio opancerzonych celów. Z powodu wysokich strat w walkach z niemieckimi czołgami typu Pantera oraz Tygrys wprowadzono długolufową armatę M1 76 mm. Do końca II wojny światowej wyprodukowano łącznie około sztuk. Wczesne wersje Shermanów łatwo się zapalały po trafieniu, przez co czołg ten otrzymał od żołnierzy alianckich niechlubne przezwisko Ronson (od popularnych w tym czasie zapalniczek). IV 1942 r. Czołgi PzKpfw IV Ausf F zaczęto uzbrajać w długolufowe działa 7,5 cm KwK 40 L/43. Nowe wozy otrzymały oznaczenie PzKpfw IV Ausf F2, natomiast nazwę starej serii zmieniono na F1. Dłuższe armaty powodowały wzrost masy pojazdu do kg oraz spadek prędkości do 40 km/h. Jednak tylko wyposażone w to działo mogły konkurować z czołgami alianckimi. V 1942 r. Powstaje wersja PzKpfw IV Ausf G, nieznacznie różniąca się od PzKpfw IV Ausf F2. Zmieniono hamulec wylotowy działa z jednokomorowego na dwukomorowy, zlikwidowano dwie szczeliny obserwacyjne ładowniczego oraz zmieniono kształt włazów kierowcy i radiotelegrafisty. Od V 1942 r. do VI 1943 r. wyprodukowano 1687 czołgów PzKpfw IV Ausf G. W ostatnich 700 wozach tej serii zamontowano ekrany pancerne (Schürzen) grubości 5 mm, chroniące boki kadłuba i wieży przed pociskami kumulacyjnymi i małokalibrową bronią przeciwpancerną r r. Przeprowadzono testy dwóch prototypów niemieckich czołgów ciężkich wg koncepcji dr Porschego i Henschela. Podczas prób na poligonie w Berka okazało się, że czołg Henschela wykazał swoją przewagę nad zbyt awaryjnym prototypem dr. Porschego. Zwycięski czołg otrzymał oznaczenie PzKfw VI TIGER Ausf H1. Czołg o masie kg, napędzany 650-konnym był silnikiem Maybacha, mógł rozwijać prędkość ok. 45 km/h. Uzbrojenie stanowiła armata KwK 36 L/56 kaliber 88 mm. Tygrys. Czołg wyposażono w kilka wyrzutników min przeciwpiechotnych typu S. Mina zawierała ładunek miotający i około 360 małych stalowych kulek. Po wystrzeleniu na wysokość kilkudziesięciu centymetrów ponad kadłub mina rozrywała się, rażąc wokół kulkami. Na uzbrojenie Armii Czerwonej wszedł lekki czołg T-70. Jego konstrukcja stanowiła rozwinięcie wcześniejszego typu T-60. Był napędzany dwoma silnikami GAZ-202, miał grubszy pancerz i armatę kaliber 45 mm. We wrześniu 1942 rozpoczęto produkcję zmodyfikowanej wersji czołgu T-70M. Zmiany dotyczyły rozmieszczenia silników i układu przeniesienia napędu. Zmianie uległ też kształt wieży, zmodyfikowano zawieszenie i zastosowano nowocześniejsze gąsienice. W czasie wojny wyprodukowano 8226 czołgów T-70/T-70M. Czterej pancerni i pies Tygrys Rudy Z przymrużeniem oka 43

7 W okresie międzywojennym przeprowadzano dalsze próby i udoskonalano istniejące pomysły. W rezultacie powstała koncepcja czołgu, która z niewielkimi zmianami przetrwała do dziś opancerzonego pojazdu gąsienicowego wyposażonego w działo przeznaczone do zwalczania wrogich pojazdów i wspierania piechoty oraz karabiny maszynowe umieszczone w wieżyczce oraz w kadłubie, przeznaczone do obrony własnej i zwalczania wrogiej piechoty. Do napędu głównie używano silników benzynowych. Pod koniec lat 30. konstruktorzy w ZSRR zastosowali do napędu czołgów silniki wysokoprężne, które wkrótce udowodniły swoją przewagę. W tym okresie zmieniły się także poglądy dotyczące sposobów użycia czołgów na polu walki. Pojawiła się koncepcja użycia czołgów również jako samodzielnej broni umożliwiającej rozbicie pancernym klinem linii przeciwnika, której autorem był niemiecki generał Heinz Guderian. Nowa koncepcja okazała się niezwykle obiecująca. Jednak aby ją zreali- Jedną z zalet Pantery był pochyły pancerz boczny, którym dotychczas nie dysponował żaden inny czołg na świecie. Na front trafia nowy typ czołgu PzKpfw V tzw. Pantera. Użyto go podczas operacji Zitadelle (ofensywa niemiecka pod Kurskiem). Po wyeliminowaniu wszystkich pierwotnych problemów PzKpfw V stał się jednym z najlepszych czołgów II wojny światowej. Czołg wyposażony był w 75 mm armatę KwK 42 L70 oraz dwa karabiny maszynowe MG-34, jeden zintegrowany z armatą, drugi zamontowany na wieżyczce dowódcy jako karabin przeciwlotniczy r. Ostatnią wersją wielkoseryjną był IS-3 ze znacznie poprawionym pancerzem i charakterystyczną półkolistą wieżą (ten rodzaj wieży został użyty w prawie wszystkich powojennych czołgach zaprojektowanych w Związku Radzieckim). PzKpfw IV Ausf H z ekranami pancernymi Schürzen. Czoło całego kadłuba było chronione pancerzem o grubości 80 mm (bez płyt dodatkowych). Wyprodukowano pierwsze wersje ciężkiego czołgu IS-1 (IS skrót od Iosif Stalin). Był on uzbrojony w działo 85 mm. Konstrukcja powstała jako odpowiedź na pojawienie się niemieckich PzKpfw V Pantera i PzKpfw VI Tygrys. Czołg był napędzany silnikiem Diesla i rozwijał prędkość 37 km/h. Drugim modelem był IS-2 z działem 122 mm, ta wersja została później zmodyfikowana powstał IS-2m z poprawionym kadłubem. Rozpoczęto produkcję wozów PzKpfw IV Ausf H, które posiadały wszystkie modyfikacje wprowadzone w wersji G oraz kilka drobniejszych (nowa skrzynia biegów, nowy typ kół napędowych i napinających, koła podtrzymujące pozbawiono gumowych bandaży) r. IV 1943 r. 44 Na osobisty rozkaz Stalina biuro konstrukcyjne radzieckiej fabryki nr 183 przystąpiło do prac nad czołgiem noszącym początkowo oznaczenie Obiekt 136. Został on później przemianowany na T-44. W jego konstrukcji wykorzystano doświadczenia z produkcji i użycia, a także wiele zespołów z T-34. Wprowadzono też istotne zmiany. Czołg miał zupełnie nowy kadłub, zawieszenie, silnik, układ transmisyjny. Załogę stanowiły 4 osoby: dowódca, kierowca, celowniczy, ładowniczy. Skierowano do produkcji nowy model niemieckiego czołgu, PzKpfw IV Ausf J. Zastosowano w nim wiele uproszczeń technologicznych, ułatwiających i przyśpieszających produkcję. Na przykład wieża posiadała wyłącznie ręczny mechanizm obrotu, dzięki czemu można było nieco powiększyć zbiornik paliwa. W toku produkcji zlikwidowano też boczne kadłubowe szczeliny obserwacyjne oraz zmodyfikowano układ wydechowy. Ogółem od VI 1944 r. do III 1945 r. powstało 1758 wozów tego typu. W PzKpfw IV Ausf J zastosowano nowe ekrany przeciwpancerne z siatki stalowej (Thomma Schürzen) oraz zaczęto montować tzw. Nahverteidigungswaffe (broń obrony bezpośredniej), czyli miotacze granatów dymnych, sygnałowych i przeciwpiechotnych r r.

8 zować, należało dokonać istotnych udoskonaleń konstrukcji. Aby sprostać nowym wymaganiom, czołgi musiały być bardziej samodzielne, szybsze, lepiej opancerzone i mieć większy zasięg działania. Nowa doktryna walki oraz zwiększenie liczby czołgów na frontach II wojny światowej doprowadziły do bezpośredniej konfrontacji czołgów. Doświadczenia wyniesione z pierwszych walk rozpoczynają technologiczny wyścig prowadzący do udoskonalania opancerzenia i siły armat czołgowych. Do przygotowania kalendarium wykorzystano materiały źródłowe: Igor Witkowski, Czołgi 94, WiS Dariusz Jędrzejewski, Zbigniew Lalak Niemiecka broń pancerna , Wyd. Lampart, r r r r r r r r. Do elitarnych, sowieckich dywizji pancernych został wprowadzony nowy czołg T-54. Ten wyposażony w armatę kal. 100 mm i silnie opancerzony pojazd (przód kadłuba 100 mm, przód wieży 200 mm, boki kadłuba 80 mm) stał się najbardziej rozpowszechnionym na świecie czołgiem podstawowym. Znajduje się on do dziś w armiach kilkudziesięciu krajów świata. Wyprodukowano IS-8 (nazywany także Obiektem 730). Był ostatnim czołgiem z serii sowieckich czołgów ciężkich IS. Najważniejsze cechy, które odróżniały go od jego poprzedników, IS-3 i wyprodukowanego w niewielkiej liczbie IS-4, to dłuższy kadłub, siedem par kół nośnych zamiast sześciu, większa wieża z nową armatą i przedmuchiwaczem lufy, ulepszony silnik Diesla i pogrubiony pancerz. Rozpoczęto produkcję brytyjskiego czołgu FV214 Conqueror (ang.: pojazd bojowy 214 Zdobywca ). Był to podstawowy czołg brytyjski z okresu zimnej wojny, czasami był kwalifikowany jako czołg ciężki. Uzbrojono go w armatę o kalibrze 120 mm, ważył ponad 60 t. W fabryce czołgów w Detroit (USA) rozpoczęto produkcję M103 najcięższego czołgu w uzbrojeniu US Army. Został zaprojektowany jako przeciwwaga dla sowieckich czołgów ciężkich z serii IS, a zwłaszcza IS-8 (T-10). Łącznie zbudowano 400 sztuk. W Szwecji rozpoczęto produkcję czołgu Stridsvagn-103. Z uwagi na trudne warunki terenowe Skandynawii, wymuszające niedużą masę całkowitą pojazdu, zdecydowano się na zastosowanie układu bezwieżowego z zainstalowaną na stałe do kadłuba armatą 105 mm. Wchodzi do służby Leopard 2 niemiecki czołg podstawowy. Jego konstrukcję opracowywano w latach 70. Uzbrojenie czołgu Leopard 2 stanowi gładkolufowa armata 120 mm Rh-M-120 o lufie długości 46,7 kalibra (wersje A1-A4) lub 55 kalibrów (wersje późniejsze) oraz dwa karabiny maszynowe MG3. Do produkcji wszedł nowy, głęboko zmodyfikowany M1A1 Abrams. Jego głównym uzbrojeniem stała się armata M-256. Wraz ze zwiększeniem kalibru, liczba przewożonych pocisków została zmniejszona do 40 szt. Poważne zmiany zaszły w opancerzeniu. Zastosowano nowszą i grubszą warstwę osłon ceramicznych (korundowych), ulokowaną miedzy dwoma płytami z walcowanej stali pancernej. Rozpoczęto modernizację Abramsów A1 do standardu A1HA. W tej modernizacji punkt ciężkości położono na wzmocnieniu opancerzenia (HA Heavy Armor). Zastosowano nowy pancerz ze zubożonego uranu, który zamontowano na czołowym i bocznym pancerzu wieży oraz czołowym pancerzu kadłuba, na miejscu uprzednio zdemontowanych warstw ceramicznych. Czołg ten wyróżnia się wśród wozów produkowanych seryjnie po II wojnie światowej swym niekonwencjonalnym układem konstrukcyjnym. Masa opancerzenia M1 A1 Abrams stanowi 55% masy wozu. Pierwszy czołg III generacji. 45