Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology
|
|
- Julian Stasiak
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Vol. 6/2007 Nr 3(20) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Otyłość prosta i wyniszczenie w zespole anorexia nervosa jako skrajne zaburzenia stanu odżywienia Simple Obesity and Undernutrition in Anorexia Nervosa Syndrom as Opposite Extremes of Eating Disorders Joanna Dubelt, Leszek Szewczyk Klinika Endokrynologii i Neurolugii Dziecięcej AM w Lublinie Adres do korespondencji: dr n. med. Joanna Dubelt, Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej, Lublin, ul. Chodźki 2 Słowa kluczowe: zaburzenia odżywiania, otyłość prosta, jadłowstręt psychiczny Key words: eating disorders, simple obesity, anorexia nervosa STRESZCZENIE/ABSTRACT Otyłość oraz przewlekłe niedożywienie w przebiegu jadłowstrętu psychicznego stanowią coraz częstszy problem w pediatrii, wiążąc się z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi. W niniejszym artykule przedstawiono mechanizmy regulujące łaknienie oraz zaburzenia metaboliczno-hormonalne i ich następstwa związane z otyłością i niedożywieniem. Endokrynol. Ped., 6/2007;3(20):61-67 Obesity and chronic undernutrition in anorexia nervosa are more and more frequent paediatric problems connected with severe health complications. This article presents the mechanisms of appetite regulation and metabolic hormonal disorders with their complications resulting in obesity and undernutrition. Pediatr. Endocrinol., 6/2007;3(20):61-67 Wstęp Czynniki mające znaczenie w regulacji zachowania się człowieka w zakresie alimentacji są liczne, warunkuje je szereg odruchów warunkowych i bezwarunkowych, których zasadniczym celem jest utrzymanie właściwego pod względem ilości i jakości składu elementów odżywczych w ustroju. Wynikiem działania tych dwóch grup mechanizmów jest utrzymywanie stałej, fizjologicznej masy ciała. Wobec istnienia wielu uwarunkowań zwyczajowo-kulturowych i społecznych u ludzi pojawia się szczególna możliwość zaburzeń w bilansie energetycznym. Wszechpotężna reklama, dostępność ogromnych ilości smacznego i bogatoenergetycznego jedzenia, sprzyjają konsumpcji. Z drugiej strony, szeroko popularyzowany w ostatnich latach ideał 61
2 Praca przeglądowa szczupłej sylwetki jako źródła atrakcyjności, powodzenia i sukcesu zachęca do restrykcji żywieniowych i stosowania, zwłaszcza przez nastolatków, różnorodnych cudownych diet odchudzających. Zaburzenia w procesach związanych z regulacją łaknienia i sytości mogą stać się zatem ważną przyczyną skłonności do przejadania się i nabywania nadmiernej masy ciała bądź też świadomego odchudzania prowadzącego do jadłowstrętu psychicznego. Oba te stany kierują się własną patofizjologią i psychopatologią, niosąc ze sobą poważne konsekwencje zdrowotne. Regulacja łaknienia System przekazywania i przetwarzania informacji o stanie odżywienia jest złożony z dwóch składowych: ośrodkowej i obwodowej. Ośrodkową kontrolę przyjmowania pożywienia sprawują struktury układu nerwowego zlokalizowane w obrębie podwzgórza, parzyste jądra brzuszno-przyśrodkowe (ośrodek sytości) i boczne (ośrodek łaknienia). Ciało migdałowate i układ limbiczny oddziałuje na motywację reakcji pokarmowych, zmienia potrzebę przyjmowania pokarmu w odpowiednie zachowanie i związane z nim stany emocjonalne. Reakcje ze strony ośrodka głodu i sytości są ściśle powiązane ze stymulacją układu adrenergicznego i cholinergicznego. Pobudzenie ośrodka sytości wywołuje brak łaknienia, zmiany metaboliczne w wątrobie, jak glikogenoliza, uwalnianie glukozy do krwi na skutek pobudzenia układu adrenergicznego i uwalniania adrenaliny z rdzenia nadnerczy oraz glukagonu z trzustki. Drażnienie ośrodka głodu nasila apetyt, prowadzi do wzmożonego wychwytu glukozy przez komórki wątrobowe oraz do pobudzenia glikogenezy poprzez stymulację nerwu błędnego i wydzielanie insuliny. Czynność ośrodków pokarmowych sprzężona jest także z ośrodkiem termoregulacji, w wyniku czego podwyższenie temperatury ciała pobudza ośrodek sytości, hamując jednocześnie ośrodek głodu [1, 2]. Przyjmowanie pokarmu związane jest z regulacją chwilową i długofalową. W sygnalizowaniu stanu nasycenia w mechanizmie regulacji chwilowej dużą rolę odgrywają receptory smakowe jamy ustnej, receptory ruchowe mięśni biorących udział w procesie żucia pokarmu oraz receptory żołądka, pobudzane w następstwie zmian jego wypełnienia. Mechanizm regulacji długofalowej nie jest w pełni poznany, odgrywają w nim rolę zarówno substraty energetyczne, jak i mediatory ośrodkowego układu Endokrynol. Ped., 6/2007;3(20):61-67 nerwowego oraz hormony odpowiedzialne za aktywację ośrodków pokarmowych [3]. Podstawowymi neuroprzekaźnikami w ośrodkowym układzie nerwowym związanymi z regulacją zachowań alimentacyjnych są katecholaminy, dopamina, acetylocholina, serotonina, GABA. Efekt działania katecholamin zależy od obszaru mózgu, jak i wzajemnych relacji pomiędzy receptorami. Aktywacja receptorów α-2 adrenergicznych części przyśrodkowej podwzgórza powoduje wzrost łaknienia, dotyczący przede wszystkim węglowodanów. W obszarze tym wykazano również istnienie receptorów α-1, których pobudzenie hamuje pobieranie pokarmu. Taki sam efekt wywołuje też stymulacja receptorów β-adrenergicznych bocznego podwzgórza. Odpowiedź układu dopaminergicznego jest niezbędna w kontroli łaknienia, ale nie jest swoiście odpowiedzialna za powstawanie uczucia głodu i sytości. Jednak objawy afagii spowodowane uszkodzeniem bocznego podwzgórza zależą od uszkodzenia dróg dopaminergicznych. Układ cholinergiczny w ośrodkowym układzie nerwowym wykazuje powiązanie z innymi układami neuroprzekaźników. Pobudzenie receptorów muskarynowych wpływa hamująco na uwalnianie noradrenaliny i dopaminy, zmniejszając tym samym przyjmowanie pokarmów. Badania nad wpływem układu serotoninergicznego potwierdzają jego hamujący wpływ na zachowania alimentacyjne. Serotonina pobudza uczucie sytości, powoduje skrócenie czasu posiłku, kontroluje dobowy rytm łaknienia. GABA zmniejsza aktywność neuronów cholinergicznych, noradrenergicznych i serotoninergicznych, wywiera więc wpływ stymulujący na łaknienie [1, 4, 5, 6]. Wśród peptydów wpływających na pojawienie się uczucia sytości brana jest pod uwagę bombezyna, kortykoliberyna, tyreoliberyna, kalcytonina, wazopresyna, glukagon, insulina, enterostatyna, cholecystokinina. Natomiast do peptydów pobudzających łaknienie należą opioidy, galanina, neuropeptyd Y (NPY), GHRH. Wydaje się, że peptydy i neuropeptydy oddziaływują w swoisty sposób hamująco lub pobudzająco na preferencje łaknienia tłuszczów, węglowodanów lub białek. Galanina i opioidy pobudzają apetyt na tłuszcze, natomiast enterostatyna, wazopresyna i serotonina wybitnie go hamują. Łaknienie na węglowodany stymuluje NPY, a wyraźnie hamuje cholecystokinina. Apetyt na pokarmy białkowe pobudzany jest przez serotoninę i GHRH, a hamowany przez glukagon [1, 3, 7]. W roku 1994 grupa Jeffrey a Fridmanna z Uniwersytetu Rockefellera w Nowym Jorku wykry- 62
3 Dubelt J. i inni Otyłość prosta i wyniszczenie w anorexia nervosa jako skrajne zaburzenia stanu odżywienia ła nowy czynnik sytości leptynę, będącą produktem genu ob, zlokalizowanego u człowieka na 7 chromosomie [8]. Leptyna jest produkowana wyłącznie przez komórki tkanki tłuszczowej, a jej poziom we krwi pozostaje w prostej proporcji do zawartości tłuszczu w organizmie i stanowi istotne ogniwo w kontroli przyjmowania pokarmów. W badaniach na zwierzętach stwierdzono, że leptyna zmniejsza przyjmowanie pokarmów, zwiększając przy tym wydatek energetyczny. Duże stężenie receptorów leptyny stwierdzono w ośrodkowym układzie nerwowym, szczególnie w podwzgórzu, w jądrze łukowatym, gdzie wytwarzany jest NPY. Między leptyną a NPY zachodzi sprzężenie zwrotne: wzrost stężenia leptyny zmniejsza wytwarzanie NPY w podwzgórzu, natomiast wzrost stężenia NPY zwiększa jej wydzielanie [9, 10]. Leptyna wchodzi także w interakcje z układem hormonalnym. Katecholaminy i androgeny obniżają, a insulina i kortykosterydy zwiększają stężenie leptyny, leptyna natomiast obniża stężenia insuliny i glukozy we krwi [9, 11]. Wpływy wszystkich mechanizmów regulujących łaknienie powodują, że pokarmy są przyjmowane przez organizm w takich ilościach, które równoważą wydatki energetyczne. W przypadku gdy organizm pobiera więcej kalorii niż wydatkuje, nadmiar składników pokarmowych jest magazynowany w tkance tłuszczowej. Natomiast gdy wydatek energii nie jest w pełni uzupełniany jej dostawą, organizm wyrównuje niedobory, najpierw zużywając zgromadzone zapasy, a potem, w sytuacjach krańcowych, inne tkanki. Oba te stany świadczą o nieadekwatności uczucia głodu i sytości do aktualnej potrzeby biologicznej, prowadząc jednocześnie, niezależnie od wywołującej je przyczyny, do poważnych zaburzeń metabolicznych i konsekwencji zdrowotnych. Otyłość prosta Otyłość jest stale przybierającym na sile problemem medycznym i społecznym. Dane epidemiologiczne wskazują na coraz większe występowanie otyłości wśród obywateli państw wysoko rozwiniętych ekonomicznie. W USA w ciągu ostatniej dekady odsetek populacji otyłych dorosłych wzrósł z 25% do 34%, a otyłych dzieci z 15% do 22% [12]. Negatywny wpływ otyłości na stan zdrowia człowieka obserwowany jest od dawna. Już Hipokrates w IV w. p.n.e zauważył, że otyli żyją krócej. Dopiero jednak w połowie XX wieku J. Vague rozwinął badania nad związkiem rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w ustroju a występowaniem różnych zaburzeń metabolicznych. Wykazał on mianowicie, że nie ilość tkanki tłuszczowej, a jej lokalizacja zwiększa ryzyko dla zdrowia wynikające z istnienia otyłości. Zależność tę potwierdziły, prowadzone w ostatnich latach, liczne badania epidemiologiczne i kliniczne, z których wynika, że otyłość wisceralna, związana z nadmiarem tkanki tłuszczowej wewnątrzbrzusznej, jest istotnym czynnikiem zagrożenia cukrzycą typu 2, wtórną hiperlipoproteinemią, miażdżycą i jej powikłaniami, nadciśnieniem tętniczym [13, 14, 15, 16, 17]. Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej człowieka jest cechą indywidualną, zależną od płci. Mężczyźni mają zwykle więcej tkanki tłuszczowej wewnątrz jamy brzusznej w porównaniu z kobietami. Otyłość wisceralna często występuje też jako charakterystyczna cecha rodzinna. Podkreśla się również, że wiek, jak również niektóre czynniki środowiskowe (stres, palenie papierosów, dieta) sprzyjają odkładaniu się tkanki tłuszczowej wisceralnej [13, 18]. Aktywność metaboliczna tkanki tłuszczowej jest kontrolowana przez układ hormonalny. Szczególnie ważną rolę odgrywają tu kortykosterydy, hormony płciowe, insulina i aminy katecholowe [13, 19]. Właściwości fizjologiczne adipocytów z różnych okolic ciała oraz ich podatność na działanie hormonów są zróżnicowane. Kortyzol pobudza aktywność lipazy lipoproteinowej w tkance tłuszczowej wisceralnej, co wzmaga akumulację trójglicerydów w adipocytach. Progesteron stymuluje aktywność lipazy lipoproteinowej adipocytów w regionie pośladkowo-udowym, przy niewielkim wpływie na akumulację tłuszczu w regionie brzuszno-tułowiowym. Testosteron u mężczyzn hamuje aktywność tego enzymu w okolicy brzusznej, natomiast u kobiet prowadzi do gromadzenia się tkanki tłuszczowej w górnej połowie ciała [19]. Tkanka tłuszczowa wewnątrzbrzuszna charakteryzuje się łatwą mobilizacją wolnych kwasów tłuszczowych w odpowiedzi na pobudzenie β-adrenergiczne oraz słabym α-adrenergicznym hamowaniem tego zjawiska. Powyższa reakcja lipolityczna na aminy katecholowe jest wynikiem zmniejszonej gęstości receptorów α-2 oraz zwiększonej gęstości receptorów β w tkance tłuszczowej trzewnej [13, 19]. Uwolnione z niej wolne kwasy tłuszczowe metabolizowane są następnie w komórkach mięśni i wątroby, konkurując z glukozą o możliwość przemian metabolicznych, zwłaszcza w cyklu Randla. Zwiększenie obrotu metabolicznego i oksydacji wolnych kwasów tłuszczowych powoduje zaha- 63
4 Praca przeglądowa mowanie, zależnej do insuliny, oksydacji glukozy i glikogenosyntezy, pobudza zaś w wątrobie glukoneogenezę. Upośledzone wykorzystywanie glukozy w tkankach obwodowych, a zwłaszcza w mięśniach, jest równoznaczne ze zjawiskiem określanym jako insulinooporność. Reakcją komórek beta wysp trzustki na insulinooporność jest wzmożone wydzielanie insuliny. Hiperinsulinemia potęgowana jest dodatkowo jeszcze poprzez upośledzenie katabolizmu insuliny w wątrobie. Insulina jako hormon anaboliczny w warunkach jej nadprodukcji wydaje się sprzyjać niekontrolowanemu przyrostowi masy ciała [16, 20]. Następstwem oporności na insulinę i hiperinsulinemii jest również nasilona synteza VLDL w wątrobie z następową hiperlipidemią, niskim stężenie HDL, wzrostem odsetka LDL, zwiększone wchłanianie sodu w nerkach oraz aktywacja układu adrenergicznego [17]. Opisane zaburzenia sprzyjają powstawaniu chorób układu sercowo-naczyniowego, szczególnie miażdżycy oraz nadciśnienia tętniczego. Dodatkowymi czynnikami sprzyjającymi upośledzeniu funkcji układu krążenia, a przede wszystkim mięśnia sercowego, są stale utrzymujące się zwiększone obciążenie serca w związku ze znacznym zwiększeniem masy ciała oraz rozrostem tkanki tłuszczowej podnasierdziowej i między włóknami mięśnia sercowego (otłuszczenie serca), jak również zwiększenie ilości tłuszczu wewnątrz komórek [3]. Na uwagę zasługuje również budowa histologiczna oraz cechy metaboliczne mięśni osób z otyłością wisceralną. Stwierdzono, że tkanka mięśniowa u tych osób zawiera zwiększoną liczbę włókien białych (typu IIb) oraz zmniejszoną ilość włókien czerwonych (typu I). Włókna mięśniowe typu IIb są przystosowane do beztlenowego metabolizmu glukozy, charakteryzuje je gorsza kapilaryzacja, mniejsza wrażliwość na insulinę oraz znacznie zmniejszona zdolność wykorzystania kwasów tłuszczowych w czasie pracy w porównaniu z włóknami mięśniowymi typu I i IIa. Za zmiany struktury histologicznej mięśni w otyłości odpowiedzialna jest prawdopodobnie zwiększona aktywność androgenów oraz glikosterydów [13, 21]. U dzieci w wieku szkolnym tkanka tłuszczowa jest rozmieszczona równomiernie, a jej przyrastanie związane jest z proporcjonalym otłuszczeniem całego ciała, jednak w okresie dojrzewania zaznacza się dymorfizm płciowy w jej rozmieszczeniu. Również okres przedpokwitaniowego przyrostu tkanki tłuszczowej może być uważany za wskaźnik następowego rozwoju otyłości [22]. Autorzy wielu prac oceniających występowanie zaburzeń metaboliczno-hormonalnych oraz ich powikłań w przebiegu otyłości u dzieci [23, 24, 25, 26, 27] sugerują ich związek z rozmieszczeniem tkanki tłuszczowej i androidalnym typem otyłości [28, 29, 30, 31] bez względu na sam stopień występującej nadwagi. Obserwowane, zaczynające się już u dzieci i młodzieży zaburzenia metaboliczne typowe dla otyłości wisceralnej stanowią poważny problem kliniczny i społeczny, są bowiem istotnymi czynnikami zagrożenia cukrzycą oraz chorobami układu sercowo-naczyniowego w poźniejszym wieku. Wyniszczenie w wyniku jadłowstrętu psychicznego Endokrynol. Ped., 6/2007;3(20):61-67 Na przeciwnym biegunie zaburzeń odżywiania znajduje się jadłowstręt psychiczny, którego podstawową cechą jest uporczywe dążenie do utraty masy ciała. Choroba ta dotyczy głównie dziewcząt i młodych kobiet, ujawnia się zwykle między 11 a 25 rokiem życia, bardzo rzadko zdarza się u płci męskiej [32]. Pierwszym, który w 1694 roku podał klasyczne objawy jadłowstrętu psychicznego zaobserwowane u młodej, dwudziestoletniej kobiety, był angielski lekarz Morton. Opisując, jak sądził, odmianę gruźlicy bez gorączki i duszności, którą charakteryzowała utrata apetytu, zanik miesiączki, zaparcia, nadmierna aktywność fizyczna, wyniszczenie i brak troski o stan zdrowia, Morton użył nazwy zanik nerwowy. Współczesna jednostka chorobowa, pod właściwą nazwą jadłowstręt psychiczny pojawiła się, gdy nieomal równolegle dwaj lekarze Laseque we Francji (1873) oraz Gull w Anglii (1874) ponownie przedstawili obraz charakterystycznych objawów jadłowstrętu, zwracając uwagę na źródła psychiczne tej choroby w powiązaniu z sytuacją rodzinną pacjenta [33]. Etiopatogeneza jadłowstrętu psychicznego, mimo licznych badań, wciąż pozostaje niejasna. Wielu autorów podziela pogląd, że u podłoża tego zaburzenia współistnieje kilka różnych czynników. Wyróżnia się wśród nich czynniki indywidualne (genetyczne, zaburzenia funkcji podwzgórza, nieprawidłowy rozwój osobowości), rodzinne i społeczno-kulturowe [33, 34, 35]. Początek choroby jest zwykle skryty, powodem odchudzania jest zazwyczaj brak akceptacji własnego wyglądu. Dziewczęta drastycznie zmieniają swoje nawyki żywieniowe, gromadzą wiadomości na temat wartości kalorycznej pokarmów, walczą z potrzebą jedzenia. Z czasem dieta staje się coraz 64
5 Dubelt J. i inni Otyłość prosta i wyniszczenie w anorexia nervosa jako skrajne zaburzenia stanu odżywienia bardziej ograniczona. Każde przyjęcie pokarmu połączone jest z przykrym uczuciem przepełnienia żołądka. Stąd częste prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających oraz bardzo przemyślne i wyszukane sposoby chowania jedzenia przed osobami kontrolującymi. Niektóre z chorych stosują dodatkowo intensywne ćwiczenia fizyczne. Odchudzanie stopniowo przeradza się w proces chorobowy, zanika łaknienie, pojawia się myśl o coraz szczuplejszej sylwetce. Dziewczęta z satysfakcją przyjmują postępujący ubytek masy ciała, twierdzą, że ciągle jeszcze są zbyt grube i dalsze odchudzanie jest uzasadnione. Podejmowane przez bliskich próby przełamania niewłaściwego sposobu odżywiania się natrafiają na gwałtowny sprzeciw. Na skutek głodzenia zmieniają się tory metaboliczne przemian ustrojowych, narastają procesy kataboliczne, dochodzi do zmiany regulacji hormonalnej, której celem jest adaptacja ustroju do zmienionej sytuacji metabolicznej [32, 35, 36]. U kobiet występuje wtórny brak miesiączki, natomiast u dziewcząt, które jeszcze nie miesiączkowały, proces dojrzewania płciowego ulega zahamowaniu. Zanik miesiączkowania wiąże się z zaburzeniem pulsacyjnej sekrecji gonadoliberyny, prowadzącym do obniżenia poziomu gonadotropin i estradiolu w surowicy krwi, a także z zanikiem tkanki tłuszczowej. Stężenie hormonu wzrostu we krwi może być podwyższone, przy obniżonym poziomie somatomedyn. Zmniejsza się także obwodowa konwersja tyroksyny do trójjodotyroniny, wzrasta stężenie rt3. Wydzielanie kortykoliberyny jest podwyższone, wzrasta równocześnie poziom kortyzolu we krwi [32, 33, 35, 36, 37]. Poprzez dostateczny dowóz pokarmów oraz uzyskanie wyrównania masy ciała następuje normalizacja przebiegu rozwoju płciowego oraz zmian czynnościowych pozostałych gruczołów wewnętrznego wydzielania. Jednakże przedłużanie się choroby może prowadzić do trwałych, wtórnych uszkodzeń narządowych. Manifestacja choroby w okresie skoku pokwitaniowego może wykazywać odległe skutki w postaci niskorosłości. Niedobór estrogenów oraz wzrost kortyzolu przyczyniają się do rozwoju osteoporozy [38]. U niektórych chorych stwierdza się niedokrwistość, leukopenię, trombocytopenię, może wystąpić hipoplazja szpiku [34, 36]. Zmiany w układzie sercowo-naczyniowym przejawiają się zcieńczeniem ścian lewej komory oraz zmniejszeniem wymiarów jam serca, co pociąga za sobą zmiany funkcjonalne objawiające się niskim ciśnieniem tętniczym i zmniejszoną objętością wyrzutową. Niejednokrotnie stwierdza się wypadanie płatka zastawki dwudzielnej. W niektórych przypadkach występuje płyn w worku osierdziowym. W EKG stwierdza się bradykardię, zaburzenia okresu repolaryzacji [33, 34, 36, 39, 40]. Zaburzenia elektrolitowe, które pojawiają się głównie u chorych prowokujących wymioty oraz nadużywających środków przeczyszczających i odwadniających mogą potęgować zaburzenia rytmu serca [36]. Hipokaliemia i hipofosfatemia mogą prowadzić także do rabdomiolizy, a w następstwie do ostrej niewydolności nerek [41]. Długotrwałe głodzenie prowadzi do zaniku mięśni szkieletowych, co powoduje znaczne osłabienie siły mięśniowej oraz zmiany strukturalne w obrębie tkanki [40, 42]. Badania bioptyczne mięśni pacjentek z jadłowstrętem psychicznym, u których stwierdzono 40% ubytek masy ciała wykazały obecność zmian miopatycznych z ciężką atrofią włókien oraz zanikiem ich poprzecznego prążkowania [3, 42]. Zarówno w przebiegu jadłowstrętu psychicznego, jak i otyłości prostej dochodzi do zmian metabolicznych, które wywołują negatywny wpływ na dalsze funkcjonowanie organizmu. Problematyka zaburzeń łaknienia powinna zwrócić uwagę nie tylko pediatrów czy endokrynologów dziecięcych, ale również psychologów i psychiatrów dziecięcych. Postępowanie terapeutyczne u dzieci z otyłością jest procesem długotrwałym, często mało efektywnym. Wiąże się ono ze zmianą nieprawidłowych nawyków żywieniowych, często utrwalonych w rodzinie. Dzieci otyłe niejednokrotnie mają niskie poczucie własnej wartości, wstydzą się własnego wyglądu, unikają ćwiczeń fizycznych w szkole i miejscach publicznych. Poza tym nadmierne łaknienie czy wręcz elementy żarłoczności mogą być sposobem odreagowania problemów dziecka (rodzinnych, szkolnych). Potrzebna jest więc systematyczna pomoc psychologa obejmująca pacjenta i jego rodzinę. Z kolei pacjenci z jadłowstrętem psychicznym wymagają psychoterapii indywidualnej, często także rodzinnej ze względu na współistniejące w wielu przypadkach nieprawidłowe relacje rodzinne (dominująca matka, rodzina niepełna, rozbita). Istotnym aspektem leczenia jadłowstrętu psychicznego jest również stosowanie leków przeciwdepresyjnych z uwagi na obserwowane niejednokrotnie obniżenie nastroju i aktywności życiowej. Leczenie zaburzeń odżywiania jest procesem trudnym, długotrwałym, często nieskutecznym, stąd istotne wydaje się zwrócenie uwagi pediatrów i lekarzy rodzinnych na wczesne rozpoznanie i właściwą profilaktykę, co może przyczynić się do poprawy rokowania i skutków odległych następstw tych zaburzeń. 65
6 Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 6/2007;3(20):61-67 PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Baranowska B.: Zaburzenia neuroendokrynne w otyłości pierwotnej. Post. Nauk Med., 1994:7, [2] Konturek S.: Fizjologia człowieka T.4. Część szczegółowa: Neurofizjologia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998; wyd 6: [3] Kozłowski S., Nazar K.: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL, Warszawa 1999, wyd. 3, , [4] Radwanowska N.: Otyłość a ośrodkowe mechanizmy kontroli poboru pokarmów ze szczegółowym uwzględnieniem roli serotoniny. Post. Nauk Med., 1994:7, [5] Szponar L., Respondek W.: Krótki przegląd stanu wiedzy z zakresu regulacji łaknienia i sytości a możliwość zapobiegania na drodze żywieniowej niektórym chorobom żywieniowozależnym. Żywn. Żyw. a Zdr., 1998:4, [6] Szewczyk L., Łozowska A., Witkowski D. et al.: Aktywność katecholaminergiczna u dzieci z otyłością prostą. Med. Metab., 1997:1 (3-4), 34. [7] Szewczyk L., Jankowska A., Szewczyk A. et al.: Stężenie B-endorfiny w surowicy krwi u dzieci z otyłością prostą. Med. Metab., 1997:1 (3-4), 34. [8] Zhang Y., Proenca R., Maffei M. et al.: Positional cloning of the mouse obese gene and its human homologue. Nature, 1994: 372, [9] Bączkowska T., Gaciong Z.: Rola leptyny w patogenezie otyłości. Przegl. Lek., 1997:54, [10] Stephens T., Basinski M., Bristow P.K. et al.: The role of neuropeptide Y in the antiobesity action of the obese gene product. Nature, 1995:377, [11] Wabitsch M., Bo-Jensen P., Blum W.F. et al.: Insulin and cortisol promote leptin production in celtyred human fat cells. Diabetes, 1996:45, [12] Klish W.J.: Otyłość w dzieciństwie. Pediatria po Dyplomie, 1999:3 (2), [13] Białkowska M.: Otyłość wisceralna diagnostyka, przyczyny, skutki. Czyn. Ryz., 1994:1, [14] Kortelainen M.L., Sarkioja T.: Coronary atherosclerosis associated with body structure and obesity in 599 women aged between 15 and 50 years. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 1999:23, [15] Goodpaster B.H., Krishnaswami S., Harris T.B. et al.: Obesity, regional fatdistribution, and the metabolic syndrome in older men and women. Arch. Intern. Med., 2005:165 (7), [16] Czech A., Bernas M., Tatoń J.: Patofizjologiczne podstawy przechodzenia otyłości w cukrzycę typu II. Pol. Tyg. Lek., 1995:50 (supl. 1), [17] Szostak W., Cybulska B., Szostak-Węgierek D.: Otyłość wisceralna jako zagrożenie przedwczesnym rozwojem miażdżycy. Nowa Med., 1997:4 (15), [18] Bouchard C., Despres J.M., Mauriege P.: Genetic and nongenetic determinants of regional fat distribution. Endocr. Rev., 1993:14 (1), [19] Milewicz A.: Hormony steroidowe a metabolizm i dystrybucja tkanki tłuszczowej. Pol. Tyg. Lek., 1995:50 (supl. 1), [20] Wierusz-Wysocka B.: Otyłość a cukrzyca. Nowa Med., 1997:4 (15), 6-8. [21] Krotniewski M.: Rola mięśni, tkanki tłuszczowej i wątroby w rozwoju zespołu metabolicznego. Pol. Tyg. Lek.,1996:51, [22] Chrzanowska M.: Wpływ otłuszczenia ciała w dzieciństwie na występowanie otyłości we wczesnym wieku dorosłym (12-letnie badania longitudinalne). Pediat. Pol., 1999:74 (3), [23] Falkner B., Michel S.: Obesity and other risk factors in children. Ethn. Dis., 1999:9, [24] Hernandez B., Uphold C.R., Graham M.V. et al.: Prevalence and correlates of obesity in preschool children. J. Pediatr. Nurs., 1998:13(2), [25] Urbina E.M., Gidding S.S., Bao W. et al.: Association of fasting blood sugar level, insulin level, and obesity with left ventricular mass in healthy children and adolescents. The Bogalusa heart study. Am. Heart. J., 1999:38 (1Pt 1), [26] Friberg P., Allansdotter-Johnsson A., Ambring A. et al.: Increased left ventricular mass in obese adolescents. Eur. Heart. J., 2005:26 (2), [27] Baszun-Stepaniuk E., Urban M., Głowińska B.: Masa lewej komory serca i jej funkcja skurczowo-rozkurczowa u dzieci i młodzieży z nadciśnieniem tętniczym i nadciśnieniem tętniczym współistniejącym a otyłością. Przegl. Lek., 2005:62 (4), [28] Daniels S.R., Morrison J.A., Sprecher D.L. et al.: Assotiation of body fat distrribution and cardiovascular risk factors in children and adolescents. Circulation, 1999:99, [29] Gower B.A., Nagy T.R., Goran M.I.: Visceral fat, insulin sensitivity and lipides in prepubertal children. Diabetes, 1999:48, [30] Zwiauer K., Wildhalm K., Kerbl B.: Relationship between body fat distribution and blood lipids in obese adolescents. Int. J. Obes., 1990:14, [31] Zajadacz B.: Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej oraz zachowanie się wybranych parametrów hormonalno-metabolicznych a możliwość występowania powikłań otyłości u dzieci w okresie dojrzewania płciowego. Ped. Pol., 1997:72,
7 Dubelt J. i inni Otyłość prosta i wyniszczenie w anorexia nervosa jako skrajne zaburzenia stanu odżywienia [32] Otto-Buczkowska E., Jarosz-Chobot P.: Zaburzenia metaboliczne i endokrynologiczne u młodych chorych z jadłowstrętem psychicznym. Endokrynol. Pol., 1997:48, [33] Komender J.: Jadłowstręt psychiczny jednostka chorobowa czy zespół objawowy? Nowa Med., 1996:3 (17), [34] Silber T.J.: Anorexia nervosa among children and adolescents. Adv. Pediart., 2005:52, 49-76Garner DM. [35] Rybakowa M.: Anoreksja nerwowa i jej odmiany kliniczne paradygmat behawioralno-hormonalny. Przegl. Lek., 1996:53, [36] Domżał M.: Jadłowstręt psychiczny i bulimia. Mag. Med., 1995:6 (9), [37] Stoving R.K., Haraard J., Hansen-Nord M. et al.: A reviev of endocrine changes in anorexia nervosa. J. Psychiatr. Res., 1999: 33, [38] Biller B.M.K., Saxe V., Herzog D.B. et al.: Mechanisms of osteoporosis in adult and adolescent women with anorexia nervosa. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1989:68, [39] Olivares J.L., Vazquez M., Fleta J. et al.: Cardiac findings in adolescents with anorexia nervosa at diadnosis and after weigt restoration. Eur. J. Pediatr., 2005:164 (6), [40] Tomaszewicz-Libudzic C., Jagielska G., Komender J. et al.: Zagrażające życiu zaburzenia metaboliczne i patofizjologiczne u chorych na jadłowstręt psychiczny. Psych. Pol., 1997:31, [41] Abe K., Mezaki T., Hirono N. et al.: A case of anorexia nervosa with acute renal failure resulting from rhabdomyolysis. Acta. Neurol. Scand., 1990:81, [42] McLoughlin D.M., Spargo E., Wassif W.S. et al.: Structural and functional changes in skeletal muscle in anorexia nervosa. Acta Neuropathol. Berl., 1998:95 (6),
Czynniki genetyczne sprzyjające rozwojowi otyłości
Czynniki genetyczne sprzyjające rozwojowi otyłości OTYŁOŚĆ Choroba charakteryzująca się zwiększeniem masy ciała ponad przyjętą normę Wzrost efektywności terapii Czynniki psychologiczne Czynniki środowiskowe
Bardziej szczegółowoOdżywianie osób starszych (konspekt)
Prof. dr hab. med. Tomasz Kostka Odżywianie osób starszych (konspekt) GŁÓWNE CZYNNIKI RYZYKA CHOROBY WIEŃCOWEJ (CHD) wg. Framingham Heart Study (Circulation, 1999, 100: 1481-1492) Palenie papierosów Nadciśnienie
Bardziej szczegółowoUkład dokrewny. Hormony zwierzęce związki chemiczne wydzielane przez gruczoły i tkanki układu dokrewnego; mają funkcję regulacyjną.
Układ dokrewny (hormonalny, wewnątrzwydzielniczy, endokrynny) układ narządów u zwierząt składający się z gruczołów dokrewnych i pojedynczych komórek tkanek; pełni funkcję regulacyjną. Hormony zwierzęce
Bardziej szczegółowoLP Panel tarczycowy 1. TSH 2. Ft3 3. Ft4 4. Anty TPo 5. Anty Tg. W przypadku występowania alergii pokarmowych lub wziewnych
Proszę o wykonanie następujących badań laboratoryjnych (z krwi), na część z nich można uzyskać skierowanie od lekarza*: Dodatkowo: Badania podstawowe: W przypadku podejrzenia nieprawidłowej pracy tarczycy
Bardziej szczegółowoBIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II MÓZGOWE MECHANIZMY FUNKCJI PSYCHICZNYCH 1.1. ZMYSŁY CHEMICZNE (R.7.3) 1.2. REGULACJA WEWNĘTRZNA (R.10) Zakład Psychofizjologii UJ ZMYSŁY CHEMICZNE Chemorecepcja: smak,
Bardziej szczegółowoSpis treści. Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości. Część II Etiologia i patogeneza otyłości
Spis treści Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości Rozdział 1. Wprowadzenie: problematyka otyłości w ujęciu historycznym i współczesnym..................................... 15 Problematyka
Bardziej szczegółowoRAMOWY ROZKŁAD ĆWICZEŃ Z FIZJOLOGII PODSTAWY MEDYCYNY MODUŁ F. SEMINARIUM Fizjologia układu pokarmowego
RAMOWY ROZKŁAD ĆWICZEŃ Z FIZJOLOGII PODSTAWY MEDYCYNY MODUŁ F SEMINARIUM 1 09-13.04.2018 Fizjologia układu pokarmowego Pobieranie pokarmów. Ogólne zasady funkcjonowania układu pokarmowego I. Neurohormonalna
Bardziej szczegółowoCzłowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu.
RUCH TO ZDROWIE Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. P A M I Ę T A J Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na
Bardziej szczegółowoZaburzenia odżywiania -
Zaburzenia odżywiania - - rozpoznanie, objawy, leczenie Dorota Zatorska - Stempin 2012 1 Zaburzenia odżywiania - objawy, rozpoznanie, leczenie " Ciało ma znaczenie, ale kiedy dochodzimy do tego, co u
Bardziej szczegółowoFIZJOLOGIA CZŁOWIEKA
FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Daniel McLaughlin, Jonathan Stamford, David White FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Daniel McLaughlin Jonathan Stamford David White Przekład zbiorowy pod redakcją Joanny Gromadzkiej-Ostrowskiej
Bardziej szczegółowoUrząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą
14 listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą Cukrzyca jest chorobą, która staje się obecnie jednym z najważniejszych problemów dotyczących zdrowia publicznego. Jest to przewlekły i postępujący proces
Bardziej szczegółowoRodzicom ku uwadze! Poradnik internetowy dla rodziców uczniów klas I- III Gimnazjum Sióstr Misjonarek Św. Rodziny im. Bł. B. Lament w Białymstoku
Rodzicom ku uwadze! Poradnik internetowy dla rodziców uczniów klas I- III Gimnazjum Sióstr Misjonarek Św. Rodziny im. Bł. B. Lament w Białymstoku Białystok rok szkolny2012/13 Jak chronić naszą młodzież
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE PRACY DOKTORSKIEJ
mgr Bartłomiej Rospond POSZUKIWANIE NEUROBIOLOGICZNEGO MECHANIZMU UZALEŻNIENIA OD POKARMU - WPŁYW CUKRÓW I TŁUSZCZÓW NA EKSPRESJĘ RECEPTORÓW DOPAMINOWYCH D 2 W GRZBIETOWYM PRĄŻKOWIU U SZCZURÓW STRESZCZENIE
Bardziej szczegółowoPakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta
Pakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta CHOROBY DIETOZALEŻNE W POLSCE 2,150,000 osób w Polsce cierpi na cukrzycę typu II 7,500,000 osób w Polsce cierpi
Bardziej szczegółowoAkademia Wychowania Fizycznego i Sportu WYDZIAŁ WYCHOWANIA FIZYCZNEGO w Gdańsku ĆWICZENIE III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA, A METABOLIZM WYSIŁKOWY tlenowy
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu WYDZIAŁ WYCHOWANIA FIZYCZNEGO w Gdańsku ĆWICZENIE III AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA, A METABOLIZM WYSIŁKOWY tlenowy AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W ujęciu fizjologicznym jest to: każda
Bardziej szczegółowoUkład wewnątrzwydzielniczy
Układ wewnątrzwydzielniczy 1. Gruczoły dokrewne właściwe: przysadka mózgowa, szyszynka, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza 2. Gruczoły dokrewne mieszane: trzustka, jajniki, jądra 3. Inne
Bardziej szczegółowoANOREKSJA, jadłowstręt psychiczny (z greckiego an. Zaprzeczanie, órexis pożądanie, apetyt, łaknienie) oznacza brak łaknienia (apetytu).
mgr Anna Grygny ANOREKSJA, jadłowstręt psychiczny (z greckiego an. Zaprzeczanie, órexis pożądanie, apetyt, łaknienie) oznacza brak łaknienia (apetytu). Jest to zespół występujący w wieku młodzieńczym;
Bardziej szczegółowoPOSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH
POSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH CUKRZYCA.? cukrzyca to grupa chorób metabolicznych charakteryzujących się hiperglikemią (podwyższonym poziomem cukru we krwi) wynika
Bardziej szczegółowoProfil metaboliczny róŝnych organów ciała
Profil metaboliczny róŝnych organów ciała Uwaga: tkanka tłuszczowa (adipose tissue) NIE wykorzystuje glicerolu do biosyntezy triacylogliceroli Endo-, para-, i autokrynna droga przekazu informacji biologicznej.
Bardziej szczegółowoGruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony. anatomia i fizjologia człowieka
Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony Gruczoły dokrewne człowieka PRZYSADKA mózgowa Przysadka mózgowa jest gruczołem wielkości ziarna grochu
Bardziej szczegółowo2. Plan wynikowy klasa druga
Plan wynikowy klasa druga budowa i funkcjonowanie ciała człowieka ział programu Materiał kształcenia L.g. Wymagania podstawowe Uczeń: Kat. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Kat. Pozycja systematyczna 3
Bardziej szczegółowoPrzedmowa. Zawartość. 1. Wprowadzenie Kompleksowe podejście do żywienia Koncepcja równowagi (bilansu)
140964 Zawartość Przedmowa 1. Wprowadzenie 1.1. Kompleksowe podejście do żywienia 1.2. Koncepcja równowagi (bilansu) 1.2.1. Model podaży i zapotrzebowania 1.2.2. Przekarmienie 1.2.3. Niedożywienie 1.2.4.
Bardziej szczegółowoMechanizmy biologiczne i psychologiczno społeczne regulujace zachowanie człowieka. Dariusz Mazurkiewicz
Mechanizmy biologiczne i psychologiczno społeczne regulujace zachowanie człowieka Dariusz Mazurkiewicz Podejście biologiczne: Zachowanie człowieka jest zdeterminowane czynnikami natury biologicznej: neuroprzekaźniki
Bardziej szczegółowoEDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT.
EDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT. Prowadząca edukację: piel. Anna Otremba CELE: -Kształtowanie
Bardziej szczegółowoNIETYPOWE ZABURZENIA ODŻYWIANIA
NIETYPOWE ZABURZENIA ODŻYWIANIA ORTOREKSJA (ORTHOREXIA NERVOSA) Definicja: Obsesyjne spożywanie jedynie zdrowej żywności Źródło choroby: nadmierna chęć uniknięcia konkretnych chorób, zachowania dużej sprawności
Bardziej szczegółowoZMIANY W ORGANIZMIE SPOWODOWANE PICIEM ALKOHOLU
ZMIANY W ORGANIZMIE SPOWODOWANE PICIEM ALKOHOLU ( na podstawie artykułu zamieszczonego na portalu internetowym www.wp.pl zebrał i opracował administrator strony www.atol.org.pl ) Przewlekłe nadużywanie
Bardziej szczegółowokrwi u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym"
RECEN JA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ S Warszawa, 26.02.2018 -m~jeei~~imłi~lłiałek: MIC-l i ZAG/LMF W surowicy krwi u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym" LekarzAnny Jarzumbek Zaburzenia odżywiania są dość rozpowszechnionym
Bardziej szczegółowoZAJĘCIA Z PEDIATRII ROK IV SEMESTR LETNI 2018/ Endokrynologia/ Nefrologia
ZAJĘCIA Z PEDIATRII ROK IV SEMESTR LETNI 2018/ 2019 Endokrynologia/ Nefrologia Obowiązujące podręczniki: 1. Kawalec W., Grenda R., Ziółkowska H. (red.), Pediatria, wyd. I, Warszawa, PZWL, 2013. 2. Pediatria
Bardziej szczegółowoCHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ. www.california-fitness.pl www.calivita.com
CHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ Co to jest cholesterol? Nierozpuszczalna w wodzie substancja, która: jest składnikiem strukturalnym wszystkich błon komórkowych i śródkomórkowych wchodzi w
Bardziej szczegółowoNADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY
NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY Poradnik dla pacjenta i jego rodziny Konsultacja: prof. dr hab. med. Zbigniew Gaciong CO TO JEST ZESPÓŁ METABOLICZNY Nadciśnienie tętnicze (inaczej podwyższone ciśnienie
Bardziej szczegółowoUczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Dziecka z zaburzeniami odżywiania
Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Dziecka z zaburzeniami odżywiania Do zaburzeo odżywiania zaliczane są: jadłowstręt psychiczny, żarłocznośd psychiczna, przejadanie spowodowane czynnikami
Bardziej szczegółowoZaburzenie równowagi energetycznej
Otyłość dzieci i młodzieży czy można jej zapobiec? Dr n. med. Andrea Horvath Dr n. med. Piotr Dziechciarz Klinika Pediatrii WUM Zaburzenie równowagi energetycznej wyrażonej nadmiernym odkładaniem tkanki
Bardziej szczegółowoInterwencje żywieniowe u dzieci otyłych aktualne spojrzenie
Interwencje żywieniowe u dzieci otyłych aktualne spojrzenie H. Dyląg, 1 H. Weker 1, M. Barańska 2 1 Zakład Żywienia 2 Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej karmienie na żądanie 7-5 posiłków 3 posiłki
Bardziej szczegółowo[13ZPK/KII] Endokrynologia
1. Ogólne informacje o module [13ZPK/KII] Endokrynologia Nazwa modułu Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów Profil kształcenia Semestr Status modułu Język modułu
Bardziej szczegółowoREGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW
REGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW Regulacja nerwowa wpływ układu wegetatywnego na czynność endokrynną gruczołów wydzielania dokrewnego wytwarzanie i uwalnianie hormonów z zakończeń neuronów np.wazopresyny
Bardziej szczegółowoCzy jest możliwe skuteczne leczenie cukrzycy w grupie chorych otyłych ze znaczną insulinoopornością?
Jerzy Maksymilian Loba Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Uniwersytet Medyczny w Łodzi Czy jest możliwe skuteczne leczenie cukrzycy w grupie chorych otyłych ze znaczną insulinoopornością? Definicja
Bardziej szczegółowoPakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta
Pakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta CHOROBY DIETOZALEŻNE W POLSCE 2,150,000 osób w Polsce cierpi na cukrzycę typu II 7,500,000 osób w Polsce cierpi
Bardziej szczegółowoKonferencja Naukowo-Szkoleniowa PTMEIAA. Dr n. ekon. lek. med. Dorota Wydro
Konferencja Naukowo-Szkoleniowa PTMEIAA Dr n. ekon. lek. med. Dorota Wydro Warszawa 06-2014 GRELINA TKANKA TŁUSZCZOWA LEPTYNA CRP CHOLECYSTOKININA IRYZYNA INSULINA ADIPONEKTYNA 1.Asakawa A, et al. Gut.
Bardziej szczegółowoANOREKSJA. Quod me nutrit me destruit" - co mnie żywi niszczy mnie
ANOREKSJA Quod me nutrit me destruit" - co mnie żywi niszczy mnie Najbardziej charakterystyczne dla anoreksji jest pragnienie posiadania skrajnej szczupłości ciała, usilne dążenie do zrealizowania założonych
Bardziej szczegółowoKURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI
KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI CELE KSZTAŁCENIA Patologia ogólna łączy wiedzę z zakresu podstawowych nauk lekarskich. Stanowi pomost pomiędzy kształceniem przed klinicznym i klinicznym. Ułatwia zrozumienie
Bardziej szczegółowoCzęstotliwość występowania tej choroby to 1: żywych urodzeń w Polsce ok. 5-6 przypadków rocznie.
GALAKTOZEMIA Częstotliwość występowania tej choroby to 1:60 000 żywych urodzeń w Polsce ok. 5-6 przypadków rocznie. galaktoza - cukier prosty (razem z glukozą i fruktozą wchłaniany w przewodzie pokarmowym),
Bardziej szczegółowoDZIECKO Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA
DZIECKO Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA Odżywianie jest ważną sferą w życiu każdego człowieka. Różnorodne przeżywane przez nas stresy są częstym powodem utraty apetytu, podjadania lub nadmiernego apetytu. Różne
Bardziej szczegółowoĆWICZENIE 1. ĆWICZENIE Podział mięśni; charakterystyka mięśni poprzecznie-prążkowanych i gładkich
ĆWICZENIE 1. TEMAT: testowe zaliczenie materiału wykładowego ĆWICZENIE 2 TEMAT: FIZJOLOGIA MIĘŚNI SZKIELETOWYCH 1. Ogólna charakterystyka mięśni 2. Podział mięśni; charakterystyka mięśni poprzecznie-prążkowanych
Bardziej szczegółowo8.2. Wartość odżywcza produktów spożywczych Czynniki kształtujące wartość odżywczą produktów spożywczych...185
SpiS treści 1. Znaczenie nauki o żywieniu człowieka...9 1.1. Cele i zadania nauki o żywieniu...9 1.2. Rozwój nauki o żywieniu człowieka...9 1.3. Problemy żywieniowe Polski i świata...11 1.4. Organizacje
Bardziej szczegółowoTERAPEUTYCZNE ASPEKTY ŻYWIENIA PACJENTÓW W SZPITALACH czy obecne stawki na żywienie są wystarczające
TERAPEUTYCZNE ASPEKTY ŻYWIENIA PACJENTÓW W SZPITALACH czy obecne stawki na żywienie są wystarczające dr hab. inż. Monika Bronkowska, prof. nadzw. UP Konferencja firm cateringowych - CATERING SZPITALNY
Bardziej szczegółowoZARYS FIZJOLOGII WYSIŁKU FIZYCZNEGO Podręcznik dla studentów
ZARYS FIZJOLOGII WYSIŁKU FIZYCZNEGO Podręcznik dla studentów ZARYS FIZJOLOGII WYSIŁKU FIZYCIKIES Podręcznik dla studentów Pod redakcją dr n. med. Bożeny Czarkowskiej-Pączek prof. dr. hab. n. med. Jacka
Bardziej szczegółowoDieta może być stosowana również przez osoby chorujące na nadciśnienie tętnicze, zmagające się z hiperlipidemią, nadwagą oraz otyłością.
Dieta może być stosowana również przez osoby chorujące na nadciśnienie tętnicze, zmagające się z hiperlipidemią, nadwagą oraz otyłością. Jadłospis 14-dniowy Anna Piekarczyk Dieta nie jest dietą indywidualną
Bardziej szczegółowoPrzykładowy pytań Diagnostyka chorób układy podwzgórze-przysadka-nadnercza
lek. Jacek Bujko 17 października 2014 Przykładowy pytań Diagnostyka chorób układy podwzgórze-przysadka-nadnercza W diagnostyce laboratoryjnej uszkodzenia podwzgórza można stwierdzić cechy niedoczynności
Bardziej szczegółowoAnoreksja i bulimia psychiczna epidemią XXI wieku.
Anoreksja i bulimia psychiczna epidemią XXI wieku. mgr inż. Aleksandra Czarnewicz-Kamińska ola@ladydieta.pl Katedra Żywienia Człowieka Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW, Warszawa 14.05.2008
Bardziej szczegółowoKURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI
KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI CELE KSZTAŁCENIA Patologia ogólna łączy wiedzę z zakresu podstawowych nauk lekarskich. Stanowi pomost pomiędzy kształceniem przed klinicznym i klinicznym. Ułatwia zrozumienie
Bardziej szczegółowoMaria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO
Maria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO Zespół słabości: definicja Charakteryzuje się spadkiem odporności na ostry
Bardziej szczegółowoW zdrowym ciele zdrowy duch
W zdrowym ciele zdrowy duch "Ruch może zastąpić niemal każdy lek, ale żaden lek nie zastąpi ruchu Wojciech Oczko-nadworny lekarz Stefana Batorego Można wyróżnić aktywność fizyczną podejmowaną: w czasie
Bardziej szczegółowoAKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć
AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, której głównym objawem jest podwyższone stężenie glukozy we krwi (hiperglikemia). Stan taki
Bardziej szczegółowoa problemy z masą ciała
POLACY a problemy z masą ciała POLACY a problemy z masą ciała Badanie NATPOL PLUS (2002): reprezentatywna grupa dorosłych Polek: wiek 18-94 lata Skutki otyłości choroby układu sercowo-naczyniowego cukrzyca
Bardziej szczegółowoPROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH ŻYWIENIE KLINICZNE
1. Ramowe treści kształcenia PROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH ŻYWIENIE KLINICZNE L.p. DATA TEMAT ZAJĘĆ LICZBA GODZIN: FORMA ZALI- CZENIA PUNKTY ECTS 1. 2. 22.09.2012 23.09.2012 20.10.2012 21.10.2012 Żywienie
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych WIEDZA
Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: Żywienie w zdrowiu i chorobie Typ studiów: doskonalące Symbol Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA K_W01 K_W02
Bardziej szczegółowoCUKRZYCA U OSOBY W WIEKU STARCZYM. Klinika Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Dr med. Ewa Janeczko-Sosnowska
CUKRZYCA U OSOBY W WIEKU STARCZYM Klinika Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Dr med. Ewa Janeczko-Sosnowska CHARAKTERYSTYKA PACJENTA Wiek 82 lata Cukrzyca typu 2 leczona insuliną Choroba wieńcowa, stan
Bardziej szczegółowoAkademia Wychowania Fizycznego i Sportu WYDZIAŁ WYCHOWANIA FIZYCZNEGO w Gdańsku ĆWICZENIE V BILANS ENERGETYCZNY
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu WYDZIAŁ WYCHOWANIA FIZYCZNEGO w Gdańsku ĆWICZENIE V BILANS ENERGETYCZNY Zagadnienia : 1.Bilans energetyczny - pojęcie 2.Komponenty masy ciała, 3.Regulacja metabolizmu
Bardziej szczegółowoSpis treści. śelazo... 46 Wapń i witamina D... 47 Cynk... 47
Spis treści Przedmowa... 9 1. Ustalanie zapotrzebowania energetycznego w róŝnych stanach chorobowych (Danuta Gajewska)... 11 Wiadomości ogólne... 11 Całkowita przemiana materii... 12 Wprowadzenie... 12
Bardziej szczegółowoZAJĘCIA Z PEDIATRII ROK IV SEMESTR LETNI 2016/2017 Endokrynologia/nefrologia Plan zajęć
ZAJĘCIA Z PEDIATRII ROK IV SEMESTR LETNI 2016/2017 Endokrynologia/nefrologia Plan zajęć Obowiązujące podręczniki: 1. Pediatria, Kawalec, Grenda, Ziółkowska. 2013, 2. Pediatria. Podręcznik do Lekarskiego
Bardziej szczegółowoHormony Gruczoły dokrewne
Hormony Gruczoły dokrewne Dr n. biol. Urszula Wasik Zakład Biologii Medycznej HORMON Przekazuje informacje między poszczególnymi organami regulują wzrost, rozwój organizmu efekt biologiczny - niewielkie
Bardziej szczegółowoKierunek Lekarski II rok Fizjologia z elementami fizjologii klinicznej
Kierunek Lekarski II rok Fizjologia z elementami fizjologii klinicznej Fizjologiczne mechanizmy funkcjonowania organizmu człowieka, zarówno na poziomie komórkowym, jak i narządowym. Integracyjne funkcjonowanie
Bardziej szczegółowoNieprawidłowe odżywianie jest szczególnie groźne w wieku podeszłym, gdyż może prowadzić do niedożywienia
Nieprawidłowe odżywianie jest szczególnie groźne w wieku podeszłym, gdyż może prowadzić do niedożywienia Niedożywienie może występować u osób z nadwagą (powyżej 120% masy należnej) niedowagą (poniżej 80%
Bardziej szczegółowoĆWICZENIE 1. ĆWICZENIE Podział mięśni; charakterystyka mięśni poprzecznie-prążkowanych i
ĆWICZENIE 1. TEMAT: testowe zaliczenie materiału wykładowego ĆWICZENIE 2. TEMAT: FIZJOLOGIA MIĘŚNI SZKIELETOWYCH, cz. I 1. Ogólna charakterystyka mięśni 2. Podział mięśni; charakterystyka mięśni poprzecznie-prążkowanych
Bardziej szczegółowoZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY. Gimnazjum nr 1 w Piastowie Lidia Kaczor, 2011r
ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY Gimnazjum nr 1 w Piastowie Lidia Kaczor, 2011r PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE - definicja Prawidłowe odżywianie to nie tylko dostarczenie organizmowi energii, ale także
Bardziej szczegółowoAktywność sportowa po zawale serca
Aktywność sportowa po zawale serca Czy i jaki wysiłek fizyczny jest zalecany? O prozdrowotnych aspektach wysiłku fizycznego wiadomo już od dawna. Wysiłek fizyczny o charakterze aerobowym (dynamiczne ćwiczenia
Bardziej szczegółowoGrupa SuperTaniaApteka.pl Utworzono : 06 styczeń 2017
ODCHUDZANIE I UJĘDRNIANIE > Model : 8239002 Producent : OLIMP LABORATORIES DLACZEGO PRZYBIERAMY NA WADZE? Czy to wina wieku lub uwarunkowań genetycznych? A może zbyt dobrze lubimy zjeść lub za mało się
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie
Bardziej szczegółowoKIEDY (NIE)JEDZENIE STAJE SIĘ PROBLEMEM CHARAKTERYSTYKA ZABURZEŃ ODŻYWIANIA ANNA BRYTEK-MATERA
KIEDY (NIE)JEDZENIE STAJE SIĘ PROBLEMEM CHARAKTERYSTYKA ZABURZEŃ ODŻYWIANIA ANNA BRYTEK-MATERA JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE DSM V (APA, 2013) A. Odmowę utrzymywania
Bardziej szczegółowoOstre infekcje u osób z cukrzycą
Ostre infekcje u osób z cukrzycą Sezon przeziębień w pełni. Wokół mamy mnóstwo zakatarzonych i kaszlących osób. Chorować nikt nie lubi, jednak ludzie przewlekle chorzy, jak diabetycy, są szczególnie podatni
Bardziej szczegółowoAnoreksja i bulimia. Mgr Adrianna Skaza. Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata
Anoreksja i bulimia Mgr Adrianna Skaza Anorexia nervosa Jadłowstręt psychiczny kryteria: Odmowa utrzymywania prawidłowej masy ciała Obawa przed przyrostem masy ciała pomimo niedostatecznej wagi Przeżywanie
Bardziej szczegółowoŻel antycellulitowy ŻEL ANTYCELLULITOWY. Czym jest cellulit? INFORMACJE OGÓLNE
Czym jest cellulit? cellulit= skórka pomarańczowa = nierównomierne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, wody i produktów przemiany materii w tkankach skóry, widoczne wgłębienia i guzkowatość skóry, występująca
Bardziej szczegółowoCo to jest cukrzyca?
Co to jest cukrzyca? Schemat postępowania w cukrzycy Wstęp Cukrzyca to stan, w którym organizm nie może utrzymać na odpowiednim poziomie stężenia glukozy (cukru) we krwi. Glukoza jest głównym źródłem energii
Bardziej szczegółowo50% pacjentów z chorobą onkologiczną nie uczestniczy w żadnej formie poradnictwa dietetycznego 50% pacjentów z chorobą onkologiczną nie uczestniczy w żadnej formie poradnictwa dietetycznego 20-50% sięga
Bardziej szczegółowoZDROWE ODŻYWIANIE = ZDROWE ŻYCIE
ZDROWE ODŻYWIANIE = ZDROWE ŻYCIE RACJONALNIE = ZDROWO Zdrowa dieta jest jednym z najważniejszych elementów umożliwiających optymalny wzrost, rozwój i zdrowie. Ma przez to wpływ na fizyczną i umysłową
Bardziej szczegółowoLeczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości
Leczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości Dr n. med. Iwona Jakubowska Oddział Diabetologii, Endokrynologii i Chorób Wewnętrznych SP ZOZ Woj,. Szpital Zespolony Im. J. Śniadeckiego w Białymstoku DEFINICJA
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTY PODSTAWOWE
PRZEDMIOTY PODSTAWOWE Anatomia człowieka 1. Które z białek występujących w organizmie człowieka odpowiedzialne są za kurczliwość mięśni? 2. Co to są neurony i w jaki sposób stykają się między sobą i efektorami?
Bardziej szczegółowoSportowa dieta kobiet
Sportowa dieta kobiet Poradnik żywieniowy dla kobiet uprawiających kolarstwo ARKADIUSZ KOGUT Uprawianie sportów wytrzymałościowych, w tym kolarstwa, wiąże się z utratą dużej ilości energii. U kobiet prawidłowe
Bardziej szczegółowoMIRELA BANY studentka WYDZIAŁU WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I PROMOCJI ZDROWIA UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO. Aktywność fizyczna podstawowy warunek zdrowia
MIRELA BANY studentka WYDZIAŁU WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I PROMOCJI ZDROWIA UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Aktywność fizyczna podstawowy warunek zdrowia Aktywność fizyczna - jest to dowolna forma ruchu ciała
Bardziej szczegółowoSYLABUS. Fizjologia Wydział Lekarski I Lekarski magisterski stacjonarne polski. obowiązkowy. 155, w tym: 35 - wykłady, 48 seminaria, 72 ćwiczenia
SYLABUS Nazwa przedmiotu/modułu Wydział Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Forma studiów Język przedmiotu Rodzaj przedmiotu Fizjologia Wydział Lekarski I Lekarski magisterski stacjonarne polski
Bardziej szczegółowoPOTRZEBY DZIECKA Z PROBLEMAMI -DYSTROFIA MIĘŚNIOWA DUCHENNE A NEUROLOGICZNYMI W SZKOLE
POTRZEBY DZIECKA Z PROBLEMAMI NEUROLOGICZNYMI W SZKOLE -DYSTROFIA MIĘŚNIOWA DUCHENNE A Klinika Neurologii Rozwojowej Gdański Uniwersytet Medyczny Ewa Pilarska Dystrofie mięśniowe to grupa przewlekłych
Bardziej szczegółowoBulimia (Żarłoczność psychiczna)
Bulimia (Żarłoczność psychiczna) W bulimii występują powtarzające się epizody gwałtownego objadania się. Epidemiologia: Bulimia dotyka młode kobiety w wieku ok. 18-25lat Występuje często(częściej niż jadłowstręt),
Bardziej szczegółowoTIENS L-Karnityna Plus
TIENS L-Karnityna Plus Zawartość jednej kapsułki Winian L-Karnityny w proszku 400 mg L-Arginina 100 mg Niacyna (witamina PP) 16 mg Witamina B6 (pirydoksyna) 2.1 mg Stearynian magnezu pochodzenia roślinnego
Bardziej szczegółowoInstytut Sportu. Biochemiczne wskaźniki przetrenowania. Zakład Biochemii. mgr Konrad Witek
Instytut Sportu Zakład Biochemii Biochemiczne wskaźniki przetrenowania Przetrenowanie (overtraining)- długotrwałe pogorszenie się dyspozycji sportowej zawodnika, na skutek kumulowania się skutków stosowania
Bardziej szczegółowoWyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu SYLABUS
1 Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu SYLABUS Profil kształcenia: Zawodowy Stopień studiów: I Kierunek studiów: Turystyka i Rekreacja Specjalność: Semestr: Forma studiów: Nazwa przedmiotu:
Bardziej szczegółowoLeczenie bezdechu i chrapania
Leczenie bezdechu i chrapania Bezdech senny, to poważna i dokuczliwa choroba, dotykająca ok. 4% mężczyzn i 2% kobiet. Warto więc wykonać u siebie tzw. BADANIE POLISOMNOGRAFICZNE, które polega na obserwacji
Bardziej szczegółowoANOREKSJA I BULIMIA. Przyczyny i konsekwencje. Marianna Kosyl
ANOREKSJA I BULIMIA Przyczyny i konsekwencje Marianna Kosyl Zaburzenia odżywiania występują pod dwiema postaciami: 1.Jadłowstrętu psychicznego - zwanego anoreksją (anorexia nervosa), 2. Żarłoczności psychicznej
Bardziej szczegółowoOLIMP_ksiazeczka_THERM_12_2005.i1 1 2006-01-16 13:40:02
REWOLUCJA W ODCHUDZANIU!!! OGNIU W TŁUSZCZ SPAL THERM line OLIMP_ksiazeczka_THERM_12_2005.i1 1 2006-01-16 13:40:02 Zgub zbędne kilogramy z u Dlaczego przybieramy na wadze? Czy to wina wieku lub uwarunkowań
Bardziej szczegółowoVI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości
VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Szacuje się, że wysokie ciśnienie krwi jest przyczyną
Bardziej szczegółowo29.11-1.12.2012 Hotel Mercure Kasprowy
XVIII 29.11-1.12.2012 Hotel Mercure Kasprowy ORGANIZATORZY: Klinika Endokrynologii CMKP Oddział Warszawski PTE Narodowa Fundacja Endokrynologii im. W. Hartwiga Warszawa, 20 sierpnia 2012 r. Zaproszenie
Bardziej szczegółowoCzy mogą być niebezpieczne?
Diety wysokobiałkowe w odchudzaniu Czy mogą być niebezpieczne? Lucyna Kozłowska Katedra Dietetyki SGGW Diety wysokobiałkowe a ryzyko zgonu Badane osoby: Szwecja, 49 261 kobiet w wieku 30 49 lat (1992 i
Bardziej szczegółowoPatofizjologia - opis przedmiotu
Patofizjologia - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Patofizjologia Kod przedmiotu 12.9-WL-Lek-Pato Wydział Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kierunek Lekarski Profil praktyczny Rodzaj studiów
Bardziej szczegółowoPROMOCJA ZDROWIA TO PROCES
STAROSTWO POWIATOWE W ŚWIDNICY WYDZIAŁ ZDROWIA 2007 r. Opracowała Barbara Świętek PROMOCJA ZDROWIA TO PROCES UMOŻLIWIAJĄCY JEDNOSTKOM, GRUPOM, SPOŁECZNOŚCIĄ ZWIĘKSZENIE KONTROLI NAD WŁASNYM ZROWIEM I JEGO
Bardziej szczegółowoJakie są objawy zespołu policystycznych jajników?
3 Jakie są objawy zespołu policystycznych jajników? Najważniejsze punkty zu kobiet występuje różne nasilenie objawów; u niektórych objawy mogą być ciężkie, u innych nieznaczne. zobjawami zespołu PCOS mogą
Bardziej szczegółowopraktycznie o zaburzeniach odżywiania
praktycznie o zaburzeniach odżywiania dla rodziców Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020 #zacznijmy od podstaw ZABURZENIA ODŻYWIANIA TO KTÓRĄ SIĘ LECZY CHOROBA I
Bardziej szczegółowoNiedożywienie i otyłość a choroby nerek
Niedożywienie i otyłość a choroby nerek Magdalena Durlik Klinika Medycyny Transplantacyjnej, Nefrologii i Chorób Wewnętrznych Warszawski Uniwersytet Medyczny Częstość przewlekłej choroby nerek na świecie
Bardziej szczegółowoPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu. Karta przedmiotu. obowiązuje w roku akademickim 2012/2013
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Karta przedmiotu Instytut Zdrowia obowiązuje w roku akademickim 01/013 Kierunek studiów: Pielęgniarstwo Profil: Praktyczny Forma studiów: Stacjonarne Kod
Bardziej szczegółowoMolekularne i komórkowe podstawy treningu zdrowotnego u ludzi chorych na problemy sercowo-naczyniowe.
Molekularne i komórkowe podstawy treningu zdrowotnego u ludzi chorych na problemy sercowo-naczyniowe. Przewlekła hiperglikemia wiąże sięz uszkodzeniem, zaburzeniem czynności i niewydolnością różnych narządów:
Bardziej szczegółowoWIEDZA. K_W01 Zna definicje, cele i metody żywienia klinicznego oraz sposoby oceny odżywienia w oparciu o metody kliniczne.
Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: Żywienie kliniczne Typ studiów: doskonalące Symbol Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA K_W01 Zna definicje,
Bardziej szczegółowo