MATERIAŁY SZKOLENIOWE

Transkrypt

1 W. Greszta MATERIAŁY SZKOLENIOWE Wiesław Greszta Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie Streszczenie Artykuł poświęcono analizie postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kontekście oceny dopuszczalności udziału prokuratora w tym procesie. Autor dowodzi, Ŝe k.p.k. nie zawiera przepisów dających prokuratorowi moŝliwości udziału w tym postępowaniu w charakterze oskarŝyciela publicznego czy rzecznika interesu społecznego. Podjęto omówienie wskazanej sytuacji na tle innych ustaw, w tym ustawy o Prokuraturze. Analizie poddane są sugerowane rozwiązania oparte o treść art. 7 i 60 k.p.c., ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień prokuratora wstępującego do postępowania w kontekście moŝliwości skutecznego podniesienia zarzutu przedawnienia roszczenia wskazanego w art. 555 k.p.k. 1. Kodeks postępowania karnego z 1997 roku w artykule 1 stanowi, Ŝe postępowanie karne w sprawach naleŝących do właściwości sądów toczy się według przepisów kodeksu. Przepis, określając zakres stosowania kodeksu, wskazuje, Ŝe obejmuje on sprawy, co do których spełnione są dwa warunki: postępowanie jest postępowaniem karnym oraz rozpoznawana sprawa nale- Ŝy do właściwości sądu 1. Przez postępowanie karne najogólniej rzecz definiując rozumie się działalność organów procesowych zmierzających do realizacji norm prawa karnego materialnego 2. 1 P. H o f m a ń s k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego. Komentarz, Warszawa 2007, t. I, s T. G r z e g o r c z y k, Kodeks Postępowania Karnego Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1998, s. 19; K. M a r s z a ł, Proces karny, Katowice 1995, s i Prawo 7 8, 2010

2 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie W tak określonym w najbardziej ogólnej postaci procesie karnym, z uwagi na wskazane cele postępowania, które zasadniczo słuŝą funkcji penalnej prawa karnego, zupełnie odrębne miejsce zajmuje postępowanie uregulowane w rozdziale 58 Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. JuŜ sam tytuł wyraźnie wskazuje na odległy związek z celami podstawowymi procesu karnego, zakreślając pole regulacji jako odnoszące się do kwestii odszkodowawczych, dotyczących oskarŝonego niesłusznie skazanego, tymczasowo aresztowanego lub zatrzymanego, co powoduje, Ŝe przedmiotowe postępowanie nie jest dalszym ciągiem procesu karnego w znaczeniu ścisłym i ma całkowicie samodzielny charakter 3. Pomimo Ŝe stosownie do treści przepisu art. 554 kodeksu postępowania karnego w przedmiocie odszkodowania orzeka sąd karny, przedmiotem postępowania nie są kwestie odnoszące się bezpośrednio do faktu popełnienia przestępstwa, ale dotyczące materii odszkodowawczej za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę związaną z niesłusznym skazaniem, tymczasowym aresztowaniem lub zatrzymaniem (dalej zwane postępowaniem o odszkodowanie za niesłuszne skazanie ), a zatem wprost mające swe korzenie materialne w instytucjach prawa cywilnego. Poglądy odnoszące się do charakteru tego postępowania w literaturze są niejednolite. Przyjmuje się np., Ŝe postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie jest swoistym postępowaniem cywilnym toczącym się przed sądem karnym 4. WyraŜany jest takŝe pogląd, Ŝe choć postępowanie o odszkodowanie ma charakter kompensacyjny, to jest ono instytucją prawa karnego i w związku z tym zasady zasądzania tego odszkodowania określone w przepisach karno-procesowych zachowują wiele odrębności w stosunku do zasad obowiązujących w razie jego dochodzenia na podstawie przepisów prawa cywilnego 5. Powiada się takŝe, Ŝe odszkodowanie z rozdziału 58 k.p.k. jest roszczeniem o charakterze cywilnym, które jednak jest dochodzone w trybie procesu karnego 6. Przedstawiane jest równieŝ stanowisko, Ŝe postępowanie z rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego jest postępowaniem karnym słuŝącym rozpoznaniu sprawy cywilnej 7. W orzecznictwie z kolei prezentowane jest zapatrywanie, Ŝe postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie jest procesem karnym, gdzie rozstrzygane są roszczenia mające cywilnoprawny charakter 8. 3 A. S z p u n a r, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s S. S t a c h o w i a k, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, i Prawo 1999, nr 1, s L. K. P a p r z y c k i, (w:) J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks Postępowania Karnego, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, t. II, s T. G r z e g o r c z y k, Kodeks, op. cit., s W. B r o n i e w i c z, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s Postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2001 r., WZ 26/01, OSNKW 2001, nr 8 9, poz. 84; uchwała SN z dnia 18 kwietnia 1991 r., I KZP 5/91, OSNKW 1991, nr 10 12, poz. 47; uchwała SN z dnia 11 września 1992 r., I KZP 27/92, OSNKW 1992, nr 11 12, poz. 92; postanowienie SN z dnia 15 października 2002 r., I KKN 218/01, OSNKW 2003, nr 1 2, poz. 21. i Prawo 7 8,

3 W. Greszta Rozstrzygnięcie tej problematyki ma istotne znaczenie dla oceny, czy przedmiotowe postępowanie jest kontynuacją typowego procesu karnego z jego wszystkimi uwarunkowaniami, czy teŝ odrębnym postępowaniem odszkodowawczym. Odpowiedź na to zagadnienie implikuje stosowanie odpowiednich przepisów procedury bądź to karnej, bądź cywilnej. Przepis art. 558 kodeksu postępowania karnego stanowi, Ŝe w sprawach o odszkodowanie za niesłuszne skazanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się tylko w kwestiach nieuregulowanych. Powoduje to, Ŝe w toku procesu dochodzi do uzupełniania norm prawa procesowego, zawartych w całym kodeksie postępowania karnego 9, przez normy prawa procesowego cywilnego. Takie rozwiązanie ustawowe musi nieuchronnie prowadzić do kolizji kompetencyjnych związanych z określeniem zakresu stosowania norm karnych lub cywilnych w wielu płaszczyznach, począwszy choćby od kwestii udziału prokuratora i próby usytuowania go jako reprezentanta Skarbu Państwa w tym postępowaniu, co stanie się przedmiotem dalszych rozwaŝań. 2. Kodeks postępowania karnego w rozdziale 58 zawiera szczątkowe rozwiązania proceduralne, w tym takŝe dotyczące osób uprawnionych czy zobligowanych do udziału w rozprawie. Nakaz stosowania w pierwszym rzędzie regulacji zawartych w kodeksie postępowania karnego, wynikający z treści art. 558, w celu określenia kręgu podmiotów uprawnionych do udziału w procesie odszkodowawczym, obliguje do sięgnięcia po rozwiązania zawarte w dziale III Strony, obrońcy, pełnomocnicy, przedstawiciel społeczny oraz samego rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego. Ze wskazanych w dziale III stron oskarŝyciela publicznego, pokrzywdzonego, oskar- Ŝyciela posiłkowego, oskarŝyciela prywatnego, powoda cywilnego i oskarŝonego, wśród uczestników postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie w przepisach art. 552 i następnych wymieniony jest tylko oskarŝony. Zatem uznać naleŝy, Ŝe niewątpliwie uprawniony do udziału w rozprawie jest wnioskodawca, niesłusznie zresztą określany przez ustawodawcę jako oskarŝony 10. Obok niego udział w rozprawie brać moŝe pełnomocnik ustanowiony w postępowaniu o odszkodowanie lub obrońca, któremu udzielono pełnomocnictwa w sprawie karnej, w której wnioskodawca występował w charakterze oskarŝonego czy podejrzanego (art i 4 k.p.k.). Uprawnienia takiego nie przyznano natomiast adwokatowi, który udzielał porady prawnej zatrzymanemu (art k.p.k.). W kategorii podmiotów uprawnionych mieszczą się nadto bez wątpienia osoby wskazane w treści przepisu art Nie moŝe takŝe budzić wątpliwości, Ŝe w oparciu o art. 90 kodeksu postępowania karnego dopuścić do udziału w tym postępowaniu naleŝy przed- 9 Por. wyrok SA w Białymstoku z dnia 27 września 2005 r., II AKa 145/05, OSAB 2005, nr 4, poz S. S t a c h o w i a k, Odszkodowanie, op. cit., s i Prawo 7 8, 2010

4 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie stawiciela organizacji społecznej, bowiem z treści przepisu wynika, Ŝe moŝe on zgłosić udział w kaŝdym postępowaniu sądowym. JeŜeli idzie o pozostałe strony wymienione w dziale III kodeksu, charakter prowadzonego postępowania z oczywistych powodów wyklucza udział pokrzywdzonego, choćby występował on w zasadniczym procesie karnym jako oskarŝyciel posiłkowy prywatny czy powód cywilny. Rola oskarŝonego dochodzącego odszkodowania za niesłuszne skazanie jest zbliŝona do roli powoda cywilnego, a skoro przedmiotem postępowania nie jest przestępstwo, to nie ma w nim miejsca dla pokrzywdzonego w jakimkolwiek charakterze. 3. W kontekście wskazanych uregulowań, niejasny jest natomiast status i podstawy prawne ewentualnej obecności procesowej prokuratora w tym postępowaniu. JuŜ bowiem prima vista zauwaŝyć moŝna, Ŝe ani ta kwestia nie jest uregulowana wprost w kodeksie postępowania karnego, ani teŝ zastosowanie normy blankietowej art. 558 nie prowadzi do jednoznacznych rozstrzygnięć na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Jak słusznie zauwaŝa Sąd NajwyŜszy, sięgnięcie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego poprzez normę art. 558 kodeksu postępowania karnego dopuszczalne jest w sytuacjach nienormowanych w kodeksie 11, ale takŝe takich, które ze względu na sposób unormowania z uwagi na cywilnoprawny charakter dochodzonych roszczeń nie dają się zastosować w postępowaniu odszkodowawczym 12. Aprobata tej interpretacji rodzi pytanie, czy udział prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie moŝe wynikać na gruncie przepisów kodeksu postępowania karnego z pełnienia funkcji oskarŝyciela publicznego przed wszystkimi sądami jako strony postępowania karnego. Orzecznictwo w tym zakresie nie werbalizuje stanowiska, w oparciu o które moŝna skrystalizować pogląd odnoszący się do charakteru procesowego prokuratora, poza wyraŝanym, bez wskazywania racji, zapatrywaniem, Ŝe prokurator bierze udział w tym postępowaniu 13. Z kolei w literaturze prezentowane były bardzo róŝne i skrajnie odmienne stanowiska. Przedstawiano zapatrywanie, Ŝe prokurator jest w tym postępowaniu pomocnikiem Skarbu Państwa 14 albo wręcz jego reprezentantem 15. WyraŜany był równieŝ pogląd, Ŝe uczestniczący w rozprawie prokurator nie 11 Postanowienie SN z dnia 11 czerwca 2002 r., WZ 13/02, OSNKW 2002, nr 11 12, poz P. H o f m a ń s k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego. Komentarz, Warszawa 2007, t. III, s Postanowienie SN z dnia 8 listopada 2007 r., IV KK 406/07, i Prawo 2008, dodatek Orzecznictwo, nr 11, poz A. B u l s i e w i c z, Proces o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub całkowicie bezzasadny areszt tymczasowy, Toruń 1968, s A. B u l s i e w i c z, Naprawienie szkód wyrządzonych niesłusznym skazaniem, tymczasowym aresztowaniem i zatrzymaniem( uwagi na tle projektu Kodeksu postępowania karnego z 1990 r.), (w:) S. W a l t o ś (red.), Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, Kraków 1993, s i Prawo 7 8,

5 W. Greszta jest przedstawicielem czy pełnomocnikiem Skarbu Państwa, choć jest on obok wnioskodawcy stroną procesu 16. Odwołując się do rozwiązań ustawowych i sięgając w pierwszym rzędzie do regulacji karno-procesowych, skonstatować moŝna, Ŝe udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, nie da się wywieść ani z treści przepisu art. 45 kodeksu postępowania karnego, stanowiącego, Ŝe prokurator jest oskarŝycielem publicznym przed wszystkimi sądami, ani teŝ z treści art. 46 przewidującego, Ŝe w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarŝenia publicznego udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy, jeŝeli ustawa nie stanowi inaczej. W sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie nie mamy do czynienia z oskarŝeniem, lecz z Ŝądaniem rekompensaty za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia. Przedmiotem postępowania nie tylko nie jest przestępstwo ścigane z oskarŝenia publicznego, ale nawet w ogóle Ŝaden czyn przestępny jako przedmiot osądu. Skoro nie jest ono inicjowane skargą publiczną zawierającą oskarŝenie o popełnienie czynu zabronionego, wyłącza to moŝliwość przyjęcia art. 45 kodeksu postępowania karnego jako podstawy prawnej udziału prokuratora w postępowaniu odszkodowawczym. Staje się to tym bardziej oczywiste, jeŝeli zwaŝyć, Ŝe w rozdziale 58 w zakresie regulacji proceduralnej, obok pojęcia oskarŝony, pojawia się takŝe prokurator, ale funkcjonalnie wyłącznie jako organ uprawniony do wytoczenia powództwa regresowego po naprawieniu szkody i zadośćuczynieniu za krzywdę przez Skarb Państwa, a zatem po uprawomocnieniu się orzeczenia (art k.p.k.). Natomiast nie pojawia się w tym kontekście oskarŝyciel publiczny jako uprawniony do występowania w charakterze strony procesowej. Nie moŝna takŝe zasadnie przyjąć, Ŝe kryterium takie zawarte jest w treści art. 46 kodeksu postępowania karnego przewidującego, Ŝe udział prokuratora w rozprawie w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarŝenia publicznego jest obowiązkowy. Odwołanie się do przesłanki procesowej postępowania, jaką jest tryb ścigania przestępstw z oskarŝenia publicznego, ograniczałoby z przyczyn formalnych udział prokuratora wyłącznie do spraw, których przedmiotem są przestępstwa ścigane z oskarŝenia publicznego. Akceptacja takiego stanowiska oznaczałaby wykluczenie udziału prokuratora w sprawach ściganych z oskarŝenia prywatnego. Prowadziłoby to do dualizmu postępowań w zaleŝności od trybu ścigania. Takie rozwiązanie naleŝy uznać za niedopuszczalne z tego względu, Ŝe rozdział 58 nie zawiera Ŝadnych kryteriów róŝnicujących tryb postępowania w zaleŝności od trybu ścigania czynów zabronionych. Stosowanie regulacji z rozdziałów 3 8 kodeksu postępowania karnego, odnoszących się do stron w postępowaniu o odszkodowanie, prowadzić musiałaby w konsekwencji do nie dającej się akceptować z logicznego punktu widzenia sytuacji, w której oskarŝyciel publiczny działa z urzędu tylko 16 L. K. P a p r z y c k i, (w:) J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks, op. cit., s i Prawo 7 8, 2010

6 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie w sprawach z oskarŝenia publicznego. W rozprawach, których źródłem było postępowanie o przestępstwa ścigane z oskarŝenia prywatnego, jego udział opierałby się o art. 60 k.p.k., a zatem uwzględniać musiałby ocenę interesu społecznego. Takiego sposobu interpretacji nie da się jednak zastosować do spraw o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, bowiem jak wspomniano, ich przedmiotem nie jest przestępstwo. Staje się to tym bardziej oczywiste w sprawach, w których postępowanie umorzono np. na podstawie art pkt 1 kodeksu postępowania karnego, wobec tego, Ŝe czynu nie popełniono. Nie mamy wtedy do czynienia nie tylko z czynem zabronionym, ale z brakiem jakiegokolwiek czynu, który pozwalałby na powiązanie z trybem ścigania określonej kategorii przestępstw. Podobnie naleŝałoby potraktować sytuacje, w których doszło do zatrzymania na podstawie art. 244 k.p.k., bez dalszego przedstawienia zarzutów danej osobie. 4. Przy braku przesłanek prawnych udziału prokuratora w charakterze oskarŝyciela publicznego w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, pamiętać jednak trzeba, Ŝe kodeks postępowania karnego nie ogranicza funkcji prokuratora występującego przed sądami w sprawach karnych wyłącznie do roli oskarŝycielskiej. Z art wynika przecieŝ, Ŝe w sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarŝenia wniesionego przez subsydiarnego oskarŝyciela posiłkowego moŝe brać udział równieŝ prokurator. Skoro zaś nie wniósł on aktu oskarŝenia, to oczywiście nie moŝe tu występować jako oskarŝyciel publiczny. Nie podejmując próby dokonania instytucjonalnej analizy dystynkcji pojęcia prokuratora i oskarŝyciela w procesie sądowym, wskazać jedynie moŝna, Ŝe w literaturze wyraŝany jest pogląd, Ŝe prokurator występuje w takim postępowaniu w charakterze rzecznika interesu publicznego 17. Podobnie naleŝy postrzegać status prokuratora w przypadku wytoczenia powództwa cywilnego lub popierania powództwa wytoczonego przez pokrzywdzonego lub podmioty wskazane w art. 63 kodeksu postępowania karnego, bowiem tutaj przesłanką działania jest takŝe interes społeczny (art. 64 k.p.k.). W tym przypadku naleŝy podkreślić, Ŝe rola procesowa prokuratora, pomimo Ŝe samodzielna, to jednak doznaje ograniczeń. W procesie adhezyjnym prokurator nie jest władny zrzec się roszczenia, ograniczyć jego zakres czy zawrzeć ugodę z pozwanym 18. Jest bowiem stroną w sensie procesowym, nie jest zaś stroną stosunku materialnoprawnego i dlatego nie moŝe samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu (art k.p.c.) 19. W taki teŝ sposób oceniany jest status prokuratora w przypadku odstąpienia od oskarŝenia w sprawie o przestępstwo ścigane w trybie publiczno- 17 P. H o f m a ń s k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks, op. cit., s Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. z 2010 r., Nr 49, poz. 296) 375 ust P. H o f m a ń s k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks, op. cit., s i Prawo 7 8,

7 W. Greszta skargowym (art k.p.k.). Przyjmuje się w takiej sytuacji, Ŝe prokurator nadal bierze udział w rozprawie, tyle tylko, Ŝe w charakterze rzecznika interesu publicznego, bowiem obowiązek udziału w rozprawie o przestępstwa ścigane z oskarŝenia publicznego nakłada na prokuratora przepis art. 46 kodeksu postępowania karnego 20. Dopuszczenie prokuratora w tym charakterze do postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie mogłoby być oczywiście uzasadnione względami praworządnościowymi, ale trzeba pamiętać, Ŝe Ŝadne racje, nawet najbardziej słuszne, nie mogą zastąpić luki w prawie, a kodeks milczy w kwestii udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie. Odwołując się do analizy porównawczej statusu prokuratora w róŝnych postępowaniach prowadzonych przed sądem, w celu określenia potencjalnych źródeł uprawnień do udziału w rozprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, wskazać naleŝy, Ŝe ustawa o Prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 r. stanowi, Ŝe zadaniem prokuratury jest m.in. strzeŝenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw (art. 2). Tak określone zadania z całą pewnością pozostają w pełnej zgodności funkcjonalnej z wynikającym z art kodeksu postępowania karnego procesowym charakterem udziału prokuratora w sprawie wszczętej wniesieniem aktu oskarŝenia przez oskarŝyciela subsydiarnego, materializując rolę prokuratora jako organu powołanego do czuwania nad ściganiem przestępstw. Artykuł 3 ustawy o Prokuraturze, który określa sposób realizacji zadań, nie zawiera jednak wskazówek w zakresie podstaw prawnych udziału prokuratora w postępowaniu uregulowanym w rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego. Ustawa przewiduje, Ŝe prokuratorzy zadania wykonują m.in. przez sprawowanie funkcji oskarŝyciela publicznego przed sądami, wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeŝeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw obywateli oraz podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach (art. 2 ust. 1 pkt. 1 i 2 w zw. z art. 32 ust. 1 i art. 42). W ustawie o Prokuraturze nie ma zatem normy, w oparciu o którą wprost moŝna stwierdzić, Ŝe jest podstawą prawną udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie. Pamiętać bowiem naleŝy, Ŝe charakter postępowania o niesłuszne skazanie jest sporny, a ustawa przewiduje, Ŝe prokurator albo sprawuje funkcje oskarŝyciela publicznego przed sądem w sprawach karnych (art. 3 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 32 ust. 1), albo bierze udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych (art. 3 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 42). W tym drugim przypadku nie moŝna oczywiście nie zauwaŝyć, Ŝe postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie 20 F. P r u s a k, Komentarz do Kodeksu Postępowania Karnego, Warszawa 1999, t. I, s i Prawo 7 8, 2010

8 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie jest postępowaniem sądowym w sprawie cywilnej, to jednak dla uczynienia go podstawą udziału prokuratora w tym postępowaniu, naleŝałoby odrzucić pogląd, Ŝe jest to równocześnie postępowanie karne. Jest to o tyle trudne, Ŝe sprawa toczy się przed sądem karnym i stosuje się w jej toku w pierwszym rzędzie przepisy kodeksu postępowania karnego. Nie moŝna takŝe zapominać o blankietowym charakterze przepisu art. 3, gdyŝ dopiero przepisy szczegółowe precyzują rolę prokuratora w róŝnych postępowaniach. W literaturze zasadnie jest wyraŝany pogląd, Ŝe zawierający normę blankietową art. 3 ustawy nie ogranicza prokuratora do podejmowania wyłącznie wskazanych w nim czynności 21. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe te inne czynności winny być expressis verbis określone w przepisach ustawowych (art. 3 ust. 1 pkt 10 w zw. z art. 42). Odwołując się do przepisów zawartych w innych aktach prawnych, zauwaŝyć naleŝy, Ŝe rozstrzygnięcia w omawianej materii nie przynosi takŝe rozwiązanie przyjęte w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewaŝne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego 22, która z uwagi na swoją odszkodowawczą funkcję pełni rolę zbliŝoną do celów postępowania z rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego. Przepis art. 3 ust. 4 ustawy, regulujący postępowanie o uniewaŝnienie orzeczenia, zawiera normę blankietową, odsyłającą do odpowiedniego stosowania w kwestiach nieuregulowanych kodeks postępowania karnego. Jednocześnie stanowi, Ŝe udział prokuratora w posiedzeniu o stwierdzenie niewaŝności jest obowiązkowy. Podobnego rozwiązania ustawodawca nie przyjął w zakresie postępowania o odszkodowanie i zadośćuczynienie (art. 8). Pomimo Ŝe sąd z urzędu doręcza prokuratorowi odpis Ŝądania odszkodowania lub zadośćuczynienia, to ustawa nie przewiduje jednocześnie obligatoryjnego udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie, wzorem postępowania o uniewaŝnienie orzeczenia (art. 8 ust. 2d). W pozostałym zakresie ustawa odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego, z wyłączeniem przepisu art. 555 dotyczącego przedawnienia. Wobec tego, Ŝe prokurator jak widać nie jest stroną postępowania ex officio, to konstrukcja doręczenia odpisu Ŝądania, jest zbliŝona do rozwiązania przyjętego na gruncie kodeksu postępowania cywilnego, gdzie sąd zawiadamia prokuratora o kaŝdej sprawie, w której udział jego uwaŝa za potrzebny (art. 59 k.p.c.). Choć w przypadku postępowania na podstawie ustawy lutowej przesłanie odpisu wniosku jest obligatoryjne, a w postępowaniu cywilnym zaleŝy od oceny sądu, to w kaŝdym z nich działanie sądu jest obliczone na zainteresowanie prokuratora udziałem w sprawie, mające skłonić go do wstąpienia do postępowania. Ostateczną decyzję podejmuje samodzielnie prokurator. 21 J. Z a g r o d n i k, Udział prokuratora w postępowaniu sądowym na podstawie art kodeksu postępowania karnego, i Prawo 2005, nr 3, s Dz. U. z 1991 r., Nr 34, poz. 149 z późn. zm. i Prawo 7 8,

9 W. Greszta TakŜe inne ustawy statuują udział prokuratora w postępowaniach, gdzie nie występuje on w roli oskarŝyciela publicznego, ale rzecznika interesu publicznego. Kodeks karny wykonawczy stanowi, Ŝe w postępowaniu przed sądem prokurator jest stroną (art. 21). Z kolei, stosownie do ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, postępowanie o poddanie obowiązkowi leczenia w zakładzie lecznictwa odwykowego moŝe być wszczęte na wniosek prokuratora, co oznacza, Ŝe jest on uczestnikiem tego postępowania (art. 26 ust. 3) 23. Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego określa, Ŝe w sprawach o uniewaŝnienie, sprostowanie i ustalenie treści aktu stanu cywilnego orzeka sąd w postępowaniu nieprocesowym, m.in. na wniosek prokuratora (art. 33). Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego przewiduje, Ŝe w sprawach przyjęcia osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego oraz jej wypisania, a takŝe w sprawach o przyjęcie do domu pomocy społecznej, sąd zawiadamia prokuratora o potrzebie wzięcia udziału w postępowaniu, jeŝeli uzna to za konieczne (art. 46 ust. 4) 24. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu wobec nieletnich sytuuje prokuratora w dwojakiej roli jako organu postępowania przygotowawczego i oskarŝyciela publicznego (art. 16) lub w charakterze strony jako rzecznika interesu społecznego (art pkt 3), stanowiąc, Ŝe w postępowaniu w sprawie nieletniego stronami są: nieletni, rodzice lub opiekun nieletniego i prokurator. Aktywność procesowa prokuratora w charakterze rzecznika interesu publicznego w postępowaniu sądowym we wszystkich tych przypadkach ma istotne znaczenie w dąŝeniu do przestrzegania gwarancji procesowych z uwagi na treść przepisów ustawy o Prokuraturze wskazujących, Ŝe działanie prokuratora oparte jest na zasadzie obiektywizmu w dąŝeniu do wykrycia prawdy 25. Analiza przepisów kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw związanych z instytucją prokuratora prowadzi jednak do wniosku, Ŝe w zakresie regulacji karnych nie ma rozwiązań ustawowych mogących stanowić podstawę udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie. 5. Brak w normach prawa karnego procesowego i innych wskazanych ustawach podstaw prawnych udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie nie oznacza jednak, Ŝe taki udział jest niedopuszczalny, a jedynie przesuwa cięŝar potencjalnego rozwiązania, poprzez treść art. 558 kodeksu postępowania karnego, na przepisy kodeksu postępowania cywilnego. ZauwaŜyć na wstępie naleŝy, Ŝe kodeks postępowania cywilnego wyjątkowo tylko przewiduje obligatoryjny udział prokuratora w postępowaniu sądowym. Ma to miejsce jedynie w sprawach o ubezwła- 23 Dz. U. z 2007 r., Nr 70, poz Dz. U. z 2004 r., Nr 161, poz P. H o f m a ń s k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks, op. cit., s i Prawo 7 8, 2010

10 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie snowolnienie, które toczą się z udziałem prokuratora, w czego rezultacie, z mocy samego prawa, prokurator jest uczestnikiem tego procesu (art k.p.c.). Takie rozwiązanie było takŝe przewidziane w postępowaniu o uznanie orzeczenia sądu państwa obcego (art k.p.c. w brzmieniu sprzed zmiany wprowadzonej przez art. 1 pkt 68 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r.) 26. Z faktu, Ŝe przepisy nakazują w niektórych przypadkach doręczanie odpisu pozwu prokuratorowi czy teŝ zawiadamianie go o terminach rozprawy, nie wynika, iŝ jego udział w tych sprawach jest obligatoryjny (art , 457, 768 k.p.c.) 27. Skoro zatem Ŝaden przepis szczególny nie przewiduje udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie z urzędu, pozostaje odwołanie się do ogólnych zasad dotyczących kaŝdego postępowaniu toczącego się na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Podstawową normą w tym zakresie jest art. 7, który uprawnia prokuratora do wzięcia udziału w kaŝdym toczącym się juŝ postępowaniu, jeŝeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Przesłanki udziału w postępowaniu sądowym tu wskazane wyraźnie korespondują z treścią art. 3 ustawy o Prokuraturze. Przypomnieć naleŝy, Ŝe udział prokuratora w postępowaniu na podstawie art. 7, niezaleŝnie od istnienia przesłanek materialnych, wymaga z jego strony aktywności procesowej w postaci wstąpienia do postępowania w trybie określonym w art kodeksu postępowania cywilnego. W literaturze wyraŝany jest pogląd, Ŝe przystąpienie prokuratora do sprawy powinno następować w sposób nie budzący wątpliwości, tj. na piśmie bądź w formie oświadczenia złoŝonego do protokołu rozprawy 28. Dopuszcza się takŝe wstąpienie prokuratora do postępowania z jednoczesnym dokonaniem konkretnej czynności procesowej np. złoŝenia wniosku dowodowego czy środka odwoławczego 29. Wstąpienia takiego nie moŝna jednak domniemywać 30. Oczywiście zastanawiać się moŝna, czy przez sam fakt stawiennictwa na rozprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, w wyniku doręczenia przez sąd wokandy z wykazem spraw podlegających rozpoznaniu, prokurator nie daje wyrazu swojej woli wstąpienia do postępowania. Jak się jednak wydaje, konstrukcja zgłoszenia udziału w postępowaniu ma element wyraźnego oświadczenia woli, a nie domniemań związanych z fizyczną obecnością na sali rozpraw. Gdyby ustawodawca wiązał udział prokuratora 26 Dz. U. z 2008 r., Nr 234, poz M. S y c h o w i c z, (w:) K. P i a s e c k i (red.), Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz, Warszawa 2001, t. I, s A. Z i e l i ń s k i, op. cit., s M. S y c h o w i c z, (w:) K. P i a s e c k i (red.), ibidem, s W postanowieniu z dnia 2 października 2003 r. (V CZ 88/03, Biuletyn SN 2004, nr 3, poz. 6) SN wyraził pogląd, Ŝe gdy prokurator, który nie bierze udziału w sprawie, złoŝy wniosek o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem, to termin do zaskarŝenia liczy się od daty doręczenia mu orzeczenia z uzasadnieniem. Taki skutek następuje wtedy, gdy prokurator złoŝenie wniosku o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem połączy ze wstąpieniem do postępowania na podstawie art k.p.c. i Prawo 7 8,

11 W. Greszta w rozprawie wyłącznie z jego fizyczną obecnością, to w konstrukcji tej instytucji posłuŝyłby się pojęciem stawiennictwa, tak jak ma to miejsce w artykule 96 2 kodeksu postępowania karnego, a nie uŝywałby pojęcia wstąpienia do postępowania mającego zupełnie inną konotację procesową. Z punktu widzenia oceny pozycji procesowej prokuratora istotne jest jednak to, Ŝe po wstąpieniu do postępowania nie jest on stroną nawet w znaczeniu formalnym, a jedynie uzyskuje status uczestnika postępowania, który nie jest związany z Ŝadną ze stron, przy czym czynności jego są samodzielne (art k.p.c.) 31. W literaturze wyraŝany jest co prawda pogląd, Ŝe prokurator jest stroną tego postępowania, którą np. naleŝy powiadomić o terminie rozprawy 32, to jednak, jak się wydaje, stanowisko takie nie moŝe być akceptowane, bowiem analiza wskazanych wyŝej przepisów prowadzi do wniosku, Ŝe prokurator w postępowaniu o odszkodowanie ma całkowicie odrębny status, wynikający z procedury cywilnej. W postępowaniu o odszkodowanie stroną procesu niewątpliwie jest jedynie wnioskodawca, zbliŝony funkcjonalnie do powoda cywilnego. 6. Pozostaje wreszcie do rozstrzygnięcia problem, iŝ skoro Skarb Państwa nie występuje w procesie, to czy prokurator działający na podstawie art. 7 kodeksu postępowania cywilnego jest jego reprezentantem. W literaturze prezentowany jest pogląd, Ŝe w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie nie występuje reprezentant Skarbu Państwa 33 jako, Ŝe nie jest on stroną postępowania 34 z uwagi na karny 35 i niekontradyktoryjny charakter tego procesu. W sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie nie mamy bowiem do czynienia ze Skarbem Państwa jako pozwanym 36, ale z sytuacją, w której odszkodowanie naleŝy się od Skarbu Państwa (art k.p.k.). Stosownie do treści przepisu art kodeksu postępowania cywilnego za Skarb Państwa w postępowaniu cywilnym podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąŝe się dochodzone roszczenie lub organ jednostki nadrzędnej (tzw. stationes 31 P. T e l e n g a, (w:) J. B o d i o, T. D e m e n d e c k i, A. J a k u b e c k i (red.), O. M a r c e- w i c z, P. T e l e n g a, M. W ó j c i k, Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz, Oficyna 2008, s. 94, 32 L. K. P a p r z y c k i, (w:) J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks, op. cit., s Ibidem, s Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 lutego 2009 r., II AKa 6/09, KZS 2009, nr 3, poz Postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2001 r. (OSNKW 2001, nr 9 10, poz. 84), gdzie wprost wyraŝono pogląd, Ŝe sądy powołane do orzekania w sprawach karnych mają obowiązek rozstrzygania w procesie karnym o roszczeniach wynikających z wykonania niesłusznie orzeczonej kary i niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, a więc o roszczeniach mających cywilnoprawny charakter. 36 Odmiennie: F. P r u s a k, Komentarz, op. cit., t. II, s. 1528, gdzie wyraŝony jest pogląd, Ŝe wniosek jest pozwem przeciwko Skarbowi Państwa. 284 i Prawo 7 8, 2010

12 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie fiscii) 37. Dla zobrazowania tej problematyki moŝna tu wskazać rozwiązanie przyjęte przez ustawę z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki 38. W razie zgłoszenia udziału Skarbu Państwa w postępowaniu prawa strony przysługują prokuratorowi, jeŝeli skarga dotyczy postępowania przygotowawczego albo prezesowi sądu okręgowego lub apelacyjnego, jeŝeli skarga odnosi się do postępowania sądowego (art. 10 ust. 3). Podobnie w sprawach wytoczonych przeciwko Skarbowi Państwa w postępowaniu karnym wykonawczym reprezentuje go prezes sądu okręgowego lub urząd skarbowy, który wykonał wyrok w zakresie orzeczonego w nim przepadku (art. 30 k.k.w.). Problem statio fisci Skarbu Państwa rozstrzygać naleŝy zatem na płaszczyźnie reprezentacji 39. Sąd NajwyŜszy na gruncie przepisu art kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r., w zakresie powództwa o obalenie domniemania wskazanego w art. 134, stwierdził, Ŝe w sprawie takiej prokurator nie występuje z mocy art. 7 kodeksu postępowania cywilnego, ani z mocy art. 56 i 60 kodeksu postępowania cywilnego, lecz jest statio fisici 40. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności podejmuje Prokuratoria Generalna (art in fine k.p.c.) 41. Wykonując czynności zastępstwa procesowego, Prokuratoria Generalna jest instytucjonalnym pełnomocnikiem Skarbu Państwa 42. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa 43 stanowi, Ŝe w celu zapewnienia ochrony prawnej praw i interesów Skarbu Państwa tworzy się Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa (art. 1). Do jej zadań naleŝy m.in. zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed sądami powszechnymi, wojskowymi i polubownymi. Dotyczy ono spraw, w których Skarb Państwa jest lub powinien być stroną powodową albo pozwaną, albo teŝ uczestnikiem postępowania przed sądem, trybunałem lub innym organem orzekającym (art. 4.1 pkt 2). W konsekwencji tego, Ŝe Skarb Państwa nie jest jednak stroną pozwaną ani uczestnikiem postępowania o odszkodowania za niesłuszne skazanie, brak jest statio fiscii, co powoduje, Ŝe nie jest dopuszczalne zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną 44. Skarb 37 P. T e l e n g a, (w:) J. B o d i o i in., Kodeks, op. cit., s Dz. U. z 2004 r., Nr 179, poz z późn. zm. 39 Postanowienie SN z dnia 15 lipca 1983 r., IV CZ 24/83, OSPiKA 1984, nr 11, poz Wyrok SN z 11 czerwca 1974 r., II CR 160/74, LEX nr A. Z i e l i ń s k i, (w:) A. Z i e l i ń s k i (red.), K. F l a g a - G i e r u s z y ń s k a, Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz, Warszawa 2005, t. I, s E. G n i e w e k, Kodeks Cywilny. Komentarz, Warszawa 2006, s Dz. U. z 2005 r., Nr 169, poz Zob. teŝ wyrok SN z dnia 23 marca 2007 r., V CSK 60/07, LEX nr , gdzie wskazano, Ŝe inna będzie natomiast sytuacja procesowa, gdy prokuratura wystąpi w sprawie w charakterze jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa (art k.p.c.). Wówczas do zastępstwa tak oznaczonego Skarbu Państwa (jeŝeli zastępstwo jest obligatoryjne) kompetentna będzie wyłącznie Prokuratoria. i Prawo 7 8,

13 W. Greszta Państwa nie jest zatem reprezentowany w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie przez Ŝaden organ państwowy, uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa w sensie materialnym, jako statio fiscii stosunku prawnego 45. Nie moŝna takŝe przyjąć, aby brak reprezentacji Skarbu Państwa w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie został przełamany przez treść art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy o Prokuratorii Generalnej, który wprowadził obowiązkowe zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię w sprawach, w których w pierwszej instancji orzeka sąd okręgowy. Ustawa stanowi bowiem jednocześnie, Ŝe Prokuratoria Generalna nie wykonuje zastępstwa procesowego Skarbu Państwa w postępowaniu karnym, a taki charakter ma postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie (art. 4 ust. 1 pkt 5) 46. Występujący w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie prokurator nie jest zatem statio fiscii Skarbu Państwa Wobec tego, Ŝe prokurator nie jest stroną postępowania w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania karnego, ani takŝe w oparciu o kodeks postępowania cywilnego nie uzyskuje takiego statusu 48, rodzi się pytanie o zakres procesowy jego uprawnień i dopuszczalność podejmowanych czynności. Sąd NajwyŜszy i doktryna akceptuje udział prokuratora w tym postępowaniu 49, ale zazwyczaj poglądy te nie są wsparte analizą wskazującą na prawny element statusu prokuratora, pozwalający na sprecyzowanie jego roli procesowej. Tymczasem wydaje się, Ŝe brak regulacji tym zakresie w kodeksie postępowania karnego, poprzez treść art. 558, nie pozostawia wyboru i skłania do sięgnięcia po rozwiązania zawarte w art kodeksu postępowania cywilnego 50. Z całą pewnością z racji tego, Ŝe prokurator jako rzecznik interesu publicznego występujący w procesie na podstawie art. 7 kodeksu postępowania cywilnego nie reprezentuje zobowiązanego Skarbu Państwa, ani teŝ nie jest stroną stosunku zobowiązaniowego w sensie materialnym, brak jest po jego stronie moŝliwości podjęcia czynności procesowych, które przysługują powodowi czy pozwanemu, takich jak np. uznanie Ŝądania pozwu przy pierwszej czynności procesowej (art. 101 k.p.c.) czy zawarcie ugody ze zo- 45 T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie..., op. cit., s Odmiennie: P. C i o c h, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007, s. 176, który na gruncie obowiązującego do 12 czerwca 2009 r. przepisu art. 8 ust. 1 uznawał, ze zastępstwo procesowe Skarbu Państwa jest obligatoryjne, jeŝeli wartość przedmiotu postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie przenosiła kwotę miliona złotych. 47 J. M a t r a s, Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 11 czerwca 2002 r., sygn. WZ 13/02, i Prawo 2003, nr 9, s Art zdanie drugie k.p.c. stanowi, Ŝe prokurator nie jest związany z Ŝadną ze stron. 49 Postanowienie SN z dnia 8 listopada 2007 r., IV KK 406/07, i Prawo 2008, dodatek Orzecznictwo, nr 8, poz P. C i o c h, Odpowiedzialność Skarbu Państwa, op. cit., s i Prawo 7 8, 2010

14 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie bowiązanym (art. 184 k.p.c.), jako Ŝe są to prawa podmiotowe związane ze stosunkiem zobowiązaniowym w sensie materialnym. Treść przepisu art. 60 kodeksu postępowania cywilnego stanowi, Ŝe prokurator po wstąpieniu do postępowania moŝe składać oświadczenia i zgłaszać wnioski, jakie uzna za celowe, oraz przytaczać fakty i dowody na ich potwierdzenie, a takŝe, Ŝe moŝe zaskarŝyć kaŝde orzeczenie sądowe, od którego słuŝy środek odwoławczy. Z woli ustawodawcy doszło zatem do normatywnego ograniczenia zakresu czynności procesowych, jakie mogą być podejmowane przez prokuratora w toku procesu, do którego wstąpił on w trybie przepisu art Rodzi się w związku z tym pytanie o rzeczywisty zakres tych czynności procesowych. W doktrynie przyjmuje się, Ŝe wnioski mogą dotyczyć zarówno kwestii merytorycznych, formalnych, jak i ubocznych, a oświadczenia stanowiska podmiotu, które odnosi się do okoliczności faktycznych i prawnych sprawy. Określenie wniosek jest uŝywane w kodeksie postępowania cywilnego w dwojakim znaczeniu. Podstawowe odnosi się do pisma procesowego inicjującego róŝnego rodzaju postępowania, np. zwolnienie od kosztów sądowych przed wytoczeniem sprawy (art. 114 k.p.c.), postępowanie nieprocesowe (art. 506 k.p.c.), odtworzenie akt (art. 717 k.p.c.). Drugie znaczenie odnosi się do Ŝądań mniejszej wagi zgłaszanych w toku postępowania np. odnoszących się do wyłączenia sędziego (art. 49 i 50 k.p.c.) czy odroczenia rozprawy (art. 156 k.p.c.) oraz w innych sytuacjach dotyczących np. zaskarŝania orzeczeń 51. Z kolei, oświadczenia to pewne deklaracje, odnoszące się do okoliczności faktycznych, jak i prawnych, przedstawiające stanowisko podmiotu, który je składa 52. Mieszczą one w sobie czasami elementy oświadczenia woli (np. przy udzielaniu pełnomocnictwa procesowego, uznaniu pozwu), ale takŝe oświadczeń wiedzy (np. przy odnoszeniu się do twierdzeń faktycznych podnoszonych przez stronę) 53. Nie budzi zatem wątpliwości, Ŝe kodeks postępowania cywilnego pozostawia poza ramami uprawnień prokuratorskich całą sferę czynności procesowych, dostępnych wyłącznie dla stron procesu, lub znacznie ogranicza jego kompetencje, łącząc je z prawami procesowymi stron stosunku prawnego, tak jak ma to miejsce np. w sytuacji przewidzianej w art k.p.c., gdzie prokurator, pomimo Ŝe wytoczył powództwo, nie moŝe samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu. Na tle tak wąskiego uregulowania zakresu podejmowanych czynności procesowych rodzi się pytanie o dopuszczalność skutecznego podniesienia przez prokuratora, występującego w procesie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, zarzutu przedawnienia roszczenia przewidzianego w rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego 51 K. K o ł a k o w s k i, (w:) K. P i a s e c k i (red.), Kodeks Postępowania Cywilnego, Warszawa 2001, t. I, s M. J ę d r z e j e w s k a, (w:) T. E r e c i ń s k i (red.), J. G u d o w s k i, M. J ę d r z e j e w s k a, Komentarz do Kodeksu Postępowania Cywilnego, Warszawa 2002, t. 1, s K. K o ł a k o w s k i, (w:) K. Pi a s e c k i (red.), Komentarz, op. cit., t. I, s i Prawo 7 8,

15 W. Greszta (art. 555 k.p.k.). O ile bowiem przyjąć naleŝy, Ŝe prokurator moŝe juŝ od rozpoczęcia rozprawy głównej składać wnioski formalne związane z np. właściwością miejscową sądu, niedopuszczalnością procesu karnego czy powagą rzeczy osądzonej, a po rozpoczęciu przewodu sądowego np. wnioski dowodowe, to uprawnienie do podniesienia zarzutu przedawnienia nie jest aŝ tak oczywiste. Orzecznictwo stoi konsekwentnie na stanowisku, Ŝe prokurator biorący udział w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie jest uprawniony do podniesienia zarzutu przedawnienia roszczenia oraz Ŝe sąd nie moŝe uwzględnić przedawnienia z urzędu 54. W uchwale z dnia 30 września 1993 r., I KZP 7/93 55, zapadłej na tle ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewaŝne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, Sąd NajwyŜszy wskazywał, Ŝe w postępowaniu prowadzonym w oparciu o ustawę lutową na podstawie przepisów rozdziału 50 (obecnie rozdział 58) Skarb Państwa nie bierze udziału, nie jest on reprezentowany ani przez sąd orzekający, ani przez prokuratora, w związku z czym nasuwa się pytanie, czy w takim postępowaniu moŝna w ogóle podnieść zarzut przedawnienia i kto moŝe to uczynić. Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe wiele przemawia za przyjęciem stanowiska, w świetle którego podmiotem uprawnionym do podniesienia zarzutu przedawnienia w tym postępowaniu jest prokurator, bo jest on rzecznikiem praworządności, korzysta więc z uprawnień procesowych strony i chociaŝ nie jest związany z Ŝadną ze stron, to jest legitymowany do działań na rzecz ochrony interesów i praw podmiotów uwikłanych w spór ( wierzyciela i dłuŝnika ) 56. Odnosząc się do zapatrywania Sądu NajwyŜszego, wskazać naleŝy, Ŝe istota przedawnienia sprowadza się do tego, Ŝe po upływie określonego terminu ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, moŝe uchylić się od jego zaspokojenia, powołując się na upływ czasu. Zobowiązany uzyskuje prawo zgłoszenia zarzutu, wyłączającego moŝliwość skutecznego dochodzenia roszczenia przed sądem. Sytuacja dłuŝnika, która polega na odmowie spełnienia świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia, jest 54 Wyrok SN z dnia 14 stycznia 2004 r., III KK 207/03, LEX nr 84454; wyrok SN z dnia 7 października 2003 r., III KK 31/03, LEX nr 81214; wyrok SN z dnia 18 października 2002 r., V KK 259/02, LEX nr 56842; wyrok SN z dnia 14 stycznia 2004 r., III KK 207/03, i Prawo 2004, dodatek Orzecznictwo, nr 9, poz. 10; postanowienie SN z dnia 5 września 1995r., WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5 6, poz. 30; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 29 marca 2006 r., II AKa 31/06, LEX nr OSNKW 1993, nr 1 12, poz Podobnie SN w wyroku z dnia 7 października 2003 r., III KK 312/03, LEX nr 81214, gdzie stwierdził, Ŝe upływu przedawnienia nie uwzględnia się z urzędu, lecz wyłącznie na zarzut podniesiony przez tego, przeciwko komu przysługuje roszczenie. PoniewaŜ Skarb Państwa nie bierze udziału w postępowaniu, to z powodów wskazanych w uchwale SN z dnia 30 września 1993 r., I KZP 7/93, przyjmuje się, Ŝe podmiotem uprawnionym do podniesienia zarzutu jest prokurator. 288 i Prawo 7 8, 2010

16 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie jego prawem podmiotowym 57. Sąd moŝe uwzględnić zarzut upływu terminu przedawnienia wyłącznie na zarzut dłuŝnika, przeciwko któremu przysługuje przedawnione roszczenie, nie moŝe tego zrobić z urzędu. Ustawodawca dokonał w 1990 roku zmiany w tym zakresie, poniewaŝ w brzmieniu pierwotnym kodeksu cywilnego uwzględnienie upływu terminu przedawnienia następowało przez sąd z urzędu. W aktualnym stanie prawnym uchylenie się od skutków przedawnienia stanowi wykorzystanie przysługującego dłuŝnikowi prawa podmiotowego. Dlatego teŝ podniesienie zarzutu moŝe w konkretnej sprawie zostać uznane za naduŝycie prawa podmiotowego, jeŝeli sąd stwierdzi, iŝ byłoby to sprzeczne z zasadami współŝycia społecznego (art. 5 k.c.) 58. Odpowiedzi wymaga pytanie, czy prokurator, który występuje w procesie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie w oparciu o art. 7 kodeksu postępowania cywilnego, uzyskuje przysługujące dłuŝnikowi prawo podniesienia zarzutu (art k.c.). Wobec tego, Ŝe kodeks postępowania karnego pojęcie zarzutów sytuuje w postępowaniu odwoławczym (art. 427, i dalsze k.p.k.), jest oczywistym, Ŝe określenie zarzut przedawnienia winno być rozstrzygane na gruncie cywilnym. Przepis art. 220 kodeksu postępowania cywilnego stanowi, Ŝe sąd moŝe ograniczyć rozprawę do poszczególnych zarzutów lub zagadnień wstępnych. W doktrynie uznaje się, Ŝe przepis art. 220 ma na względzie zarówno zarzuty formalne, jak i materialne oraz Ŝe są one istotnym środkiem obrony pozwanego 59. Do zarzutów formalnych zalicza się zarzut braku jurysdykcji krajowej, niedopuszczalności drogi sądowej, zawisłość sporu, brak zdolności sądowej lub procesowej (art. 199 k.p.c.), niewłaściwości trybu i rodzaju postępowania (art. 201 k.p.c.). Ich uwzględnienie powoduje odrzucenie pozwu, przekazanie sprawy lub konieczność odroczenia rozprawy 60. Natomiast zarzuty merytoryczne skierowane są przeciwko roszczeniu i jego podstawie prawnej, na której powód opiera Ŝądanie pozwu (np. zarzut braku zdolności do czynności prawnych, zarzut przedawnienia, zarzut braku legitymacji procesowej) 61. Porównanie zawartości pojęciowej przepisu art. 60 i 220 kodeksu postępowania cywilnego prowadzi do wniosku, Ŝe zarzuty nie są tym samym co wnioski i oświadczenia. Pamiętać trzeba, Ŝe w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie nie występuje pozwany, który ma prawo bronić się przez zarzuty. Prokurator zaś nie występuje jako strona, nie reprezentuje Skarbu Państwa, a jego rola nie jest do końca sprecyzowana. Skoro 57 A. B r z o z o w s k i, (w:) K. P i e t r z y k o w s k i (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz, Warszawa 2008, t. I, s Ibidem, s A. Z i e l i ń s k i, (w:) A. Z i e l i ń s k i (red.), K. F l a g a - G i e r u s z y ń s k a, Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz, Warszawa 2005, t. I, s M. J ę d r z e j e w s k a, (w:) T. E r e c i ń s k i (red.), J. G u d o w s k i, M. J ę d r z e j e w s k a, Komentarz, op. cit., s A. Z i e l i ń s k i, (w:) A. Z i e l i ń s k i (red.), K. F l a g a - G i e r u s z y ń s k a, Kodeks, op. cit., s i Prawo 7 8,

17 W. Greszta z woli ustawodawcy prokurator jest uprawniony w trybie przepisu art. 60 kodeksu postępowania cywilnego do składania oświadczeń i zgłaszania wniosków oraz przytaczania faktów i dowodów na ich potwierdzenie, to oznacza to nic innego, jak ograniczenie jego roli do tych wyłącznie czynności procesowych. Wątpliwe jest zatem, czy w ramach oświadczeń i wniosków mieszczą się zarzuty słuŝące obronie pozwanego dłuŝnika. Prokurator co prawda moŝe oświadczyć, Ŝe upłynął termin przedawnienia, ale równie dobrze moŝna przyjąć, Ŝe jest to tylko informacja o przedawnieniu. Zarzut przedawnienia moŝe podnieść tylko ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (art k.c.). Sytuacja dłuŝnika, która polega na moŝności odmowy świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia, jest jego prawem podmiotowym 62. Wynika stąd, Ŝe terminy przedawnienia zakreślają granice czasowe, w ramach których moŝe zostać wytoczone powództwo, złoŝony odpowiedni wniosek lub postawiony zarzut. JeŜeli upłynie termin przedawnienia, a wierzyciel wystąpi do sądu z powództwem opartym na przedawnionym roszczeniu, na wniosek pozwanego dłuŝnika podnoszącego zarzut przedawnienia sąd oddali powództwo 63. Podmiot taki nie występuje w procesie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie. W konkluzji oznacza to, Ŝe sąd nie moŝe uwzględnić zarzutu przedawnienia z urzędu, nawet wtedy gdy powziął informację o przedawnieniu zawartą w oświadczeniu prokuratora. MoŜe to uczynić tylko wtedy, gdy ma do czynienia z zarzutem w sensie materialnym, zgłoszonym w oparciu o przepis art kodeksu cywilnego. Istnieje zatem zasadnicza wątpliwość, czy prokurator mo- Ŝe skutecznie podnieść zarzut przedawnienia roszczenia. Zarzut ten, jako słuŝący obronie dłuŝnika przeciwko wierzycielowi, jest prawem o charakterze związanym z materialną treścią stosunku zobowiązaniowego, zbliŝonym do uprawnień odnoszących się np. do zawarcia ugody czy uznania roszczenia, a zatem przysługujących wyłącznie stronom, a nie prokuratorowi, który nie moŝe samodzielnie rozporządzać przedmiotem procesu. Jest to tym bardziej wątpliwe, Ŝe przecieŝ prokurator nie wstępuje w prawa strony, ani nie przyłącza się do niej. Trudno sobie wyobrazić uzasadnienie dla sytuacji, w której jeŝeli przyznajemy prokuratorowi prawo podniesienia zarzutu przedawnienia, to konsekwentnie musielibyśmy przyznać mu prawo zrzeczenia się zarzutu przedawnienia, a przecieŝ nie moŝna uznać, aby prokurator kiedykolwiek to prawo skutecznie mógł uzyskać, skoro nie działa w imieniu dłuŝnika. PowyŜsza konstatacja w sposób oczywisty implikuje pytanie o sens uregulowania odnoszącego się do określenia rocznego terminu przedawnienia zawartego w treści art. 558 k.p.k., skoro nie ma podmiotu uprawnionego do podniesienia zarzutu w tej materii. Zajęcie stanowiska w tej kwestii nie jest ani proste, ani oczywiste. W kodeksie postępowania karnego z 1969 r. przepis art. 489 przewidywał, Ŝe nie moŝna Ŝądać odszkodowania i zadośćuczynienia po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia implikujące- 62 A. B r z o z o w s k i, (w:) K. P i e t r z y k o w s k i (red.), Kodeks, op. cit., s Ibidem. 290 i Prawo 7 8, 2010

18 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie go roszczenia. Tego typu rozwiązanie budziło kontrowersje na gruncie oceny charakteru terminu przedawnienia 64. Aktualny przepis art. 555 kodeksu postępowania karnego przewiduje przedawnienie roszczenia w rozumieniu art kodeksu cywilnego. Oznacza to, Ŝe przedawnione roszczenie majątkowe nie wygasa po upływie terminu przedawnienia, ale dłuŝnik moŝe uchylić się od spełnienia świadczenia. MoŜna załoŝyć, Ŝe wątpliwości co do podmiotu uprawnionego do podniesienia zarzutu przedawnienia są wynikiem błędów w zakresie legislacji, wynikających z załoŝenia, Ŝe skoro proces o odszkodowanie toczy się przed sądem karnym, to prokurator występuje w nim z urzędu w charakterze strony postępowania, mającej wszelkie uprawnienia procesowe, w tym takŝe wynikające z samej materii zobowiązania. Tymczasem, jak się wydaje, tak nie jest. Dodatkowo wpływ na niejasność całej sytuacji miała zmiana polegająca na skreśleniu 3 art. 117 kodeksu cywilnego, która pozbawiła sąd moŝliwości uwzględnienia upływu przedawnienia z urzędu 65. Brak nowelizacji przepisów proceduralnych, które wyraźnie określiłby pozycję prokuratora jako podmiotu uprawnionego do podnoszenia zarzutu przedawnienia, musi rodzić powaŝne wątpliwości w tym zakresie. 8. Akceptacja stanowiska, Ŝe prokurator występuje w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie na podstawie oświadczenia złoŝonego w trybie art kodeksu postępowania cywilnego, prowadzi takŝe do odmienności w zakresie wywiedzenia środków odwoławczych. Pamiętając, Ŝe stosowanie przepisów procedury cywilnej jest dopuszczalne tylko w kwestiach nieuregulowanych w kodeksie postępowania karnego, w zakresie odwoławczym zastosowanie winien mieć artykuł 425. Przewiduje on, Ŝe od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji środek odwoławczy przysługuje stronom, podmiotowi określonemu w art. 416 oraz innym osobom wskazanym w przepisach ustawy. Skoro prokurator nie jest stroną postępowania odszkodowawczego, bo nie występuje tu w roli oskarŝyciela publicznego, ani teŝ Ŝaden inny przepis kodeksu postępowania karnego nie daje mu prawa wniesienia środka odwoławczego, oznaczałoby to w konsekwencji, Ŝe nie jest on takŝe uprawniony do zaskarŝenia orzeczenia sądu I instancji w trybie art. 425 kodeksu postępowania karnego. TakŜe sięgnięcie po treść przepisu art. 444 kodeksu postępowania karnego nie przesądza pozytywnie sprawy, bo apelacja od wyroku sądu I instancji słuŝy stronom, podmiotowi określonemu w art. 416 oraz pokrzywdzonemu od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie. Z kolei, w przepisie art. 446 kodeksu postępowania karnego wskazany jest co prawda prokurator jako jeden z podmiotów uprawnionych do sporządzenia apelacji, ale na tle tego przepisu ewidentnie naleŝy go wiązać funkcjonalnie ze stroną jako oskarŝyciela publicznego (art Uchwała SN z dnia 19 lutego 1997 r., I KZP 38/96, LEX nr i tam cytowana literatura. 65 Art został skreślony ustawą z dnia 28 lipca 1990 r., która weszła w Ŝycie 1 października 1990 r. (Dz. U. z 1990 r., Nr 55, poz. 321). i Prawo 7 8,

19 W. Greszta k.p.k.). W tej sytuacji staje się oczywiste, Ŝe wobec wspomnianego braku regulacji na gruncie prawa karnego, źródłem udziału prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, umoŝliwiającym wywiedzenie środka odwoławczego, jest art. 7 kodeksu postępowania cywilnego. Bez przyjęcia takiego rozwiązania trudno oczywiście byłoby zaakceptować sytuację, w której w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie występowałby tylko wnioskodawca i brak byłoby uprawnionego do zaskarŝenia orzeczenia na jego niekorzyść. Odmiennie kształtuje się sytuacja prokuratora w postępowaniu odwoławczym. Treść przepisu art. 448 kodeksu postępowania karnego stanowi, Ŝe o przyjęciu apelacji zawiadamia się prokuratora, a takŝe strony. Z kolei przepis art kodeksu postępowania karnego powiada, Ŝe udział prokuratora w rozprawie odwoławczej jest obowiązkowy. To pełne uregulowanie, wobec treści art. 558, wyklucza stosowanie przepisów kodeksu postępowania cywilnego w tym zakresie. NiezaleŜnie zatem od tego, czy prokurator występował w postępowaniu przed sądem I instancji, bierze on udział w postępowaniu odwoławczym w charakterze strony (art i 2 k.p.k.). 9. Odnosząc się do aktualnych uregulowań dotyczących statusu i roli prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, uznać je naleŝy za szczątkowe i absolutnie niewystarczające. W ramach zmian, naleŝy przesądzić kwestię reprezentacji Skarbu Państwa, bowiem Ŝadne przesłanki nie przemawiają za dotychczasowym rozwiązaniem. Koniecznym wydaje się określenie statusu prokuratora i jego uprawnień procesowych. MoŜliwe jest na przykład wprowadzenie rozwiązań na wzór przyjętych przez ustawę z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, co uczyni proces kontradyktoryjnym. Jest to tym bardziej uzasadnione, Ŝe w procesie występowałby najczęściej przedstawiciel organu odpowiedzialnego za szkodę lub sprawującego nadzór procesowy nad tym organem. Innym modelowym rozwiązaniem jest przeniesienie postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie w całości na grunt postępowania cywilnego, co usunęłoby z kolei problemy związane ze stosowaniem obok kodeksu postępowania karnego przepisów kodeksu postępowania cywilnego. 292 i Prawo 7 8, 2010

20 Status procesowy prokuratora w postępowaniu o odszkodowanie Procedural status of the prosecutor in the proceedings for damages for wrongful conviction Summary The article is devoted to analysis of an action for damages for wrongful conviction, provisional arrest or detention in the context of assessing the admissibility of the participation of the prosecutor in this process. The author argues that the Code of Criminal Procedure does not contain provisions which give the prosecutor an opportunity to participate in the proceedings as a public prosecutor or the public interest advocate. The indicated situation was discussed in comparison with other Laws, including the Law on Prosecutor's Office. The suggested solutions based on the wording of Article 7 and 60 of the Code of Criminal Procedure are discussed, with particular reference to the powers of the prosecutor joining the proceedings in the context of the possibility to effectively invoke the claim prescription referred to in Article 555 of the Code of Criminal Procedure. i Prawo 7 8,