Spis treœci. Rada Redakcyjna

Transkrypt

1

2 2 Spis treœci Rada Redakcyjna Stanis³aw Achremczyk, Daniel Beauvois (Pary ), Tadeusz Filipkowski, Stanis³aw Gajewski, Stefan Hartmann (Berlin), Zoja Jaroszewicz-Pieres³awcew, Janusz Jasiñski, S³awomir Kalembka, Marek K. Kamiñski, Norbert Kasparek (przewodnicz¹cy), Andrzej Kopiczko, Giennadij Krietinin (Kaliningrad), Kazimierz atak, Bohdan ukaszewicz, Jens E. Olesen (Greifswald), Bohdan Ryszewski, Jan Sobczak, Alojzy Szorc Redakcja Jan Gancewski (sekretarz), Witold Gieszczyñski (redaktor naczelny), Roman Jurkowski, Norbert Kasparek Recenzenci Kazimierz Bobowski, Wies³aw Caban Adres Redakcji Instytut Historii i Stosunków Miêdzynarodowych UWM, ul. Kurta Obitza Olsztyn, tel./fax , tel echaprzeszlosci@wp.pl Projekt ok³adki Barbara Lis-Romañczukowa Redakcja wydawnicza Danuta Jamio³kowska T³umaczenie na jêzyk angielski Joanna Jensen PL ISSN Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie Olsztyn 2008 Ark. wyd. 31,5; ark. druk. 26,75; pap. druk. kl III Druk Zak³ad Poligraficzny Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie zam. 722

3 SPIS TREŒCI ARTYKU Y I ROZPRAWY Miron Wolny, Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci polityki Barkidów w Hiszpanii w pocz¹tkowym okresie drugiej wojny punickiej?... 7 Marek Smoluk, Spory doktrynalne w Anglii za panowania Henryka VIII Danuta Bogdan, W krêgu autonomii uniwersyteckiej. Troski i radoœci profesorów Uniwersytetu Królewieckiego w XVI XVII wieku Piotr Florek, Drugi etap walki Dymitra I Samozwañca o carsk¹ koronê. Bitwa pod Dobryniczami i oblê enie Krom Tomasz Kruz, Fachowiec i skradziona ³y ka. Z dziejów kontaktów cystersów sulejowskich z piotrkowskimi rzemieœlnikami w XVIII wieku Tomasz Strze ek, Kawaleria Ksiêstwa Warszawskiego w wojnach napoleoñskich organizacja i szlak bojowy S³awomir Kalembka, Genera³ La Fayette przyjaciel Wielkiej Emigracji Daniel Beauvois, Inteligencja polska na zachodnich kresach cesarstwa rosyjskiego w XIX wieku Stanis³aw Gajewski, Biskupi Królestwa Polskiego wobec ukazu carskiego o klasztorach z 8 listopada 1864 roku Àëåêñàíäð Ãàâðèëèí, Ìèññèîíåðñêàÿ ðàáîòà ïðàâîñëàâíîãî äóõîâåíñòâà ñðåäè ñòàðîâåðîâ íà òåððèòîðèè ñîâðåìåííîé Ëàòâèè â íà àëå XX âåêà Mariusz Korzeniowski, Wydzia³ Opieki nad Dzieæmi Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Rosji powstanie i pocz¹tki dzia³alnoœci Dariusz Tarasiuk, Polacy w radzie miejskiej Miñska w latach Józef Smoliñski, Ochotnicy Polonii amerykañskiej podczas wojen œwiatowych. Problemy i niepowodzenia Pawe³ Letko, Polska Partia Socjalistyczna w powiecie kêtrzyñskim, cz. II Mariusz Mazur, Obraz Konrada Adenauera w propagandzie polskiej lat Marek Andrzejewski, Obraz Polski w austriackich podrêcznikach szkolnych do historii DOKUMENTY I MATERIA Y Kinga Dorbach, Akta dawne w strukturze zasobu Archiwum Diecezjalnego w Pelplinie Roman Jurkowski, Listy Edwarda Woyni³³owicza do Mariana Zdziechowskiego z lat , cz. II Karol Sacewicz, Narodowe Si³y Zbrojne wobec podziemia komunistycznego. Instrukcja wywiadu z 15 marca 1943 r

4 4 Spis treœci RELACJE I WSPOMNIENIA W 90. rocznicê odzyskania niepodleg³oœci. M³odzie podzamojska w 1918 roku. Z tradycji rodzinnych (Janusz Jasiñski) Wspomnienia zes³añca Aleksandra Modzelewskiego ( ) (Wies³aw Ignacy Gawinek) POLEMIKI, RECENZJE I OMÓWIENIA Bernard Nowaczyk, Powstanie Spartakusa p.n.e. (Miron Wolny) Przemys³aw Paradowski, W obliczu»nag³ych potrzeb«rzeczypospolitej. Sejmy ekstraordynaryjne za panowania W³adys³awa IV Wazy (Andrzej Korytko) Wolfgang Froese, Historia pañstw i narodów Morza Ba³tyckiego (Piotr Florek) Maria Filina, Danuta Ossowska, Losy Polaków na Kaukazie, cz. I: Tbiliska grupa polskich poetów zes³añczych (Maria Korybut-Marciniak) Jolanta Ma³gorzata Marszalska, Biblioteka opactwa cystersów w Szczyrzycu do koñca XIX stulecia. Dziedzictwo wieków (Kazimierz atak) Zbigniew Dunin-Wilczyñski, Order Œw. Stanis³awa (Kazimierz atak) Ks. Tomasz B³aszczyk, Zakony na Œl¹sku w dobie kulturkampfu (Kazimierz atak) Piotr Zwoliñski, Dzia³alnoœæ spo³eczno-dobroczynna Koœcio³a ³ódzkiego w okresie miêdzywojennym (Kazimierz atak) Pawe³ Dudziñski, Wspó³czesna heraldyka i zwyczaje heraldyczne w Koœcio³ach chrzeœcijañskich (Kazimierz atak) Rafa³ Wnuk, Za pierwszego Sowieta. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesieñ 1939 czerwiec 1941) (Karol Sacewicz) Anna Korzeniewska-Lasota, Ukraiñcy na Warmii i Mazurach w latach (Jaros³aw Syrnyk) S³awomir Cenckiewicz, Piotr Gontarczyk, SB a Lech Wa³êsa. Przyczynek do biografii (Pawe³ Piotr Warot) Maria Bieniek, Dydaktyka historii. Wybrane zagadnienia (Izabela Lewandowska) KRONIKA NAUKOWA Irena Makarczyk, Nadanie tytu³u doktora honoris causa Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie. Promocje Wydzia³u Humanistycznego Tomasz Gajownik, ród³a do dziejów polsko-litewskiej rywalizacji wywiadowczej w dwudziestoleciu miêdzywojennym XX wieku (w zasobie Litewskiego Centralnego Archiwum Pañstwowego w Wilnie) Witold Gieszczyñski, Refleksje z Muzeum Ofiar Ludobójstwa w Wilnie Roman Jurkowski, IV Miêdzynarodowa Konferencja Naukowo-Teoretyczna Znakomici Miñszczanie XIX-XX wieku, Miñsk, 17 listopada 2007 r Witold Gieszczyñski, W 65. rocznicê zbrodni wo³yñskiej Renata Gieszczyñska, Wystawa IPN pt. Olsztyñska Solidarnoœæ PO EGNANIA Moje po egnanie z Mistrzem. Wspomnienie o Profesorze Romanie Wapiñskim (Roman Jurkowski)

5 Starcie pod Bowskiem 6 lipca 1626 roku. Przyczynek do historii... 5 TABLE OF CONTENTS ARTICLES AND DISSERTATIONS Miron Wolny, Abelox s deception literary fiction or a real symptom of the weakness of the Barcid policy in the initial period of the Second Punic War?... 7 Marek Smoluk, Doctrinal disputes in England during the reign of Henry VIII Danuta Bogdan, In the circle of university autonomy. Concerns and joys of the professors of the University of Königsberg in the 16 th 17 th centuries Piotr Florek, The second stage of the struggle of False Dmitriy I for the tsar s crown. The battle of Dobrynichi and the siege of Kromy Tomasz Kruz, A professional man and a stolen spoon. The history of contacts between Sulejów Cistercians and Piotrków craftsmen in the 17 th century Tomasz Strze ek, The cavalry of the Duchy of Warsaw during the Napoleonic Wars organization and battles S³awomir Kalembka, General La Fayette, a friend of the Great Emigration Daniel Beauvois, The Polish intelligentsia of the western borderland of the Russian empire in the 19 th century Stanis³aw Gajewski, The attitudes of the bishops of the Kingdom of Poland towards the tsar s ukas on monasteries and convents of 8 November Aleksander Gawrylin, Missionary activity of orthodox clergy among old believers in the territory of Lithuania in the early 20 th century Mariusz Korzeniowski, The Child Care Department of the Citizens Central Committee in Russia origins and early activities Dariusz Tarasiuk, The Poles in the Minsk City Council in Józef Smoliñski, Volunteers from the American Polish community during the world wars. Problems and failures Pawe³ Letko, The Polish Socialist Party in the Kêtrzyn District, part II Mariusz Mazur, The image of Konrad Adenauer in the Polish propaganda of Marek Andrzejewski, The image of Poland in Austrian school history textbooks DOCUMENTS AND MATERIALS Kinga Dorbach, Old records in the structure of the Diocesean Archives resources in Pelplin Roman Jurkowski, Letters of Edward Woyni³³owicz to Marian Zdziechowski from the period of , part II Karol Sacewicz, The National Armed Forces against the communist underground. The orders of the secret service of 15 March REPORTS AND REMEMBRANCES On the 90 th anniversary of regaining independence. The youth from the area of Zamoœæ in From family traditions (Janusz Jasiñski)

6 6 Spis treœci Reminiscences of Aleksander Modzelewski, an exile, from the period of (Wies³aw Ignacy Gawinek) POLEMICS, REVIEWS AND ELABORATIONS Bernard Nowaczyk, The Spartacus Uprising, BC, (Miron Wolny) Przemys³aw Paradowski, In the face of urgent needs of the Polish Republic. Extraordinary sejms under the reign of W³adys³aw IV Vasa (Andrzej Korytko) Wolfgang Froese, The History of states and nations of the Baltic Sea (Piotr Florek) Maria Filina, Danuta Ossowska, The Fate of Poles in the Caucasus, part I: The Tbilisi group of the exiled Polish poets (Maria Korybut-Marciniak) Jolanta Ma³gorzata Marszalska, The library of the Cistercian Abbey in Szczyrzec until the end of the 19 th century. A heritage of centuries (Kazimierz atak) Zbigniew Dunin-Wilczyñski, The order of St. Stanislav (Kazimierz atak) Rev. Tomasz B³aszczyk, Religious orders in Silesia during the kulturkampf (Kazimierz atak) Piotr Zwoliñski, The social and charity activity ódÿ Church in the interwar period (Kazimierz atak) Pawe³ Dudziñski, Modern heraldry and heraldic customs in Christian churches (Kazimierz atak) Rafa³ Wnuk, In the times of the first Soviets. The Polish conspiracy on the Eastern Borderland of the Second in Polish Republic (September 1939 June 1941 (Karol Sacewicz) Anna Korzeniewska-Lasota, Ukrainians in Warmia and Mazury (Jaros³aw Syrnyk) S³awomir Cenckiewicz, Piotr Gontarczyk, The Secret Police and Lech Wa³êsa. Contribution to his biography Pawe³ PiotrWarot) Maria Bieniek, Didactics of history. Selected issues (Izabela Lewandowska) ACADEMIC CHRONICLE Irena Makarczyk, Promotions in the Faculty of Arts awarded the title of honoris causa doctor of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn, defences of postdoctoral dissertations and doctoral examinations in the field of history in the academic year of 2007/ Tomasz Gajownik, Sources for the history of the Polish-Lithuanian rivalry of intelligence services in the interwar period of the 20 th century (in the resources of the Lithuanian Central State Archive in Vilnius) Witold Gieszczyñski, Reflections from the Museum of Genocide Victims in Vilnius Roman Jurkowski, IV International Scientific and Theoretical Conference The Distinguished Minsk citizens of the 19 th and 20 th centuries, Minsk, 17 November Witold Gieszczyñski, On the 65 th anniversary of the Volhynia crime Renata Gieszczyñska, Exhibition entitled Olsztyn»Solidarity«of FAREWELLS Farewell to My Master. Memorial about Professor Roman Wapiñski

7 ECHA PRZESZ OŒCI IX, 2008 PL ISSN ARTYKU Y I ROZPRAWY Miron Wolny Instytut Historii i Stosunków Miêdzynarodowych Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie OSZUSTWO ABILYKSA FIKCJA LITERACKA CZY RZECZYWISTY SYMPTOM S ABOŒCI POLITYKI BARKIDÓW W HISZPANII W POCZ TKOWYM OKRESIE DRUGIEJ WOJNY PUNICKIEJ? Wraz z przybyciem Hamilkara do Hiszpanii w roku 237 p.n.e. rozpoczê³a siê nowa era w dziejach Pó³wyspu. Oto stare kultury iberyjskie, które wczeœniej mia³y stycznoœæ ze spo³ecznoœci¹ fenick¹ i punick¹ 1, teraz postawione zosta³y w obliczu koniecznoœci zasymilowania siê z nimi. Procesowi temu poœwiêcono dot¹d stosunkowo du o uwagi 2. Przegl¹d wspó³czesnej literatury dotycz¹cej polityki kartagiñskiej w Hiszpanii wskazuje jednak, e podejmowane badania pozostaj¹ niekiedy na niewystarczaj¹cym poziomie szczegó³owoœci, aby zawsze w pe³ni wypowiedzieæ siê w kwestii postêpów romanizacji na terenie Hiszpanii w okresie drugiej wojny punickiej, której Ÿród³em mia- ³aby byæ s³aboœæ polityki punickiej na tym terenie 3. Wydaje siê, e poruszony 1 App., Ib., 1, 6; P. Barceló, Karthago und die Iberische Halbinsel von den Barkiden, Bonn 1987; J. Gómez de Caso, Amilcar Barca y la política cartaginesa ( a.c), Alcalá de Henares J. M. Blásquez, M. P. García, G. Pérez, Los Bárquidas en la Península Ibérica, w: Atti del II Congresso onternazionale di studi fenici e punici, Roma, 9-14 novembre 1987, vol. I, Roma 1991, s ; P. L. Vilatela, Polibio (III, 9 s.) y la administración terrtorial cartaginesa de Iberia, HAnt 27, 2003, s. 7 42; J. M. Blásquez, La política Bárquida en la Península Ibérica, w: Atti V Congresso internazionale di studi fenici e punici, Marsala-Palermo, 2 8 ottobre 2000, vol. III, Palermo 2005, s Na wysokim poziomie zdetalizowania by³a i jest nadal omawiana problematyka wybuchu drugiej wojny punickiej, ze szczególnym uwzglêdnieniem Saguntu, jako problemu zapalnego zob. A.B. Drachmann, Sagunt und die Ebro-Grenze in den Verhandlungen zwischen Rom und Karthago , København 1920; W. Kolbe, Die Kriegsschuldfrage von 218 v. Chr. Geb., Heidelberg 1934; J. Carcopino, Le traité d Hasdrubal et la responsiblité de la deuxième querre punique, REA 55, 1953, s ; A. Giovannini, Le droit fécial et la declaration de querre de Rome à Carthage en 218 avant J.-C., Atheneum 88, 2000, s

8 8 Miron Wolny w niniejszej pracy przypadek Abilyksa, nielojalnego wobec Kartagiñczyków zdrajcy sprzyjaj¹cego Rzymianom, mo e rzuciæ nieco wiêcej œwiat³a na kwestie zorganizowania polityki punickiej na Pó³wyspie Iberyjskim. Badania dotycz¹ce przekazów historiograficznych nosz¹ zwykle piêtno zarzutu o reinterpretacjê, st¹d w³aœciwe dociekania nale y poprzedziæ kilkoma uwagami natury metodologicznej. Poczynaj¹c od najbardziej namacalnych Ÿróde³ trzeba podkreœliæ, i epigrafika jako integralny element metodologii badañ w dziedzinie historii staro ytnej, pozwalaj¹cy na dysponowanie danymi o charakterze statystycznym, które mog¹ byæ skonfrontowane z tradycj¹ historiograficzn¹, z uwagi na niedostateczny stan zachowania bazy inskrypcyjnej nie mo e byæ wykorzystana w badaniach nad polityk¹ kartagiñsk¹ w Hiszpanii. Efekty badañ archeologicznych, prowadz¹cych do rekonstrukcji obrazu kultury materialnej na staro ytnym Pó³wyspie Iberyjskim, mimo znacz¹cego postêpu, jaki przynosz¹ prace badawcze wspó³czesnych zespo³ów naukowych, g³ównie hiszpañskich, francuskich i w³oskich 4, nie pozwalaj¹ jeszcze w pe³ni wypowiedzieæ siê w kwestii obrazu asymilacji rdzennych kultur iberyjskich z Kartagiñczykami. Ten stan rzeczy wymusza niejako odwo³anie siê w pierwszej kolejnoœci do lektury zachowanych przekazów o charakterze historiograficznym, co czyni siê wraz z ca³ym baga em praktyk metodologicznych, s³u ¹cych weryfikacji tekstów na drodze Quellenanalyse, polegaj¹cej w znacznej mierze na porównawczej komparatystyce fragmentów piœmiennictwa grecko-³aciñskiego. Przypadek Abilyksa winien byæ rozpatrzony w oparciu o badania Ÿróde³ pisanych, jednak jako symptom pewnego szerszego procesu, znamionuj¹cego niedoskona³oœci punickiej polityki w Hiszpanii, powinien zostaæ tak e skonfrontowany z generalnymi wynikami badañ, w których wykorzystywano tak e Ÿród³a pozaliterackie. Abilyks to kolejny gennio cattivo rzymskiej historiografii sprawca intrygi, która tak jak i w przypadku innych indywiduów jego pokroju rozgrywa siê w konkretnych realiach historycznych. Jest oto pocz¹tek drugiej wojny punickiej, Hannibal odnosi kolejne zwyciêstwa w Italii 5, zaœ podlegaj¹ca jego bratu Hazdrubalowi Hiszpania utrzymywana jest tymczasem w odpowiedniej dyscyplinie na mocy postanowieñ Hannibala 6. Jednym 4 Wnioski autora na ten temat zosta³y sformu³owane w oparciu o lekturê ustaleñ kongresu poœwiêconego problematyce fenickiej i punickiej (Congresso internazionale di studi fenici e punici). 5 Zob. T. Schmitt, Hannibals Siegeszug, München 1991; M. Wolny, Hannibal w Italii p.n.e. Studia nad uwarunkowaniami pocz¹tkowych sukcesów kartagiñskich, Olsztyn Pol., III, 33, 11; Liv., XXI, 22, 2; App., Hann., 4, 13; Eutrop., III, 8, 2; Th. Lenschau, Hasdrubal no. 7, RE VII, 2, Stuttgart 1912, kol. 2470; W. Huss, Geschichte der Karthager, München 1985, s. 297 in.; B. Wollner, Die Kompetenzen der karthagischer Feldherrn, Frankfurt am Mein 1987, s. 113; K. Geuss, Prosopographie der literarisch bezeugten Karthagern, Leuven 1994, s. 136; U. Händl-Sagawe, Der Beginn des 2. Punischen Krieges. Ein historisch-kritischer Kommentar zu Livius Buch 21, München 1995, s. 138.

9 Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci... 9 z takich postanowieñ mia³o byæ zatrzymanie zak³adników iberyjskich z tych miast, których intencje nie wzbudza³y u Kartagiñczyków zaufania. Zak³adnikami tymi mieli byæ synowie pochodz¹cy ze znakomitych rodzin ( pifan»j) 7. W roku 217 p.n.e., kiedy ofensywa Scypionów w Hiszpanii zaczê³a odnosiæ sukcesy, pewien Hiszpan imieniem Abilyks zacz¹³ zastanawiaæ siê co do sensownoœci dalszego trwania w sojuszu z Kartagiñczykami. Chc¹c przypodobaæ siê Rzymianom postanowi³ zmieniaj¹c sojusznika poprzeæ jednoczeœnie swoje intencje konkretn¹ przys³ug¹. Z tego powodu zdecydowa³ siê na oszustwo wobec dowódcy kartagiñskiego Bostara, w wyniku którego wspomniani zak³adnicy iberyjscy zostali wydani Rzymianom. Epizod ten, znakomicie pasuj¹cy do kontekstu hiszpañskiego teatru drugiej wojny punickiej, przekazali trzej autorzy: Polibiusz 8, Liwiusz 9 i Zonaras 10. Zgodnie z zawartymi powy ej postulatami metodologicznymi szczegó³owe rozwa enie tych relacji winno opieraæ siê o kilka krêgów problemowych. Przede wszystkim nale y szczegó- ³owo przeanalizowaæ charakterystykê Abilyksa, próbuj¹c ustaliæ jego status i faktyczne motywy, nastêpnie przeanalizowaæ Ÿród³owy przekaz wydarzeñ, badaj¹c jednoczeœnie mo liwoœci zaistnienia toposu literackiego, tudzie trawestacji tak na p³aszczyÿnie Ÿród³owego rdzenia, jak i w póÿniejszej tradycji. Wreszcie historia o oszustwie winna byæ rozpatrzona w kontekœcie trójstronnych relacji punicko-iberyjsko-rzymskich. Status Abilyksa Informacje Ÿród³owe dotycz¹ce Abilyksa nale y rozpatrzeæ w dwóch zasadniczych p³aszczyznach. Po pierwsze, nale y przyjrzeæ siê temu, co mówi¹ Ÿród³a wprost na temat jego statusu, po drugie zaœ nale y rozwa yæ kontekst wydarzeñ pod k¹tem mo liwoœci ustalenia spo³eczno-politycznej funkcji tej postaci. W odniesieniu do pierwszej kwestii mamy dosyæ lakoniczne wzmianki, na podstawie których wiadomo, e Abilyks by³ na Pó³wyspie Iberyjskim tubylcem ( Iber 11, Hispanus 12 ). Jak nadmienia dodatkowo Polibiusz, by³ to cz³owiek dobrze sytuowanym pod wzglêdem materialnym (b{oj), ciesz¹cy siê 7 Pol., III, 98, 1; por. mniej precyzyjn¹ informacjê Liv., XXII, 22, 4: quo ibi obsides totius Hispaniae traditos ab Hannibale fama erat modico in arce custodiri praesidio. Zasadniczym mankamentem cytowanej relacji jest sformu³owanie totus Hispaniae, odnosz¹ce siê nieprecyzyjnie do ca³ej Hiszpanii (oœrodków, miast, czy plemion?) jako miejsc pozyskania zak³adników, podczas gdy odnoœny fragment Polibiusza kwestiê tê precyzuje: Õsaij pólesin ºp sthse tín kat\ t¾n Iber an. Sk¹din¹d u Liwiusza zastanawiaj¹ce jest wtr¹cenie fama erat, które mog³o odnosiæ siê do tradycji lokalnej w Ÿródle rzymskim. Wskazane zró nicowania prowadz¹ do hipotezy, e informacja o zak³adnikach iberyjskich mog³a wywodziæ siê z dwóch niezale nych Ÿróde³, a to przemawia na korzyœæ jej wiarygodnoœci. 8 Pol., III, in. 9 Liv., XXII, 22, 6 in. 10 Zon., IX, Pol., III, 98, 2; Zon., IX, Liv., XXII, 22, 6.

10 10 Miron Wolny nadto dobr¹ reputacj¹ (dóxa) 13. Wynikaj¹c¹ z tych sformu³owañ przynale - noœæ do elit spo³ecznych Hiszpanii potwierdza równie Liwiusz za pomoc¹ sformu³owania nobilis 14. Relacje greckojêzyczne ró ni¹ siê co do formy zapamiêtanego imienia oszusta. Polibiusz odnotowuje formê #Ab{lux natomiast Zonaras prezentuje formê ^Abeloj 15. Ró nica wystêpuj¹ca w przekazie Zonarasa mo e wynikaæ z zastosowania przez tego autora innych regu³ translacyjnych, co mo e dowodziæ, e opiera³ siê on wy³¹cznie na Liwiuszu i na swój sposób przet³umaczy³ na grekê ³aciñsk¹ formê imienia. Nie mo e byæ tutaj równie wykluczona pomy³ka bizantyñskiego autora. Niestety trudno wypowiedzieæ siê co do funkcji Abilyksa. Fakt rozmów prowadzonych z Bostarem mo e sugerowaæ, e by³ on albo iberyjskim naczelnikiem plemiennym, albo szpiegiem na us³ugach kartagiñskiego wywiadu. Wydaje siê, e wiêcej przemawia za tym drugim rozwi¹zaniem. Abilyks bardzo dobrze orientuje siê bowiem w po³o eniu zak³adników, akcjê swoj¹ organizuje w tajemnicy i jakoby przeprowadza j¹ w nocy. Wnikliwe rozpatrzenie tekstu Liwiusza, w którym autor mówi, e Abilyks odbiera³ rozkazy dotycz¹ce przebiegu akcji od Bostara: diem insequentem absumpsit cum Bostare mandatis ad rem agendam accipiendis 16, wydaje siê z kolei wskazywaæ, i Ÿród³o, z którego korzysta³ Liwiusz, mog³o znaæ formaln¹ podleg³oœæ Abilyksa wobec Bostara. Cytowana fraza wyraÿnie przecie sugeruje, i chodzi o wydanie rozkazu (mandatus) 17 przez Bostara i jego odebranie (accipo) 18 przez podw³adnego, czyli Abilyksa. Dalej, co szczególnie wa ne dla podtrzymania podejrzenia o szpiegowskiej funkcji Hiszpana, nale y zauwa yæ, i cz³owiek ten œwietnie orientuje siê równie w po³o eniu Rzymian. Ponadto do zakwalifikowania Abilyksa do kategorii osób zwi¹zanych z kartagiñskim wywiadem sk³aniaj¹ równie wspó³czesne badania dotycz¹ce akcji wywiadowczych, prowadzonych podczas drugiej wojny punickiej. Mimo e prace na ten temat zasadniczo koncentruj¹ siê na szpiegach Hannibala, to jednak w ogólnym zarysie wyœwietlaj¹ mechanizmy funkcjonowania tych s³u b 19. Szczególnie ciekawa wydaje siê w tym kontekœcie konkluzja pracy G. Urso na temat generalnej s³aboœci wywiadu kartagiñskiego, który wprawdzie na pocz¹tku konfliktu dzia³a³ jeszcze prawid³owo, ale po bitwie pod Kannami systematycznie s³ab³, pogr¹ aj¹c siê wreszcie w ca³kowitej bezczynnoœci 20. Z argu- 13 Pol., III, Liv., XXII, 22, 6. To niezwykle wieloznaczne sformu³owanie mo e sugerowaæ tak e, i Abilyks by³ znany (z czegoœ), z jakiegoœ powodu móg³ byæ godny podziwu, tudzie móg³ byæ szlachetnie urodzony, por. S³ownik ³aciñsko-polski, red. J. Korpanty, t. 2, Warszawa 2003, s Pol., III, 98, 2; por. Zon., IX, Liv., XXII, 22, S³ownik ³aciñsko-polski, red. J. Korpanty, t. 2, Warszawa 2003, s Ibidem, t. 1, Warszawa 2001, s M. Zlattner, Hannibals Geheimdienst im Zweiten Punischen Krieg, Xenia Konstanzer Althistorische Vorträge und Forschungen herausgegeben von Wolfgang Schuller 39, Konstanz G. Urso, Spionnagio e controspionaggio nella querra Annibalica, Storia antica Instituto Lombardo 123, 1989, s

11 Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci mentacji Urso wynika istotna uwaga dotycz¹ca sposobu zorganizowania kartagiñskich akcji wywiadowczych, pokazuj¹ca, e w porównaniu z rzymskimi, organizacje te nie dzia³a³y najlepiej 21. Je eli uznalibyœmy Abilyksa za szpiega, to jego dzia³alnoœæ niezale nie potwierdza tak¹ tezê. Charakterystyka Abilyksa i motywów jego postêpowania Na charakterystykê Abilyksa sk³ada siê kilka elementów, które mimo oczywistej i zamierzonej koncepcji wykreowania wizerunku oszusta zawieraj¹ jednak kilka dodatkowych informacji, na podstawie których mo na pokusiæ siê o dalej id¹ce wnioski, dotycz¹ce twórczego przerobienia Ÿróde³ przez póÿniejszych autorów. G³ówne Ÿród³a mówi¹, e Abilyks wykazywa³ wzglêdem Kartagiñczyków wiernoœæ (p{stij, fides), ale by³a to wiernoœæ pozorowana 22. Polibiusz powiada nadto, e wobec Punijczyków Hiszpan okazywa³ swoj¹ yczliwoœæ (eánoia) 23. Historyk z Megalopolis sugeruje, e swoista sk³onnoœæ do zdrady mia³a wynikaæ przede wszystkim z faktu, e Abilyks zalicza³ siê do barbarzyñców (b rbaroi). Liwiusz idzie jeszcze dalej twierdz¹c e w przypadku ludów barbarzyñskich dwulicowoœæ to cecha wrodzona (ingenium) 24. To miejsce charakterystyki koresponduje z konwencj¹ przedstawiania barbarzyñców w literaturze antycznej 25. Œwiat rzymski zawêzi³ i dodatkowo pejoratywnie nacechowa³ ten portret, co szczególnie widoczne jest na przyk³adzie zobrazowania spo³eczeñstwa galijskiego 26. Polibiusz w swoim dziele tak bardzo niechêtnie odnosi siê przecie do sprzymierzeñców rzymskich, którym najwyraÿniej nie ufa. W odniesieniu do Galów krytykuje obyczajow¹ sferê egzystencji ich spo³eczeñstwa 27. Na tym tle ³atwiej jest mu bowiem pokazaæ ich dwulicowoœæ. W relacji Liwiusza dotycz¹cej drugiej wojny punickiej symboliczne staje siê wrêcz imiê Dazjusza, okreœlaj¹ce nielojalnego sprzymierzeñca. Osoby o tym imieniu wywodz¹ siê z Brundizjum, Arpii i Salapii, zaœ wspólnym mianownikiem ich postêpowania jest zdrada 28. Wy- 21 Por. G. Brizzi, I sistemi informativi dei Romani. Principi e realtà nell età delle conquiste oltremare ( a.c), Wiesbaden Pol., III, 98, 2; Liv., XXII, 22, 6; Zon., IX, Pol., III, 98, Pol., III, 98, 2; Liv., XXII, 22, Interesuj¹ce uwagi na ten temat prezentuje E. Hall, Inventing Barbarian. Greek Self- Definition Though Tragedy, Oxford Zob. A. Zawadzka, Celtowie widziani oczyma Rzymian miêdzy stereotypem a rzeczywistoœci¹. Kilka uwag, w: Staro ytnoœæ w wielu perspektywach, Bydgoszcz 2006, s Pol., II, 19, 2, 4; 35, 3 etc. Zob. M. Wolny, Hannibal w Italii, s Liv., XXI, 48, 8 9 (por. Pol., III, 69, 1 4; Zon., VIII, 24; F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius, vol. I, Oxford 1957, s. 403; Y. Le Bohec, Histoire militaire des querres puniques, Monaco 1995, s ; L. M. Günther, Dasius (aus Brundisium), DNP 3, Stuttgart 1997, kol. 329); Liv., XXIV, 45, 1 in., XXVI, 38, 6 14; zob. M. Wolny, Dasius aus Brundisium ein historiographisches Rätsel, DO-SO-MO. Fascicula Mycenologica Polona 7, ed. S. Sharypkin, Piotrków Trybunalski 2007, s

12 12 Miron Wolny daje siê nie ulegaæ w¹tpliwoœci, e zastosowanie tych regu³ kreowania portretów obcych zaci¹ y³o równie na procesie kreœlenia charakterystyki Abilyksa, jako przedstawiciela spo³eczeñstwa iberyjskiego. Podobnie jak jego literackie prototypy, jest on niezwykle przebieg³y. Jest to trudne zadanie, bo tym razem musi przechytrzyæ Punijczyka Bostara. Kartagiñczycy podobnie jak reszta szeroko pojêtych barbarzyñców doczekali siê równie nieprzychylnej oceny ze strony Rzymian 29. Literatura ³aciñska akcentuje specyficznie rozumian¹ wiernoœæ punick¹ (fides Punica), bêd¹c¹ ironicznym wyobra eniem, niejako odwróceniem fides Rzymianina. Z podobnie negatywn¹ ocen¹ mamy do czynienia w przypadku okreœlania nieuczciwego zachowania Punijczyków mianem fraus Punica 30. Z pewnoœci¹ dla nadania wiêkszej wyrazistoœci wizerunkowi Abilyksa, jedno z pierwotnych Ÿróde³ zdecydowa³o siê na zmianê za³o- eñ dotycz¹cych konwencjonalnej charakterystyki Punijczyka w celu opisania osoby oszukanej przez Hiszpana. Poddowódca kartagiñski Bostar 31, bêd¹cy podw³adnym wodza Hazdrubala, sprawuj¹cego w³adzê w Iberii, w szczególny sposób przedstawiony zosta³ u Polibiusza. Grecki historyk pisze, e Bostar by³ cz³owiekiem prostodusznym ( kakoj), zaœ jako osoba o ³agodnym usposobieniu dodatkowo z ufnoœci¹ (p{stij) odnosi³ siê do Abilyksa. Istotna w tym kontekœcie wydaje siê tak e informacja Polibiusza, wedle której Bostar nie odznacza³ siê szczególn¹ odwag¹, mianowicie wys³any przez Hazdrubala, aby uniemo liwiæ Rzymianom przekroczenie rzeki Ebro, ba³ siê tego dokonaæ. Unikaj¹c konfrontacji mia³ wybraæ rozwi¹zanie zachowawcze, rozbijaj¹c obóz w nadmorskiej czêœci Saguntu 32. Relacja Liwiusza tak e przedstawia Bostara w niekorzystnym œwietle. Kartagiñczyk w zasadzie nie dyskutuje z oszustem, ³atwo po³yka haczyk, jako e wedle s³ów pisarza z Patawium nie by³ cz³owiekiem chytrym na sposób innych Kartagiñczyków: homini non ad cetera Punica ingenia callido ut persuasit 33. Do pe³niejszego nakreœlenia charakterystyki Abilyksa przyczynia siê równie motyw, za spraw¹ którego Hiszpan mia³ dokonaæ oszustwa. W dziele Polibiusza 29 M. Dubuisson, Das Bild des Karthagers in der lateinischen Literatur, w: Karthago, ed. W. Huss, Darmstadt 1992, s E. Burck, Einführung in die Dritte Dekade des Livius, Heidelberg 1950, s. 67; G. Brizzi, Gli studi annibalici, w: Atti del II Congresso onternazionale di studi fenici e punici, Roma, 9 14 novembre 1987, vol. I, Roma 1991, s B. Niese, Bostar no. 3, RE III, 1, Stuttgart 1897, kol. 789; W. Huss, Geschichte der Karthagern, s. 327; K. Geuss, Prosopographie, s Pol., III, 98, 5. Jest jasne, e relacja, za któr¹ pod¹ a Polibiusz, akcentuje strachliw¹ i prostoduszn¹ stronê charakteru Bostara, aby uzasadniæ ³atwoœæ, z jak¹ Abilyks mia³ oszukaæ Punijczyka. W rzeczywistoœci problem, który siê w tym miejscu pojawia, nale a³oby rozpatrzeæ w dwojakiego rodzaju wariantach. Czy Bostar nie wywi¹za³ siê z rozkazu swojego prze³o onego (bo to sugeruje jego podyktowana strachem decyzja), czy te fakt rozbicia obozu by³ interpretowany przez Rzymian jako akt tchórzliwoœci Bostara, który w rzeczywistoœci przebywaj¹c nad morzem móg³ czekaæ na dalsze posi³ki od Hazdrubala, maj¹ce przybyæ drog¹ morsk¹, por. Liv., XXII, 22, 10: castra extra urbem in ipso litore habebat Bostar, ut aditum ea parte intercluderat Romanis. 33 Liv., XXII, 22, 15.

13 Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci wyraÿnie zasugerowana zosta³a korzyœæ, jak¹ widzia³ dla siebie Abilyks w postaci wysokiego stanowiska w Rzymie: peisqe j g r diòti dúnatai mšgaj genšsqai par `Rwma oij prosenegk menoj n kairù p{stw ma ka[ cre{an 34. Motyw popychaj¹cy Abilyksa do oszustwa w przekazie Liwiusza nie jest jasny. Abilyks postanawia zmieniæ dotychczasowego sojusznika, poniewa zmienia siê sytuacja polityczna w Hiszpanii: fidus ante Poenis, tum, qualia plerumque sunt barbarorum ingenia, cum fortuna mutaverat fidem (podkr. M.W.) 35. Chc¹c jednak znaleÿæ dowód na poparcie swoich zamiarów zdecydowa³ siê na intrygê zwi¹zan¹ z umo liwieniem przejêcia jeñców przez Rzymian. Chcia³ byæ przy tym Abilyks, jak powiada Liwiusz, jak najcenniejszym nabytkiem dla swoich nowych sojuszników: ut quam maxum emolumentum notis sociis esset 36. Tê dwulicowa postawê Abilyksa powtarza Zonaras w swojej skrótowej rekapitulacji doniesieñ Liwiusza 37. Generalnie rzecz bior¹c, pomimo nieœmia³o zasugerowanego dzia³ania w interesie plemion iberyjskich 38, Abilyks dzia³a g³ównie dla w³asnej korzyœci. Z przedyskutowanej charakterystyki nie wynika aby Iberyjczyk by³ pierwowzorem dla patriotycznego protagonisty na miarê Wercyngetoryksa. Takiego przyk³adu historiografia rzymska nie mog³aby nie wykorzystaæ. Na pewno nie czyni³aby jednak z niego antytezy bohatera dwulicowego barbarzyñcy, którego umiejêtnoœci nie s¹ szczególne, albowiem bazuj¹ na ³atwowiernoœci lêkliwego naiwniaka swoistej czarnej owcy wœród punickich spryciarzy. Ponadto trudno uwa aæ, eby Iberyjczyk mia³ nadziejê na uzyskanie urzêdu rzymskiego, skoro z zasady nie przys³ugiwa³y one sprzymierzeñcom. Przewijaj¹cy siê motyw urzêdu wydaje siê jednak sugerowaæ drogê rozumowania, prowadz¹c¹ w kierunku interpretacji celów Abilyksa pod k¹tem konkretnej korzyœci. W tym kontekœcie przypomina siê przyk³ad o kilkadziesi¹t lat starszy, a zwi¹zany z prób¹ skorumpowania Gajusza Fabrycjusza przez delegatów Pyrrusa. Urzêdnikowi rzymskiemu miano wówczas proponowaæ wysokie stanowisko (ØpostrathgÒj) w Epirze 39. Przy okazji tej propozycji pada³y równie inne, wprost oferuj¹ce ³apówkê, której Fabrycjusz oczywiœcie nie przyj¹³ 40. Jest wrêcz symptomatyczne, e w rzymskich koncepcjach historiograficznych to przyk³adowo Pyrrus usi³uje skorumpowaæ Rzymian, Hannibal przekupuje rzymskiego sprzymierzeñca z Brundizjum et cetera. Rzymianie natomiast nigdy nie poddaj¹ siê korupcji, a co w rozpatrywanym przypadku szczególnie wa ne nigdy te sami nie proponuj¹ ³apówek. 34 Pol., III, 98, Liv., XXII, 22, Liv., XXII, 22, Zon., IX, Liv., XXII, 22, 8; Zon., IX, App., Samn., 10, M. Wolny, Próba przekupienia Gajusza Fabrycjusza podczas rokowañ pokojowych z Pyrrusem po bitwie pod Heraklej¹ (280 p.n.e.). Przyczynek do rozwa añ na temat korupcji wœród wy szych urzêdników rzymskich, w: Studia z dziejów staro ytnego Rzymu, red. R. Sajkowski, Olsztyn 2007, s (tam e Ÿród³a i dalsza literatura).

14 14 Miron Wolny ród³owa wersja intrygi Zapamiêtana w Ÿród³ach informacja na temat intrygi Abilyksa wydaje siê opieraæ na podobnym schemacie narracyjnym. Generalny ogl¹d Ÿróde³ pozwala wyró niæ cztery czêœci opisu niniejszego epizodu. Pierwsza z nich nale- y do kontekstualnego wyjaœnienia celu, dla którego Kartagiñczycy pozyskali i przetrzymywali zak³adników iberyjskich w Saguncie. Druga dotyczy przygotowania intrygi przez Abilyksa, czyli jego mediacji zarówno u dowódcy punickiego Bostara, jak i potajemnego spotkania ze Scypionami. Czêœæ trzecia, omawiaj¹ca przeprowadzenie operacji, opiera siê na prezentacji argumentacji Abilyksa, skierowanej do dowódcy kartagiñskiego Bostara, maj¹cej przekonaæ go do przekazania zak³adników ich rodzinom za poœrednictwem Abilyksa. Czêœæ czwarta to omówienie konsekwencji planowanego przedsiêwziêcia. Ten swoisty schematyzm prezentacji Ÿród³owej wystêpuj¹cy zarówno u Polibiusza, Liwiusza, jak i Zonarasa sk³oni³ U. Kahrstedta, a za nim te F. W. Walbanka do postawienia tezy, która pozwala³a wnioskowaæ wspólne, a do tego niekoniecznie pewne Ÿród³o pierwotne dla wszystkich tych relacji 41. Nie chc¹c przyjmowaæ a priori tych za³o eñ, które nie zosta³y zreszt¹ poparte szczegó³owymi badaniami, nale y omówiæ i skomentowaæ ka d¹ z czêœci zawartych w relacjach Ÿród³owych. a) Cel pojmania zak³adników Odnoœnie celu pojmania zak³adników Polibiusz wypowiada siê w sposób lakoniczny, jakkolwiek niezwykle konkretny. Mówi bowiem, i w momencie, w którym Hannibal przedsiêwzi¹³ wyprawê do Italii, wzi¹³ on zak³adników z tych miast, w lojalnoœæ których nie wierzy³. W ten sposób do niewoli punickiej mieli trafiæ synowie najznakomitszych mê ów: œlabe par to?twn Õmhra to/j uäeåj tín špifanest twn ndrín. Jest oczywiste, e chodzi tutaj o elity spo³eczeñstwa. Zak³adnicy mieli byæ przetrzymywani w Saguncie, który wybrano dlatego, e by³ zarówno dobrze ufortyfikowany, jak i znajdowa³a siê w nim za³oga, któr¹ Hannibal darzy³ szczególnym zaufaniem 42. Relacja Liwiusza stanowi cenne uzupe³nienie tej wskazówki. Autor z Patawium informuje bowiem o rodzaju pieczy sprawowanej nad zak³adnikami mówi¹c, e mia³a ich pilnowaæ stra (custodiae) 43. Informacje te wydaj¹ siê zasadniczo wiarygodne. Wiemy przecie, e zdobycie Hiszpanii przez Barkidów opiera³o siê na podboju, co jest niekwe- 41 U. Kahrstedt, Geschichte der Karthager von 218 bis 146, Berlin 1913, s. 204; F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius, vol. I, Oxford 1957, s Charakterystyczne jest tutaj stanowisko K. J. Belocha, Polybios Quellen im Dritten Buche, Hermes 50, 1915, s. 361, który sugeruje, i historia przejêcia zak³adników jest dubletem innego miejsca z dzie³a Polibiusza, zob. Pol, X, 18, 3; F. W. Walbank, Commentary, s Przypuszczenie zwi¹zane jest z w³aœciwym Belochowi hiperkrytycznym podejœciem do rzymskiej annalistyki. Obecnie twierdzenie takie nie znajduje podstaw merytorycznych. 42 Pol., III, 98, Liv., XXII, 22, 4.

15 Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci stionowanym faktem historycznym 44. Zagospodarowanie owoców tego podboju musia³o opieraæ siê na konkretnym kszta³cie polityki Barkidów, co z kolei nie przekreœla faktu, e w Hiszpanii mog³y istnieæ oœrodki, których nastawienie do polityki kartagiñskiej budzi³o uzasadnione w¹tpliwoœci. Sytuacja w Italii, której nowym zdobywc¹ stawa³ siê Hannibal dostarcza argumentów za podtrzymaniem tej tezy 45. Z tego powodu przyjêcie zak³adników z oœrodków szczególnie zagro onych rebeli¹ by³o oczywiœcie uzasadnione. Sformu³owanie Polibiusza odnosz¹ce siê do synów z rodzin znakomitych mê ów (uäeåj tín špifanest twn ndrín) dotyczy z ca³¹ pewnoœci¹ cz³onków iberyjskiej arystokracji, którzy reprezentowali najbardziej wp³ywowe czêœci spo³eczeñstwa hiszpañskiego. Swoist¹ zagadk¹ pozostaje, dlaczego zak³adników przetrzymywano w³aœnie w Saguncie. Poszukuj¹c odpowiedzi na t¹ kwestiê nale y zauwa yæ, i nie pozostaje bez znaczenia, e miasto to znajdowa³o siê na drodze przysz³ej ofensywy rzymskiej na Pó³wysep Iberyjski. W zamyœle Hannibala jeñcy umieszczeni w³aœnie w Saguncie mogli byæ planowani w przysz³oœci jako element przetargowy w rokowaniach z Rzymianami. Fakt ufortyfikowania miasta mia³ raczej s³ab¹ si³ê oddzia³ywania, poniewa, sk¹din¹d na podstawie dzie³a Liwiusza, wiemy, e jego mury zosta³y zburzone z pomoc¹ Maharbala 46. Ponadto jeñcy pilnowani byli w nadmorskiej czêœci miasta 47, co mo e sugerowaæ, i znajdowali siê nawet poza umownymi fortyfikacjami. Je eli zaœ chodzi o za³ogê pilnuj¹c¹ zak³adników, to nale y zwróciæ uwagê, e sformu³owanie Liwiusza custodiae doprecyzowuje jedynie to co napisa³ Polibiusz: ka[ di\ t«n tín pleipom}nwn šp# aùt j ndrín p{stin. Na podstawie Polibiusza mo na bowiem s¹dziæ, e nie by³a to za³oga liczna, ale przede wszystkim godna zaufania (pistòj). b) Pertraktacje Abilyksa z Bosterem i w³adzami rzymskimi Abilyks wchodzi w kontakt z dowódc¹ punickim Bostarem, nawi¹zuj¹c rozmowê dotycz¹ca zak³adników i politycznych celów dla których mo na by siê nimi pos³u yæ. Przedstawiona przez Ÿród³a argumentacja Abilyksa jest prosta: skoro Rzymianie znaleÿli siê ju po zachodniej stronie rzeki Ebro, to Kartagiñczycy nie bêd¹ ju w stanie utrzymaæ Iberii w ryzach za pomoc¹ przemocy. Racja polityki kartagiñskiej wymaga bowiem diametralnej zmiany postêpowania, czyli odejœcia od sojuszu przypieczêtowanego strachem (fòboj) na rzecz przymierza opartego na yczliwoœci (eünoia) 48. Dlatego, wedle prezentowanej w Ÿród³ach argumentacji Abilyksa nale y zwróciæ wolnoœæ zak³adnikom i zapewniæ powrót do rodzinnych domów. Jednoczeœnie Abilyks mia³ zauwa yæ, e Rzymianie zbli yli siê ju do Saguntu, który znalaz³ siê 44 J. Seibert, Hannibal, Darmstadt Zob. M. Wolny, Hannibal w Italii p.n.e., s , Liv., XXI, 12, 2; M. Wolny, Maharbal poddowódca kartagiñski w wojsku Hannibala ( /15 p.n.e.), Echa Przesz³oœci VI, Olsztyn 2005, s Pol., III, 98, Pol., III, 98, 6; Liv., XXII, 22, 11.

16 16 Miron Wolny w niebezpieczeñstwie. Je eli Rzymianie odbij¹ zak³adników i dokonaj¹ ich zwrotu rodzinom, to niew¹tpliwie wygraj¹ przychylnoœæ plemion iberyjskich. Je eli natomiast Kartagiñczycy dokonaj¹ tego pierwsi, zyskaj¹ skuteczne zabezpieczenie przed Rzymianami 49. Abilyks nie omieszka³ przedstawiæ Bostarowi innych korzyœci wynikaj¹cych z takiego postêpowania. Poinformowa³ kartagiñskiego dowódcê, e ten mo e spodziewaæ siê licznych darów (dípwn pl qoj) od ludzi, którzy odzyskaj¹ swoje dzieci 50. Tym samym mia³ przekonaæ Bostara 51. Dopiero po tym przybywa do obozu rzymskiego i pomys³ przedstawia Scypionom. Mia³ im przedstawiæ, e Iberowie z zapa³em przejd¹ na stronê Rzymian, jeœli odzyskaj¹ zak³adników, których Abilyks przyrzek³ im dostarczyæ: šklogizòmenoj d] di\ pleiònwn t«n šsom}nhn Ôrm«n ka[ met ptwsin prõj aùto/j tín #Ibªrwn š\n šgkrateåj g}newntai tín Ômªrwn, šphgge{lato paradésein aùtoåj to/j pa daj 52. Scypionowie mieli gorliwie przystaæ na ten pomys³ i obiecaæ Abilyksowi nagrodê (ka[ meg laj Úpiscnoum}nwn dwre j) 53. Na Ÿród³owym obrazie pertraktacji Abilyksa z Bostarem i Scypionami zaci¹ y³a retoryczna forma prezentacji literackiej. Abilyks odwo³uje siê do ambicji Bostara, wskazuj¹c mu na koniecznoœæ kierowania siê w polityce punickiej zasad¹ wielkodusznoœci (megaloyuc{a) 54. Ponadto, jak to ju powy- ej zaznaczono, wskazuje na osobiste korzyœci, które móg³by odnieœæ Bostar, jeœli wykona³by plan proponowany przez Abilyksa 55. W narracyjnej strukturze tej prezentacji Ÿród³owej nie ma sprzecznoœci logicznej w tym, e Abilyks pertraktuje najpierw z Bostarem a dopiero póÿniej z Rzymianami. Takie ujêcie jest ewidentnie dostosowane do rzymskich standardów moralnych. Pierwotne Ÿród³a wszak nie tworz¹ nowej wyimaginowanej rzeczywistoœci, ale kreuj¹ inne ustawienie faktów tak, aby wnikanie w ich przyczyny nie by³o konieczne. W opisie Ÿróde³ rzymskich obraz pertraktacji Abilyksa z Bostarem i Rzymianami sprowadza siê do tego, e wina za nieuczciwe wejœcie w posiadanie zak³adników scedowana zostaje na Iberyjczyku. Rzymianie jedynie przystaj¹ na pomys³ oszusta, co usprawiedliwione jest tym, e dzia³aj¹ w dobrej wierze i przeciwnie do punickiego zaborcy lansuj¹ wartoœæ wolnoœci. Tymczasem sytuacja wydaje siê prezentowaæ w zgo³a odmienny sposób. Powy ej wskazano ju, e Abilyks wykreowany zosta³ przez Ÿród³a na oszusta dzia³aj¹cego w imiê w³asnego interesu, które to dzia³anie jest oczywiœcie wiarygodne. Trudno jednak uwierzyæ w to, aby Iberyjczyk sam z siebie wszed³ w istotne dla polityki rzymskiej niuanse propagandowo-dyplomatyczne, bo tak nale a³oby przecie zakwalifikowaæ sprawê uwolnienia jeñców. 49 Pol., III, 98, 7-9; Liv., XXII, 22, 12 in. 50 Pol., III, 98, 10; por. Liv., XXII, 22, Pol., III, 98, 11; Liv., XXII, 22, Pol., III, 99, 3; Liv., XXII, 22, 15: nocte clam progressus ad hostium stationes conventis quibusdam auxiliaribus Hispanis et ab his ad Scipionem perductus, quid adferret, expromit. 53 Pol., III, 99, Pol., III, 98, Pol., III, 98, 10.

17 Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci Opieraj¹c siê na wyra onym wczeœniej za³o eniu, e Abilyks móg³ byæ punickim szpiegiem, ³atwiej zrozumieæ mo liwoœci jego kontaktu z dowódc¹ Bostarem. Kontakty Iberyjczyka z Rzymianami mo na zrozumieæ, jak siê wydaje poniek¹d na podstawie sprawozdania Polibiusza. Grecki historyk informuje, e Abilyks uda³ siê noc¹ do obozu Rzymian, gdzie zetkn¹³ siê z Iberyjczykami, nale ¹cymi do rzymskich wojsk posi³kowych, przez których uzyska³ dostêp do wodzów naczelnych: parageneqe[j d] nuktõj šp[ tõ stratòpedon ka[ summ{xaj tis[ tín sustrateuom}nwn ške{noij #Ibªrwn di\ to?twn eãs lqe prõj to/j strathgo?j 56. Zdanie to wyraÿnie sugeruje kontakt Abilyksa z osobami bêd¹cymi sprzymierzeñcami Rzymian. Nie mo na odrzuciæ ca³kowicie mo liwoœci, i ludzie ci byli wspó³plemieñcami Abilyksa. Je eli wspomniani Iberyjczycy pe³nili w wojsku rzymskim jakieœ inne funkcje, na przyk³ad wywiadowcze, to przekazane przez Ÿród³a fakty uk³adaj¹ siê w odmienny, ale za to du o bardziej wiarygodny schemat. Tak wiêc mo na za³o yæ, e Abilyks dzia³a³ z inspiracji w³adz rzymskich, które wykorzystuj¹c œwie o rekrutowanych Iberyjczyków, jako poœredników mog³y zaproponowaæ mu udzia³ w akcji przejêcia zak³adników. Nie ulega w¹tpliwoœci, e przy tego rodzaju zadaniu niezwykle us³u ny by³by szpieg punicki, który przy widoku odpowiednich korzyœci finansowych by³by gotów zmieniæ swojego mocodawcê. c) Przeprowadzenie akcji Odnoœnie przeprowadzenia operacji przekazania zak³adników nale y zauwa yæ, i Ÿród³a zgodnie wypowiadaj¹ siê na temat szczegó³owego planu powziêtej operacji. Abilyks umawia siê z Rzymianami co do czasu i miejsca przekazania zak³adników 57. Jak podaje Polibiusz iberyjski oszust mia³ zostaæ poinformowany kto bêdzie odbiera³ jeñców 58. Liwiusz wprawdzie przemilcza³ ten detal, ale za to podkreœli³, e w obozie rzymskim zapewniono siê o wzajemnym zaufaniu (fides) 59. ród³a zgodnie wskazuj¹, e operacja przekazania jeñców z obozu kartagiñskiego i ich przeprowadzenie do Rzymian odbywa siê pod os³on¹ nocy 60. Nastêpnie zadanie odprowadzenia uwolnionych do ich domów znowu zostaje powierzone przez Rzymian Abilyksowi 61. Ta pozornie spójna relacja zawiera w sobie kilka elementów, których analiza lepiej pozwala zrozumieæ proweniencjê pierwotnej relacji. Symptomatyczn¹ cech¹ wszystkich odnoœnych przekazów jest to, e osadzaj¹ one akcjê Abilyksa w nocy, tworz¹c w ten sposób aurê tajemnicy i atmosferê sprzyjaj¹c¹ oszustwu. Trzeba zauwa yæ, e tego rodzaju prezentacja nie jest wyj¹tkowa. Przypomnijmy, e chocia by akcja przeprawy oddzia³u Kartagiñczyka 56 Pol., II, 99, Pol., III, 99, 4; Liv., XXII, 22, Pol., III, 99, Liv., XXII, 22, Pol., III, 99, 5; Liv., XXII, 22, 17-18; Zon., IX, Pol., III, 99, 6 in.

18 18 Miron Wolny Hannona przez Rodan odbywa siê trzeciej nocy 62, co niekoniecznie, jak wykazano w odrêbnej publikacji, musia³o byæ wskazówk¹ stricte chronologiczn¹ 63. W atmosferze nocnej aury odbywa siê równie brawurowy poœcig Maharbala za niedobitkami rzymskimi, ocala³ymi po bitwie Trazymeñskiej 64. Wreszcie noc¹ Hannibal dokonuje swojego Ochsentrick przeciwko Fabiuszowi Maksymusowi 65. Przyk³ady mo na naturalnie mno yæ. Przypadek oszustwa Abilyksa wydaje siê jednak pod tym wzglêdem szczególny, poniewa nawet w skomasowanej relacji Zonarasa czytamy nuktòj. Je eli zatem wersja Zonarasa nie jest jedynie pochodn¹ ab urbe condita, to mo na wnosiæ, e autor ten wykorzystywa³ coœ jeszcze, czyli na przyk³ad przekaz annalistyczny, który móg³ byæ nacechowany atmosfer¹ nocnej grozy i tajemnicy. Motyw nocnej akcji stanowi mocny punkt oparcia w poszukiwaniu pierwowzoru annalistycznego dla ca³ej historii o oszustwie. Tak te widzia³ to K. J. Beloch, sugeruj¹c jednak wy³¹cznie przekaz annalistyczny: Die kindische (99,8) Geschichte von den Geiseln kann so nur ein romische Annalist erzahlt haben 66. Skutki oszustwa stanowi¹ce pewnego rodzaju historiograficzny przyczynek do stworzenia pomnika cywilizowanej polityki rzymskiej realizowanej w Hiszpanii, wydaj¹ siê potwierdzaæ annalistyczny wzór dla tej opowieœci. Za annalistyczn¹ wersj¹ opowieœci wydaje siê równie przemawiaæ analiza drogi jej recepcji. Najproœciej przecie mo na sobie wyobraziæ, e historia ta odnotowana zosta³a w krêgu Scypionów podczas ich pobytu w Hiszpanii. Przyjêcie takiej wersji nie jest jednak w pe³ni zadowalaj¹ce w obliczu faktu, i relacja Polibiusza przechowa³a pewien bezprecedensowy w¹tek. Otó pisarz z Megalopolis powiada, i Abilyks wracaj¹c z rzymskiego obozu do Bostara mia³ dobraæ sobie odpowiednich ze swoich przyjació³: to/j špithde{ouj tín f{lwn 67. Autor grecki nie precyzuje jednak w jakim celu przyjaciele ci zostali dobrani przez Abilyksa. Co wiêcej nie wyjaœnia równie kto zalicza³ siê do tajemniczej grupy okreœlanej mianem f{loi. Czy byli to Iberyjczycy na us³ugach rzymskich? Powy ej wskazano ju na miejsce u Liwiusza w którym pisarz ten mówi, e w obozie rzymskim zapewniono siê o wzajemnym zaufaniu. Byæ mo e przejêcie przyjació³ Iberyjczyków, którzy mieli towarzyszyæ Abilyksowi by³o poparciem dla wyra onego wczeœniej zaufania. Mo na jednak podejrzewaæ, e Rzymianie chcieli kontrolowaæ poczynania Abilyksa, st¹d wyekspediowali go w swoim sprawdzonym towarzystwie. St¹d termin f{loi odnosi siê 62 Pol., III, 42, 6; zob. F. W. Walbank, Commentary, s. 378; M. Wolny, K³opoty Hannibala z przekroczeniem rzeki Rodan, Nowy Filomata X, 2, Kraków 2006, s M. Wolny, Rola poddowódców kartagiñskich w zwyciêskim marszu Hannibala przez Italiê ( p.n.e.), Antiquitas XXIX, Wroc³aw 2007, s. 213: Mo e Polibiusz, a raczej jego Ÿród³o mia³o jakieœ inne poza-chronologiczne aspiracje. Mog³o to byæ przede wszystkim d¹ enie do wyeksponowania roli nocy i nadania akcji tajemniczego zabarwienia. 64 Liv., XXII, 6, Pol., III, 92, 10 in.; Liv., XXII, 16, 4 in.; App., Hann., 14, 58; J. Seibert, Hannibal, s. 170 in.; J. Seibert, Forschungen zu Hannibal, Darmstadt 1993, s K. J. Beloch, Polybios Quellen, s Pol., III, 99, 5.

19 Oszustwo Abilyksa fikcja literacka czy rzeczywisty symptom s³aboœci bardziej do przyjació³ Rzymian, ni przyjació³ Abilyksa. Takie rozumienie s³ów zawartych w przekazie Polibiusza podpowiada tak e inne miejsce nakreœlonej przez niego historii oszustwa. Kiedy Rzymianie wyekspediowuj¹ Abilyksa z pozyskanymi przezeñ na Bostarze jeñcami, równie dodaj¹ mu odpowiednich ludzi (to/j špithde{ouj). Taka interpretacja przekazu Polibiusza wskazuje, ze Rzymianie nie stosuj¹ siê do zasady zaufania (fides), której ho³duj¹, bo przecie nie ufaj¹ Abilyksowi. Ustalenie to prowadzi z kolei do konstatacji, e obraz oszustwa Abilyksa zbudowany zosta³ na podstawie relacji annalistycznej, która mog³a zostaæ zabarwiona echem przekazu kartagiñskiego. Rzecz jasna na temat tych wydarzeñ w Hiszpanii nie pisali raczej historycy Hannibala Silenos czy Sosylos, którzy najpewniej pod¹ yli do Italii wraz ze swoim dowódc¹ 68. Nie mo na jednak wykluczyæ, e równie Hazdrubal posiada³ w swoim sztabie osoby odpowiedzialne za opisanie przebiegu konfliktu. d) Konsekwencje akcji Jak informuje Polibiusz Abilyks obje d a miasta na Pó³wyspie Iberyjskim i przedstawia zwrot jeñców jako dowód ³agodnoœci (praòthj) i wielkodusznoœci (megaloyuc{a) Rzymian w przeciwieñstwie do nieufnoœci ( pist{a) i stanowczej surowoœci (bar?thj) Kartagiñczyków 69. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w dziele Liwiusza 70, który dodatkowo eksponuje ³agodnoœæ (clementia), jako charakterystyczny rys w polityce Rzymian 71. Ponad to wszystko Liwiusz mówi jeszcze o wa nym skutku politycznym, jaki mia³a przynieœæ akcja zwrócenia jeñców rodzinom. Pisarz rzymski informuje, i od razu by³oby dosz³o do powstania przeciw Kartaginie, gdyby nie nadejœcie zimy: itaque ingenti consensu defectionem omnes spectare; armaque extemplo mota forent, ni hiems intervenisset 72. Jest jasne, co trzeba w tym miejscu powtórzyæ, e zarówno opis polityki wspania³omyœlnoœci rzymskiej zaprezentowany przez Polibiusza, jak i przez Liwiusza jest propagandow¹ trawestacj¹, która schlebia racjom politycznych decyzji podejmowanych nad Tybrem. Zawarta jednak w tekœcie Liwiusza wzmianka na temat zagro enia Hiszpanii buntem (motus) przeciwko w³adzy kartagiñskiej wymaga bardziej wnikliwego rozpatrzenia bior¹cego pod uwagê relacje rzymsko-punickie zachodz¹ce na iberyjskim pod³o u spo³ecznym. Oszustwo Abilyksa w kontekœcie relacji punicko-iberyjsko-rzymskich Z uwagi na fakt, i oszustwo Abilyksa wpisuje siê w poniek¹d w kwestiê w³adzy punickiej nad plemionami iberyjskimi, wydaje siê uzasadnione spoj- 68 Nep., Hann., 13, 3; F. X. Ryan, Sosylos der Lakedaimonier und Sosylos der Ilier, Storia della Storiografia 41, 2002, s. 84 in. 69 Pol., III, 99, Liv., XXII, 22, Liv., XXII, 22, Liv., XXII, 22, 21.

20 20 Miron Wolny rzenie na zasadnicze cechy polityki Barkidów w okresie p.n.e. Jak zaznaczono we wstêpie polityce tej poœwiêcono ju w nauce bardzo du o uwagi. Generalnie rzecz bior¹c czêœciowa konsolidacja plemion iberyjskich bêd¹ca udzia³em Barkidów, stanowi przyczynek do pozytywnej oceny ich dzia³alnoœci. Polityka prowadzona w Hiszpanii przez Hamilkara, Hazdrubala i Hannibala nie by³a jednak równie wolna od problemów i s³aboœci. Przywo- ³uj¹c stanowiska œwiadectw Ÿród³owych warto wskazaæ chocia by na relacjê Appiana, w której autor ten podaje, e polityka kartagiñska w Hiszpanii od samego pocz¹tku budzi³a opór ze strony rdzennych plemion iberyjskich 73. Niechêæ ta z pewnoœci¹ by³a odpowiedzi¹ na poczynania Hamilkara, zmuszonego do jak najszybszego odbudowania pozycji ekonomicznej Kartaginy mocno zachwianej po wojnie z najemnikami. Bogactwa Pó³wyspu Iberyjskiego sprzyja³y tej ekonomicznej odbudowie. Wspó³czesne badania dowodz¹, e Kartagiñczycy, a póÿniej Rzymianie opracowali sposoby sprawnego gospodarowania zasobami surowcowymi, g³ównie poprzez zdynamizowanie pracy kopalñ 74. ród³a przedstawiaj¹ politykê Hamilkara w sposób na którym ci¹ y propaganda rzymskiej niechêci do tej postaci. Jak donosi Appian dowódca kartagiñski mia³ prowadziæ w Hiszpanii politykê opart¹ na rabunku, w odpowiedzi na co zawi¹zany zosta³ spisek na jego ycie 75. Zamieszanych w intrygê musia³o byæ kilka plemion, ale Appian mówi o porozumieniu wszystkich królów iberyjskich oraz przedstawicieli lokalnej arystokracji: m]cri #Ibªrwn aùtõn oé te basileèj sust ntej oä kat\ m}roj ka[ Õsoi lloi dunato{ 76. Informacja ta, z ca³¹ pewnoœci¹ wyolbrzymiona, mo e jednak zasadzaæ siê na prawdopodobnej podstawie mówi¹cej o forsownej dla czêœci plemion iberyjskich eksploatacji ich ziem. Nastêpca Hamilkara, Hazdrubal prowadzi³ natomiast politykê kompromisow¹ buduj¹c w Hiszpanii zaplecze, które czêœæ badaczy sk³onna jest uwa aæ za samodzielne królestwo 77. Appian przechowuje jednak ciekaw¹ informacjê wedle której, tam gdzie trzeba by³o u yæ si³y Hazdrubal wysy³a³ Hannibala 78. Informacja ta zas³uguje na uwagê o tyle, i znajduje swoje odzwierciedlenie w dziele Polibiusza, który mówi, i Hannibal stosowa³ przede wszystkim politykê zastraszania 79. Oczywiœcie obrazu wykreowanego przez Polibiusza, a w szczególnoœci przez Appiana nie mo na przyjmowaæ 73 App., Ib., 6, C. Domerque, Caltaloge des mines et des fonderies antiques de la Péninsule Ibérique, vol. I II, Madrid 1987; por. J. M. Blásquez, Administracion de las minas en epoca romana su evolucion: Minería y Metalurgia en las antiquas civilizaciones mediterránes y europas, w: Coloquio internacional acociado, Madrid 1985, s App., Ib., 6, App., Ib., 6, Zob. J. D. Breckenridge, Hannibal as Alexander, AW 7, 1983, s ; por. dyskusja na ten temat D. Hoyos, Barcid Proconsuls and Punic Politics, B. C., RhM 137, 1994, s. 257 in. 78 App., Ib., 6, Pol., III, 13, 5; J. M. Blásquez, La política Bárquida, s