Idee i Myśliciele. Thinkers and Ideas

Transkrypt

1 Idee i Myśliciele Kultura a tożsamość Thinkers and Ideas Culture and Identity

2

3 Idee i Myśliciele Kultura a tożsamość Thinkers and Ideas Culture and Identity pod redakcją Ignacego Stanisława Fiuta Prace Zakładu Filozofii Wydziału Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo-Hutniczej Tom IX Kraków 2007

4 Copyright by Wydział Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie Copyright by Wydawnictwa AGH Kraków 2007 Wydanie I Redakcja: Prof. dr hab. Ignacy S. Fiut Recenzent:. prof. zw. dr hab. Józef Lipiec Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego Projekt okładki:. Andrzej Hrabiec Przekład streszczeń na język angielski: Anna Małecka Piotr Małecki Książkę sfinansowano ze środków Funduszu Badań Statutowych WNSS AGH nr Pracę wykonano w roku 2007 Printed in Poland ISBN Wydawca: Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2007 Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych AGH:. Jan Sas Z-ca Redaktora Naczelnego: Beata Barszczewska-Wojda Skład komputerowy: Wydawnictwo jak Andrzej Choczewski,. tel , Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych AGH al. Mickiewicza 30, Kraków tel , tel./faks redakcja@wydawnictwoagh.pl

5 Spis treści Słowo wstępne... 7 I. Komunikacja a tożsamość Ignacy S. F i u t: Konwergencja kulturowa. a komunikowanie medialne Maria S t o j k o w, Dorota Ż u c h o w s k a - S k i b a:. Rodzaje komunikacji politycznej w sieci Internet. nowym multikanałem humoru politycznego. w społeczeństwie informacyjnym Wacław B r a n i c k i: Tożsamość osobowa i wirtualność. w ujęciu myśli nowożytnej Walter Ż e l a z n y: Kształtowanie podobieństw. i różnic etnicznych II. U źródeł etosu życia dojrzałego Maciej U l i ń s k i: Bauman i Dalajlama. czyli o poszukiwaniu źródeł moralności Jerzy C h ł o p e c k i: Etyka estetyka ethos Katarzyna S l a n y: Fenomen bycia singlem.. Społeczno-kulturowa geneza zjawiska Zbigniew P a s e k: Ewangelickie i katolickie podręczniki. chrześcijańskiej dojrzałości Noty o autorach

6 Contents Introduction... 7 I. Culture and Identity Ignacy S. F i u t: Cultural Convergence and Medial. Communication Maria S t o j k o w, Dorota Ż u c h o w s k a - S k i b a:. Types of Political Communication in the Web the Internet. as a New Multichannel of Political Humour. in the Information Society Wacław B r a n i c k i: Modern Concepts of Personal Identity. and Virtuality Walter Ż e l a z n y: Development of Ethnic Similarities. and Differences II. At the Sources of Matural Life Ethos Maciej U l i ń s k i: Bauman and Dalaylama. In Search for Morality Sources Jerzy C h ł o p e c k i: Ethics Aesthetics Ethos Katarzyna S l a n y: The Phenomenon of Being Single.. Sociological and Cultural Genesis of the Problem Zbigniew P a s e k: Evangelical and Catholic Manuals. of Christian Maturity. A Comparative Analysis Brief Information about the Authors

7 Słowo wstępne O ddajemy do rąk Czytelnika VII tom rocznika Idee i Myśliciele, stanowiący jednocześnie IX tom Prac Katedry Kulturoznawstwa i Filozofii Wydziału Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Chcemy również poinformować, że w roku 2007 nastąpiła zmiana struktury organizacyjnej na Wydziale Nauk Społecznych Stosowanych AGH, w wyniku której na bazie Zakładu Filozofii została stworzona Katedra Kulturoznawstwa i Filozofii, kontynuująca wiele wątków naukowo-badawczych zapoczątkowanych w tym Zakładzie. Zamieszczone więc w tym tomie teksty przedstawiają rezultaty badań naukowych, prowadzonych głównie przez pracowników Katedry, ale i osób z nią współpracujących, wykonane w roku 2007 w ramach badań statutowych. Składa się on z dwóch części, które noszą tytuły: Komunikacja a tożsamość i U źródeł etosu życia dojrzałego. W części pierwszej znalazły się artykuły: Ignacego S. Fiuta Konwergencja kulturowa a komunikacja medialna, Marii Stojkow i Doroty Żuchowskiej-Skiby Rodzaje komunikacji politycznej w sieci. Internet nowym multikanałem humoru politycznego w społeczeństwie informacyjnym, Wacława Branickiego Tożsamość osobowa i wirtualność w ujęciu myśli nowożytnej oraz Waltera Żelaznego Kształtowanie podobieństw i różnic etnicznych. W części drugiej natomiast swoje prace prezentują: Maciej Uliński Bauman i Dalajlama czyli o poszukiwaniu źródeł moralności, Jerzy Chłopecki Etyka; estetyka; ethos, Katarzyna Slany Fenomen»bycia singlem«. Społeczno-kulturowa geneza zjawiska oraz Zbigniew Pasek Ewangelickie i katolickie podręczniki chrześcijańskiej dojrzałości. Próba porównania W artykułach zamieszczonych w części pierwszej autorzy przedstawiają problemy związane z komunikowaniem się ludzi za pomocą mediów, na które składają się obecnie systemy starych i nowych media, a także ich hybrydy, co prowadzi do ich konwergencji pod względem formy i treści przekazów, ale i ich równoczesnej dywergencji. Sytuacja

8 8 Ignacy S. Fiut ta ma również wpływ na publiczności tak złożonych systemów medialnych i to w wymiarze globalnym. W tym kontekście badacze zwracają uwagę na interaktywne zaangażowanie użytkowników mediów w procesach komunikacyjnych oraz towarzyszące im efekty kulturowe. W tak żywiołowo zmieniającej się infosferze istotnym momentem staje się problematyka tożsamości jednostkowej, ale i również zbiorowej, którą wyrażają świadomości narodowe i etniczne ludzi. Te nowe modele komunikacji transformujące kulturę w wymiarze globalny i glokalnym, tworzone z coraz bardziej interaktywną postawą odbiorców, zmieniają struktury, treści oraz wzorce zachowań ogółu członków społeczeństwa i dają im także możliwości przemożnego wpływu na władzę polityczną oraz na zachowania samej opinii publicznej, co w konsekwencji ożywia obumierającą sferę publiczną życia społecznego, choć niekoniecznie podnosi jakość samej demokracji. Prace zamieszczone w drugiej część tomu zawierają z kolei analizy nowych zjawisk aksjologicznych, łączących się z przemianami w życiu społecznym, głównie w obszarze moralności, estetyki, życia religijnego oraz jednostkowych wyborów egzystencjalnych. Dotyczą one często obserwowalnych nowych zjawisk społecznych, które trudno opisywać i wyjaśniać w kategoriach wcześniejszych teorii filozoficznych i społecznych. Autorzy poszukują więc nowego języka refleksji, za pomocą którego dałoby się je uchwycić, zrozumieć, a w konsekwencji dyskursywnie wyjaśnić. Przyczyna tych zjawisk tkwi niewątpliwie w dynamicznym rozwoju nowych form kultury i świadomości społecznej, które obecnie dominują w komunikowaniu medialnym i multimedialnym, silnie oddziałującym na jednostki i fragmentaryzującym społeczeństwo. Wynikiem tych żywiołowych przemian jest szereg zmian o charakterze transgresji kulturowych, prowokujących autorów do prób wglądu w te nowe fenomeny życia ludzi, np. nowe formy moralności, religijności, stylów życia osobistego, wynikających ze specyficznego doświadczania, przeżywania i rozumienia wartości oraz proponowanych w oparciu o nie wzorców postępowania w stosunku do drugiego człowieka, grupy społecznej, instytucji, ale również do uczestniczenia w życiu politycznym, kulturalnym, religijnym. Chcemy w tym miejscu serdecznie podziękować recenzentowi naszych prac prof. zw. dr. hab. Józefowi Lipcowi z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego uwagi krytyczne, cenne wskazówki i rady, pozwoliły nam wzbogacić merytoryczny wymiar poszukiwań i studiów naukowych, które prezentujemy w tym tomie. Jesteśmy również wdzięczni Państwu Annie i Piotrowi Małeckim za pracę nad anglojęzycznymi streszczeniami naszych artykułów. Dziękujemy również

9 Słowo wstępne 9 Wydawcy niniejszego tomu za pracę redakcyjną i edytorską nad naszymi artykułami, pełni świadomości, że bez wkładu twórczego zespołu redakcyjnego Wydawnictwa, nasz wysiłek nie mógłby w pełni zostać uwieńczony w postaci niniejszego tomu. Kraków, listopad 2007 roku Ignacy S. Fiut

10

11 I. Komunikacja a tożsamość Communication and Identity

12

13 IDEE I MYŚLICIELE Ignacy S. Fiut (red.) Kraków 2007 Ignacy S. Fiut KONWERGENCJA KULTUROWA A KOMUNIKOWANIE MEDIALNE D oświadczenia związane z komunikowaniem internetowym, w wyniku których żywiołowo rozwijają się nowe media, dostarczają badaczom wiele ciekawych obserwacji, wymagających nowego ujęcia teoretycznego. Najczęściej ich efekty zwykło się określać mianem konwergencji kulturowej. W tym uogólnianiu teoretycznym związanym z rozwojem mediów i wpływem ich na publiczność obowiązuje pewna stara już zasada sformułowana przez Marshalla McLuhana, że ludzie stają się tym, na co patrzą, a przekazy jednych mediów stają się treściami innych, podlegając głównie presji procesów ich formatowania. Jednak procesy kontaktu ludzi przez interfejs człowiek-komputer z tą nową przestrzenią wirtualną, tworzącą przestrzeń Internetu, nie tylko upodabniają zewnętrznie i behawioralnie jego użytkowników do siebie, ale bardzo głęboko implementują i internalizują elementy swego oprogramowania w ich struktury postrzegania i myślenia o świecie. Zachodzi to nie tylko na poziomie percepcji, ale również na poziomie apercepcji, co ma kluczowe znacznie w syntetyzowaniu form oglądu świata oraz logicznych reguł myślenia o nim, inaczej mówiąc: o jego reprezentacjach digitalnych w cyberprzestrzeni, niekiedy trudno odróżnialnych od świata zewnętrznego, a nawet stanowiących dla człowieka bardziej przystępną, choć symulowaną jego wersję. Całościowy rzut oka na wpływ nowych mediów na komunikowanie medialne, ale i społeczne przedstawiają dwaj szwajcarscy badacze sieci Lorenzo Cantoni i Stefano Tardini. Według ich opinii pod wpływem komputerowo mediatyzowanej komunikacji (computer-mediated comunication) zachodzą głębokie zmiany i transformacje wcześniejszych

14 14 Ignacy S. Fiut form organizacji społeczeństwa. Na jego strukturę znaczny wpływ ma także żywiołowo rozprzestrzeniający się model komunikowania wielu z wieloma. Komputerowe technologie komunikacyjne nadają przecież osobliwy kształt formom koegzystowania ludzi, wraz z towarzyszącymi im formami komunikacji medialnej oraz społecznej. Internet wpływa również istotnie na modele komunikowania przy pomocy mediów masowych, gdyż jest nowym, stosunkowo tanim źródłem wszelkich możliwych informacji, a stare media ulegając konwergencji do jego formatu, budują swoje edycje on-line, co powoduje procesy fragmentaryzacji i indywidualizacji opinii publicznej w skali masowej. Te nowe problemy socjotwórcze związane z rozwiniętymi sposobami interaktywnego komunikowania internetowego rozwijają krytyczny stosunek odbiorców mediów w stosunku do zawartości przekazu, mobilizują ich do samorozwoju, doskonalenia umiejętności, ale również stwarzają problemy z tożsamością użytkowników i ich stygmatyzacją. Otwartą kwestią staje się w takich sytuacjach komunikacyjnych semiologiczna ewolucja sensu, gdyż w tych procesach rozprzestrzeniania się i dyfuzji informacji znoszona zostaje przestrzeń pomiędzy tym, co dla danej kultury jest wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne. Kultury nie tylko mieszają się ze sobą, ale również tworzą się ich nowe jakościowo formy, powstałe w wyniku wielokierunkowych procesów konwergencji 1. Przedmiotem niniejszego szkicu będzie więc próba przedstawienia poglądów niektórych badaczy komunikowania sieciowego, którzy dokonując analitycznego wglądu w jego specyfikę, przyjmują tezę, że model ten powoduje głębokie procesy konwergencyjne w kulturze na skalę globalną. Należą do nich m.in. Lev Manovich, Jerremy Rifkin, Paul Levinson, Nicholas Negroponte, Andrew Keen i Henry Jenkins. Idea teraźniejszości Lva Manovicha jako specyficzna własność komunikowania nowymi mediami Teoria teraźniejszości w rozumieniu L. Manovich obejmuje wszystkie zjawiska związane z komunikowaniem masowym przeniesionym do sieci i przez nią, przy pomocy jej użytkowników, rozprzestrzenianym na skalę masową w wymiarze globalnym głównie przy pomocy nowych mediów. Jest to współczesna wersja materializmu historycznego, 1 Por. L. Cantoni, S, Tardini, Internet, Routledge, New York 2006, szczególnie rozdział piąty i szósty tej pracy.

15 Konwergencja klturowa a komunikowanie medialne 15 którą ze względu na cyfrowy charakter przekazu, zarówno jego form, jak i treści kulturowych determinowanych również formatami obowiązującymi w sieci, nazywa badacz m a t e r i a l i z m e m c y f r o w y m 2. Taka forma materializmu, ze względu na digitalny sposób istnienie w cyberprzestrzeni obiektów kulturowych tworzących cyberkulturę, automatycznie traci swoje czasoprzestrzenne determinacje, obowiązujące we wcześniejszych wersjach tej filozoficznej doktryny społecznej. Manovich zakłada jednak, że wszystkie te obiekty rozsiewane w komunikowaniu sieciowym pochodzą w pełni lub w dużym stopniu ze świata realnego, w którym powstały jako pewne formy historycznego doświadczenia. Dlatego kreowana w cyberprzestrzeni kultura ma swoją historyczną genezę, gdyż zarówno interaktywność, wzory komunikowania przy pomocy mediów, procesy wizualizacji przekazu i kolejne formy jego usieciowienia, przesądzające o jego aktualnych własnościach, szczególnie w odbiorze przez ludzi oraz podlegają mechanizmom wpływu starych mediów na publiczność, choć w ograniczonym stopniu, miały już miejsce wcześniej. Ta nowa kultura staje się źródłem zupełnie nowych zjawisk, jak np. procesu k o m p o z y t o w a n i a przekazu, dążenia do budowy ogromnych b a z d a n y c h oraz kształtowania wśród użytkowników kreatywnych umiejętności korzystania z nich. Wprowadza ona również do przekazu i związanych z nim technik komunikacyjnych zjawisko t e l e o b e c n o ś c i obiektów postrzeganych przy pomocy ekranu, połączonych z ich percepcją i m e r s y j n ą, a w konsekwencji umożliwia wykonywanie wielu tradycyjnych prac na odległość, stwarzając możliwość podejmowania działań niezależnie od fizycznego punktu zajmowanego przez użytkownika Internetu i to w skali globalnej. W efekcie tych zmian daje się zaobserwować istotne przekształcenia w procesach komunikowania, polegające na unieruchamianiu interaktorów komunikacji i mobilności wszystkich form komunikowania oraz ich wytworów, choć telefon komórkowy oraz ipod i ich kolejne generacji znoszą nawet i te ograniczenia 3. Fizyczne doświadczenie i rozumienie czasu oraz przestrzeni w tych nowych układach medialno-komunikacyjnych staje się więc mało istotne i nie mają decydującego wpływu na przebiegi komunikacyjne w takim stopniu, jak miało to miejsce we wcześniejszych fazach 2 L. Manovich, Język nowych mediów, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s P. Levinson, Telefon komórkowy. Jak zmienił świat najbardziej mobilny ze środków komunikacji, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2006, s

16 16 Ignacy S. Fiut rozwoju formacji społecznych. Również język nowych mediów jako narzędzie komunikacji ulega radykalnym zmianom w warstwie semantycznej i syntaktycznej. Znak bowiem traci swoje własności symboliczne i reprezentacyjne, stając się przedmiotem, który zaczyna podlegać w cyrkulacji komunikacyjnej prawidłowościom podobnym do praw rynkowych, jakim podlegają towary konsumpcyjne. Jego znaczenie staje się w pewnym sensie merkantylne i stanowi on substytut konsumpcji masowej. Podobnie dzieje się ze składnią języka. W wyniku nacisku komunikowania i formatowania przekazów jego gramatyka ulega przekształceniom zgodnym z algorytmami oprogramowania na poziomie aplikacji komputerowych obowiązujących w interfejsach człowiek-komputer, ale również w transmisji przekazów, niosących informację, co zmienia również językowe praktyki komunikacyjne, faworyzujące obraz, gest, kosztem słowa. Komunikacja w skali globalnej zaczyna się upodabniać do komunikacji ludzi pierwotnych, w której warstwa pozawerbalna była ważniejsza od warstwy słownej, ponieważ to ona nadawała językowi pełny wymiar znaczeniowy 4. Zjawisko to już wcześniej zauważyli przedstawiciele koncepcji komunikologicznej sformułowanej w szkole Palo Alto, nazywanej modelem polifonicznym komunikowania, podkreślającym, że czas nie jest w nim niezmienną stałą, jak przypuszczał Izaak Newton, ale zbitką koncepcji, wydarzeń i rytmów, obejmującą niezwykle szeroki zakres zjawisk. Nie ma więc on w komunikowaniu charakteru typowo linearnego, bo wiele rzeczy i zjawisk nie poddaje się takiej charakterystyce czasowej, ale jest zbitką różnych typów czasowości, których wzorce tkwią w kulturze i strukturze osobowościowej ludzi 5. W koncepcji teraźniejszości Manovicha zostaje również osłabiona rola intencjonalności podmiotu ludzkiego zarówno w procesach poznawania, jak i działania. Automatyzacja przekazu przedłuża poniekąd intencjonalności na środki techniczne przekazu i sukcesywnie ją osłabia, a nawet zastępuje, gdyż lepiej odpowiada jej technologiczna forma własnościom obiektów digitalnych, na które skierowuje się uwaga ludzi. W ten sposób poznanie ludzi i ich umysły ulegają procesom obiektywizacji, a więc eksternalizacji, podlegając mimowolnie podporządkowaniu strukturze oraz logice sieci, w wyniku czego akty poznania przekształcają się w logistykę procesów percepcyjno-racjonalno-manipulacyjnych, a ich efektywność zależy wtedy istotnie od 4 L. Manovich, Język nowych mediów, op. cit., s. 73, E.T. Hall, Taniec życia. Inny wymiar czasu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 1999, s

17 Konwergencja klturowa a komunikowanie medialne 17 biegłej znajomości oprogramowań maszyn komunikacyjnych, jakimi są komputery oraz inne komunikatory wykorzystujące języki HTML i VRML. Mówiąc ogólniej, umysły ludzkie i ich funkcje ulegają obiektywizacji i tracą wiele aspektów swej subiektywności, stając się elementem całokształtu struktury Internetu oraz składających się na niego sieci, tworzących układy hipermedialne, oparte na hiperłączach, które ze względu na swoją moc przetwarzania i szybkość transmisji informacji zdecydowanie dominują nad ludzkimi formami intencjonalności 6. Wszystkie te zmiany komunikacyjne, zachodzące pod ciśnieniem użytkowania w życiu codziennym ludzi nowych mediów, nie tylko wpływają na dystrybucję przekazu, algorytmy jego transmisji w komunikowaniu, ale i na inne sposoby produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr zarówno duchowych, jak i materialnych. Mają one również istotny wpływ na sferę produkcji, cyrkulacji i akumulacji kapitału, gdyż powstające w cyberprzestrzeni nowe formy produkcji, dystrybucji i konsumpcji, zmieniają jego sposoby akumulacji i alokacji, w sposób daleko obiegający od tradycyjnych wzorców, obowiązujących w społeczeństwie okresu industrialnego. Bogactwo społeczne i ekonomiczne sieci tworzy bowiem nowy ład ekonomiczny, który dopiero, nie bez trudności związanych z przyzwyczajeniami ludzi i nowymi możliwościami oszustw, buduje swoje zręby 7. Chodzi przede wszystkim o spadek cen wszelkich usług i aktywny stosunek użytkowników mediów do sfery usług skonwertowanych do sieci. Doprowadzi to do właściwego rozwoju nowego typu gospodarki opartej na komunikacji masowej dla każdego. Konsument bowiem może podejmować działania produkcyjne, obniżające ceny ze sfer produkcji i dystrybucji wszelkich dóbr materialnych i duchowych, stając się prosumentem, czyli aktywnym konsumentem, zarazem uczestniczącym w ich produkcji, ale i ich reklamowaniu, działaniach marketingowych oraz dystrybucji. Obiekty nowych mediów, które jako znaki urzeczowione stają się towarami konsumpcyjnymi, są ze swej digitalnej natury modularne, wariancyjne, zautomatyzowane i łatwo podlegające transgresji kulturowej 8. Przy komunikowaniu się nimi i ich tworzeniu ważne stają się umiejętności: kompozytowania i korzystania z baz danych przez użytkowników Internetu. Kompozytowanie w historii starych mediów poprzedzała produkcja oparta na kompozycjach mozaikowych i tech- 6 L. Manovich, Język nowych mediów, op. cit., s Y. Benkler, The Wealth of Networks: How Social Production Transforms Markets and Freedom, Yale University Press, New Haven and London 2006, s L. Manovich, Język nowych mediów, op. cit, s

18 18 Ignacy S. Fiut nikach miksowania oraz montażu, które udoskonaliły i przyspieszyły technologie nowych mediów 9. W tych technikach produkcji obiektów i przekazów przeszłość i przyszłość tracą znaczenie, a liczy się tylko aktualność, czyli to, co teraz można zrobić i jak swój komunikat, czy towar konsumpcyjny stworzyć w cyberprzestrzeni, by przyciągnąć ku niemu uwagę innych użytkowników sieci, a nawet tych, którzy jeszcze z niej nie umieją w pełni korzystać 10. Szczególnie ważną kwestia dla komunikowania w kontekście dominacji w nim jego teraźniejszości staje się umiejętność przyciągania uwagi do komunikatu i związania go z odbiorcą. Ciągle więc pojawia się pytanie: jak więc mówiąc językiem McLuhana podgrzać lub schłodzić przekaz, by trafić w gusty potencjalnego interaktora (interlokutora-nabywcy) i nakłonić go do konsumpcji, czyli spowodować, by komunikacja przez sieć stawała się bardziej efektywna? W tej sytuacji prawie każdy chwyt staje się dozwolony, pod warunkiem, że nie zniechęca potencjalnego odbiorcy przekazu, a najlepiej, gdy trafia w jego gusty i przyciąga jego uwagę, pozostając w zgodzie z preferowanymi przez niego wartościami oraz stylem życia. Horyzontem tego typu technik kompozytowania staje się wcześniejsze przygotowanie bazy danych, zaczerpniętych ze świata realnego, który stanowi jej zbiór referencyjnym, a które to bazy zawsze są opracowywane pod pewnym kątem, określanym przez poziom technologii kopiowania oraz towarzyszące im ideologie inspirowane wartościami i normami kulturowymi użytkowników mediów 11. Digitalna reprezentacja rzeczywistości, która stanowi jej wersję komunikacyjną, ma zawsze charakter stronniczy, co wynika z faktu, że rozkłada jej obrazy na piksele i woksele. Odzierające ją w ten sposób jednak z tajemnicy oraz towarzyszącego jej wymiaru metafizycznego. Taka reprezentacja rzeczywistości stanowi poniekąd formę tzw. realizmu syntetycznego, kreującego iluzje, wzmacniającego narracje i w dodatku umożliwia względem niej zachowania interaktywnych użytkowników. Efekty tej syntezy tworzą wrażenie, że możliwe jest kreowanie różnorodnych wersji rzeczywistości oraz nawigowania jej przestrzenią 12. Użytkownicy mogą również dokonywać jej głębokiej 9 Ibidem, s J. Rifkin, Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003, s L. Manovich, Język nowych mediów, op. cit,, s Na takie doświadczenie odbiorcy zwraca uwagę również P. Sitarski por. P. Sitarski, Rozmowa z cyfrowym cieniem. Model komunikacyjny rzeczywistości wirtualnej, Rabid, 2002, s. 141.

19 Konwergencja klturowa a komunikowanie medialne 19 reinterpretacji historycznej, a więc nawigować nią w czasie i to na sposób indywidualny i wysoce subiektywny. Mówiąc prościej, teoria teraźniejszości pozwala z aktualnego punktu komunikowania, przy pomocy nowych mediów, tworzyć kolejne wersje historii, bardziej lub mniej prawdopodobne. Dla użytkowników nowych mediów, najwyższą wartość stanowi przede wszystkim obecność w teraźniejszości i możliwości interaktywnego wpływania na coraz większe kręgi komunikowania w tak spreparowanym świecie formą jego digitalnej reprezentacji 13. Z grubsza rzecz ujmując, człowiek posługuje się trzema zasadniczymi modelami rozumienia dziejów: modelem ich regresu, kołowych nawrotów i modelem ich postępującego rozwoju. Teoria teraźniejszości najbliższa staje się koncepcji kołowych nawrotów czasu, a zarazem ekspansyjnej, przedłużającej indywidualność podmiotową człowieka w świat, tzn. jego władze poznawcze przenosi w zbiorowy podmiot, ucieleśniony w przestrzeń wirtualnej Internetu. Narastające tu procesy komunikowania charakteryzują się kolejnymi z a p ę t l e n i a m i, które jakby po spirali rozszerzają i globalizują ową podmiotowość w zbiorowej podmiotowości digitalnej, przedłużającą w niej władze poznawcze ludzi nawet w nieskończoność 14. Efektem tych procesów staje się coraz większa symbioza człowieka z komputerem, coraz precyzyjniejsze nastrajanie go na częstotliwości, na których działa ów podmiot zbiorowy i ponadludzki, do którego jednostka dociera przez interfejs człowiek-komputer. W wyniku tych mechanizmów zwiększają się w nieskończoność jej możliwości, szczególnie w wyborze własnej indywidualności oraz tożsamości, w oparciu o coraz to nowe pętle komunikacyjne, na które może mieć interaktywny wpływ. Taka wizja rozwoju infosfery pod wieloma względami przypomina inną wizję filozoficzną, a mianowicie noosfery, którą sformułował Pierre Teilharda de Chardina, kulminującą w powstaniu na Ziemi owego racjonalnego raju bożego, którego odpowiednikiem miałaby być owa powłoka kultury, kreowana w sieci przez jej użytkowników przy użyciu najnowszych technik telekomunikacyjnych jak nazwał ją Derrick de Kerckhove 15. Internet jako multimediuma co podkreśla Manovich nie posiada wartości bezwzględnej, ale jego wartość zależy od form intencji działań w nim podejmowanych przez użytkowników oraz od ich aksjologicznych przekonań, a więc również od poczucia odpowiedzial- 13 L. Manovich, Język nowych mediów, op. cit., s Ibidem, s Por. D. de Kerckhove, Powłoka kultury. Odrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości, Wydawnictwo Mikom, Warszawa 1996.

20 20 Ignacy S. Fiut ności i chęci ponoszenia kosztów tej odpowiedzialności za możliwość wpływu na sens cyrkulujących po nim przekazów. W tak rozwiniętych możliwościach autokreacji, jaką dają nowe media, ich użytkownicy mają wszelkie szanse na pełne upodmiotowienie siebie jako publiczności, a więc i ponoszenie odpowiedzialności za jego przyszłe losy. Obecnie, kontrola komunikacji w sieci rozwinęła się na taką skalę, że w praktyce nie ma już problemu absolutnej anonimowości. Zwracają na to uwagę badacze mediów, którzy wprost twierdzą, że obecna etyka mediów powinna być również rozszerzona na ich interaktywnych odbiorców uczestniczących aktywnie w tworzeniu zwartości przekazów i ich aktywnej dystrybucji 16. Stało się to niewątpliwie za sprawą znanej prawidłowość rozprzestrzeniania się innowacji technologicznych w komunikowaniu medialny i multimedialnym, które opisuje prawo Gordona Moore a, wskazujące na mechanizm inflacji ich wartości rynkowej. Szybkie upublicznianie tego typu innowacji technologicznych w komunikowaniu spowodowało niewątpliwie nie tylko obniżenie ich ceny, ale również obniżenie standardów etycznych ich użytkowania przez internautów, które obowiązywały w mediach przy ich wdrażaniu i rozpowszechnianiu wśród odbiorców przekazów medialnych. Przemawia z tym jak trafnie zauważa Louis Alvin Day fakt, że etyka nadaje spójność społeczeństwu, na które składają się jednostki. Media mają przecież obecnie największy wpływ na komunikację między samymi jednostkami, obywatelami a władzą oraz instytucjami społecznymi i ekonomicznymi. Na nich spoczywają zatem obowiązki etyczne, gdyż w ustrojach demokratycznych stanowią one podstawowe źródło informacji, leżące u podstawy tej formy ustrojowej społeczeństwa, ale i dysponują ogromną siłą perswazji, posiadającą decydujący wpływ na kształt opinii publicznej 17. Manovich co prawda nie podejmuje wyraźnie kwestii aksjologicznych związanych z ekspansją komunikowania przy pomocy języka nowych mediów, ale jego historyczne podejście przy formowaniu teorii teraźniejszości wskazuje, że ma ona historyczne zadłużenie we wcześniejszy realnych formach istnienia społeczeństwa. Jest to rzeczywiście prawdziwe stwierdzenie, a więc komunikowanie to powinno być powiązane z jego systemami wartości, z których rów- 16 J. Poleszczyński, Etyka dziennikarska, Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2007, s L. A Day, Ethics In Media Communication. Cases and Controversies, Thomson Wadsworth, Australia, Canada, Singapore, Spain, United Kingdom, Unitet States 2006, s

21 Konwergencja klturowa a komunikowanie medialne 21 nież winny być wywodzone reguły deontologiczne, ukazujące sens moralności w tego typu komunikowaniu oraz potrzeba poczucia odpowiadania za treści przez nie rozsiewane wśród ich publiczności. Zasada ta powinna a odnosić się nie tylko do profesjonalnych nadawców, ale i interaktywnych jego użytkowników i to w skali globalnej. Konwergencja jako współoddziaływanie starych i nowych mediów na publiczność Wszystkie zjawiska, które wyraziście pojawiają się w relacjach nowych mediów z ich publicznością, pojawiły się już w starych mediach, chociaż nie zawsze z taką intensywnością. Dowodzi to, że materializm cyfrowy Manovicha stanowi uzasadnioną kontynuację materializmu historycznego, opisującego wpływ mediów masowych na publiczność. Chociaż zjawiska te najczęściej występują w nich z większym natężeniem, to wynika to głównie z wpływu interaktywnego ich odbioru na formy i treści emitowanych przez nie przekazów, co z kolei umożliwia ich struktura hipertekstowa. Zjawiska te zachodzą zarówno w przekazach emitowanych wśród publiczności w modelu szerokiego, ale i wąskiego rozsiewania. Zjawiska te, występujące w przestrzeni nowych mediów, interesująco omawia Henry Jenkins w pracy pt. Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów (2007). Zaletą tej syntetycznej analizy jest niewątpliwie traktowanie starych i nowych mediów w zderzeniu, które wymusza na nich zarówno konkurencję, jak i kooperacje. Trudno jest bowiem w oderwaniu od całokształtu kontaktów ze zróżnicowanymi technologicznie i kulturowo mediami rozpatrywać tylko wpływ nowych mediów na publiczność. Byłaby to analiza fragmentaryczna, powierzchowna i daleka od rzeczywistego przebiegu procesów komunikowania w społeczeństwie współczesnym, które przybiera raczej charakter powiązań sieciowych, w ramach których konkurują lub kooperują ze sobą stare i nowe media oraz ich hybrydy. Powstająca obecnie kultura jak sądzi Jenkins związana z rozwojem wszechobecnego komunikowania medialnego i multimedialnego powinna być dostępna wszystkim bez wyjątku i na tym polega jej pełna demokratyzacja, do czego potrzebna jest również aktywna edukacja medialna ich publiczności, z czym nie jest obecnie najlepiej. W praktyce użytkownicy mediów to nie tylko konsumenci ich przekazów, ale i poniekąd ich właściciele. W aktualnej rzeczywistości społecz-