CERKWI PRAWOSŁAWNEJ S T KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO Studium porównawcze

Transkrypt

1 Implikacje moralne teologii wspólnoty małżeńsko-rodzinnej w nauczaniu CERKWI PRAWOSŁAWNEJ S T KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO Studium porównawcze

2 Ś.P. Ks. Prał. Józefowi Leśniowskiem u długoletniemu Proboszczowi parafii MB Anielskiej w Dębicy poświęcam Autor

3

4 Ja c e k Ja n Pa w ł o w i c z Implikacje moralne teologii wspólnoty małżeńsko-rodzinnej w nauczaniu Cerkwi prawosławnej i Kościoła rzymskokatolickiego Studium porównawcze T u c h ó w 2011

5 Recenzja wydawnicza Ks. d r Jerzy Tofiluk, prof. ChAT Ks. prof, d r hab. J ó zef Z ab ielski, UK SW Opiekun naukowy Ks. prof, d r hab. M a ria n G rac zyk SDB, UK SW ISBN Skład, druk i oprawa: Mata Poligrafia WSD Redemptorystów ul. Wysoka 1, Tuchów, poligrafia.tuchow@wp.pl

6 ...jest bardzo ważne, aby ten wielki świat prawosławny z własnymi wewnętrznymi napięciami widział jednak także swoją wewnętrzną jedność z tym tak innym Kościołem łacińskim. Abyśmy mimo wszystkich różnic nabudowanych przez stulecia i uwarunkowanych między innymi przez kulturową odrębność - jednak znowu rozumieli i postrzegali się nawzajem w naszej wewnętrznej duchowej bliskości. Benedykt XVI (.Światłość świata)

7

8 SPIS TREŚCI P rz e d m o w a...13 W y k a z S k r ó t ó w...15 B i b l i o g r a f i a W s tę p...47 I. M a ł ż e ń stw o i r o d z in a w n a u c z a n iu Ko śc io ł a d o R o z ła m u 1054 r M ałżeństwo i rodzina w pierwszych wiekach K ościoła Art. 1. Ewangelie - źródłem nauczania nt. małżeństwa i rodziny 57 Art. 2. Nauka A postołów Św. Paweł A p o sto ł a. Żony niechaj będę poddane swoim mężom (Ef5,22) b. N ierozerwalność c. Dzieci, bądźcie posłuszne d. Niewolnicy, bądźcie we wszystkim p o słu szn i Nauczanie św. Piotra...65 Art. 3. Małżeństwo i rodzina w świetle prawa rzym skiego Z aręczyny M ałżeństw o R o zw o d y...70 Art. 4. M ałżeństwo chrześcijan Nauczanie Soborów i Synodów Kościoła Niepodzielnego o m ałżeństwie i ro d z in ie Art. 1. Sobory i synody..kościoła Niepodzielnego Siedem Soborów Powszechnych Synody (Sobory) lokalne Art. 2. M oralne aspekty w spólnoty m ałżeńsko-rodzinnej w postanowieniach soborów i synodów Małżeństwa m ieszane K azirodztw o Uprowadzenie C udzołóstwo... 89

9 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o 5. Problem aborcji w orzeczeniach soborów i synodów Małżeństwa duchow nych Powtórne związki a. Powtórne małżeństwa osób rozwiedzionych...97 b. Powtórne małżeństwa wdów i w dow ców Wzajemne stosunki dzieci i rodziców Potępienie h erezji a. Kasjaniści b. M arcjonici c. Montaniści Art. 3. Przekaz Ojców Kościoła i pisarzy wczesnochrześcijańskich Miłość - fundam ent wspólnoty m ałżeńsko-rodzinnej 105 a. Ojcowie i Nauczyciele W schodni b. Ojcowie Z achodni Prokreacja i antykoncepcja Problem aborcji a. Problem momentu animacji b. Św. Augustyn o aborcji c. Ojcowie W schodni Nierozerwalność wspólnoty m ałżeńsko-rodzinnej a. Ojcowie W schodni b. Ojcowie Z achodni c. Instytucja separacji Wychowanie dzieci a. św. Jan Z ło to u sty b. św. A u g u styn I I. T e o l o g i a w s p ó l n o t y m a ł ż e ń s k o - r o d z i n n e j w u j ę c i u C e r k w i PR A W O SŁ A W N E J I K O Ś C IO Ł A R Z Y M S K O K A T O L IC K IE G O P O R O Z Ł A M IE 1054 R Ku rozum ieniu wspólnoty małżeńsko-rodzinnej Art. 1. M ałżeństwo - kontrakt czy przym ierze? Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Art. 2. M ałżeństwo jako sak ram en t Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Art. 3. M ałżeństwo i rodzina jako Domowy K ościół Małżeństwo i rodzina a inne sak ram en ty

10 S p is t r e ś c i Art. 1. Związek sakram entu m ałżeństw a i w spólnoty rodzinnej z Eucharystią Cerkiew prawosławna Kościół rzymskokatolicki Art. 2. Sakrament małżeństwa a sakram ent p o je d n a n ia Cerkiew prawosławna Kościół rzymskokatolicki Art. 3. Kapłaństwo a wspólnota m ałżeńsko-rodzinna Małżeństwo kapłanów w Cerkwi prawosławnej Rola ojca duchownego a. Cerkiew prawosław na b. Kościół rzymskokatolicki Cechy miłości m ałżeńskiej Art. 1. M iłość lu d z k a Art. 2. M iłość p e łn a Art. 3. W ierna i w yłączna Do końca życia czy na wieczność? a. Cerkiew prawosław na b. Kościół rzymskokatolicki Klauzule św. Mateusza (M t 5,32 i 19,9) a. Opinia tradycyjna b. Opinia prawosławna i protestancka c. Opinia opuszczenia lub pom inięcia d. Opinania inkluzyjna e. Opinia wyjaśniająca f. Opinia rabinistyczna Powtórne związki i sprawa rozwodów a. Cerkiew prawosław na b. Kościół rzymskokatolicki Powtórne związki wdów i w dow ców Art. 4. M iłość płodna III. W y zw a n ia m o r a l n e sto ją c e w s p ó ł c z e ś n ie p r z e d w spó l n o t ą MAŁŻEŃSKO-RODZINNĄ W NAUCZANIU OBU KOŚCIOŁÓW Zadania i obowiązki w spólnoty m ałżeńsko-rodzinnej wobec narodu i p a ń stw a Art. 1. Prokreacja - klucz do przetrw ania n a ro d u Cerkiew prawosławna Kościół rzymskokatolicki Art. 2. Wychowanie patriotyczne dzieci i m łodzieży

11 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a łż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o 1. Miłość ojczyzny - patriotyzm Miłość ojczyzny w nauczaniu obu Kościołów a. Cerkiew prawosław na Symfonia cerkwi i Państwa Patriotyzm w nauczaniu Cerkwi b. Kościół rzymskokatolicki Art. 3. Przygotowanie m łodzieży do podjęcia zadań w społeczeństw ie Zadania i obowiązki m ałżonków wobec siebie nawzajem i wobec d z ie c i Art. 1. M ałżonkowie względem siebie naw zajem W zajemnej poszanowanie godności małżonków a. Godność osoby ludzkiej b. Cerkiew prawosławna c. Kościół rzymskokatolicki Powinności małżeńskie a. Znaczenie aktu małżeńskiego b. Cerkiew prawosławna c. Kościół rzymskokatolicki Art. 2. Rodzice względem dzieci Troska religijno-moralna a. Cerkiew prawosław na b. Kościół rzym skokatolicki Zaspokojenie potrzeb materialnych dziecka a. Cerkiew prawosław na b. Kościół rzymskokatolicki Art. 3. Zagrożenia współczesnej ro d zin y A lkoholizm a. Niszczenie relacji małżeńskich i rodzinnych b. Dzieci alkoholików c. Prawosławie i katolicyzm wobec problemu alkoholizmu Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Pornografia a. Definicja b. W pływ pornografii na małżeństwo Cerkiew praw osław na Kościół rzym skokatolicki c. W pływ pornografii na dzieci i m ło d zież

12 S p is t r e ś c i - Cerkiew praw osław na Kościół rzym skokatolicki Sekularyzacja a. Wyjaśnienie pojęć b. Sekularyzacja wspólnoty małżeńsko-rodzinnej Cerkiew praw osław na Kościół rzym skokatolicki Fala rozwodów a. Cerkiew prawosławna b. Kościół rzymskokatolicki W spólnota m ałżeńsko-rodzinna w obec problem ów związanych z początkiem życia Art. 1. Środki antykoncepcyjne i w czesnoporonne Porządkowanie p o jęć Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Art. 2. Sztuczne zapłodnienie Metody sztucznego zapłodnienia Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Art. 3. A borcja Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Art. 4. Eksperym enty na em brionach, terapia genowa, klonowanie Eksperymenty na em brionach Terapia genowa K lonowanie Art. 5. Diagnostyka p ren ataln a Obowiązki dzieci względem rodziców Art. 1. Cześć i posłuszeństwo należne ro d zico m Art. 2. Wdzięczność za dar życia i trud w ychow ania Art. 3. Obowiązek zapewnienia rodzicom opieki na sta ro ść 353 Art. 4. Problem eu tan azji Definicja eu ta n a zji Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Związki hom oseksualne jako zaprzeczenie i zagrożenie w spólnoty m ałżeńsko-rodzinnej Art. 1. Zjawisko hom oseksualizm u...363

13 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o Art. 2. Przyczyny powstawania hom oseksualizm u Uwarunkowania biologiczne W pływ środow iska Uwarunkowania psychodynamiczne i osobowościowe Art. 3. Atak na tradycyjny m odel małżeństwa i ro d z in y Art. 4. Nauczanie Cerkwi prawosławnej i Kościoła katolickiego nt. hom oseksualizm u Cerkiew praw osław na Kościół rzymskokatolicki Z a k o ń c z e n i e S u m m a r y Pe3K)Me...399

14 PRZEDMOWA To, co jest wspólne zarówno dla chrześcijańskiego Wschodu, jak i chrześcijańskiego Zachodu, to fakt, że właściwie rozumiana duchowość jest rzeczywistością, która rodzi się z wiary w Boga w Trójcy Osób, a wyraża się doświadczeniem Jego Obecności w życiu wierzącego trwającego we wspólnocie Kościoła. Każda autentyczna moralność i duchowość chrześcijańska musi mieć podstawy doktrynalne, a więc bazować na fundamentalnych prawdach dogmatycznych i nauczaniu Kościoła. Chrześcijanie mówiąc o problemach i zagadnieniach natury moralnej i duchowej, które występują we współczesnym, jednoczącym się świecie, zauważają problem podziału Kościoła, który nie pozwala, by w wielu ważnych kwestiach mówić jednym głosem. Siła wspólnego świadectwa przynosiłaby na pewno większe skutki w przeciwdziałaniu zagrożeniom natury moralnej jednoczącej się Europy i świata oraz w zachowywaniu dziedzictwa i zasad chrześcijańskiego życia. Świadomość laicyzacji, rezygnacji z chrześcijańskich norm, czy wręcz dechrystianizacji społeczeństwa coraz bardziej zmusza przedstawicieli Kościołów, by zastanowić się nad współpracą i wspólnym przeciwdziałaniem, tym niebezpiecznym zjawiskom. Książka ks. diakona J.J. Pawłowicza, będąca odpowiedzią na wezwanie współczesnego świata o świadectwo chrześcijańskie, jest ciekawym studium porównawczym o moralnych wyzwaniach wynikających z pojmowania czym jest małżeństwo i rodzina w nauczaniu Kościołów prawosławnego i rzymskokatolickiego. Autor wykorzystując swoją rozległą wiedzę z dużym talentem eksplikatorskim jak i pasją przedstawia zagadnienia, które w opinii Autora mogą stanowić podstawową płaszczyznę pojednania między siostrzanymi, a pom im o to rozjednanymi Kościołam i"

15 24 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o Niniejsza książka jest studium porównawczym i poszerza zakres wiedzy w podejmowanej problematyce i czyni to w sferze wiedzy eklezjalnej, co pomaga szerzej patrzeć na Kościół Jezusa Chrystusa w Jego misteryjno-zbawczej perspektywie. Książka Implikacje moralne teologii wspólnoty małżeńsko-rodzinnej w nauczaniu Cerkwi prawosławnej i Kościoła rzymskokatolickiego może pomóc czytelnikowi zrozumieć nauczanie Kościołów o sakramencie miłości, jak się często określa małżeństwo, a przez to pomoc odnaleźć prawdziwą miłość Chrystusa we własnym małżeństwie i życiu. Ks. Jerzy Tofiluk Ks. mitrat dr Jerzy Tofiluk (ur. 20 listopada 1957 w Szczecinku) - polski duchowny prawosławny. Absolwent Wyższego Prawosławnego Seminarium Duchownego w Jabłecznej (1978) i Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej (1981). W latach wikariusz Katedry M etropolitalnej w Warszawie. Od 1982 roku pracuje w Katedrze Prawosławnej Teologii Dogmatycznej i Moralnej ChAT. W 1996 obronił pracę doktorską w ChAT. Od 2008 r. profesor nadzwyczajny. Od 1985 roku wykładowca, a od 15 sierpnia 1987 roku Rektor Prawosławnego Seminarium Duchownego. Od kwietnia 1998 adiunkt naukowy w Katedrze Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku. Wykładowca teologii dogmatycznej i teologii ikony w Policealnym Studium Ikonograficznym w Bielsku Podlaskim. W Seminarium prowadzi wykłady z teologii dogmatycznej.

16 SKRÓTY AAS - Acta Apostolicae Sedis, Rzym 1909-* AK - Ateneum Kapłańskie, Włocławek » BiM Papieska Komisja Biblijna, Biblia a moralność. Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskiego, Rzym , Kielce b. m..r. w. - bez miejsca i roku wydania ChL - Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja Apostolska Christifideles Laid, Rzym ChS - Chrześcijanin wświecie, Warszawa ComP - Communio. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, Poznań * CS - Colloquium Salutis, Wrocławskie Studia Teologiczne, Wrocław 1969-» CT - Collectanea Theologica. Przegląd teologiczny. Kwartalnik teologów polskich, Warszawa 1949/50 -» CV - Benedykt XVI, Encyklika o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, Caritas in veritate, Rzym DC - Benedykt XVI, Encyklika o miłości chrześcijańskiej, Deus Caritas est, Rzym DE - Dekret o ekumenizmie, Unitatis redintegratio, Rzym DM - Dekret o działalności misyjnej Kościoła, Ad gentes divinitus, Rzym DP - Instrukcja KNW Dignitas personae dotycząca niektórych problem ów bioetycznych, Rzym DSP - Dokumenty Soborów Powszechnych DV - Instrukcja KNW Donum Vitae o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania, Rzym DWCH - Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, Gravissimus educationis, Rzym

17 16 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o EAf EF EV FC HD HV lusmatr KA kat. KCP KDK KKP KNSK KNW KP KolComP KPK KPR LR NBA NKK Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Ecclesia in Africa, Rzym A. Sarmiento - J. Escrivá, Enchiridion Familiae. Textos del Magisterio Pontificio y Conciliar sobre el Matrimonio y la Familia (Siglos I a XX), Madrid Jan Paweł II, Encyklika o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego, Evangelium vitae, Rzym Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, Familiaris consortio, Rzym Homo Dei. Przegląd ascetyczno-duszpasterski, Tuchów , Wrocław , Warszawa , Tuchów , Kraków » Paweł VI, Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego Humanae vitae, Rzym lus matrimoniale. Ze studiów nad kościelnym prawem małżeńskim I-, red. W. Góralski, Lublin 1990-» Kanony Apostolskie, w: Kanony Kościoła Prawosławnego, tłum. A. Znosko, Hajnówka katecheza Katechizm Cerkwi Prawosławnej, red. M. Jakimiuk, Hieromnich Gabriel, J. Misiejuk, Hajnówka Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium etspes, Rzym Katechizm Kościoła Prawosławnego, Bóg Żywy, opr. Zespół wiernych prawosławnych, Kraków Kompendium Nauki Społecznej Kościoła, Kielce Kongregacja Nauki Wiary ripotomepeíí B/iaflMC/iaB UbinMH, KaHOHU^ecKoeripaeo, MocKBa Kolekcja Communio, Poznań » Kodeks Prawa Kanonicznego Karta Praw Rodziny, Rzym Jan Paweł II, List do Rodzin Gratissimam sane, Rzym Nuova Biblioteca Agostiniana, Roma » Nauczanie Kościoła Katolickiego, wyd. CD, Kraków 2003.

18 Skró ty 17 OPA OsRomPol PMos. PH PG PiP PK PL przem. PRR PSP PNRKP PPNDR Aleksy II, Oópamenue Ceameüiuezo üampuapxa Mockobckozo u eceti Pycu anekcun II k K/iupy, ílpuxodckum coeemam xpamoe zop. MocKBbi, HaMecmnuKaM u HacmoamenbHuu,aM cmaeponueua/ibhbixmonacmbipeü na Enapxua/ibHOM coópanuu 2006 zoda [Orędzie Świątobliwego Patriarchy Moskiewskiego i całej Rusi do kleru, Parafialnych rad świątyń miasta Moskwy, przełożonych i przeorysz klasztorów uczestników zebrania diecezjalnego w 2006 r.], Moskwa , wyd. intern, h ttp :// W W W.patriarchia.ru/db/print/173887/htm l. L'Osservatore Romano" Cittá del Vaticano, wydanie polskie, > Patriarchat Moskiewski Deklaracja KNW o niektórych zagadnieniach etyki seksualnej Persona Humana, Rzym Patrologiecursus completus. Series Graeca l-clxi, wyd. J.P. Mignę, Paris Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Pornografia i przemoc w środkach przekazu: odpowiedź duszpasterska, Rzym Prawo Kanoniczne, Warszawa * Patrologiae cursus completus. Series Latina, 1-222, ed. J.P. Mignę, Paris przemówienie Papieska Rada ds. Rodziny Pisma starochrześcijańskich pisarzy, Warszawa. OcHoebiyyeHuti PyccKoü flpaeocnaehoü L(epKeu o docmouhcmee, ceoóode u npaeax yenoeeka [Podstawy nauczania RKP o godności, wolności i prawach człowieka], Moskwa , wyd. intern, l, z dnia ; tłum. poi. Podstawy nauki Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego o godności, wolności i prawach człowieka, w: Elpis"2010, XII(XXIII), z (34-35), s Bydymue nokonehua HaąuoHa/ibHoe docmoahue Poccuu. ripozpammhbiü dokyiwehm XIII BceMupHozo pycckozo HapodHozo coóopa [Przyszłe pokolenia - narodowy dorobek Rosji. Programowy dokument XIII Ogólnoświatowego rosyjskiego narodowego soboru], Moskwa , wyd. intern, h ttp :// l z dnia

19 18 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o PSKRKP - OcHoebi Cou,uanbHou KoHU,enu,uu PyccKou ilpaeocnaehou LlepKeu [Podstawy Społecznej Koncepcji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego], Moskwa , wyd. intern. h ttp ://w w w. patriarhia.ru/db/print/ htm l, z dnia RH - Jan Paweł II, Encyklika Redemptorhominis, Rzym RCP - Rosyjska Cerkiew Prawosławna RTK / RT - Roczniki Teologiczno-Kanoniczne (od 1991/92 Roczniki Teologiczne), Lublin » SMR - Słownik małżeństwa i rodziny, red. E. Ozorkowski, Warszawa- Łomianki STh - Sancti Thomae Aquinatis, Suma teologiczna I-III, t. I-XXXIV, Londyn VoxP - VoxPatrum, KUL, Lublin » Wyd. - W ydawnictwo wyd. intern. - wydanie internetowe

20 BIBLIOGRAFIA I. ŹRÓDŁA 1. P ie rw sz o rz ę d n e - Biblia Tysiąclecia, Poznań - Warszawa Biblia Warszawsko-Praska, (tł. K. Romaniuk), Warszawa Biblia Jerozolimska, Poznań Biónn. Khuzu CeameHHoeo üucahhn Cmapozo ma Hoeoeo 3aeimy, Buflai-ma KuiBCbKoT natpiapxii' YKpai'HCbKoT llpaboc/iabhot l_(epkbm KuiBCbKoro llatpiapxaty, Kmib Novum Testamentum Graeceet Latine, United Bibie Societes, London a. N auczanie Ojców Kościoła i innych pisarzy chrześcijańskich A t e n a g o r a s z A te n, Prośba za chrześcijanami, tłum. S. Kalinkowski, Warszawa A u g u s t y n Ś w., De bono coniugali (Wartości małżeństwa), (tł. W. Borowicz), w: Pisma św. Augustyna o małżeństwie i dziewictwie. Przekład i komentarz, (red.) A. Eckman,Lublin 2003, s A u g u s t y n Ś w., De bono viduitatis (O doskonałym wdowieństwie), (tł. T. Gacia), w: Pisma św. Augustyna o małżeństwie i dziewictwie. Przekład i komentarz, (red.) A. Eckman, Lublin 2003, s

21 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o A u g u s t y n Ś w., Deconiugiis adulterinis (Cudzołożne małżeństwa), (tł. M. Damian OFM, M. Cieśluk), w: Pisma św. Augustyna o małżeństwie i dziewictwie. Przekład komentarz, (red.) A. Eckman, Lublin 2003, s A u g u s t y n Ś w., De continentia (O powściągliwości), (tł. S. Laskowski), w: Pisma św. Augustyna o małżeństwie i dziewictwie. Przekład i komentarz, (red.) A. Eckman,, Lublin 2003, s A u g u s t y n Ś w., De nuptiis et concupiscentia (Małżeństwo i pożądliwość), (tł. K. Kościelniak OFMConv), w: Pisma św. Augustyna o małżeństwie i dziewictwie. Przekład komentarz, (red.) A. Eckman,, Lublin 2003, s A u g u s t y n Ś w., De Santa virginitate (O świętym dziewictwie), (tł. R. Bobel, H. Hojko), w: Pisma św. Augustyna o małżeństwie i dziewictwie. Przekład i komen tarz, (red.) A. Eckman,, Lublin 2003, s B a z y l i W i e l k i Ś w., Drugi List kanoniczny do Amfilocha - Biskupa Ikonium, (tł. S. Kalinkowski), w: Canones Patrum Graecorum, Kraków 2009, s. 41*-51*. B a z y l i W i e l k i Ś w., Listy (wybór), (tł., wstęp i opr. W. Krzyżaniak), Warszawa B a z y l i W i e l k i Ś w., Pisma ascetyczne: Wstęp do Zarysu ascezy, O sądzie Bożym, O wierze, Reguły moralne, (tł. J. Naumowicz), Kraków B a z y l i W i e l k i Ś w., Pisma ascetyczne: Zarys ascezy, Reguły dłuższe i Reguły krótsze, (tł. J. Naumowicz), Kraków C e z a r y z A r l e s, Kazania, (tł. S. Ryznar), Warszawa D io n iz y Ś w., ListdoBazylidesa (tł. S. Kalinkowski), w: Canones Patrum Graecorum, Kraków 2009, s. 1*-4*. G r z e g o r z z N y s s y Ś w., O stworzeniu człowieka (De opificio hominis), (tł. M. Przyszychowska), Kraków G r z e g o r z P a l a m a s Ś w., Homilie, (red.) S.Oikonomos, Ateny H e rm a s. Pasterz, (tł. A. Świderkówna), w: (red.) W. Myszor, Ojcowie Apostolscy, Warszawa 1990, s H ip o lit Ś w., Odparcie wszystkich herezji (Philosophumena), księga IX, w: M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, 1.1, Warszawa 1975, s Jan C h r y z o s t o m Św., Homilie na Księgę Rodzaju, (tł. S. Karczma rek), Kraków Jan C h r y z o s to m Św., Homilia XXIV na List św. Pawła do Rzymian 4, \n : Homilie na list do Rzymian, (tł. T. Sin ko), Kraków 1998, s Jan C h r y z o s to m Św., O małżeństwie: Homilia 20 na List do Efezjan (tł. M. Jurek), w: Św. Jan Chryzostom o małżeństwie, wychowaniu dzieci i ascezie, (opr.) J. Naumowicz, Kraków 2002, s

22 Jan C h r y z o s t o m Św., O wychowaniu dzieci (tł. W. Kania), w: Św. Jan Chryzostom 0 małżeństwie, wychowaniu dzieci iascezie, (opr.) J. Naumowicz, Kraków 2002, s J u s ty n Św., Apologia I i II, w: Pierwsi apologeci greccy, (tł. L. Misiarczyk), Kraków 2004, s Mi n u c ju sz Fe liks, Oktawiusz, (tł. J. Sajdak), Poznań T e rt u lia n, Apologetyk, w: M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. I, Warszawa 1975, s T e rt u lia n, Do żony (Ad uxorem), w: Wybór pism II, (opr.) W. Myszor, K. Obrycki, E. Sta nu la, Warszawa 1983, s T e rt u lia n, O duszy,w:m.m\cha\sk\,antologialiteraturypatrystycznej,t 1,Warszawa 1975, s T ym o te u sz Św., Odpowiedzi prawne na pytania postawione mu przez biskupów 1duchownych, (tł. S. Kalinkowski), w: Canones Patrum Graecorum, Kraków 2009, s. 91 *-97*. * * *, Apokalipsa Piotra, (tł. S. Kur), w: (red.) M. Starowieyski, Apokryfy Nowego testamentu. Listy i Apokalipsy chrześcijańskie, t. III, Kraków , s * * *, List do Diogneta, (tł. M. Michalski), w: M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, 1.1, Warszawa 1975, s * * *, Nauka (Didache) Dwunastu Apostołów, (tł. A. Świderkówna), w: Pierwsi świadkowie. Wybór najstarszych pism chrześcijańskich, Kraków 1988, s b. N auczanie Soborów i Synodów S o b o ry K o ścio ła n ie p o d z ie lo n e g o Sobór Nicejski I (325), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, t. I, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s Sobór Konstantynopolitański I (381), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, 1.1, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s Sobór Efeski (431), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, t. I, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s Sobór Chalcedoński (451), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, 1.1, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s

23 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o Sobór Konstantynopolitański II (553), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, t.1, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s Sobór Konstantynopolitański III ( ), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, 1.1, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s Sobór Nicejski (787),), w: Dokumenty Soborów Powszechnych, t. I, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2001, s S o b o ry P o w s z e c h n e i S o b o ry L o k a ln e C e rk w i P ra w o s ła w n e j Piąto-szósty Sobór Powszechny - Trullański ( ), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, 1.1, Hajnówka 2000, s Sobór Lokalny w Ancyrze (314), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, t. I, Hajnówka 2000, s Sobór Lokalny w Neocezarei ( ), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, 1.1,Hajnówka 2000, s Sobór Lokalny w Gangarze (340), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, 1.1, Hajnówka 2000, s Sobór Lokalny w Antiochii (341), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, t. I, Hajnówka 2000, s Sobór Lokalny w Laodycei (343), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, t. I, Hajnówka 2000, s Sobór Lokalny w Sardynce (343), w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, t. I, Hajnówka 2000, s S o b o ry i S y n o d y K o ścio ła rz y m s k o k a to lic k ie g o II Sobór Lyoński (1274), BF, s Bulla unii z Ormianami ExultateDeo Soboru Florenckiego ( ), w: DSP, t. III, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2004, s Sobór Trydencki ( ), Nauka, kanony oraz inne sprawy dotyczące sakramentu małżeństwa, w: DSP, t. IV, (opr.) A. Baron, H. Pietras, Kraków 2004, s Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et spes, Rzym 1965, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, s Dekret o Kościołach Wschodnich katolickich, Orientalium Ecclesiarum, Rzym 1965, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, dz. cyt., s

24 Dekret o ekumenizmie, Unitatis redintegratio, Rzym 1964, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, dz. cyt., s Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, Gravissimus educationis, Rzym 1965, w: Sobór WatykańskiII, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, dz. cyt., s Drugorzędne - Dokum enty Cerkwi prawosławnej i Kościoła rzym skokatolickiego A. Dokumenty Cerkwi prawosławnej Kamexu3ucllempa Moeu/iu, KmTb - riapn>k 1996 r. Kanony Apostolskie, w: A. Znosko, Kanony Kościoła Prawosławnego, t. I, Hajnówka 2000, s Bóg Żywy Katechizm Kościoła Prawosławnego, opr. Zespół wiernych prawosławnych, Kraków Katechizm Cerkwi Prawosławnej, (red.) M. Jakimiuk, Hieromnich Gabriel, J. Misiejuk, Hajnówka Sakrament Małżeństwa, Białystok ripotomepem BiiAfluciiAB LJbinmh, KaHOHU^ecKoe llpaeo, MocKBa G re c k a C erkiew P ra w o s ła w n a, Basis Position oftheassistedreproduction, Athens , wyd intern, html G r e c k a P r a w o s ł a w n a A r c h id ie c e z j a A m e r y k i P ó ł n o c n e j i P o ł u d n io w e j, Oświadczenie na temat homoseksualizmu. XXIII Kongres Duchowieństwa i Laikatu, Filadelfia 1976, cyt. za S. Harakas, Kościół prawosławny wobec kwestii moralnych, w: Prawosławie - światło wiary i zdrój doświadczenia, (red.) K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s P a t r ia r c h a t M o s k ie w s k i,?kyphafl Ne 1003acedanua CeauĄeHHoeo CuHoda PyccKOU flpaeocnaehou L\epKeu om 27 dekaópz 2005 z oda, Moskwa , wyd. intern,

25 Im p lik a c je m o ra ln e t e o lo g ii w s p ó ln o ty m a lż e ń s k o -ro d z in n e j w n a u c z a n iu C e rk w i p r a w o s ła w n e j i K o ś c io ła rz y m s k o k a to lick ie g o P a t r ia r c h a t M o s k ie w s k i,3anenehuecenuąehhoeocuhodapycckou flpaeocnaehou LlepKeu e C6R3U c peuiehuem, npuhambim 27 OKmnópn 2005 zoda AccaMÓneeu LlepKeu LLIeeu,uu, yypedum b o<fiuu,ua/ibhbiu o6pad 6/iaeoc/ioeeHuaodHono/ibixnap, Moskwa , wyd. intern, h ttp :// P a t r ia r c h a t M o s k ie w s k i, OcHoebi Coąua/ibHou KoHU,enu,uu PyccKou flpaeocnaehou L\epKeu, MocKBa ab ryct a 2000 n, wyd. inter. h ttp ://w w w. patriarchia.ru/db/text/ html, z dnia P a t r ia r c h a t M o sk ie w sk i, 3aneneHue Cny>K6bi KOMMynuKau,uu OBL\C M il e cemu c nnahomu npoeedenua mak Ha3bieaeMbix «napadoe eopdocmu» cekcya/ibhbix MeHbuiuHcme, Moskwa r., wyd. intern, h ttp :// P a t r ia r c h a t M o sk ie w sk i, flpaea yenoeeka u HpaecmeeHHaft omeemcmeehhoemb, Moskwa , wyd. intern., text/ html, z dnia P a t r ia r c h a t M o s k ie w s k i, OcHoebiyyeHun PyccKou flpaeocnaehou L(epKeu o docmo- UHcmee, ceo6odeunpaeax^enoeeka, Moskwa n, wyd. intern. l, z dnia ; tłum. poi. Podstawy nauki Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego o godności, wolności i prawach człowieka, w: Elpis" 2010, XII(XXIII), z (34-35), s P a t r ia r c h a t M o sk ie w sk i, B yd y m u e n o K oneh ua H a ą u o H a nbh o e d o c m o a H u e P o ccu u. flp o e pa M M H b iu dokym eh m XIII B cem upnoeo p ycck ozo n a p o d n o e o c o ó o p a, Moskwa , wyd. intern., db/text/ htm l, z dnia P a t r ia r c h a t M o sk ie w sk i, «Xpucm uah C Kaa cem bft - M a n a a ą e p K o e b " u o ch oea 3 d o p o e o e o oóuąecm ea». l/lm o e o e b iu dokym eh m n /ie n a p H o e o 3 a ce d a n u a X pucm uah C K oeo Me>KK0H<fieccu0Ha/ibH020 K o n c y n b m a m u e n o z o K O M um em a c m p a H CHT u B a n m u u, Moskwa , wyd. intern. z dnia Prawosławne praw o kościelne, cz. I., Warszawa Prawosławne praw o kościelne, cz. II., Warszawa R a d a ds. E ty ki B io e tyk i przy p a tria rc h a c ie M o sk ie w skim, 3axeneHue o HpaecmeeHHbixnpo6/ieMax, cen3ahhbixcpa3eumuem penpodykmuehbix mexhonozuu, Moskwa , wyd. intern., &id=1 l& ltemid=14, z dnia