Doktor Zygmunt Klukowski

Transkrypt

1 Doktor Zygmunt Klukowski fot. biblioteki KUL W latach byłem drużynowym drużyny harcerskiej przy Gimnazjum w Szczebrzeszynie. Moim przybocznym był Tadeusz Kościelski, wychowywany od dziecka, a potem usynowiony przez państwo Zofię i Zygmunta Klukowskich. Przyjaźniliśmy się z nim również poza harcerstwem, a dodatkowo łączyło nas posiadanie niewielkiego arsenału broni, po którym zostały tylko fotografie. Od roku 1947, podczas nauki w Liceum w Zamościu, mieszkaliśmy razem w pokoju wynajętym u Państwa Składników przy ulicy Długiej. Stąd i moje bywanie u państwa Klukowskich, z różną zresztą częstotliwością, na różnych etapach życia doktora. W pierwszych latach po wojnie, kiedy dr Klukowski pełnił funkcje dyrektora szpitala i mieszkał w mieszkaniu służbowym na jego terenie, bardzo niechętnie, lub wręcz nie pozwalał Tadeuszowi przyprowadzać gości. Dla doktora mieszkanie było azylem, oazą ciszy i spokoju, w którym w czasie wolnym od pracy, a miał go bardzo mało, zawsze zbyt mało do potrzeb, zajmował się pisaniem, segregowaniem materiałów, lub czytaniem. Każdy przychodzący przerywał mu pracę i odwracał od niej uwagę. Byłem tam, wraz z Cezarem Klusem, siostrzeńcem szefa Zamojskiego Inspektoratu AK majora Markiewicza Kaliny, zaledwie dwa czy trzy razy z okazji imienin Tadeusza. Także kilka razy, kiedy państwo Klukowscy gdzieś wyjeżdżali, i wtedy podciągaliśmy doktorowi nalewki, które trzymał w butlach, w składziku.

2 Stąd, jeśli spotykam ludzi, lub słyszę o ludziach, którzy powołując się na przyjaźń z Tadeuszem twierdzą, że byli w tym czasie częstymi gośćmi w domu państwa Klukowskich, pytam złośliwie o rozkład pokoi, lub, w którym pokoju sypiał Tadeusz. I z pełną satysfakcją przyjmuję brak odpowiedzi. Być może bywali, ale w latach późniejszych, już w innym mieszkaniu. Jako ciekawostkę, zresztą ogólnie znaną, dodam, że na drzwiach biblioteki doktora widniał napis, iż żadnych książek nie pożycza, czego bezwzględnie przestrzegał. Opowiadania niektórych o tym jak korzystali z biblioteki Klukowskiego kładę między bajki. Książkę pożyczył mi tylko raz. Ale dał nam do czytania słownik wyrazów obcych, z którego nauczyliśmy się z Tadeuszem wielu słów, i mieliśmy satysfakcję stosując je w potocznej rozmowie tak, że często nasz rozmówca nie bardzo wiedział, co do niego mówimy. Po pozbawieniu doktora stanowiska dyrektora szpitala, musiał zrezygnować z mieszkania służbowego i przeprowadził się do znajdującej się naprzeciwko szpitala kamienicy Guzowskich. Tam bywałem częściej. Pozostawiono, na jakiś czas, doktorowi pomieszczenie w szpitalu, w którym znajdowały się jego zbiory, biblioteka, i wszystkie potrzebne mu do pisania przedmioty. Tam przebywał doktor najczęściej. Stamtąd przychodził na obiad. Siedząc przy stole w oczekiwaniu na podanie zupy, czy drugiego dania, z rękoma opartymi do przegubów o stół, lekko bębnił palcami, usłyszawszy zaś, że ktoś poruszył jakiś miejscowy temat z zaciekawieniem zwracał się do niego z całą serią szybkich pytań: co, co, co, co. Również w tym nowym mieszkaniu Tadeusz przyjmował niewielu więcej kolegów. Nabierał cech dra Klukowskiego, a mianowicie pewnego dystansu do otoczenia. Wyrażało się to postawą: widzę cię, witam się z tobą, ale nie mamy sobie wiele do powiedzenia. Oczywiście wszystko to w taktowny i kulturalny sposób, który mógł mylić ludzi mniej subtelnych. Podobnie i pani Zofia Klukowska nie lubiła w nowym mieszkaniu wielu odwiedzin. Potwierdza to Ryszard Guzowski wnuk właściciela kamienicy, mój i Tadeusza rówieśnik i kolega. Była zrzędliwa, aczkolwiek nie opryskliwa i bez złości do ludzi. Może tak nam się wydawało, może tylko dawała wyraz swojemu niezadowoleniu np. z tego, że nie wycieramy dokładnie butów. Sprawiała wrażenie osoby niezadowolonej z życia. Trudno jej się dziwić. Wyszła za mąż mając 22 lata za 46-letniego doktora, wg ówczesnych kryteriów dosyć starego człowieka, który miał trzy namiętności: szpital, bibliofilstwo i pisanie. Na dom i żonę już nie wystarczało zapewne zbyt wiele czasu, a nie wiem czy panią Zofię interesowały specjalnie intelektualne zainteresowania męża. Państwo Klukowscy nie utrzymywali prawie żadnych stosunków towarzyskich, i w tej sytuacji życie pani Zofii sprowadzało się w zasadzie do spraw przyziemnych, jak dbanie o porządek i czystość mieszkania, oraz na zajęciach kuchennych. Z jej nie opublikowanych pamiętników często przebija szarość życia: zakupy na targu i sprzeczki za służącą i Tadeuszem. Pani Zofia nie miała własnych dzieci, a Tadeusz zjawił się w jej życiu jako kilkuletnie chłopiec. Jej stosunek do niego nie był zły, ale nie matczyny. Nawet po adopcji Tadeusza, mówiąc o sobie, nie używano zwrotów: mama, tata, lecz zawsze wymyślonych wcześniej: o Zofii- Niunia, o Zygmuncie- Czusiek, które czasami bliższe było brzmieniu Tusiek, a o Tadeuszu Łeczek (od osiołeczek). Dr Klukowski w swoim Dzienniku wymienia Tadeusza bodaj dwa razy, w

3 dwóch emocjonalnych sytuacjach, nazywając go synkiem. Pani Zofia mówiąc do kogoś o Tadeuszu nazywała go Tadzik. * * * Doktor Zygmunt Klukowski urodził się 23 stycznia 1885 r. w Odessie jako syn Jordana, magistra farmacji--właściciela apteki, i Felicji z Podkowińskich. Gimnazjum ukończył w Moskwie, i tam rozpoczął studia medyczne. Ponieważ w Rosji zamknięto wszystkie wyższe uczelnie po wybuchu rewolucji 1905 r., dalsze studia kontynuował w Krakowie, gdzie również ożenił się z koleżanką ze studiów Heleną Wojciechowską. W czasie krakowskich studiów brał czynny udział w pracach PPS wożąc m.in. bibułę do Warszawy. Aresztowany za to przez carskie władze przesiedział w osławionym X pawilonie kilka miesięcy. Ideałom PPS był wierny do końca życia. Po uzyskaniu w Krakowie, w roku 1911, dyplomu doktora wszech nauk lekarskich wrócił do Rosji, i po rocznych studiach uzupełniających na uniwersytecie w Kazaniu uzyskał nostryfikację dyplomu. Jako ciekawostkę można podać, że na uniwersytecie w Kazaniu nostryfikowała dyplomy zdecydowana większość Polaków z Rosji studiujących w Krakowie, na różnych zresztą wydziałach. O Kazaniu wspomina np. Melchior Wańkowicz. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został Klukowski powołany do armii carskiej, i przebył całą wojnę jako lekarz wojskowy. W październiku 1918 r. znalazł się wraz z żoną i kilkuletnim synem Jerzym w Warszawie, bez środków do życia. Przypadkowo spotkany kolega z krakowskich studiów okazał się lekarzem powiatowym w Zamościu. Zaproponował Klukowskiemu posadę lekarza w Krasnobrodzie. Po rocznym tam pobycie dr Klukowski w 1919 roku objął stanowisko dyrektora szpitala w Szczebrzeszynie. Tu wykazał się dużym talentem organizacyjnym. Zaczął także specjalizować się w ginekologii i położnictwie. Uzyskał w tym zakresie dużą popularność i klientelę, a w dalszej kolejności i zarobki. Jednak jako człowiek i obywatel nie zdobył w okresie międzywojennym sympatii wśród społeczności Szczebrzeskiej--hermetycznej i zacofanej. Hermetycznej z powodu braku, przez dziesiątki, a nawet setki lat, możliwości wyjazdu poza Szczebrzeszyn na studia czy do pracy. Zacofanej, gdyż po zamknięciu przez władze carskie w 1852 r. ostatniej szkoły, przez 63 lata, czyli za życia trzech pokoleń, nie było w zasadzie w Szczebrzeszynie szkoły chociażby czteroklasowej. Dopiero w 1915 r., po wkroczeniu do Szczebrzeszyna Austriaków utworzono szkołę powszechną. W tym samym czasie doprowadzono do Szczebrzeszyna linię kolejową, i utwardzono wiodące doń drogi. Kiedy Klukowski zjawił się w 1919 roku jako nikomu nieznany dyrektor szpitala panował, w Szczebrzeszynie i okolicy, powszechny analfabetyzm, ciemnota, i związana z nimi wiara w zabobony. A także, niewykluczająca zabobonów, pobożność ludowa : masowa, silnie maryjna, koncentrująca się na emocjach i celebrze, a nie na zgłębianiu wiary. Manifestował swoje ateistyczne poglądy, deklarował publicznie swoją sympatię do PPS. Był z tym, dla społeczności Szczebrzeszyna, jak i nielicznego grona miejscowej inteligencji (kilkunastu: księży, sędziów, adwokatów i

4 aptekarza), prawie wywrotowcem. Uczestniczył przez kilka pierwszych lat w życiu tej miejscowej inteligencji tak ją opisując w swoich pamiętnikach: W krótki czasie poznałem miejscowe towarzystwo i panujące stosunki. Pierwszą osobą jak zwykle bywa w małych miasteczkach był proboszcz ks. Kanonik Andrzej Wadowski [...]. Drugie miejsce zajmował rejent Aleksander Krzywdziński, bardzo popularny, ponieważ już trzydzieści lat mieszkał w Szczebrzeszynie. Niesłychanie pedantyczny i sumienny w swoim zawodzie, jowialny staruszek. Jako senior miejscowych działaczy przemawiał zawsze na uroczystościach 3 maja, (co roku zupełnie to samo), a na przyjęciach imieninowych wygłaszał z pamięci lub odczytywał toasty wierszowane, zawczasu ułożone podług ustalonego od dawna szablonu ( na przykład: pani Jadwiga kręci się jak fryga ). [...] Towarzysko udzielałem się bardzo mało, zwłaszcza, że w tym czasie nie miałem jeszcze żadnego pojęcia o brydżu, przez co ogromnie traciłem w oczach miejscowej elity. Stałem trochę na uboczu miejscowego towarzystwa. Lecz z nastaniem świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy w pierwszych latach musiałem dokonywać przyjętego tu obyczaju obchodzenia wszystkich znajomych domów. Najpierw zbierali się wszyscy u ks. Kanonika Wadowskiego i tu jedli pierwsze śniadanie, potem szli do apteki do państwa Szczygłowskich na solidne jedzenie, jak gdyby obiadowe, stąd udawali się do rejenta Krzywdzińskiego, który wciąż dostawał jakieś stare butelczyny i niezmiernie rad był swoim gościom. Następnie w coraz lepszych humorach wstępowali na przekąskę do doktorostwa Kozickich, a na ostatek do nas. To niesamowite obżarstwo trwało bez przerwy od godziny do Na wieczór wracali jeszcze wszyscy do apteki na brydża, no i kolację, lecz ja już w tym udziału nie brałem.[...] Przez kilka lat z rzędu stosowałem się do tego zwyczaju, aż któregoś roku zbuntowałem się i nigdzie nie poszedłem. Od tego czasu nie uprawiałem już pielgrzymki świątecznej. Trudno było jednak wymawiać się od okresowych większych przyjęć proszonych. Tak mnie w końcu zaczęła nużyć atmosfera tych zebrań towarzyskich z jałowymi rozmowami i płaskimi dowcipami, w czym celowali niektórzy księża, że czasem kazałem o pewnej godzinie posyłać po siebie gońca z wezwaniem do jakiegoś nagłego wypadku w szpitalu.[...]. Ostentacyjne zlekceważył tym inteligencję Szczebrzeską, zapyziałą i nieruchliwą intelektualnie, a także układy międzyludzkie, jakie wytwarzają się w każdym małym miasteczku. Wyrobił sobie opinię hulaki, gdy, jak przyznaje w swoich pamiętnikach, podczas jednej nocy karnawałowej potrafił bawić się na kilku zabawach (wiadomo, że nie sam), po czym bezpośrednio przystępował do pracy. Chcąc zawrzeć drugie małżeństwo, w kilka lat po opuszczeniu go w 1922 r. przez pierwszą żonę, a nie mogąc uzyskać z nią rozwodu, przystępuje do kościoła ewangelickiego. Był to szok dla ultrakatolickich mieszkańców Szczebrzeszyna. Żydów traktował na równi z innymi pacjentami, zaskarbiając sobie ich sympatię, w mieście, w którym tylko kilka sklepów było w rękach polskich, a kilkadziesiąt w żydowskich, zdecydowana większość kamienic należała do Żydów, a skup płodów rolnych i ustalanie ich cen (bardzo niskich z powodu braku konkurencji) należał, w promieniu kilkudziesięciu kilometrów, do żydowskich hurtowników. W mieście, w którym chrześcijańska część ludność w znacznej większości głosowała na antysemicką Narodową Demokrację. Stąd plotka, że podobno pochodzi z żydów i naprawdę nazywa się Kluk

5 Smutnym skutkiem tego ostatniego było zdarzenie, już w czasach okupacji niemieckiej, tak opisane przez dra Klukowskiego: Przyszedł dziś do mnie jeden z urzędników pocztowych i pokazał mi przechwycony na poczcie list anonimowy ze Szczebrzeszyna, adresowany do gestapo w Biłgoraju na imię gestapowca Majewskiego. Anonim podpisany literami XY pisany ręcznie niezbyt ortograficznie. Pierwsze oskarżenie jest przeciwko mnie jako rzekomo zadeklarowanemu bolszewikowi m.in. pisze autor, że prowadziłem agitację komunistyczną w Seminarium Nauczycielskim..., że w 1939 roku w czasie pobytu u nas wojsk radzieckich osobiście zjawiłem się w magistracie i ofiarowałem im swoją współpracę. Na zakończenie autor zapewnia, że pochodzę z Żydów i że moje prawdziwe nazwisko jest Kluk" Z jednej strony list ten ubawił mnie z powodu swej bezsensownej treści, zwłaszcza, gdy dowiedziałem się o moim żydowskim pochodzeniu, lecz z drugiej strony jestem pod nieprzyjemnym wrażeniem ludzkiej głupoty i podłości. Potrafił leczyć biednych za darmo, ale i pobierać dość znaczne honoraria, które pozwalały mu żyć na wysokiej stopie. Pisze: W Szczebrzeszynie równolegle ze mną osiadł dr Kozicki [..]. Przez kilka lat byliśmy tu tylko my dwaj i materialnie powodziło się nam bardzo dobrze. Nie mieliśmy konkurencji żydowskiej, bo jakimś dziwnym trafem lekarze żydzi omijali Szczebrzeszyn. Jako jedyny w Szczebrzeszynie kupuje sobie samochód za 14,500 złotych, podczas gdy całoroczny budżet miasta wynosił około złotych. Od Zamościa do Biłgoraja oprócz niego samochód posiadali tylko, hr. Zamoyski, i inż. Waligóra właściciel fabryki kalafonii i terpentyny ALWA. Miało to miejsce w mieście ogarniętym ogromnym bezrobociem i niewyobrażalną dzisiaj biedą. Byłem świadkiem jak spora część mieszkańców całymi rodzinami, przez całe lato, chodziła do oddalonego o kilka kilometrów lasu za Brodzką Górą, aby na plecach przynosić do domu zbierany tam chrust, którego zapas musiał wystarczyć na bieżące potrzeby i całą zimę. Pracy było niewiele i to tylko dla ludzi posiadających jakiś zawód. Naprawdę w wielu domach zapałki dzielono na dwie części, całą zimę jadło się kapuśniak i kartofle, a jako przysmak zacierkę, na przednówku rarytasem był chleb. Sporo moich kolegów w szkole wydłubywało zaprawę murarską z murów i zjadało ją, bo ich organizm upominał się o wapno tak potrzebne do wzrostu młodych kości, a odpowiedniego pożywienia nie mieli. Żeni się dr Klukowski po raz drugi w wieku 46 lat z 22- letnią dziewczyną. Dzisiaj, po kilku dziesięcioleciach, taki związek wywołuje najwyżej wzruszenie ramion. Ale wtedy? Wywołał olbrzymie zgorszenie, uważano go za niemoralny. Na dodatek, ze względu na wiek znajomych i przyjaciół żony, zaczyna doktor prowadzić życie młodzieżowe. Już zaawansowany (wg ówczesnych kryteriów) wiekowo, siwy, niski i korpulentny towarzyszy żonie w grze w siatkówkę. Albo z wysiłkiem stara się dotrzymać kroku na 30 kilometrowej trasie narciarskiej młodej żonie, i młodemu sędziemu. Lekarz i dyrektor szpitala! Ktoś, kto powinien dawać przykład maluczkim! Zgroza! Ile i jakie piękne tematy do plotek w każdym domu--inteligenta i analfabety.

6 Dr. Klukowski w swojej bibliotece fot. Biblioteki KUL Zdecydowana większość mieszkańców Szczebrzeszyna nic nie wiedziała o drugim obliczu dra Klukowskiego. Regionalisty, człowieka oddanego kulturze, w szczególności rozwojowi czytelnictwa, miłośnikowi książki. Współtwórcy muzeum i biblioteki miejskiej w Zamościu, Teki Zamojskiej, i wielu, wielu innych przedsięwzięć kulturalnych i oświatowych. Nawet ci nieliczni, którzy o tym wiedzieli, gorszyli się tym, że organizował wystawy książek, i oprowadzał po nich dzieci. Uważali to za dziwactwo, które nie przystoi poważnemu człowiekowi, lekarzowi, dyrektorowi szpitala. Ludzie na jego stanowisku po pracy zajmują się życiem towarzyskim, brydżem, może i czytaniem książek, ale nie oprowadzaniem dzieci po wystawach. Sam Klukowski o tym pisze: Ucierpiała natomiast bardzo moja opinia jako lekarza... Tak się już ułożyło na prowincji, że jeżeli jakiś lekarz kilka godzin dziennie traci na grę w karty, a przy tym nie gardzi i alkoholem, to nic mu nie szkodzi jako lekarzowi, gdy zaś inny ten sam czas zużywa na jakąś pracę naukową lub studia specjalne, lecz nie lekarskie, to się mówi, że medycyna go nie obchodzi. Dopiero podczas wojny wielkie zaangażowanie dra Klukowskiego w walkę z okupantem, kiedy mieszkańcy Szczebrzeszyna i okolic stali razem z dr Klukowskim w jednym szeregu, przynosi mu szacunek u znacznej części społeczeństwa. Szczególnie tych z pokolenia dwudziestolecia międzywojennego, którzy wykształceni w Seminarium Nauczycielskim i Liceum wyrośli na świadomych, o szerokich poglądach obywateli, umiejących docenić jego patriotyzm i działalność.

7 Jako nieprzeciętny historyk-amator zebrał niezwykły zasób dokumentów obrazujących terror hitlerowski na Zamojszczyźnie, wysiedlanie jej ludności, zagładę Żydów. A także walk oddziałów AK i BCh w jej obronie, w tym zbiór osobistych wspomnień uczestników tych walk, zarówno dowódców jak i zwykłych żołnierzy. Były to relacje pisane na gorąco, a więc stanowiące swoiste dokumenty historyczne. W prowadzonym przez doktora szpitalu leczyło się wielu rannych partyzantów. W jego mieszkaniu służbowym często przebywał ktoś z konspiratorów, odbywały się tam spotkania, a czasem narady dowódców oddziałów partyzanckich. Stąd znajomość licznych uczestników ruchu oporu. Wszystkie zebrane dokumenty i relacje pozwoliły dr Klukowskiemu na zredagowanie i opublikowanie kilku tomów materiałów źródłowych do dziejów i walki Zamojszczyzny, a osobiste przeżycia do prowadzenia dzień po dniu kapitalnego Dziennika z lat okupacji, który stanowi do dzisiaj źródło wiadomości dla zajmujących się historią okupowanej Zamojszczyzny. Część tego dziennika, dotycząca początkowego okresu PRL, stanowi dokument dotąd w Polsce niespotykany. O nasilającym się terrorze stalinowskim, o losach ludzi z okupacyjnego podziemia, o ich walce z nowym wrogiem. Szacunek i uznanie rośnie nie tylko na skutek jego publikacji, ale także dalszego zaangażowania w działalność niepodległościową, która doprowadziła go do czterokrotnego aresztowania przez UB. Pierwszy raz r. zostaje aresztowany wraz z Marianem Książkiem ps. Nieuchwytny, Aleksandrem Łysakiem ps. Młot, i Henrykiem Guzowskim ps. Konar późniejszym księdzem infułatem, kanonikiem gremialnym diecezji Gorzowskiej, i prałatem Jego Świątobliwości Ojca Świętego. Aresztowało ich UB z Tomaszowa Lubelskiego, i tam też zostali osadzeni w więzieniu. Oskarżono ich o wzięcie udziału w zakończeniu kursu podoficerskiego WiN, które odbyło się r. koło Suśca. Dowodem były wykonane przez jakiegoś agenta zdjęcia, na których ich rozpoznano. Na zdjęciach były także inne osoby, np. ks. Franciszek Kapalski kapelan AK i WiN, których UB-owcy z Tomaszowa nie mogli rozpoznać, a nie wpadło im do głowy, aby poprosić o to swoich kolegów z Zamościa. Ponieważ był to czas amnestii przetrzymano ich w areszcie tylko kilka dni z wyjątkiem Henryka Guzowskiego, który przebywał w więzieni dłużej. Miał zresztą poważniejsze zarzuty niż pozostali, ponieważ prowadził tajną drukarnię. Po raz drugi aresztowano doktora r. i osadzono w areszcie UB w Zamościu. Prawdopodobnie chodziło o areszt prewencyjny przed zbliżającym się referendum tzw. 3 x tak. Żona doktora, pani Zofia Klukowska, przebywająca w tym czasie w Warszawie, natychmiast interweniowała u ministra sprawiedliwości Henryka Świątkowskiego. Minister Świątkowski to przedwojenny zamojski adwokat, działacz PPS-owski, dobrze znający doktora z przedwojennej działalności kulturalnej. Interwencja pomogła, doktor został po czterech dniach zwolniony. Niestety trzecie i czwarte aresztowanie doktora zakończyło się już wyrokami. W kwietniu 1950 r. został aresztowany pod zarzutem należenia do tajnej organizacji. Początkowo osadzono go w areszcie UB w Zamościu, a następnie w więzieniu na Zamku w Lublinie. Po roku śledztwa otrzymał wyrok dwu lata więzienia. Zaraz po wyroku zwolniono go, ponieważ odbył już połowę kary. Na stosunkowo łagodniejsze potraktowanie go niż innych zadziałało

8 zapewne i to, że był już znanym historykiem, autorem książek ukazujących gehennę Zamojszczyzny i zagładę żydów, świadkiem w procesie hitlerowskich oprawców. Ostatni raz został zatrzymany w lipcu 1952 r. pod zarzutem, że wiedział a nie powiedział. Chodziło o to, że jego przybrany syn Tadeusz działał od marca do lipca 1952 r. w nielegalnej organizacji niepodległościowej Kraj, a dr Klukowski wiedząc o tym nie powiadomił organów ścigania. Skończyło się to karą dziesięciu lat więzienia, co dla liczącego sześćdziesiąt siedem lat, chorego poważnie na serce doktora, równało się wyrokowi śmierci. I tu dopisało szczęście, gdyż w 1954 r. objęła go amnestia. Dla Tadeusza zaś skończyło się wyrokiem śmierci wykonanym roku. (Patrz--Wspomnienia: Tadeusz Klukowski) W czasie pobytu w wiezieniu na Zamku Lubelskim, po aresztowaniu w 1950 r., i związanymi z tym przeżyciami, oraz dzięki współwięźniowi, prof. Czummie z KUL, dr Klukowski zaczął odzyskiwać wiarę. Po zwolnieniu w 1954 r. z więzienia we Wronkach postanowił powrócić do kościoła Rzymskokatolickiego. Przygotowywał się do tego aktu z księdzem wyznaczonym przez lubelskiego biskupa. Najwięcej zawdzięcza jednak przyjacielskim rozmowom, czy wręcz naukom byłego współpracownika z BiP, księdza Henryka Guzowskiego ps. Konar, aresztowanego wraz z Klukowskim r. Był z nim daleko mniej skrępowany w rozmowach o wierze, kościele, sakramentach świętych niż z księdzem wyznaczonym przez biskupa. Ksiądz Guzowski szczegółowo opisał (opis w posiadaniu autora) ten proces odzyskiwania wiary przez dr Klukowskiego. Zmarł dr. Klukowski w listopadzie 1959 r.--przyczyną był rak prostaty. Na pogrzebie, który odbył się w asyście duchowieństwa uroczyście ogłoszono fakt jego powrotu do kościoła rzymskokatolickiego. Dzisiejsze społeczeństwo Szczebrzeszyna prawie nic nie wie o tym, jaki był dr Klukowski w oczach ówczesnych współmieszkańców. Zna za to, i słusznie jest dumne z jego osiągnięć. A także, z perspektywy dzisiejszego czasu, zupełnie inaczej oceniałoby jego zachowania niż ich ojcowie i dziadowie. I tylko żal, że dzisiejsza młodzież i średnie pokolenie mieszkańców Szczebrzeszyna nie wie jak naprawdę wyglądał doktor Zygmunt Klukowski. Pomnik, który tam się znajduje nie przypomina w niczym tego dra Klukowskiego, jakiego przez kilkadziesiąt lat oglądali ich przodkowie. Przedstawia starego, chudego, schorowanego człowieka, jakim znał go autor pomnika.