O R Z E C Z N I C T W O TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO

Transkrypt

1 O R Z E C Z N I C T W O TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO ZBIÓR URZĘDOWY Seria A Warszawa, dnia 31 maja 2011 r. Nr 4 (141) TREŚĆ poz. WYROKI I POSTANOWIENIA str. 31 wyrok z dnia 5 maja 2011 r., sygn. P 110/ wyrok z dnia 11 maja 2011 r., sygn. SK 11/ wyrok z dnia 12 maja 2011 r., sygn. P 38/ wyrok z dnia 19 maja 2011 r., sygn. SK 9/ wyrok z dnia 19 maja 2011 r., sygn. K 20/ postanowienie z dnia 5 maja 2011 r., sygn. SK 48/ postanowienie z dnia 18 maja 2011 r., sygn. Kp 10/ postanowienie z dnia 19 maja 2011 r., sygn. K 28/ Sko ro wi dze: orze czeń we dług sy gna tur ak tów nor ma tyw nych rze czo wy

2

3 OTK ZU nr 4/A/2011 P 110/08 poz. 31 Trybunał Konstytucyjny w składzie: Piotr Tuleja przewodniczący Wojciech Hermeliński Małgorzata Pyziak-Szafnicka sprawozdawca Stanisław Rymar Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz, 31 WYROK z dnia 5 maja 2011 r. Sygn. akt P 110/08 * W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej protokolant: Krzysztof Zalecki, po rozpoznaniu, z udziałem sądu przedstawiającego pytanie prawne oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 5 maja 2011 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy w Warszawie: czy art. 164 ust. 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.) jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 1 pkt 2 oraz art. 4 pkt 2 Europejskiej Karty Społecznej (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67), w szczególności czy nie narusza zasady demokratycznego państwa prawa oraz ochrony praw majątkowych, o r z e k a: Art. 164 ust. 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz i Nr 191, poz oraz z 2010 r. Nr 155, poz. 1037, Nr 230, poz i Nr 257, poz. 1724) w zakresie, w jakim przewiduje, że zarządca traci prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków, jeżeli nie zażąda ich przed upływem terminów do wniesienia zarzutów na układ, jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 1 pkt 2 oraz art. 4 pkt 1 Europejskiej Karty Społecznej, sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67 oraz z 2010 r. Nr 76, poz. 491). Ponadto p o s t a n a w i a: na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz oraz z 2010 r. Nr 182, poz i Nr 197, poz. 1307) umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. UZASADNIENIE I 1. Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, X Wydział Gospodarczy dla spraw upadłościowych i naprawczych (dalej: sąd), postanowieniem z dnia 12 listopada 2008 r. w sprawie o sygnaturze akt X GUp 1/08, zwrócił się z pytaniem prawnym, czy art. 164 ust. 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535, ze zm.; dalej: p.u.n.) jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 1 pkt 2 oraz art. 4 pkt 2 Europejskiej Karty Społecznej, sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67; dalej: EKS), w szczególności czy nie narusza zasady demokratycznego państwa prawa oraz zasady ochrony praw majątkowych. * Sentencja została ogłoszona dnia 16 maja 2011 r. w Dz. U. Nr 99, poz

4 poz. 31 P 110/08 OTK ZU nr 4/A/2011 Wątpliwości sądu co do konstytucyjności wyżej wskazanego przepisu pojawiły się na tle następującego stanu faktycznego. 4 stycznia 2008 r. ogłoszono upadłość spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, obejmującą likwidację majątku. Wyznaczony syndyk złożył 8 sierpnia 2008 r. wniosek o zmianę postanowienia o ogłoszeniu upadłości, obejmującej likwidację majątku dłużnika, na postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu. Sąd wniosek uwzględnił, a syndyka powołał na zarządcę. 30 września 2008 r. zawarto układ, zatwierdzony 28 października. Następnie, 31 października 2008 r., zarządca złożył wniosek o orzeczenie wynagrodzenia za swoje czynności w postępowaniu upadłościowym. Wniosek ten nie został rozpoznany ze względu na upływ terminu określonego w art. 164 ust. 4 p.u.n. (w związku z art. 287 ust. 3 p.u.n.). Zdaniem sądu, kwestionowany przepis, nie zezwalając na wypłacenie wynagrodzenia zarządcy ze względu na upływ terminu do złożenia stosownego wniosku, narusza wskazane w petitum przepisy konstytucyjne oraz EKS. Porównując regulację wprowadzoną 1 października 2003 r. do uprzednio obowiązującego art. 125 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512, ze zm.; dalej: rozporządzenie Prezydenta), sąd zauważył, że przewidziany w art. 164 ust. 3 i 4 p.u.n. rygor utraty wynagrodzenia przez syndyka, zarządcę i nadzorcę sądowego nie znajduje uzasadnienia oraz odbiega od intencji ustawodawcy wyrażonych w 1934 roku oraz w uzasadnieniu projektu nowej ustawy. W opinii sądu, zastosowanie takiego rozwiązania wykracza poza swobodę przyznaną legislatywie, a przez to narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) oraz w nieuzasadniony sposób ogranicza prawa majątkowe obywateli do ochrony wynagrodzenia za pracę (art. 64 ust. 1 Konstytucji), a także prawo pracownika do zarobkowania i godnego wynagrodzenia (art. 1 pkt 2 i art. 4 pkt 2 EKS). 2. Pismem z 8 maja 2009 r. Marszałek Sejmu wniósł o stwierdzenie, że art. 164 ust. 4 p.u.n. w zakresie, w jakim odnosi się do zarządcy, który nie zażądał wynagrodzenia i zwrotu wydatków przed upływem terminów do wniesienia zarzutów na układ, jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 1 pkt 2 i art. 4 pkt 1 EKS. W pozostałym zakresie wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.). W pierwszej kolejności Marszałek Sejmu wskazał, że przesłanka funkcjonalna pytania prawnego spełniona jest tylko w zakresie, w jakim dotyczy ono zarządcy, który nie zażądał wynagrodzenia i zwrotu wydatków przed upływem terminów do wniesienia zarzutów na układ. W pozostałej części, obejmującej nadzorcę sądowego, postępowanie winno zostać umorzone. Za niezwiązaną ze sprawą zawisłą przed sądem uznał nadto kwestię wynagrodzenia zarządcy odwołanego przed terminem zawarcia układu (art. 164 ust. 4 p.u.n. in fine). Marszałek scharakteryzował ogólnie problematykę działania zarządcy i zasady jego wynagradzania oraz procedurę zawarcia układu, streścił zarzuty sądu oraz przedstawił obszerne rozważania na temat wzorców kontroli w niniejszej sprawie. Polemizując ze stanowiskiem sądu, za chybiony uznał zarzut zbytniego odejścia od założeń rozporządzenia z 1934 r., gdyż w prawie polskim nie ma norm wieczystych (nieusuwalnych), zaś ustawodawca zachowuje swobodę wyboru rozwiązań, które w danym czasie uzna za najwłaściwsze. Jeżeli zaś przyjąć, że istota zarzutu sprowadza się jedynie do wykładni przepisu, Trybunał nie miałby kognicji do rozstrzygania w sprawie. Marszałek stwierdził ponadto, że kwestionowany przepis koresponduje z założeniami legislacyjnymi leżącymi u podstaw nowego prawa upadłościowego i naprawczego, w szczególności zamierzonej sprawności, szybkości i elastyczności tej procedury, służącym nie tylko jej uczestnikom, lecz także samemu zarządcy. Powierzenie funkcji zarządcy osobom profesjonalnie przygotowanym do tej roli oraz dominacja grupowego interesu wierzycieli nad interesem jednostkowym skłaniają do uznania racjonalności kwestionowanego rozwiązania. Dlatego też art. 164 ust. 4 p.u.n. jest zgodny z zasadą sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji). Zarzut naruszenia art. 64 ust. 1 Konstytucji Marszałek Sejmu powiązał z wymienionymi w tym przepisie innymi prawami majątkowymi, wskazując jednocześnie na legitymację ustawodawcy do ich ograniczania zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Roszczenie zarządcy o wynagrodzenie jest wierzytelnością powstałą po ogłoszeniu upadłości (art. 231 p.u.n.), pokrywaną z masy upadłości. Wobec tego za niezrozumiały Marszałek uznał pogląd o możliwości utrzymania wierzytelności, skierowanej do masy upadłości, po tym, jak przestanie ona wskutek odzyskania przez upadłego kontroli nad majątkiem czy też likwidacji istnieć. Niezłożenie wniosku w terminie zbliża nadto sytuację zarządcy do pozycji wierzyciela związanego układem, którego wierzytelność nie została umieszczona na liście (art. 290 ust. 1 p.u.n.). Obaj ponoszą ryzyko niezaspokojenia, przy czym zarządca traci wynagrodzenie definitywnie, wierzyciel ma natomiast mniejszą szansę odzyskania długu. Mając powyższe na uwadze, Marszałek Sejmu stwierdził, że racją nadrzędną kontrolowanej normy jest ochrona interesu publicznego (szybkości i sprawności postępowania), która realizuje się przez 486

5 OTK ZU nr 4/A/2011 P 110/08 poz. 31 wprowadzenie restrykcyjnej regulacji długości terminu i skutków jego upływu. Uznając przyjęte w kwestionowanym przepisie rozwiązanie za proporcjonalne i najmniej dolegliwe w osiągnięciu zamierzonego celu, Marszałek wniósł o uznanie zgodności art. 164 ust. 4 p.u.n. z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Odnosząc się do wzorców z EKS, Marszałek Sejmu zauważył, że powołanie przez sąd art. 4 pkt 2 EKS w petitum postanowienia i jednoczesne wymienienie w jego uzasadnieniu prawa do godziwego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 4 pkt 1 EKS, świadczy o oczywistej pomyłce pisarskiej. Jako wzorzec kontroli powinien zatem być przywołany art. 4 pkt 1 EKS. Przechodząc do oceny art. 164 ust. 4 p.u.n. z punktu widzenia tak skorygowanego wzorca, Marszałek stwierdził, że przepisy EKS mają zastosowanie do spraw bezpośrednio związanych z prawami pracowniczymi i nie mogą być wykorzystane do oceny stosunków cywilno- i administracyjnoprawnych, których źródłem nie jest stosunek pracy. Zarządca nie jest pracownikiem, a w związku z tym przepisy te do niego się nie odnoszą i winny być uznane za nieadekwatne wzorce kontroli. 3. Pismem z 22 lutego 2010 r. Prokurator Generalny przedstawił stanowisko, że art. 164 ust. 4 p.u.n. w zakresie, w jakim przewiduje, że zarządca traci prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków, jeżeli nie zażąda ich przed upływem terminów do wniesienia zarzutów na układ, jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 1 pkt 2 i art. 4 pkt 1 EKS. Prokurator Generalny wniósł o zawężenie kontroli art. 164 ust. 4 p.u.n. do zakresu wskazanego w petitum stanowiska, ze względu na konieczność spełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego, wywołującego kontrolę o charakterze konkretnym, związaną ze sprawą zawisłą przed sądem. Powołując literaturę przedmiotu i orzecznictwo, Prokurator Generalny przedstawił stan faktyczny i prawny sprawy oraz omówił status zarządcy w postępowaniu upadłościowym wraz z przyznanym temu podmiotowi prawem do wynagrodzenia. Ponadto szeroko odniósł się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w przedmiocie ochrony prawa własności i innych praw majątkowych oraz dotyczącego zasady demokratycznego państwa prawnego. Prokurator uznał za trafne spostrzeżenie sądu, że nie ma przeszkód, aby wniosek zarządcy został rozpoznany przez sąd po upływie terminu do składania zarzutów na układ, a nawet po zatwierdzeniu układu. Odmówił jednak tej okoliczności istotnego znaczenia i wniósł o stwierdzenie konstytucyjności kwestionowanego przepisu. Odnosząc się do zarzutów naruszenia EKS, Prokurator Generalny podniósł argumenty analogiczne do wyrażonych przez Marszałka Sejmu, łącznie ze sprostowaniem oczywistej, jego zdaniem, omyłki pisarskiej dotyczącej art. 4 pkt 1 EKS. W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny uznał za zbędne przytaczanie ich po raz wtóry. II Na rozprawę 5 maja 2011 r. stawiło się dwoje umocowanych przedstawicieli sądu pytającego, ale jedna z tych osób była spoza składu orzekającego w sprawie, w której wyłoniło się pytanie prawne. Stawili się także reprezentanci Sejmu i Prokuratora Generalnego. Trybunał postanowił przede wszystkim nie dopuścić do wzięcia udziału w rozprawie w imieniu sądu sędziego spoza składu orzekającego, odmawiając mu statusu uczestnika w postępowaniu przed Trybunałem, mimo umocowania udzielonego przez prezesa właściwego sądu (tak też TK w wyroku z 15 października 2008 r., sygn. P 32/06, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 138). W opinii sądu zakwestionowany przepis stwarza fikcję prawną możliwości wykazania przez zainteresowanego kwoty należnego mu wynagrodzenia w terminie do wniesienia zarzutów na układ, mimo że ustawa nakazuje sądowi wstrzymać ostateczną decyzję o przyznaniu i wysokości wynagrodzenia do złożenia przez zarządcę końcowego sprawozdania z działalności. Sąd zaprezentował również pogląd, że kwestie zakończenia postępowania upadłościowego i rozstrzygnięcia w przedmiocie wynagrodzenia zarządcy są od siebie całkowicie niezależne. Podkreślił, że przesunięcie w czasie terminu do złożenia przez zarządcę wniosku o przyznanie wynagrodzenia nie spowoduje przewlekłości, gdyż rozstrzygnięcie tej kwestii nie jest przesłanką zakończenia postępowania. Wobec powyższego podtrzymał swój wniosek o braku ratio legis zakwestionowanej regulacji, a w konsekwencji o jej sprzeczności z założeniami państwa prawa. Pozostali uczestnicy zrekapitulowali argumentację zawartą w złożonych pismach procesowych, prowadzącą do przeciwnych wniosków, a następnie podtrzymali swe dotychczasowe stanowiska co do oceny konstytucyjności zakwestionowanego przepisu. Po uzyskaniu odpowiedzi na postawione uczestnikom postępowania pytania Trybunał Konstytucyjny uznał sprawę za dostatecznie wyjaśnioną do rozstrzygnięcia i zamknął rozprawę. 487

6 poz. 31 P 110/08 OTK ZU nr 4/A/2011 Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje: III 1. Zakres kontroli konstytucyjnej. Zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Cechą istotną pytania prawnego jest jego ścisły związek z toczącym się postępowaniem w indywidualnej sprawie; wątpliwość, o której wyjaśnienie chodzi, musi wystąpić w toku konkretnego postępowania. Jej istnienie jest przesłanką konieczną wszczęcia i prowadzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie pytania prawnego. Skorzystanie z instytucji pytania prawnego jest możliwe od momentu wszczęcia postępowania sądowego aż do jego prawomocnego zakończenia. Pytanie musi spełniać przesłanki: 1) podmiotową, 2) przedmiotową oraz 3) funkcjonalną. Przesłanka podmiotowa, oznaczająca, że z pytaniem prawnym może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego tylko sąd (konkretny skład orzekający), została w niniejszej sprawie spełniona. Spełniona została również przesłanka przedmiotowa pytania prawnego, ponieważ sąd wskazał konkretny przepis, art. 164 ust. 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361, ze zm.; dalej: p.u.n.), który ma być zastosowany w toczącej się sprawie, a który budzi jego wątpliwości. Zastrzeżenia dotyczące konstytucyjności tego przepisu są w ocenie sądu tak istotne, iż zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia przez Trybunał (por. m.in. wyrok z 2 grudnia 2008 r., sygn. P 48/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 173). Postępowanie toczące się przed Trybunałem Konstytucyjnym, zainicjowane pytaniem prawnym, stanowi kontrolę prawa związaną z konkretną sprawą, zawisłą przed sądem, gdy na jej gruncie pojawiła się wątpliwość co do konstytucyjności przepisu, który ma być w niej zastosowany. Przesłanka funkcjonalna jest spełniona wówczas, gdy istnieje zależność między odpowiedzią na pytanie a rozstrzygnięciem toczącej się przed sądem sprawy. Sąd, kierując pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego, musi wykazać tę zależność (por. np. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego: z 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; z 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; z 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57 oraz wyrok z 30 maja 2005 r., sygn. P 7/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 53). Trybunał Konstytucyjny, przyjmując pytanie prawne do rozpoznania, powinien zbadać, czy jego wypowiedź dotycząca konstytucyjności przepisu będzie miała wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Innymi słowy: wypowiedź ta musi być prawnie relewantna. W niniejszej sprawie przesłanka funkcjonalna jest spełniona, ponieważ potencjalna niekonstytucyjność kwestionowanego art. 164 ust. 4 p.u.n. stanowi co podkreślił sąd warunek wypłaty wynagrodzenia zarządcy masy upadłości. W konsekwencji Trybunał stwierdza, że sprawa będąca przedmiotem postępowania przed sądem jest związana z kwestionowanym w petitum pytania prawnego przepisem, lecz, co słusznie zauważyli w swych stanowiskach Marszałek Sejmu i Prokurator Generalny, jedynie w ograniczonym zakresie. Kwestionowany art. 164 ust. 4 p.u.n. ma następującą treść: Nadzorca sądowy i zarządca tracą prawo do wynagrodzenia i do zwrotu wydatków, jeżeli nie zażądają ich przed upływem terminów do wniesienia zarzutów na układ, a gdy odwołanie nadzorcy sądowego i zarządcy nastąpiło wcześniej jeżeli nie zażądali ich w terminie tygodnia od dnia doręczenia im postanowienia o odwołaniu. Ponieważ postępowanie przed sądem dotyczy jedynie zarządcy, który wystąpił o zwrot kosztów, oraz o wynagrodzenie po terminie do wniesienia zarzutów na układ, kontrolę konstytucyjności w niniejszej sprawie należy ograniczyć do części przepisu, stanowiącej o utracie przez zarządcę prawa do wynagrodzenia i zwrotu wydatków, jeżeli nie zażąda ich przed upływem terminów do wniesienia powyższych zarzutów. Tylko w takim zakresie przedstawione pytanie prawne spełnia przesłankę funkcjonalną, wynikającą z art. 193 Konstytucji in fine. Poza kognicją Trybunału pozostaje natomiast konstytucyjność terminu do złożenia wniosku o przyznanie wynagrodzenia przez nadzorcę sądowego (w obu wypadkach wymienionych w zaskarżonym przepisie) oraz zarządcę, jeżeli z wnioskiem takim występuje on na skutek odwołania. 2. Przedmiot kontroli. Ocena zaskarżonego przepisu w części dotyczącej utraty przez zarządcę prawa do wynagrodzenia i zwrotu wydatków, jeżeli nie zażąda ich przed upływem terminów do wniesienia zarzutów na układ, winna zostać 488

7 OTK ZU nr 4/A/2011 P 110/08 poz. 31 poprzedzona sprecyzowaniem charakteru prawnego instytucji zarządcy (zob. część III pkt 2.1.), przyznawanego mu wynagrodzenia (zob. część III pkt 2.2.) oraz terminu do złożenia wniosku o jego ustalenie (zob. część III pkt 2.3.), jak również określeniem miejsca analizowanej regulacji w systemie prawa upadłościowego oraz w systemie materialnego i proceduralnego prawa cywilnego w zakresie istotnym dla udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne W myśl art. 76 ust. 1 i 2 w związku z art. 156 ust. 3 p.u.n. zarządcę powołuje sąd w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, w sytuacji gdy z przyczyn wymienionych w ustawie upadłemu odebrano zarząd majątkiem. Do podstawowych obowiązków zarządcy, które ma on wypełniać zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki, należą wszelkie czynności zarządu związane z bieżącym prowadzeniem przedsiębiorstwa upadłego, z zabezpieczeniem i zachowaniem w stanie niepogorszonym masy upadłości, a także sporządzenie spisu inwentarza i sprawozdań finansowych (art. 182 ust. 1, art. 183 ust. 1 i art. 184 ust. 1 p.u.n.). Zgodnie z art. 160 ust. 1 i 3 p.u.n. w sprawach dotyczących masy upadłości zarządca dokonuje czynności na rachunek upadłego, lecz w imieniu własnym, ponosząc odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków. Zarządca będący osobą fizyczną jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (art. 157 ust. 4 p.u.n.). Zarządcą może być również spółka prawa handlowego (art. 157 ust. 1 i 2 p.u.n.). Do wykonywania funkcji zarządcy przez osobę fizyczną, jak w niniejszej sprawie, niezbędne jest posiadanie licencji syndyka (albo decyzji o uznaniu kwalifikacji w tym zawodzie), wydawanej na podstawie ustawy z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123, poz. 850, ze zm.; dalej: u.l.s.) po uprzednim zweryfikowaniu zarówno wiedzy teoretycznej, jak i praktycznych umiejętności z zakresu prawa upadłościowego, a zatem potwierdzającej profesjonalne przygotowanie do zawodu. Z tak nakreślonego statusu zarządcy wypływają następujące wnioski: jest on powoływany przez sąd do konkretnego postępowania spośród osób uprawnionych do wykonywania zawodu regulowanego syndyka; zakres jego obowiązków wyznaczony jest ustawą; przy wykonywaniu swoich czynności nie podlega ani wierzycielom, ani upadłemu, a jedynie zasadom prawidłowego gospodarowania i kontroli sędziego komisarza, odpowiada ponadto za wyrządzone przez siebie szkody (analogicznie Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 20 października 2009 r., sygn. SK 15/08, OTK ZU nr 9/A/2009, poz. 136). Te ustalenia, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, prowadzą z kolei do niewątpliwej konkluzji, że zarządca nie jest pracownikiem w rozumieniu prawa pracy. W jego działalności brak bowiem elementów istotnych dla takiego zakwalifikowania w postaci podległości służbowej czy organizacyjnej. Nie wykonuje on czynności pod kierownictwem innego podmiotu, z obowiązkiem podporządkowania się poleceniom co do sposobu jej wykonywania, lecz działa zgodnie z wytycznymi ustawowymi przy wykorzystaniu swych kwalifikacji, ponosząc ryzyko odpowiedzialności odszkodowawczej, za wynagrodzeniem, którego wymiar nie jest ustalony z góry, lecz stanowi wypadkową włożonego wysiłku, osiągniętych wyników i stanu masy upadłości (o czym będzie jeszcze mowa poniżej). Podstawą świadczenia usług przez zarządcę jest ponadto powołanie przez sąd, a nie umowa o charakterze cywilnoprawnym. Status prawny zarządcy stał się przedmiotem obszernych rozważań doktrynalnych, których analiza wykracza poza kompetencje Trybunału powołanego do udzielenia odpowiedzi na postawione na wstępie pytanie prawne. Wystarczy jedynie zaznaczyć, że w żadnej z dominujących koncepcji teoretycznych (zastępstwa, organu postępowania upadłościowego, funkcji publicznej) nie kwalifikuje się zarządcy jako pracownika (zob. S. Gurgul, Prawo upadłościowe i układowe. Komentarz, Warszawa 2010, komentarz do art. 160 i art. 139 p.u.n.; I. Gil, Sytuacja prawna syndyka masy upadłości, Warszawa 2007). Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że zarządcę charakteryzują pewne cechy przypisywane przedsiębiorcy. Prowadzi bowiem we własnym imieniu odpłatnie działalność zawodową, wymagającą określonych kwalifikacji i umiejętności, w której istnieje zależność między własną skutecznością i starannością a osiągniętym zarobkiem. Niewątpliwie też obowiązuje go podwyższony standard staranności ocenianej z uwzględnieniem przypisywanego mu profesjonalizmu Wynagrodzenie zarządcy i jego wydatki konieczne, udokumentowane i uznane przez sędziego komisarza, należą do kosztów postępowania upadłościowego. W ramach tychże kosztów kwoty te zalicza się z kolei do wydatków niezbędnych do osiągnięcia celu postępowania (art. 230 p.u.n.). Pokrywane są one z masy upadłości majątku upadłego, który ma służyć przede wszystkim zaspokojeniu wierzycieli (art. 61 p.u.n.). Z tej przyczyny ustawa zakreśla maksymalny pułap kwotowy wynagrodzenia, zależny od wartości funduszów masy upadłości i sum uzyskanych z likwidacji rzeczy i praw obciążonych rzeczowo (art. 162 p.u.n.). 489

8 poz. 31 P 110/08 OTK ZU nr 4/A/2011 Ograniczenie to nie dotyczy natomiast udokumentowanych wydatków, które o ile zostaną uznane przez sędziego-komisarza za niezbędne dla osiągnięcia celu postępowania podlegają pokryciu w pełnej wysokości. Po zakończeniu postępowania przyznana przez sąd, lecz niezaspokojona z funduszów masy, część tej wierzytelności obciąża upadłego (art. 231 ust. 1 i 2 p.u.n.). O wynagrodzeniu orzeka sąd postanowieniem na wniosek zainteresowanego (z urzędu zaś jedynie w razie jego śmierci art. 164 ust. 2 w związku z art. 162 ust. 4 p.u.n.) na podstawie kryteriów ustawowych, a wśród nich stopnia zaspokojenia wierzycieli, nakładu pracy i czasu trwania postępowania. Z przyczyn omówionych powyżej, zamierzona ekwiwalentność świadczeń nie nadaje jednak wynagrodzeniu zarządcy statusu wynagrodzenia pracownika tym bardziej, że ma ono charakter jednorazowy (tak też I. Gil, op.cit.). Charakteru tego nie zmienia niejako trzyetapowy proces przyznawania wynagrodzenia: począwszy od możliwości wstępnego ustalenia jego wysokości i wypłaty zaliczek na stosowny wniosek zarządcy (art. 165 ust. 1, art. 166 i 167 p.u.n.), przez złożenie wniosku o ustalenie i przyznanie wynagrodzenia końcowego ze szczegółowym rozliczeniem wydatków i nakładu pracy (art. 164 ust. 4 p.u.n.), po ostateczne ustalenie wysokości wynagrodzenia przez sąd (zasadniczo dopiero po zatwierdzeniu złożonego przez zarządcę finalnego sprawozdania z działalności) i jego wypłatę (art. 165 ust. 2, 3 i 4 zd. 2 p.u.n.). Z zasady ekwiwalentności wypływa natomiast wniosek, że ustalenie prawa zarządcy do wynagrodzenia i przyznanie go w określonej kwocie zawsze opiera się na realiach konkretnego postępowania, stąd wspomniana wyżej konieczność rozliczenia i udokumentowania wydatków oraz wniesionego nakładu pracy. Nie istnieją i, zważywszy na specyfikę postępowania upadłościowego, nie znajdują uzasadnienia jakiekolwiek stawki odgórnie przepisane. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, wymienione elementy stanu prawnego pozwalają stwierdzić integralną zależność między gratyfikacją otrzymywaną przez m.in. zarządcę a postępowaniem upadłościowym, w ramach którego świadczy on usługi, wyrażającą się w tym, że może być ona przyznana wyłącznie orzeczeniem sądu upadłościowego w toku tego postępowania, z tytułu czynności podejmowanych dla jego prawidłowego przebiegu i nakierowanych na realizację jego celów. Ta zaś cecha nadaje wynagrodzeniu zarządcy charakter procesowy Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że z momentem powołania i podjęcia pierwszych czynności po stronie zarządcy powstaje majątkowe prawo podmiotowe do wynagrodzenia i zwrotu poniesionych wydatków. Jeżeli jednak uprawniony nie zażąda zapłaty przed upływem terminu do wniesienia zarzutów na układ, prawo to wygasa. Koniec biegu terminu do złożenia wniosku w tym przedmiocie statuuje art. 164 ust. 4 p.u.n., a zatem termin ten ma charakter ustawowy i nie podlega przedłużeniu przez sąd, który jest władny regulować jedynie terminy przez siebie wyznaczone. Długość, bieg i upływ tego terminu są całkowicie niezależne także od woli zarządcy i uczestników postępowania. Powszechnie przyjmuje się, że analizowany termin ma charakter materialnoprawny. Został ustanowiony do realizacji przysługującego zarządcy prawa podmiotowego, a nie uprawnień natury procesowej. Dopiero złożenie wniosku o przyznanie wynagrodzenia wszczyna stosowne postępowanie incydentalne. Materialny charakter terminu przesądza z kolei, po pierwsze, o jego nieprzywracalności w razie uchybienia mu, bez względu na przyczynę takiego stanu rzeczy, po drugie, o konsekwencji niedochowania terminu w postaci ostatecznej utraty prawa. Skutek ten, silniejszy niż przedawnienie roszczenia, określa się mianem prekluzji. Termin prekluzyjny, zwany również zawitym, w sposób definitywny ogranicza w czasie możliwość realizacji prawa podmiotowego, podczas gdy przedawnienie jedynie osłabia roszczenie. W odróżnieniu od prekluzji przedawnienie nie zdejmuje ze zobowiązanego powinności świadczenia, jedynie naraża uprawnionego na zarzut peremptoryjny ze strony przeciwnika procesowego w razie wystąpienia na drogę sądową. Przedawniają się jednakże tylko roszczenia, nie prawa, a roszczenie zarządcy o zapłatę powstaje dopiero z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu przyznającego wynagrodzenie w oznaczonej kwocie. W konsekwencji w razie uchybienia terminowi do złożenia wniosku o przyznanie wynagrodzenia przysługujące zarządcy prawo przestaje istnieć i nie może być dochodzone ani w dalszym toku postępowania upadłościowego, ani w odrębnym procesie. W tym miejscu wypada zauważyć, że podobne rozwiązanie zawierał art. 125 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512, ze zm.) w stosunku do syndyka i ówczesnego zarządcy. Rygoru takiego, jak podniósł sąd pytający, nie przewidywało natomiast wydane w tym samym dniu rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Prawo o postępowaniu układowem (Dz. U. Nr 93, poz. 836, ze zm.). Likwidacja 1 października 2003 r. dwóch postępowań odrębnych na rzecz jednej regulacji, stwarzającej możliwość elastycznego reagowania i dostosowywania rodzaju i celu podejmowanych działań (likwidacyjnych, układowych, naprawczych) do zmieniających się okoliczności sprawy, przemawiała za ujednoliceniem również zasad zwrotu wydatków i zapłaty wynagrodzenia syndykowi, nadzorcy i zarządcy. Ta sama osoba może bowiem pełnić kolejno wszystkie te role w zależności od przebiegu postępowania. 490

9 OTK ZU nr 4/A/2011 P 110/08 poz. 31 O ile moment upływu terminu do złożenia przez zarządcę wniosku o przyznanie wynagrodzenia ostatecznego jest odczytywany jednoznacznie (bez względu na jego ocenę prawną), o tyle oznaczenie początku biegu tego terminu może budzić wątpliwości. Niejasność zawiera się w pytaniu, czy zaskarżony przepis, oprócz definiowania chwili krańcowej wystąpienia z wnioskiem ( do wniesienia zarzutów na układ ), określa również zdarzenie otwierające tę możliwość. Z brzmienia analizowanego przepisu można wyinterpretować, że chwilę tę wyznacza układ, a ściśle ogłoszenie przez sędziego komisarza postanowienia stwierdzającego zawarcie układu (art. 285 ust. 4 p.u.n.) (tak P. Feliga, Charakter prawny terminu z art. 164 ust. 3 PrUpadNapr, Monitor Prawniczy nr 19/2008, s. 1023). Przy takiej interpretacji zarządca dysponowałby terminem tygodniowym złożenia wniosku. Zdaniem Trybunału, takie rozumowanie nie jest uprawnione, choć niewykluczone, że w konkretnej sprawie zarządca może uzyskać wiedzę o należnym mu wynagrodzeniu i kwocie wydatków podlegających zwrotowi dopiero z tą chwilą. Literalne odczytanie przepisu nie stawia jednak przeszkód do wystąpienia z wnioskiem odpowiednio wcześniej, gdy tylko zarządca jest w stanie oznaczyć tę wysokość, a ze stanu sprawy wynika, że zakres czynności, których winien jeszcze dokonać, nie wpłynie na wymiar wynagrodzenia (por. art. 165 p.u.n.). Taką praktykę potwierdził również sąd w toku rozprawy przed Trybunałem. Sporządzając kalkulację, zainteresowany opiera się wszak na doświadczeniu w obszarze swej działalności, wymaganym już na etapie przyznawania licencji. Oczywiście zachowuje on uprawnienie do modyfikacji wniosku i uzupełnienia dokumentacji aż do upływu terminu wskazanego w art. 164 ust. 4 p.u.n. Termin do złożenia wniosku o przyznanie wynagrodzenia ma zatem charakter ustawowy, bezwzględnie obowiązujący, materialnoprawny, prekluzyjny i określa moment końcowy realizacji prawa podmiotowego przysługującego zarządcy już od chwili jego powołania. 3. Miejsce art. 164 ust. 4 p.u.n. w porządku prawnym. Poczynione ustalenia pozwalają wpisać zaskarżoną regulację w katalog rozwiązań służących realizacji celów postępowania upadłościowego (zob. część III pkt 3.1.) oraz dostrzec korelacje z innymi instytucjami przyjętymi w polskim porządku prawnym (zob. część III pkt 3.2.) Nadrzędną dyrektywą postępowania upadłościowego jest zasada optymalizacji, czyli osiągnięcie jak najwyższego stopnia zaspokojenia roszczeń wierzycieli, a ponadto jeśli racjonalne względy na to pozwolą zachowanie dotychczasowego przedsiębiorstwa dłużnika (art. 2 p.u.n.). Funkcja windykacyjna, polegająca na jak najpełniejszym zaspokojeniu wierzycieli, jest funkcją naczelną tego postępowania (tak samo Trybunał w wyroku z 10 listopada 2009 r., sygn. P 88/08, OTK ZU nr 10/A/2009, poz. 146, s. 1583). Układ opiera się na propozycjach restrukturyzacji zobowiązań upadłego, zasadnych w świetle sytuacji ekonomiczno-finansowej jego przedsiębiorstwa oraz planowanych metod i źródeł finansowania wykonania układu, z uwzględnieniem przewidywanych wpływów i wydatków (art. 270 i art. 280 p.u.n.). Zatwierdzając układ, sąd jest obowiązany ocenić prawdopodobieństwo skutecznego wdrożenia planu i odmówić zatwierdzenia układu, jeżeli jest oczywiste, że nie będzie on wykonany (art. 288 ust. 1 p.u.n.). W momencie orzekania sąd powinien więc dysponować wiedzą o ostatecznej wysokości wynagrodzenia należnego zarządcy oraz znać kwotę podlegających zwrotowi niezbędnych wydatków, gdyż wierzytelności te, pokrywane z masy upadłości, rzutują na szanse powodzenia zawartego układu i także od ich wielkości zależy osiągnięcie celu postępowania. Informacja o poniesionych wydatkach koniecznych (refundowanych w pełnej wysokości) i prognozowanej kwocie wynagrodzenia za czynności zarządcy stanowi zatem istotny element oceny realności wykonania układu. Nadto w wypadku niezaspokojenia należności zarządcy ustalonych orzeczeniem sądu, wydanym na podstawie art. 164 ust. 1 p.u.n., z funduszy masy upadłości, po zakończeniu postępowania obciążą one dłużnika, wpływając na stan i funkcjonowanie jego przedsiębiorstwa. A więc ustanowienie terminu zawitego do złożenia przez zarządcę wniosku o przyznanie wynagrodzenia ostatecznego w terminie do wniesienia zarzutów na układ, pełni rolę informacyjną dla sądu i pozwala na dokonanie rozsądnej oceny, czy układ będzie wykonany, a w konsekwencji odgrywa również rolę gwarancyjną w stosunku do wierzycieli uczestniczących w układzie i w imię interesu grupowego czyniących ustępstwa na rzecz dłużnika. W uzasadnieniu pytania prawnego podniesiono, że sędzia zatwierdzający układ (w składzie jednoosobowym) często i tak nie dysponuje wnioskiem zarządcy o przyznanie wynagrodzenia ostatecznego, sam natomiast może je oszacować, czerpiąc wiedzę z treści postanowienia ustalającego wstępną wysokość wynagrodzenia oraz na podstawie akt sprawy. Sąd zatwierdzający układ nie jest przy tym władny jednocześnie orzec o wynagrodzeniu z uwagi na inny, trzyosobowy skład przewidziany ustawą do rozstrzygania w tym przedmiocie (art. 150 ust. 1 i 2 p.u.n.). Brak jest zatem, zdaniem sądu, uzasadnienia rygoru określonego w art. 164 ust. 4 p.u.n. Trudno jednak nie zauważyć sprzeczności, w jakie popada pytający. Po pierwsze, wskazuje jednocześnie, że rozprawa wyznaczona w celu zatwierdzenia układu odbywa się nie wcześniej niż po upływie 491

10 poz. 31 P 110/08 OTK ZU nr 4/A/2011 tygodnia od zgromadzenia wierzycieli (art. 287 ust. 2 p.u.n.), a więc już po terminie do złożenia przez zarządcę wniosku o wynagrodzenie. Po drugie, skoro sąd dysponuje środkami pozwalającymi ocenić wysokość wynagrodzenia końcowego zarządcy, to tym bardziej sam zainteresowany może należność tę określić na podstawie posiadanej dokumentacji wydatków, pełnej wiedzy o podjętych przez siebie czynnościach i doświadczenia zawodowego pozwalającego przewidywać dalsze wydatki konieczne i nakład pracy na etapie po zatwierdzeniu układu w danym postępowaniu. Po trzecie, bez znaczenia jest, że w chwili zatwierdzenia układu wniosek zarządcy z reguły nie został jeszcze rozpoznany (choćby z uwagi na inny skład sądu powołany do rozstrzygnięcia obu kwestii). Kluczowa jest bowiem przede wszystkim wartość informacyjna wniosku, z którym sąd upadłościowy w składzie jednego sędziego, orzekający o zatwierdzeniu układu, może i powinien się zapoznać, choć nie jest władny o nim rozstrzygać. Analiza ta przekonuje, że zastosowany rygor jest wbrew ocenie sądu racjonalnym narzędziem umożliwiającym trafną ocenę przyjętego przez wierzycieli układu. Z podobnym rygorem zgłaszania wierzytelności w stosunku do masy upadłości, jak zauważył Marszałek Sejmu, muszą się zresztą liczyć również wierzyciele upadłego, których przygotowanie merytoryczne i doświadczenie procesowe może być znikome i nieporównywalne do kwalifikacji zawodowych zarządcy. Jak stanowi bowiem art. 252 ust. 2 p.u.n., jeżeli wierzytelność zgłoszono po zatwierdzeniu ostatecznego planu podziału funduszów masy upadłości, pozostawia się ją bez rozpoznania. Wprawdzie spóźnienie takie nie prowadzi do wygaśnięcia wierzytelności, ale z oczywistych względów pogarsza prognozę jej zaspokojenia, w praktyce prowadząc często do analogicznego rezultatu. Ograniczenie czasu wystąpienia przez zarządcę z wnioskiem o przyznanie wynagrodzenia podyktowane jest ponadto względami ekonomiki procesowej, szybkości i sprawności postępowania. W związku z tym, że niewypłacalność jednego dłużnika może pociągać za sobą niewypłacalność innych podmiotów, istotną rolą postępowania upadłościowego jest także zapobieganie dalszym niewypłacalnościom przez jak najszybsze doprowadzenie do zaspokojenia wierzycieli. W wyroku z 18 kwietnia 2005 r., sygn. SK 6/05 (OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 36, s. 466), Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że,,postępowanie upadłościowe realizuje wiele interesów indywidualnych i zbiorowych, nierzadko pozostających ze sobą w kolizji. Szybka likwidacja upadłości leży w interesie wierzycieli i dłużnika. I choć stanowisko to odnosi się bezpośrednio do postępowania upadłościowego, zmierzającego do likwidacji majątku dłużnika, to na zasadzie analogii jest ono również aktualne, jak słusznie zauważył w swym stanowisku Prokurator Generalny, w razie upadłości z możliwością zawarcia układu. Wprowadzanie terminów dyscyplinujących podmioty biorące udział w postępowaniu jest dla osiągnięcia powyższych celów naturalne i niezbędne. Rozwiązanie to służy również interesowi zarządcy, który od momentu ustalenia wynagrodzenia ostatecznego sam staje się wierzycielem, odtąd przysługuje mu bowiem wierzytelność względem masy upadłości, a po zakończeniu postępowania w niepokrytej części wobec upadłego. Przedłużenie terminu do złożenia wniosku o przyznanie wynagrodzenia, tak by była możliwość ustalenia jego wysokości następnie przez sąd w dowolnym momencie, nawet po zakończeniu postępowania, opóźniłoby moment zapłaty należności, a także zwiększałoby ryzyko powstania wierzytelności bez pokrycia, nie chroniąc przy tym przed ujemnymi skutkami niedochowania terminu z przyczyn losowych, o charakterze nadzwyczajnym. Stosowną ochronę w takich sytuacjach zapewniają rozwiązania przyjęte w prawie cywilnym na wypadek wystąpienia siły wyższej Jak wskazano powyżej, wynagrodzenie zarządcy, poddane rygorowi prekluzji, wchodzi w skład kosztów postępowania upadłościowego. Analogiczny mechanizm prekluzyjny obowiązuje w ramach ogólnych reguł rozliczania kosztów postępowania cywilnego. Podobieństwo instytucji jest zresztą szersze. Do podstawowych zasad rządzących zwrotem kosztów procesu należą bowiem: orzekanie na wniosek uprawnionego podmiotu (jedynie o zwrocie kosztów należnych stronie działającej bez profesjonalnego pełnomocnika sąd orzeka z urzędu), ocena zasadności żądania z punktu widzenia celowości i niezbędności poniesienia kosztów przez stronę, a przy ustalaniu wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika przez pryzmat nakładu jego pracy, przyczynienia się pełnomocnika do wyjaśnienia i rozstrzygnięcia sprawy, wartości przedmiotu sprawy, jej rodzaju i zawiłości oraz czasu trwania postępowania, wreszcie wygaśnięcie roszczenia o zwrot kosztów w razie niezłożenia przez stronę najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia spisu kosztów albo niezgłoszenia wniosku o ich przyznanie według norm przepisanych (art. 109 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.). Roszczenia o zwrot kosztów procesu można dochodzić również tylko w toku postępowania, w którym powstało, i tylko zgodnie z przepisami k.p.c. Nie jest dopuszczalne dochodzenie tego roszczenia w drodze osobnego powództwa ani też powoływanie się na odmienne przepisy prawa materialnego jako jego podstawy (tak Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa, wyd. 5, komentarz do art. 98, pkt 27). 492

11 OTK ZU nr 4/A/2011 P 110/08 poz. 31 Jak podnieśli w swych stanowiskach Prokurator Generalny i Marszałek Sejmu, status zarządcy przypomina sytuację zawodowego pełnomocnika procesowego, co wyraża się choćby w tym, że podmioty te wykonują zawody regulowane. Zdaniem Trybunału, specjalne zaś podobieństwo łączy pozycję zarządcy i adwokata lub radcy prawnego, ustanowionego przez sąd dla strony zwolnionej od kosztów sądowych. Podstawą podejmowania czynności w postępowaniu przez obie te kategorie podmiotów jest wyznaczenie przez sąd, a nie umowa ze stroną (uczestnikiem). Zbliżone są również kryteria, przywołane powyżej, sądowego ustalania wynagrodzenia za pełnienie tych funkcji. Istotne jest jednak zwłaszcza to, że podobnie jak zarządca w postępowaniu układowym adwokat lub radca prawny udzielający pomocy prawnej z urzędu, traci prawo do wynagrodzenia, jeżeli w określonym przez ustawę terminie nie złoży wniosku o jego zasądzenie, zawierającego oświadczenie, że opłaty nie zostały zapłacone w całości lub w części ( 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, Dz. U. Nr 163, poz. 1348, ze zm. oraz 16 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, Dz. U. Nr 163, poz. 1349, ze zm.). Pozycja pełnomocnika procesowego jest o tyle tylko korzystniejsza, że wniosek o zasądzenie kosztów zastępstwa może zostać zgłoszony już w piśmie wszczynającym postępowanie w danej instancji, zaś żądanie może się opierać na normach przepisanych bez obowiązku szczegółowego rozliczenia się z rzeczywistych kosztów, wysiłków i efektów pracy. W tym miejscu skład orzekający podkreśla, że aprobuje dotychczasową linię orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, który dopuszcza stawianie profesjonalistom, a wśród nich zarządcom w postępowaniu upadłościowym, większych wymagań, zagrożonych surowszymi sankcjami w razie ich niedochowania. Takie stanowisko zostało utrwalone na gruncie problematyki odrzucania pism procesowych pochodzących od podmiotów fachowych (adwokatów, radców prawnych) z powodu braków formalnych (zob. wyroki: z 7 marca 2006 r., sygn. SK 11/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 27, s. 274; z 8 maja 2006 r., sygn. SK 32/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 54, s ; z 12 września 2006 r., sygn. SK 21/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 103, s. 1072; z 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161, s. 1933; z 10 listopada 2009 r., sygn. P 88/08, s. 1585). Trybunał dostrzega daleko idące podobieństwo omówionych rozwiązań, regulujących sytuację procesową porównywanych tu profesjonalnych aktorów postępowania, nie przekreślające jednak pewnych różnic. Odrębność tę podkreślał sąd zadający pytanie prawne, który zwrócił uwagę, że z mocy art k.p.c. sąd cywilny rozstrzyga o kosztach postępowania, w tym o wynagrodzeniu pełnomocnika, w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (ewentualnie tylko o zasadzie rozdzielenia tych kosztów, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego przyp. TK), zaś na sąd upadłościowy obowiązek taki nie został nałożony. Ustawodawca dostrzega bowiem wyraźnie odmienność instytucji pełnomocnika procesowego oraz zarządcy w postępowaniu upadłościowym i wynikającą z niej potrzebę zróżnicowania obu reżimów. Przyjęte rozwiązanie pozwala podjąć decyzję procesową w przedmiocie zwrotu wydatków i wynagrodzenia zarządcy (jako składnika kosztów), niezależnie od postanowienia o zatwierdzeniu układu czy o zakończeniu postępowania. Moment wydania orzeczenia ustalającego wynagrodzenie związany jest jedynie ze złożeniem przez zarządcę ostatecznego sprawozdania z działalności. Umożliwia to sądowi uwzględnienie rzeczywistych wydatków i nakładów poczynionych po zatwierdzeniu układu i służy urealnieniu przedstawionej uprzednio we wniosku prognozy. Opisana odmienność nie zmienia ponadto podstawowego mechanizmu, zgodnie z którym zarówno pełnomocnik z urzędu, jak i zarządca tracą definitywnie prawo do wynagrodzenia, jeżeli w zakreślonym ustawowo terminie nie złożą wniosku o jego przyznanie z zachowaniem dodatkowych wymogów (w wypadku pełnomocnika pod warunkiem złożenia w tym samym terminie oświadczenia określonej treści i o ustalonej formule, w wypadku zarządcy udokumentowania wydatków i uzasadnienia wysokości żądanych kwot). Wprowadzenie rygoru utraty prawa do wynagrodzenia w razie zgłoszenia przez zarządcę wniosku o przyznanie wynagrodzenia po terminie do wniesienia zarzutów na układ dyktowane jest ponadto, jak zauważono powyżej, potrzebą zapewnienia sprawności i szybkości procedowania, wartości szczególnie cenionych w postępowaniach z udziałem przedsiębiorców. W tego rodzaju procedurach prekluzja jest powszechnie stosowanym i akceptowanym instrumentem prawnym. Powyższe ustalenia pozwolą następnie dokonać oceny zaskarżonej regulacji z zastosowaniem wskazanych w pytaniu prawnym wzorców kontroli konstytucyjnej. 4. Ocena kwestionowanego przepisu w świetle art. 2 Konstytucji. Z uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu pytania oraz wypowiedzi sądu na rozprawie Trybunał wnosi, że istotą zarzutu sprzeczności zaskarżonej regulacji z art. 2 Konstytucji, który werbalizuje zasadę 493

12 poz. 31 P 110/08 OTK ZU nr 4/A/2011 demokratycznego państwa prawnego, jest brak ratio legis art. 164 ust. 4 p.u.n., pozbawiającego zarządcę wynagrodzenia za wykonaną pracę w przypadku złożenia wniosku o jego przyznanie po terminie do wniesienia zarzutów na układ, oraz nieproporcjonalność takiej ingerencji w sferę wolności i praw majątkowych jednostki. Odnosząc się do pierwszego z podniesionych zastrzeżeń, Trybunał stwierdza, że z zasady demokratycznego państwa prawnego wynika przede wszystkim domniemanie konstytucyjności prawa prawidłowo stanowionego i ogłoszonego. Kształtowanie jego treści, odpowiednio do założonych celów politycznych i gospodarczych, należy jednak do władzy ustawodawczej, której przysługuje w tym względzie znaczna swoboda. Trybunał jest powołany jedynie do badania, czy nie zostały przy tym naruszone normy, zasady i wartości wyrażone w Konstytucji (m.in. orzeczenia: z 18 października 1994 r., sygn. K 2/94, OTK w 1994 r., cz. II, poz. 36, s. 47; z 24 lutego 1997 r., sygn. K 19/96, OTK ZU nr 1/1997, poz. 6, s ; wyroki: z 12 września 2000 r., sygn. K 1/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 185, s. 976; z 24 kwietnia 2006 r., sygn. P 9/05, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 46, s. 489; z 8 lipca 2008 r., sygn. P 36/07, OTK ZU nr 6/A/2008, poz. 103, s. 1052). Argument sądu, że kwestionowane unormowanie nie służy w istocie realizacji żadnego celu, nie znajduje potwierdzenia w przeprowadzonej wyżej przez Trybunał analizie zaskarżonego przepisu. Uwagi uczynione na temat przedmiotu kontroli prowadzą wręcz do konkluzji przeciwnej, obalając hipotezę o braku podstaw aksjologicznych kwestionowanej normy. Wynikająca z niej konstrukcja prawna wpisuje się ponadto w rozwiązania systemowe nie tylko na gruncie postępowania upadłościowego i gospodarczego, ale szerzej prawa i postępowania cywilnego. Nie ma ona zatem charakteru incydentalnego, lecz pozostaje w spójności z systemem prawnym. Okoliczność ta oraz istnienie czytelnego ratio legis przekonują, że ustawodawca nie przekroczył granic swobody regulacyjnej wprowadzeniem rozwiązania arbitralnego czy dysfunkcjonalnego. Należy wyraźnie odróżnić ewentualną ujemną ocenę dokonanego przez ustawodawcę w ramach swobody legislacyjnej wyboru sposobu uregulowania danej kwestii (spośród wielu dostępnych możliwości) od niekonstytucyjności uchwalonej regulacji. Zaskarżony przepis nie narusza również wywodzonego z zasady demokratycznego państwa prawnego nakazu przestrzegania przez ustawodawcę zasad rzetelnej legislacji. Jest on funkcjonalnie związany z zasadami pewności i bezpieczeństwa prawnego oraz ochrony zaufania jednostki do państwa i stanowionego przez nie prawa. Poszanowanie tych pryncypiów wymaga jasnego i precyzyjnego konstruowania przepisów, a zatem formułowania ich w taki sposób, aby były zrozumiałe dla adresatów i nie budziły wątpliwości co do nakładanych obowiązków i przyznawanych praw. Ich treść musi być oczywista i pozwalać na wyegzekwowanie (por. wyrok z 23 października 2007 r., sygn. P 28/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 106, pkt ). Brzmienie art. 164 ust. 4 p.u.n. pozostaje w zgodzie z wymienionymi dyrektywami. Zarzucane naruszenie zasady proporcjonalności, w wypadku praw i wolności przysługujących jednostce, nie podlega natomiast ocenie na gruncie art. 2 Konstytucji. Pod rządem poprzednio obowiązujących przepisów konstytucyjnych, z uwagi na brak unormowań, które expressis verbis statuowałyby zasadę zakazu nadmiernej ingerencji w sferę wolności i praw jednostki, odwoływano się do generalnej formuły państwa prawnego jako normatywnego źródła obowiązywania tej zasady. W obecnym stanie prawnym właściwy i samodzielny wzorzec kontroli proporcjonalności ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności zawiera art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jego obowiązywanie znosi potrzebę sięgania do niewątpliwie pojemnej, a przez to mieszczącej w sobie wiele odrębnych unormowań konstytucyjnych, zasady państwa prawnego. Art. 31 ust. 3 Konstytucji nie został jednak powołany przez sąd, Trybunał zaś nie jest uprawniony do wychodzenia poza granice postawionego mu pytania prawnego przez doprecyzowanie wzorca. Odnosząc się z kolei do zarzutu braku korelacji między zaskarżonym przepisem a ideą twórcy przedwojennej regulacji, Trybunał podkreśla, że ewolucja tekstu prawa (nowelizacja, wprowadzenie nowego aktu) i jego wykładni jest zjawiskiem normalnym. Samo zastąpienie dawnej ustawy nową, która przyjmuje inne rozwiązania prawne, nie może być traktowane jako podstawa zarzutu co do prawidłowości, a zwłaszcza zgodności z Konstytucją, implementowanego unormowania. Nadto, jak wykazano powyżej, zmiana zasad przyznawania wynagrodzenia zarządcy na gruncie p.u.n. była zabiegiem świadomym i celowym, wpisującym się w podstawowe założenia reformy tego prawa. Po raz kolejny wypada podkreślić, że nowelizacja nie nosi w badanym zakresie cech nieracjonalności i arbitralności, wynikającej z przekroczenia kompetencji legislatywy w demokratycznym państwie prawnym. 5. Ocena kwestionowanego przepisu w świetle art. 64 ust. 1 Konstytucji. Wprowadzenie prekluzyjnego terminu ustalenia majątkowego prawa zarządcy do wynagrodzenia za wykonaną pracę orzeczeniem sądowym niewątpliwie nosi znamiona władczej ingerencji w sferę konstytucyjnie chronionych praw jednostki. Trybunał niejednokrotnie wskazywał, że konstytucyjna ochrona określonego prawa majątkowego obejmuje także zagwarantowanie możliwości jego realizacji (zob. wyrok z 19 grudnia 2002 r., 494

13 OTK ZU nr 4/A/2011 P 110/08 poz. 31 sygn. K 33/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 97, s. 1315). W uzasadnieniu wyroku z 1 września 2006 r., sygn. SK 14/05, dotyczącego przedawnienia roszczenia o odszkodowanie za szkodę na osobie, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że o przedawnieniu roszczeń majątkowych można mówić jedynie w sytuacji, w której wystąpiły realne możliwości ich dochodzenia. Z punktu widzenia podstawowych zasad sprawiedliwości i prawidłowej legislacji mechanizm prowadzący de facto do kreacji pozornego prawa majątkowego, czyli prawa, które powstając staje się od razu nieskuteczne, jest nie do przyjęcia i nie może być utrzymywany w systemie (zob. OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 97, s. 1000). Naruszenie istoty prawa majątkowego chronionego w art. 64 Konstytucji występuje wtedy, gdy wprowadzone ograniczenia dotyczą podstawowych uprawnień składających się na treść określonego prawa i uniemożliwiają realizację przez to prawo funkcji, którą ma ono pełnić w porządku prawnym (zob. wyroki: z 12 stycznia 1999 r., sygn. P 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2, s. 21 oraz z 12 stycznia 2000 r., sygn. P 11/98, OTK ZU nr 1/2000, poz. 3, s. 38), lub w ogóle uniemożliwiają korzystanie z tego prawa (zob. wyrok z 25 maja 1999 r., sygn. SK 9/98, OTK ZU nr 4/1999, poz. 78, s. 412). Stanowisko to Trybunał podtrzymał w wyroku z 11 maja 2010 r., sygn. SK 50/08 (OTK ZU nr 4/A/2010, poz. 34, s. 557). Ograniczenie czasowe skorzystania przez zarządcę z prawa do wynagrodzenia nie narusza jednakże istoty chronionego prawa i nie prowadzi do jego faktycznej pozorności. Uruchomienie rygoru ustanowionego w art. 164 ust. 4 p.u.n. jest pochodną zachowania się adresata normy zaznajomionego z jej istnieniem już na etapie uzyskania prawa do wykonywania zawodu, a zatem wyposażonego w wiedzę i narzędzia umożliwiające uchronienie się przed sankcją. W działaniu kwestionowanego przepisu nie ma elementu zaskoczenia. Funkcjonowanie w obrocie kwestionowanej normy, ograniczającej sferę praw majątkowych jednostki, znajduje ponadto uzasadnienie w potrzebie ochrony równoważnych interesów i praw majątkowych innych podmiotów. Postępowanie upadłościowe niewątpliwie realizuje wiele interesów indywidualnych i zbiorowych. Opisywana powyżej funkcja windykacyjna oraz sprawność i szybkość postępowania upadłościowego, służące urzeczywistnieniu jego podstawowych celów, jak Trybunał zaznaczył, zabezpieczają również szanse zaspokojenia wierzytelności zarządcy, choć mogą w konkretnym wypadku pozostawać w sprzeczności z jego interesem. Do kolizji takiej dochodzi w razie zrealizowania się hipotezy normy zawartej w art. 164 ust. 4 p.u.n. Prawna regulacja procedur kontrolnych nad wynagradzaniem zarządcy musi uwzględniać konieczność zachowania równowagi i proporcji w ochronie owych ścierających się interesów jednostkowych i grupowych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, równowaga ta została zachowana. Zarządcy przysługuje bowiem w stosunku do masy upadłości prawo majątkowe do wynagrodzenia nierzadko znacznych rozmiarów, zaś ustalenie tego prawa przez sąd zależy jedynie od terminowego zgłoszenia wniosku przez zainteresowanego. Takie ukształtowanie wyinterpretowanej z art. 164 ust. 4 p.u.n. normy mieści się w granicach dopuszczalnego ograniczenia prawa majątkowego, podlegającego ochronie w myśl art. 64 ust. 1 Konstytucji. 6. Ocena kwestionowanego przepisu w świetle art. 4 EKS. Trybunał w pełni podziela spostrzeżenie Marszałka Sejmu oraz Prokuratora Generalnego o oczywistej omyłce pisarskiej w pytaniu prawnym, polegającej na wskazaniu art. 4 pkt 2 Europejskiej Karty Społecznej sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.; dalej: EKS), dotyczącego prawa pracownika do zwiększonej stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, jako związkowego wzorca kontroli w niniejszej sprawie zamiast art. 4 pkt 1 EKS. Ten ostatni przepis, łącznie z art. 1 pkt 2 EKS, statuuje prawo do zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną, z wynagrodzeniem, które zapewni pracownikom i ich rodzinom godziwy poziom życia. Zgodnie z zasadą falsa demonstratio non nocet, Trybunał stwierdza, że w istocie zarzut opiera się na naruszeniu art. 4 pkt 1 EKS, o czym świadczy również treść uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu pytania prawnego, w którym sąd powołuje się na prawo do godziwego wynagrodzenia. Abstrahując jednak od tej kwestii, unormowania zawarte w Europejskiej Karcie Społecznej, mające na celu zabezpieczenie praw pracowników, stanowią nieadekwatny wzorzec kontroli. Jak obszernie wyjaśniono powyżej, zarządca w postępowaniu upadłościowym nie występuje w roli pracownika, podlegającego szczególnej ochronie prawnej, lecz funkcjonuje jako przedstawiciel zawodu regulowanego o zasadniczo odmiennym od pracowniczego statusie i otrzymuje wynagrodzenie za swoje czynności odpowiadające wykonanej pracy (art. 162 ust. 1 p.u.n.), które ma charakter procesowy. 7. Przywołując wstępne ustalenia co do konieczności ograniczenia zakresu orzekania w trybie tzw. kontroli konkretnej, wywołanej niniejszym pytaniem prawnym, Trybunał Konstytucyjny uznaje, że w pozostałym zakresie postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Z tych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji. 495

14 poz. 32 SK 11/09 OTK ZU nr 4/A/2011 Trybunał Konstytucyjny w składzie: Marek Kotlinowski przewodniczący Stanisław Biernat Zbigniew Cieślak Mirosław Granat sprawozdawca Adam Jamróz, 32 WYROK z dnia 11 maja 2011 r. Sygn. akt SK 11/09* W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej protokolant: Grażyna Szałygo, po rozpoznaniu, z udziałem skarżącej oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniach 27 stycznia i 11 maja 2011 r., skargi konstytucyjnej Marii Donke o zbadanie zgodności: art. 400 w związku z art , art , art i art ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim skuteczne i uzasadnione wniesienie skargi o wznowienie postępowania w sprawie o rozwód nie uchyla prawomocności wcześniejszego wyroku oraz w zakresie, w jakim zawarcie przez jedną ze stron kolejnego małżeństwa uniemożliwia prowadzenie postępowania o wznowienie postępowania dotyczącego wyroku wydanego w sprawie o rozwód, a w konsekwencji zmiany tego wyroku, z art. 18, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, o r z e k a: Art. 400 w związku z art ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim zawarcie kolejnego małżeństwa przez jedną ze stron postępowania o wznowienie od wyroku orzekającego rozwód uniemożliwia prowadzenie tego postępowania, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 w związku z art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto p o s t a n a w i a: na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz oraz z 2010 r. Nr 182, poz i Nr 197, poz. 1307) umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. UZASADNIENIE 1. Stanowiska uczestników postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. I 1.1. W skardze konstytucyjnej z 25 czerwca 2007 r. Maria Donke wniosła o stwierdzenie niezgodności art. 400 w związku z art , art , art i art ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 293, ze zm.; dalej: k.p.c.), w zakresie, w jakim skutecz- * Sentencja została ogłoszona dnia 24 maja 2011 r. w Dz. U. Nr 105, poz

15 OTK ZU nr 4/A/2011 SK 11/09 poz. 32 ne i uzasadnione wniesienie skargi o wznowienie postępowania w sprawie o rozwód nie uchyla prawomocności wcześniejszego wyroku oraz w zakresie, w jakim zawarcie przez jedną ze stron kolejnego małżeństwa uniemożliwia prowadzenie postępowania o wznowienie postępowania dotyczącego wyroku wydanego w sprawie o rozwód, z art. 18, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. Ponadto skarżąca wniosła o zasądzenie na swoją rzecz zwrotu kosztów postępowania Skargę złożono w związku z następującym stanem faktycznym. Dnia 31 października 2002 r. M.D. złożył do Sądu Okręgowego w Poznaniu, XIII Wydział Cywilny Ośrodek Zamiejscowy w Lesznie, pozew o rozwiązanie swojego małżeństwa z Marią Donke przez rozwód. Sąd wyrokiem zaocznym z 5 lutego 2003 r. (sygn. akt XIII C 653/02) rozwiązał małżeństwo bez orzekania o winie stron. Żadna ze stron nie złożyła apelacji i wyrok ten uprawomocnił się 19 lutego 2003 r. 14 kwietnia 2003 r. Maria Donke wniosła skargę o wznowienie postępowania rozwodowego, żądając zmiany sentencji wyroku zaocznego z 5 lutego 2003 r. na orzeczenie o rozwiązaniu jej małżeństwa z M.D. przez rozwód z wyłącznej winy powoda oraz o zasądzenie na jej rzecz od powoda alimentów z art. 60 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.; dalej: k.r.o.) i zwrotu kosztów procesu. Powód w odpowiedzi na skargę wniósł o zmianę prawomocnego wyroku rozwodowego, żądając rozwiązania swojego małżeństwa przez uznanie wyłącznej winy Marii Donke w rozkładzie pożycia małżeńskiego i w konsekwencji o oddalenie w całości zgłoszonych przez nią roszczeń alimentacyjnych z art. 60 k.r.o. Sąd Okręgowy w Poznaniu, XIII Wydział Cywilny Ośrodek Zamiejscowy w Lesznie, postanowieniem z 2 września 2003 r. wznowił postępowanie w sprawie. W trakcie postępowania wznowieniowego sąd ustalił, że Maria Donke w ogóle nie brała udziału w całej sprawie rozwodowej, w której zwołano dwa posiedzenia pojednawcze oraz przeprowadzono tylko jedną rozprawę. Przyczyną całkowitego braku jej udziału w dotychczasowym postępowaniu było wskazanie przez M.D. adresu swojego i pozwanej w mieszkaniu w Lesznie. Oboje małżonkowie nie odebrali wezwań na posiedzenie pojednawcze w sprawie o rozwód wyznaczone na 12 grudnia 2002 r., wysłanych na adres w Lesznie, Maria Donke zaś 28 listopada 2002 r. wymeldowała się z tego mieszkania i wniosła o zameldowanie jej i dwóch dorosłych synów na pobyt stały w domu wybudowanym przez małżonków w Świeciechowie w trybie administracyjnym ze względu na brak zgody Mateusza Donke. W trakcie postępowania przed sądem pierwszej instancji powód zmienił swój adres na Świeciechów i taki też widnieje na wyroku zaocznym z 5 lutego 2003 r. Korespondencja kierowana do pozwanej Marii Donke na podany przez powoda adres w Lesznie z wezwaniem na rozprawę wróciła do sądu z adnotacjami o awizowaniu. W postanowieniu z dnia 22 stycznia 2004 r. Sąd Okręgowy w Lesznie przychylił się do wniosku Marii Donke o zabezpieczenie kosztów jej utrzymania na czas trwania procesu wznowieniowego i zasądził te koszty od M.D. w wysokości 1000 zł miesięcznie. Dnia 1 kwietnia 2004 r. powód sprzedał nieruchomość położoną w Świeciechowie, w której zamieszkiwała skarżąca wraz z synami i nowa właścicielka została wpisana do księgi wieczystej 6 maja 2004 r. 30 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy w Lesznie wydał postanowienie o wstrzymaniu wykonania zaskarżonego prawomocnego zaocznego wyroku rozwodowego z 5 lutego 2003 r. na podstawie art. 414 k.p.c października 2006 r. M.D. zawarł kolejny związek małżeński i wniósł wniosek o umorzenie postępowania. Mimo to Sąd Okręgowy w Poznaniu, XIII Wydział Cywilny Ośrodek Zamiejscowy w Lesznie, w wyroku z 28 listopada 2006 r. (sygn. akt XIII C 235/03/04) oddalił ten wniosek, ponieważ byłoby to ogromnie krzywdzące dla pani pozwanej i wydał wyrok merytoryczny. Sąd uchylił w całości prawomocny zaoczny wyrok rozwodowy z 5 lutego 2003 r. Utrzymując orzeczenie o rozwiązaniu małżeństwa stron, zmienił orzeczenie o winie na wskazanie wyłącznej winy Mateusza Donke w rozkładzie pożycia małżeńskiego i zasądził na rzecz pozwanej kwotę 1500 zł miesięcznie tytułem alimentów na podstawie art k.r.o. i obciążył powoda kosztami procesu. Sąd wskazał, że postępowanie zakończone wydaniem zaocznego wyroku rozwodowego z 5 lutego 2003 r. dotknięte było sankcją nieważności na podstawie art k.p.c. z powodu całkowitej niemożności Marii Donke obrony swoich praw w trakcie tego postępowania Na skutek wniesionej apelacji M.D., Sąd Apelacyjny w Poznaniu, Wydział I Cywilny, wyrokiem z 22 marca 2007 r. (sygn. akt I A Ca 85/07) uchylił w całości wyrok Sądu Okręgowego z 28 listopada 2006 r. oraz odrzucił skargę Marii Donke o wznowienie postępowania. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy pominął fakt zawarcia przez M.D. nowego związku małżeńskiego w trakcie wszczętego już postępowania wznowieniowego. Zgodnie z art. 400 k.p.c., skarga o wznowienie postępowania od wyroku orzekającego rozwiązanie małżeństwa przez rozwód jest niedopuszczalna, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego upra- 497

16 poz. 32 SK 11/09 OTK ZU nr 4/A/2011 womocnieniu nowy związek małżeński. Sąd Okręgowy błędnie zinterpretował ten przepis, uznając, że wyłącza jedynie możliwość wniesienia skargi o wznowienie postępowania w sprawach o rozwód po zawarciu przez jedną ze stron drugiego związku małżeńskiego, lecz nie stanowi przeszkody do kontynuowania postępowania wznowieniowego, jeżeli zawarcie ponownego małżeństwa nastąpiło po wydaniu decyzji o jego wszczęciu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w treści art. 400 k.p.c. mowa jest nie o niedopuszczalności wniesienia skargi, lecz o niedopuszczalności samej skargi. Przewidziana w art. 400 k.p.c. przeszkoda do rozpoznania skargi w sposób przewidziany w art i 3 k.p.c. ma procesowe znaczenie nie tylko w chwili wniesienia skargi o wznowienie postępowania rozwodowego, lecz także w jego toku. Zgodnie zaś z art k.p.c. sąd obowiązany jest rozstrzygać o dopuszczalności skargi na każdym etapie postępowania wywołanego wniesieniem skargi o wznowienie postępowania. Ponadto nie można twierdzić, że zawarcie kolejnego związku małżeńskiego przez M.D. było bezprawne lub nieskuteczne. Wstrzymanie przez Sąd Okręgowy w Lesznie wykonalności wyroku rozwodowego na podstawie art. 414 k.p.c. nie miało żadnego znaczenia prawnego, ponieważ przepis ten dotyczy wyroków nadających się do egzekucji. Wyrok rozwodowy nie nadaje się w ogóle do egzekucji. Ma on charakter wyroku kształtującego prawa i nie podlega wykonaniu w trybie postępowania egzekucyjnego, ponieważ posiada przymiot skuteczności, a nie wykonalności. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 22 marca 2007 r. (sygn. akt I A Ca 85/07) uprawomocnił się. Zgodnie z art k.p.c. w sprawach o rozwód skarga kasacyjna nie przysługuje Maria Donke wniosła do Trybunału Konstytucyjnego skargę konstytucyjną 25 czerwca 2007 r. W jej uzasadnieniu argumentowała, że art. 400 k.p.c., stanowiący wraz z innymi przepisami związkowymi podstawę wydania ostatecznego rozstrzygnięcia w jej sprawie wznowieniowej, jest niezgodny z art. 18, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. Wprowadza on bezwzględną konieczność umorzenia przez sąd postępowania o wznowienie sprawy rozwodowej także w tej szczególnej sytuacji, gdy jeden z byłych małżonków, który doprowadził do wydania niezgodnego z prawem wyroku rozwodowego, zawiera po wszczęciu postępowania o wznowienie nowy związek małżeński w tym celu, by zgodnie z art. 400 k.p.c. uczynić wniesioną skargę niedopuszczalną i spowodować jej odrzucenie. Zarówno brzmienie art. 400 k.p.c., jak i jego sądowa wykładnia odmawiają prawnej doniosłości najpoważniejszej przesłance determinującej obowiązek sądu wznowienia postępowania w sprawie cywilnej, jaką jest nieważność całego dotychczas prowadzonego postępowania sądowego. Art. 400 k.p.c. nie zapewnia przez to stronom postępowania wznowieniowego równorzędnych instrumentów procesowych i możności przedstawienia przed sądem swoich racji. Jego skutki są wzmocnione przez art k.p.c., art k.p.c. oraz art k.p.c. Z przepisów tych wynika, że wadliwie wydany prawomocny zaoczny wyrok w sprawach małżeńskich jest skuteczny nie tylko wobec organów państwowych, lecz także wobec osób trzecich, które nie mogą go zmieniać ani podejmować działań nieuwzględniających jego wydania. W ocenie skarżącej, w art. 400 k.p.c. ustawodawca odmawia stronie procesowej, nieuczestniczącej bez własnej winy we wcześniejszym postępowaniu sądowym, prawa do sądu, w tym prawa do procesu sądowego, naruszając konstytucyjne prawo do rzetelnej i sprawiedliwej procedury sądowej (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Narusza tym samym zakaz zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszenia konstytucyjnych wolności i praw (art. 77 ust. 2 Konstytucji) przez ukształtowanie norm proceduralnych w sposób odmawiający realizacji praw materialnych na gruncie prawa rodzinnego i małżeńskiego. W szczególności zawarcie przez byłego małżonka nowego związku małżeńskiego skutecznie blokuje możliwość dochodzenia majątkowego prawa skarżącej do wystąpienia z roszczeniem alimentacyjnym opartym na art k.r.o. Zastosowanie w konsekwencji art. 400 k.p.c. skutecznie zamknęło skarżącej drogę do ponownego rozważenia przez jakikolwiek sąd i w toku jakiegokolwiek postępowania przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego, dokonania ustaleń dotyczących winy i zasadności ewentualnych roszczeń alimentacyjnych. Zaskarżona regulacja stanowi także naruszenie zasady ochrony rodziny, wyrażonej w art. 18 Konstytucji. Nie realizuje ona bowiem zasady prawnej ochrony małżeństwa i rodziny. Wskazane rozwiązanie jest również niesłuszne w świetle zasady demokratycznego państwa prawnego, wyrażonej w art. 2 Konstytucji, która nakłada na ustawodawcę obowiązek stanowienia aktów prawnych umożliwiających wydawanie sprawiedliwych społecznie rozstrzygnięć w sprawach indywidualnych. Brak jest również przepisu prawnego zapobiegającego zastosowaniu art. 400 k.p.c. w sytuacji skarżącej. Chodzi tu o prawomocność wyroków rozwodowych od momentu wniesienia przez jedną ze stron skargi o wznowienie postępowania. Uniemożliwiłoby to skuteczne zawarcie nowego związku małżeńskiego przez jedną ze stron do czasu prawomocnego zakończenia tego postępowania i zapobiegłoby wystąpieniu sytuacji, w której znalazła się skarżąca. Należałoby wprowadzić rozwiązanie uchylające częściowo i czasowo prawomocność wyroku rozwodowego w zakresie możliwości zawarcia ponownego związku małżeńskiego przez osoby rozwiedzione w trakcie postępowania wznowieniowego. 498

17 OTK ZU nr 4/A/2011 SK 11/09 poz W piśmie z 16 marca 2009 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie zgłasza udziału w postępowaniu zawisłym przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie o sygn. akt SK 11/ Marszałek Sejmu w piśmie z 10 czerwca 2009 r. zajął stanowisko w sprawie. Wniósł on o stwierdzenie, że art. 400 k.p.c. nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, a w wypadku uznania przez Trybunał Konstytucyjny adekwatności wskazanych wzorców kontroli konstytucyjności alternatywnie o stwierdzenie, że art. 400 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. Ponadto w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 400 k.p.c. z art. 18 Konstytucji, Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia, ponieważ art. 18 Konstytucji ujęty jest w postaci zasady polityki państwa, a nie praw jednostki. Nie może stanowić podstawy indywidualnego dochodzenia roszczeń obywateli w procedurze skargi konstytucyjnej. W ocenie Marszałka Sejmu, z art. 45 Konstytucji i z konstytucyjnego prawa do sądu nie można wywieść uprawnienia do żądania ponownego rozpoznania sprawy zakończonej już prawomocnym orzeczeniem sądowym. Dlatego należy stwierdzić, że art. 400 k.p.c. nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. W wypadku przyjęcia przez Trybunał Konstytucyjny, że prawo do wznowienia postępowania jest jednym z aspektów prawa do sądu, należy uznać art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji za adekwatne wzorce kontroli konstytucyjności. Jednak prawo do sądu nie ma charakteru bezwzględnego i absolutnego. Wyłączenie prawa do wznowienia postępowania uzasadniać mogą określone zasady i wartości konstytucyjne, w szczególności mieszczące się w art. 18 Konstytucji. Ograniczenie prawa do sądu przez przyjęcie w art. 400 k.p.c. niedopuszczalności skargi o wznowienie postępowania m.in. w sprawach o rozwód w sytuacji, gdy jeden z małżonków zawarł kolejny związek małżeński jest konieczne i niezbędne w demokratycznym państwie prawnym dla ochrony wartości konstytucyjnej małżeństwa i rodziny. Zostało wprowadzone również w celu ochrony porządku publicznego, ponieważ w polskim systemie prawnym obowiązuje ogólnosystemowa zasada monogamii (art. 18 Konstytucji). Powyższą zasadę wyraża art. 13 k.r.o. przewidujący przeszkodę zawarcia małżeństwa w wypadku tych osób, które pozostają już w związku małżeńskim. Model małżeństwa monogamicznego jest chroniony również w prawie karnym. Bigamia jako przestępstwo przeciwko prawidłowości założenia rodziny podlega sankcji karnej na podstawie art. 206 k.k. Zniesienie ograniczenia, o którym mowa w art. 400 k.p.c., doprowadziłoby do quasi-legalizacji bigamii, tj. możliwości funkcjonowania jednej osoby w dwóch ważnie istniejących związkach małżeńskich na skutek uchylenia prawomocnego wyroku orzekającego rozwód po zawarciu kolejnego małżeństwa Prokurator Generalny w piśmie z 25 października 2010 r. wniósł o uznanie art. 400 k.p.c., w zakresie, w jakim przewiduje niedopuszczalność skargi o wznowienie postępowania od zaocznego wyroku orzekającego rozwód, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński, za niezgodny z art. 18, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. Jednocześnie Prokurator wniósł o odroczenie utraty mocy obowiązującej powołanego przepisu na okres 18 miesięcy od daty ogłoszenia wyroku z uwagi na złożoność, doniosłość i delikatność materii, którą przepis ten reguluje. W razie stwierdzenia niekonstytucyjności art. 400 k.p.c. konieczne będzie wprowadzenie nowej regulacji, która zapobiegnie możliwości pozostawania w dwóch ważnych związkach małżeńskich, a z drugiej strony zapewni ochronę tych praw małżonka rozwiedzionego rozstrzygniętych w zaocznym wyroku rozwodowym, które nie wpłyną na ważność nowego związku małżeńskiego zawartego przez drugiego z rozwiedzionych małżonków. Zdaniem Prokuratora Generalnego, niekonstytucyjność art. 400 k.p.c. występuje w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie w sprawach małżeńskich, w których zapadają zaoczne wyroki rozwodowe. Wprowadzając niedopuszczalność skargi o wznowienie postępowania rozwodowego, w którym zapadł wyrok zaoczny, gdy jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się ponowny związek małżeński, ustawodawca zaniechał ukształtowania procedury cywilnej w taki sposób, by istniało jak największe prawdopodobieństwo uzyskania rozstrzygnięcia zgodnego z prawem i opartego na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Zdaniem Prokuratora Generalnego, art. 400 k.p.c. jest niezgodny także z art. 18 Konstytucji. Roszczenia małżonków względem siebie, także alimentacyjne, wynikają nie tylko z ustaw, lecz także z art. 18 Konstytucji. Jeżeli małżonek miałby możliwość uwolnienia się od tej odpowiedzialności tylko przez formalne zawarcie kolejnego małżeństwa, byłoby to preferowaniem przez ustawodawcę jego sytuacji i zwolnieniem go od zaspokajania uzasadnionych potrzeb drugiego małżonka, które powstały przecież na skutek rozwodu wywołanego z jego winy Prokurator Generalny w piśmie z 20 stycznia 2011 r. zmienił swoje pierwotne stanowisko. Wniósł on o stwierdzenie, że art. 400 k.p.c. jest zgodny z art. 18, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, a w pozostałym 499

18 poz. 32 SK 11/09 OTK ZU nr 4/A/2011 zakresie postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na zbędność orzekania. Po ponownym przeanalizowaniu skargi Marii Donke Prokurator Generalny wskazał na brak dostatecznych podstaw do podważenia domniemania konstytucyjności art. 400 k.p.c. Prawo do sądu nie ma charakteru absolutnego i nie wynika z niego bezwzględny zakaz wprowadzania ograniczeń wzruszania prawomocnych rozstrzygnięć sądowych dotyczących praw jednostki. Ograniczenie prawa do sądu uzasadnione jest zwłaszcza wówczas, gdy przemawia za tym ochrona innej wartości konstytucyjnej, której należy przyznać pierwszeństwo. Art. 400 k.p.c. służy niewątpliwie realizacji ochrony małżeństwa i rodziny, o której mowa w art. 18 Konstytucji. Osoba legitymująca się wyrokiem orzekającym rozwód, która zawarła kolejny związek małżeński, ma niewątpliwie prawo do korzystania z ochrony instytucji małżeństwa i rodziny w takim samym zakresie i na takich samych zasadach, jak osoba, która pozostaje w związku małżeńskim zawartym po raz pierwszy. Przyznanie prawa do wznowienia postępowania w sprawie rozwodowej nie może być uzasadnione tym, że wyrok orzekający rozwód był wyrokiem zaocznym. Inne stanowisko oznaczałoby, że prawo to powinno służyć w każdej sprawie o rozwód, wbrew charakterowi instytucji wznowienia postępowania. Ponadto ewentualne uchylenie prawomocnego wyroku rozwodowego spowodowałoby, że istniałyby prawnie dwa ważne związki małżeńskie jednej ze stron tego postępowania. Jednocześnie Prokurator Generalny podkreślił, że art. 400 k.p.c. nie poddaje się tzw. ocenie zakresowej wskazanej przez skarżącą i powinien zostać poddany kontroli w całości swej treści normatywnej. Skoro zakaz wznowienia postępowania w sprawie o rozwód znajduje swoje konstytucyjne uzasadnienie w sytuacji, gdy choćby jedna ze stron zawarła nowy związek małżeński, to tym bardziej zaskarżonego przepisu nie można rozpatrywać w aspekcie uchylenia prawomocności wyroku rozwodowego z chwilą skutecznego wniesienia skargi o wznowienie postępowania ani w apekcie jego dalszego prowadzenia, mimo zawarcia przez jedną ze stron nowego związku małżeńskiego. Zdaniem Prokuratora Generalnego, postępowanie w zakresie art , art , art i art k.p.c. jest bezprzedmiotowe, ponieważ dla konstytucyjnej kontroli, czy zapewniona została ochrona praw skarżącej, wystarczająca jest ocena samej przesłanki określonej w art. 400 k.p.c W piśmie z 1 lutego 2011 r. przewodniczący składu orzekającego zwrócił się do przewodniczącego XIII Wydziału Cywilnego Sądu Okręgowego w Poznaniu z siedzibą w Lesznie o przekazanie akt sprawy o sygn. akt XIII C 653/02 rozstrzygniętej przez Sąd Okręgowy w Poznaniu, XIII Wydział Cywilny z siedzibą w Lesznie wyrokiem zaocznym z 5 lutego 2003 r. oraz akt sprawy o sygn. akt XIII C 235/03/04 rozstrzygniętej przez Sąd Okręgowy w Poznaniu, XIII Wydział Cywilny z siedzibą w Lesznie wyrokiem z 28 listopada 2006 r. Akta nadeszły 14 marca 2011 r. i po zaznajomieniu się z nimi przez skład orzekający zostały odesłane W piśmie z 24 marca 2011 r. pełnomocnik skarżącej odniósł się do stanowisk zajętych w pismach uczestników postępowania oraz do stanowisk ustnych zajętych w toku rozprawy 27 stycznia 2011 r. Po pierwsze, polemizując z poglądem Prokuratora Generalnego, wskazał argumenty za przyjęciem art. 18 Konstytucji jako wzorca kontroli konstytucyjności w niniejszej sprawie. Przedstawił poglądy w literaturze prawa, że z norm programowych zawartych w Konstytucji mogą w pewnych sytuacjach wynikać także bezpośrednie prawa i wolności podmiotowe mogące samodzielnie stanowić podstawę dochodzenia roszczeń w trybie skargi konstytucyjnej. Uczynienie art. 18 Konstytucji wzorcem kontroli, choćby w związku z wzorcem prawa do sądu, jest konieczne, ponieważ żaden przepis rozdziału II Konstytucji, wymieniającego katalog konstytucyjnych praw i wolności, nie stanowi adekwatnej podstawy do wyprowadzenia konstytucyjnych praw podmiotowych, jakie wynikają z wejścia w związek małżeński. Po drugie, pełnomocnik skarżącej nie zgodził się z opinią o konieczności umorzenia postępowania w zakresie badania art. 400 k.p.c. z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji. Skarga o wznowienie jest wprawdzie nadzwyczajnym środkiem odwoławczym, jednak w treści prawa do sądu istotne jest także przestrzeganie prawa do odpowiedniego ukształtowania każdej procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości proceduralnej oraz zasad poprawnej legislacji. Po trzecie, ustawodawca w art. 400 k.p.c. w nieprawidłowy sposób rozstrzygnął kolizję norm prawnych gwarantujących prawo do sądu (art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji) oraz chroniących małżeństwo (art. 18 Konstytucji). W rezultacie ustawodawca naruszył konstytucyjne prawo do sądu. Art. 400 k.p.c. jest w omawianym zakresie rażącym zaniechaniem ustawodawcy w realizacji normy programowej z art. 18 Konstytucji na poziomie ustawowym, ponieważ przyznaje znaczenie wyłącznie zasadzie monogamii i przypisuje tej zasadzie niewłaściwą wagę. Ustawodawca neguje pozostałe zasady prawa rodzinnego i opiekuńczego przez objęcie treścią art. 400 k.p.c. nie tylko prawa do żądania utrzymania istniejącego małżeństwa, lecz także prawa do sądowego dochodzenia innych praw podmiotowych związanych z ustaniem małżeństwa przez rozwód. 500

19 OTK ZU nr 4/A/2011 SK 11/09 poz. 32 Pełnomocnik skarżącej wskazał, że rozwiązanie kolizji konstytucyjnych zasad prawnych powinno być wynikiem ważenia tych zasad. Kolizja praw i zasad na poziomie konstytucyjnym nie może prowadzić w ostatecznym wyniku do pełnej eliminacji jednego z praw pozostających w konflikcie (tak Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 marca 2006 r., sygn. K 17/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 30). Ważenie zasad powinno zakończyć się sformułowaniem rozwiązania uwzględniającego zarówno ochronę zakazu bigamii, jak i instrumentów sądowej ochrony praw majątkowych nabytych drogą małżeństwa. Art. 400 k.p.c. takiego wyważenia nie przewiduje. Po czwarte, kształt art. 400 k.p.c. w konstrukcji postępowania rozwodowego oraz zasada integralności wyroku rozwodowego powodują, że strona we wskazanej w nim sytuacji nie dysponuje możliwością efektywnego wzruszania prawomocności bądź wykonalności poszczególnych elementów wyroku rozwodowego, w tym orzeczenia o roszczeniach alimentacyjnych z art. 60 k.r.o. Art. 400 k.p.c. skłania także wiele osób rozwiedzionych do skrajnych działań i zawierania fikcyjnych związków małżeńskich, by w ten sposób skorzystać z bezwzględnych skutków art. 400 k.p.c. Druga strona nie dysponuje przy tym żadnym środkiem prawnym pozwalającym na wykazanie pozorności takiego nowego związku małżeńskiego czy jego nieważności. Nie przysługuje jej ani powództwo o ustalenie nieistnienia, ani unieważnienia tego małżeństwa. W wypadku uznania przez Trybunał Konstytucyjny zgodności art. 400 k.p.c. z przywołanymi wzorcami kontroli ewentualna sygnalizacja prawodawcy niedostatków legislacyjnych byłaby środkiem niewystarczającym. Sygnalizacja nie byłaby w stanie wywołać naprawy niedostatecznego poziomu gwarancji prawa do sądu w wypadku zastosowania art. 400 k.p.c. do zaocznych wyroków rozwodowych. II Na rozprawę 27 stycznia 2011 r. nie stawili się skarżąca oraz jej pełnomocnik. Po wysłuchaniu stanowisk uczestników postępowania, którzy podtrzymali swoje stanowiska zajęte w pismach, Trybunał Konstytucyjny odroczył rozprawę do 11 maja 2011 r. Na rozprawie 11 maja 2011 r. uczestnicy postępowania podtrzymali swoje dotychczasowe stanowiska. Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje: 1. Problem konstytucyjny zawarty w skardze Marii Donke. III W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, problem konstytucyjny, na jaki wskazuje skarga Marii Donke, nie dotyczy treści kwestionowanego art. 400 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), lecz obowiązywania w systemie prawnym normy nakazującej stosowanie tego przepisu w szczególnej sytuacji procesowej, w której znalazła się skarżąca, tj. wniesienia skargi o wznowienie postępowania od zaocznego wyroku rozwodowego skierowanej jedynie na zmianę zawartego w nim rozstrzygnięcia o winie w rozkładzie pożycia małżeńskiego oraz na uzupełnienie wyroku o rozstrzygnięcie o alimentach od byłego małżonka Zdaniem skarżącej, w wyniku zastosowania art. 400 k.p.c. naruszone zostało jej prawo do sądu w aspekcie sprawiedliwości proceduralnej (art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji) oraz prawo do żądania przez obywatela konstytucyjnej ochrony praw osobistych i majątkowych wynikających z zawarcia małżeństwa, nawet jeżeli małżeństwo to następnie ustało wskutek rozwodu (art. 18 Konstytucji). Skarżąca wskazała, że obowiązywanie art. 400 k.p.c. w systemie prawnym kształtuje normy proceduralne w sposób, który pozbawił ją jakiejkolwiek możliwości sądowego dochodzenia roszczeń alimentacyjnych od byłego małżonka po uprawomocnieniu się zaocznego wyroku rozwodowego, jeżeli były małżonek zawarł kolejny związek małżeński już po wszczęciu postępowania wznowieniowego. Konieczność odrzucenia skargi o wznowienie od wyroku rozwodowego (art k.p.c.) jako niedopuszczalnej (art. 400 k.p.c.) zamknęła skarżącej drogę do dochodzenia żądanych alimentów w ewentualnym późniejszym procesie. Odrzucenie skargi o wznowienie postępowania wywołało trwałą niemożność zmiany prejudykatu o winie zawartego w prawomocnym zaocznym wyroku rozwodowym, który był niekorzystny dla Marii Donke z punktu widzenia przesłanek roszczenia alimentacyjnego z art. 60 k.r.o. Jednocześnie nie można skarżącej zarzucić opieszałości w dochodzeniu przez nią swoich interesów w dotychczas toczonym postępowaniu zakończonym wydaniem wyroku zaocznego w pierwszej instancji. Maria Donke nie mogła zgłosić roszczeń alimentacyjnych w trakcie tego postępowania z powodu niezawi- 501

20 poz. 32 SK 11/09 OTK ZU nr 4/A/2011 nionego braku wiedzy o jego wszczęciu i zakończeniu. Okoliczności te, wskazujące na nieważność całego dotychczasowego postępowania sądowego, stanowiły podstawę do przyjęcia skargi o wznowienie postępowania rozwodowego Maria Donke żądanie zawarte w petitum skargi konstytucyjnej skonstruowała w ten sposób, że domagała się stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 18 Konstytucji art. 400 k.p.c. w związku z art , art , art i art k.p.c. w zakresie, w jakim zawarcie przez jednego z byłych małżonków kolejnego małżeństwa uniemożliwia prowadzenie postępowania o wznowienie od wyroku orzekającego rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. Drugie żądanie zawarte w skardze dotyczyło uznania, że art. 400 w związku z art , art , art i art k.p.c. także w zakresie, w jakim skuteczne i uzasadnione wniesienie skargi o wznowienie postępowania w sprawie o rozwód nie uchyla prawomocności wcześniejszego wyroku, jest niezgodny ze wskazanymi wzorcami kontroli konstytucyjności. 2. Stosowanie art. 400 k.p.c. w sytuacji dochodzenia roszczeń alimentacyjnych między rozwiedzionymi małżonkami. Zasada integralności wyroku rozwodowego W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, konieczność zastosowania art. 400 k.p.c. w sytuacji procesowej Marii Donke nie wynika z literalnej wykładni tego przepisu. Także wyraźna ratio legis art. 400 k.p.c. polega na niedopuszczalności ewentualnego uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód, które stało się już podstawą zawarcia kolejnego związku małżeńskiego przez jednego z byłych małżonków. Owa ratio legis art. 400 k.p.c. uzasadnia zastosowanie tego przepisu także do tych sytuacji procesowych, w których mogłoby dojść z mocy obowiązywania innych regulacji prawnych do ponownej merytorycznej oceny sądu co do wystąpienia przesłanek rozwodowych decydujących o uznaniu dopuszczalności lub niedopuszczalności orzeczenia rozwodu W sytuacji procesowej Marii Donke, wskazywanej w uzasadnieniu jej skargi konstytucyjnej, wystąpiła konieczność zastosowania art. 400 k.p.c. z uwagi na obowiązywanie normy, która wywodzi się z całokształtu przepisów materialnych i procesowych prawa rozwodowego. Po pierwsze, przepisy materialnoprawne zawarte w art ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.; dalej: k.r.o.) uzależniają możliwość dochodzenia roszczeń alimentacyjnych od uprzedniego odpowiedniego ustalenia przez sąd rozwodowy winy stron w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Ustalenie to przybiera postać obligatoryjnego rozstrzygnięcia (prejudykatu) o winie w sentencji wyroku rozwodowego, zaraz po rozstrzygnięciu o rozwiązaniu małżeństwa. Po drugie, brzmienie przepisów procesowych oraz ich wykładnia w orzecznictwie sądowym są podstawą funkcjonowania tzw. procesowej zasady integralności wyroku rozwodowego, która decyduje o tym, że rozstrzygnięcie o winie (i powiązane z nim rozstrzygnięcie o alimentach) stanowią orzeczenia ściśle związane z rozstrzygnięciem o rozwiązaniu małżeństwa. Ponowna ocena przez sąd winy rozkładu pożycia małżeńskiego prowadzi sąd bezpośrednio do oceny dopuszczalności samego rozwodu (art. 58 k.r.o.), przed czym chroni brzmienie i ratio legis art. 400 k.p.c. Po trzecie, konieczność zastosowania art. 400 k.p.c. wynika także z istoty postępowania wznowieniowego, w którym sąd rozpatruje sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia (art k.p.c.). Podstawą wznowienia wskazywaną przez Marię Donke była wszak nieważność dotychczasowego postępowania rozwodowego z powodu niezawinionej całkowitej niemożności wzięcia w nim udziału. Przesłanka ta obejmuje wszystkie rozstrzygnięcia wyroku rozwodowego, a więc także te nieobjęte żądaniem uchylenia lub zmiany wyroku w odpowiedniej części. Sąd wznowieniowy z urzędu rozpoznaje na nowo także kwestię dopuszczalności orzeczenia rozwodu, przed czym chroni brzmienie i ratio legis art. 400 k.p.c. Z powyższych względów art. 400 k.p.c. stanowił formalną podstawę ostatecznego odrzucenia skargi Marii Donke o wznowienie postępowania od prawomocnego zaocznego wyroku orzekającego jej rozwód z M.D. Przepis ten w ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie stanowił bezpośredniej przyczyny naruszenia jej konstytucyjnych praw i wolności. Zastosowanie tego przepisu procesowego jest konsekwencją obowiązywania innych regulacji prawnych Uzależnienie dochodzenia roszczeń alimentacyjnych przez byłego małżonka na swoją rzecz od uprzedniego odpowiedniego ustalenia przez sąd rozwodowy winy stron w rozkładzie pożycia małżeńskiego wynika z art i 2 k.r.o. Zgodnie z tym przepisem, każdy z małżonków (zarówno powód, jak i pozwany 502