BIBLIOMETRYCZNA ANALIZA CZASOPISM NAUKOWYCH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET ŚLĄSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY ANETA DRABEK BIBLIOMETRYCZNA ANALIZA CZASOPISM NAUKOWYCH W DZIEDZINIE NAUK SPOŁECZNYCH PRACA DOKTORSKA NAPISANA POD KIERUNKIEM PROF. DR HAB. IRENY MARSZAKOWEJ-SZAJKIEWICZ KATOWICE, 2001

2 STRESZCZENIE W pracy dokonano analizy bibliometrycznej 1810 czasopism z 56 dyscyplin z nauk społecznych indeksowanych w bazie danych Social Sciences Citation Index. Do badań zastosowano metodykę I. Marszakowej- Szajkiewicz umożliwiającej ocenę czasopism naukowych niezależnie od dziedziny. Analiza objęła lata Na podstawie uzyskanych wyników dokonano oceny prenumeraty czasopism zagranicznych kupowanych przez biblioteki polskie w latach Szczególną uwagę zwrócono na 13 uniwersytetów największych ośrodków skupiających badania z nauk społecznych oraz jedną uczelnię niepaństwową, ze względu na duży zbiór czasopism objętych prenumeratą. Wyniki badań, w formie 115 tabel zostały zebrane w Tomie 2 pracy, jako Załączniki przedstawione są w formie tradycyjnej oraz na nośniku CD- ROM. Struktura pracy zawiera Wstęp, sześć rozdziałów, Zakończenie oraz bibliografię. SŁOWA KLUCZOWE BIBLIOMETRIA, OCENA, CYTOWANIE, JOURNAL CITATION REPORTS, CZASOPISMO, BAZA DANYCH, DZIEDZINA WIEDZY, IMPACT FACTOR (IP), WZGLĘDNY IMPACT FACTOR K, WSKAŹNIK IG, SOCIAL SCIENCES CITATION INDEX, IINTITUTE FOR SCIENTIFIC INFORMATION. 2

3 SPIS TREŚCI WYKAZ TABEL... 4 WYKAZ SKRÓTÓW... 6 WSTĘP... 8 ROZDZIAŁ I: CYTOWANIE W NAUCE WSTĘP: FENOMEN CYTOWANIA WYSZUKIWANIE DOKUMENTÓW OCENA BIBLIOMETRYCZNA BADACZY I PLACÓWEK NAUKOWYCH ZA POMOCĄ ANALIZY CYTOWAŃ20 4. WYKORZYSTANIE CYTOWAŃ W BADANIACH STRUKTURY NAUKI PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ II: METODY OCENY CZASOPISM NAUKOWYCH WSTĘP PRZEGLĄD METODYK OCENY CZASOPISM (W POLSCE I NA ŚWIECIE) WYBÓR METODYKI DLA ANALIZY CZASOPISM Z NAUK SPOŁECZNYCH PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ III: BAZA DANYCH JOURNAL CITATION REPORTS WSTĘP: BAZY DANYCH ISI BAZA DANYCH JOURNAL CITATION REPORTS IMPACT FACTOR IMMEDIACY INDEX PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ IV: METODYKA OCENY CZASOPISM NAUKOWYCH STANDARDOWY WSKAŹNIK OCENY CZASOPISM NAUKOWYCH K ANALIZA DZIEDZIN WIEDZY PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ V: ANALIZA CZASOPISM WSTĘP ANALIZA CZASOPISM WG STANDARDOWEGO WSKAŹNIKA WPŁYWU K ANALIZA CZASOPISM W POSZCZEGÓLNYCH DZIEDZINACH ANALIZA CZASOPISM WEDŁUG PAŃSTW ANALIZA CZASOPISM Z BIBLIOTEKOZNAWSTWA I INFORMACJI NAUKOWEJ PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ VI: PRENUMERATA CZASOPISM PRZEZ BIBLIOTEKI POLSKIE WSTĘP OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA CZASOPISM PRENUMEROWANYCH W POLSCE PRENUMERATA CZASOPISM WEDŁUG DZIEDZIN CZASOPISMA PRENUMEROWANE W POLSCE W 1998 ROKU W 13 UNIWERSYTETACH I JEDNEJ UCZELNI NIEPAŃSTWOWEJ PODSUMOWANIE ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA STRONY WYKAZ BAZ DANYCH

4 WYKAZ TABEL Tabela 1 Średnia liczba cytowań jednej publikacji w niektórych dziedzinach (na podstawie bazy NSI za lata ) [Wróblewski, 2001, s.43]...27 Tabela 2 Najczęściej cytowane publikacje pracowników Wydziału Filologicznego (bez danych dotyczących Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej) na podstawie Arts & Humanities Citation Index ( )...32 Tabela 3 Najczęściej cytowane prace pracowników Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej...33 Tabela 4 Cytowania pracowników Wydziału Filologicznego w podziale na poszczególne jednostki...33 Tabela 5 Cytowania pracowników Wydziału Nauk Społecznych w podziale na poszczególne jednostki...35 Tabela 6 Cytowania pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii w podziale na poszczególne jednostki...37 Tabela 7 Prenumerata baz danych ISI przez biblioteki w Polsce...66 Tabela 8 Zmiana pozycji czasopisma Contemporary Sociology po wprowadzeniu poprawnych danych...74 Tabela 9 Porównanie czasopism o najwyższym (w swojej dziedzinie) Ip na kilku przykładach75 Tabela 10 Porównanie K oraz Ip dla wybranych czasopism...79 Tabela 11 Przykładowe wyliczenie wskaźnika Ig dla dziedziny bibliotekoznawstwo i informacja naukowa (library and information science) za rok 1997 (Ig=1.54)...80 Tabela 12 Średnia wartość wskaźnika Ig' za lata oraz dla niektórych dziedzin nauk społecznych...82 Tabela 13 Wskaźniki wpływu dziedziny wiedzy w latach Tabela 14 Wykaz dyscyplin nauk społecznych (według klasyfikacji ISI) wraz z liczbą badanych czasopism...87 Tabela 15 Rozkład wskaźnika K dla czasopism z nauk społecznych

5 Tabela 16 Liczba czasopism w latach w poszczególnych dziedzinach...97 Tabela 17 Przykłady związków zachodzących między dyscyplinami (w nawiasie liczba czasopism) Tabela 18 Rozkład czasopism wydawanych w poszczególnych krajach Tabela 19 Dane dotyczące ilości czasopism z USA, Wielkiej Brytanii oraz innych krajów dla wszystkich dziedzin Tabela 19 Liczba badanych czasopism bibliotekoznawczych w poszczególnych krajach (dane w nawiasie dotyczą roku 1998) Tabela 20 Wartości wskaźnika K w latach dla badanych czasopism Tabela 21 Zagraniczne czasopisma z dziedziny bibliotekoznawstwa prenumerowane przez biblioteki polskie w 1999 roku

6 WYKAZ SKRÓTÓW 1. ISI Institute for Scientific Information 2. JCR-SE Journal Citation Reports. Science Edidtion 3. JCR-SSE Journal Citation Reports. Social Sciences Edidtion 4. SCI Science Citation Index 5. SSCI Social Sciences Citation Index 6. Ip Impact factor 7. Ig wskaźnik wpływu dziedziny wiedzy 8. K wskaźnik wpływu czasopisma 1. NSĄCZ Wyższa Szkoła Biznesu w Nowym Sączu 2. KUL Katolicki Uniwersytet Lubelski 3. UAM Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 4. UBS Uniwersytet w Białymstoku 5. UG Uniwersytet Gdański 6. UJ Uniwersytet Jagielloński 7. UŁ Uniwersytet Łódzki 8. UMCS Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 9. UMK Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 10. UOP Uniwersytet Opolski 11. USZ Uniwersytet Szczeciński 12. UŚ Uniwersytet Śląski 13. UW Uniwersytet Warszawski 14. UWR Uniwersytet Wrocławski 1. ANTR Anthropology Antropologia 2. ARCH Archaeology Archeologia 3. AR-S Area Studies Studia Regionalne 4. BUS Business Biznes 5. BUS-F Business, Finance Biznes i Finanse 6. COMM Communication Komunikacja 7. CRIM-P Criminology & Penology Kryminologia i Penologia 8. DEM Demography Demografia 9. ECON Economics Ekonomia 10. EDUC-R Education & Educational Research Badania nad Edukacją 11. EDUC-S Education, Special Pedagogika Specjalna 12. ENV Environmental Studies Studia nad Środowiskiem 13. ERG Ergonomics Ergonomia 14. ETH Ethnic Studies Studia Etniczne 15. FAM Family Studies Studia nad Rodziną 16. GEO Geography Geografia 17. GER Geriatrics & Gerontology Geriatria i Gerontologia 18. HLT-P Health Policy & Services Polityka Zdrowia I Usług 19. HIST History Historia 20. HIST-PS History & Philosophy of Science Historia i Filozofia Nauki 21. HIST-S History of Social Sciences Historia Nauk Społecznych 22. IND-R Industrial Relations & Labor Stosunki Przemysłowe 23. INF-S Information Science & Library Science Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa 24. INT-R International Relations Stosunki Międzynarodowe 25. LANG Language & Linguistics Językoznawstwo 26. LAW Law Prawo 6

7 27. MAN Management Zarządzanie 28. MED-L Medicine, Legal Medycyna Sądowa 29. NUR Nursing Pielęgniarstwo 30. PHIL Philosophy Filozofia 31. PLAN Planning & Development Planowanie I Rozwój 32. POL-S Political Science Nauki Polityczne 33. PSCHR Psychiatry Psychiatria 34. PSYCH Psychology Psychologia 35. PS-A Psychology, Applied Psychologia Stosowana 36. PS-B Psychology, Biological Psychologia Biologiczna 37. PS-C Psychology, Clinical Psychologia Kliniczna 38. PS-D Psychology, Develpomental Psychologia Rozwojowa 39. PS-ED Psychology, Educational Psychologia Wychowawcza 40. PS-EX Psychology, Experimental Psychologia Eksperymentalna 41. PS-M Psychology, Mathematical Psychologia Matematyczna 42. PS-P Psychology, Psychoanalysis Psychologia Psychoanalizy 43. PS-S Psychology, Social Psychologia Społeczna 44. PUB-A Public Administration Administracja Publiczna 45. PUB-E Public Health=Public Zdrowie Publiczne Environmental & Occupational Health (od 1996) 46. REH Rehabilitation Rehabilitacja 47. SOC-IS Social Issues Problemy Społeczne 48. SOC-B Social Sciences, Biomedical Społeczne Aspekty Medycyny 49. SOC-IN Social Sciences, Interdisciplinary Interdyscyplinarne Nauki Społeczne Metody Matematyczne w Naukach Społecznych 50. SOC-M Social Sciences, Mathematical Methods 51. SOC-W Social Work Praca Społeczna 52. SOC Sociology Socjologia 53. SUB-A Substance Abuse Środki Uzależniające 54. TRANS Transportation Transport 55. URB-S Urban Studies Studia Urbanistyczne 56. WOM-S Women s Studies Studia Nad Kobietą 7

8 WSTĘP Rozwój nauki jest nierozerwalnie związany z przekazywaniem jej wyników uczonym zainteresowanym danym zagadnieniem, a także z ich rozpowszechnianiem jak najszerszej społeczności. Przed upowszechnieniem druku przekazywanie informacji o osiągnięciach naukowych miało charakter bezpośredni (dyskusje, korespondencja). Dopiero wynalezienie prasy drukarskiej przez Gutenberga umożliwiło tanie powielanie tekstów. Powstanie w konsekwencji nowej formy wydawniczej czasopisma naukowego stało się punktem zwrotnym w procesie rozpowszechnienia informacji. Nowa forma okazała się idealna, zwłaszcza do prezentacji prac oryginalnych, a także publikacji omawiających nowe odkrycia czy eksperymenty. Stąd też w ciągu kilkudziesięciu lat od pojawienia się pierwszego czasopisma naukowego Journal des Sçavans (w latach ) powstało w Europie 330 tytułów czasopism [Stefaniak, 1987b, s.13]. Wzrost ilości publikacji oryginalnych spowodował konieczność stworzenia nowego wydawnictwa, które zamieszczałoby streszczenia opublikowanych prac i umożliwiałoby orientację w całości piśmiennictwa z danej dziedziny. Wydawnictwa te, dziś zwane przeglądami dokumentacyjnymi pojawiły się na początku XVIII wieku i bardzo szybko stały się cenionym źródłem do pozyskiwania informacji. Z czasem literatury zaczęło przybywać w takim tempie, iż opracowywanie przeglądów dokumentacyjnych na podstawie dużej ilości dokumentów pierwotnych okazało się prawie niemożliwe tylko przy użyciu metod i narzędzi tradycyjnych. Rozwój techniki w XX przyniósł rozwiązanie problemu. Usprawnił proces wydawniczy oraz umożliwił przetwarzanie danych. Rozwój nauki oraz usprawnienie procesu gromadzenia i wyszukiwania informacji zaczęły być przedmiotem badań i studiów metodami ilościowymi [Stefaniak, 1987b, s.14]. B.Stefaniak w swej publikacji przyjmuje, iż początek ilościowego badania piśmiennictwa zapoczątkował rosyjski chemik P.J. Walden, który jako pierwszy poddał analizie cytowania bibliograficzne w 8

9 najpopularniejszych pracach z historii chemii. P.J.Walden wyniki swych analiz opublikował w 1911 roku w pracy O rozwoju chemii w Rosji, w której ukazał wkład uczonych w rozwój chemii [Stefaniak, 1987b, s.14-15]. Natomiast część źródeł uznaje za pierwszą pracę bibliometryczną analizę F.J Cole'a oraz N.B. Eales'a, którzy w 1917 roku przeanalizowali publikacje z zakresu anatomii porównawczej za lata [Skalska- Zlat, 1988, s.260]. Terminu "bibliografia statystyczna" (statistical bibliography), który poprzedził termin "bibliometria", użył jako pierwszy E.W. Hulme, który w 1923 roku w swojej pracy Statistical Bibliography in Relation to the Growth of Modern Civilisation poddał analizie zawartość International Catalogue of Scientific Literature za 13 lat, co pozwoliło na ukazanie zależności między publikacjami oraz zmian w rozwoju nauki [Skalska-Zlat, 1988, s.263]. W dalszych latach pojawiły się podstawowe prawa bibliometryczne Lotki w 1926 roku, Bradforda w 1934 i 1948 oraz Zipfa w Termin "bibliometria" zastosował po raz pierwszy Alan Pritchard w 1969 roku, który zdefiniował ją jako "zastosowanie matematycznych i statystycznych metod do książek i innych środków komunikacji" [Skalska-Zlat, 1988, s.259]. I ta definicja, mimo wielu modyfikacji, stała się definicją wyjściową dla wszystkich późniejszych. Podkreślano w nich związki bibliometrii z komunikacją pisaną. W Polsce termin bibliometria pojawił się w 1979 roku w Słowniku terminologicznym informacji naukowej, jako "badanie stanu ilościowego i tendencji rozwoju piśmiennictwa metodą statystyczną na podstawie opisów bibliograficznych lub statystyki wydawnictw" [Słownik, 1979, s.30]. W literaturze oprócz terminu "bibliometria" pojawia się także naukometria, która zajmuje się analizą wszystkich elementów stanowiących organizację nauki, a jednym z nich jest właśnie badanie piśmiennictwa. Z tego właśnie punktu widzenia bibliometria może stanowić część naukometrii. Podobnie rzecz się ma z trzecim terminem informetrią, który czasem jest zamiennie stosowany z bibliometrią, choć nie wszyscy się z tym zgadzają [Stefaniak, 1987b, s.22]. Obecnie większość analiz bibliometrycznych opiera się przede wszystkim na danych pozyskiwanych z baz Instytutu Informacji Naukowej w Filadelfii (Institute for Scientific Information ISI) indeksów cytowań 9

10 (Science Citation Index, Social Science Citation Index, Arts & Humanities Citation Index) oraz informatorów statystycznych Journal Citation Reports. Z roku na rok pojawia się coraz większa liczba prac wykorzystujących metody bibliometryczne i naukometryczne do analiz piśmiennictwa i ocen stanu nauki. W bazie danych Library and Information Science Abstracts, indeksującej prace z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, można znaleźć 3009 dokumentów (z lat ) według jednego z następujących słów kluczowych: informetria (informetrics), naukometria (scientometrics) lub bibliometria (bibliometrics). Z tego 1583 ukazało się w latach dziewięćdziesiątych publikacje zostały zamieszczone w czasopiśmie poświęconym naukometrii Scientometrics, które ukazuje się od 1978 roku. Poza tym artykuły poświęcone tej tematyce zamieszczają liczne czasopisma z dziedziny bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, takie jak: Journal of the American Society and Information Science, Information Processing and Management, Journal of Documentation, Libri, Journal of Information Science, Research Policy i wielu innych. Od 1987 roku co 2 lata organizowane są konferencje poświęcone w całości tym zagadnieniom. Pierwsza z nich (nazwana First International Conference on Bibliometrics and Theoretical Aspects of Information Retrieval) miała miejsce w Diepenbeek w Belgii w dniach sierpnia 1987 roku. Materiały z tej konferencji zostały wydane pod tytułem: Informetrics-87/88 [Pindlowa, 1994, s.24]. Od 1999 roku konferencje odbywają się co dwa lata. Siódma z kolei konferencja miała miejsce w Meksyku w 1999, a ostatnia odbyła się w Australii, w dniach lipca 2001 roku. Czasopisma, ze względu na krótki czas publikowania, stały się w XX wieku podstawowym środkiem komunikacji między uczonymi. Szybkość przekazania wyników badań jest szczególnie ważna w naukach przyrodniczych i dlatego w tym przypadku wzrasta rola czasopism jako miejsca publikacji najnowszych danych. Stworzenie czasopism elektronicznych jeszcze bardziej skróciło drogę między nadawcą a odbiorcą, gdyż w przypadku zamieszczania artykułów w elektronicznych wersjach czasopism (coraz częściej istniejących tylko w wersji 10

11 elektronicznej) eliminuje się czas druku oraz przesłania każdego numeru do prenumeratora. Nawet pobieżne przejrzenie bibliografii załącznikowych dołączanych do artykułów ukazuje stale rosnącą pozycje czasopisma, jako środka komunikacji między uczonymi. Rosnąca liczba tytułów czasopism zmusza do wszechstronnych ocen i weryfikacji jakości tego typu wydawnictw. Oceny takie stały się bardzo ważne dla różnych grup użytkowników, którzy ze względu na dużą ilość tytułów muszą dokonać koniecznej selekcji. I najważniejszym wówczas problemem jest wybór czasopism najlepszych. Rankingi czasopism, oparte na różnych metodach oceny wykorzystywane są do różnych celów. Uczeni chcą wiedzieć, co warto przejrzeć, aby śledzić na bieżąco informacje o badaniach znajdujących się w obszarze ich zainteresowań. Z drugiej strony ważne jest gdzie publikować rezultaty swej pracy, aby dotarły do jak najszerszego grona osób zajmujących się daną tematyką. Redaktorzy czasopism muszą obserwować pozycję swojego czasopisma wśród innych z tej samej dziedziny. Informacje takie mogą wpłynąć znacząco na zmianę polityki redakcyjnej i oczywiście poprawę jakości. Ocena czasopism jest także ważna dla bibliotek, które musza podejmować decyzje dotyczące prenumeraty. Oceny mogą stać się w tym przypadku dodatkowym argumentem przemawiającym za prenumeratą czasopisma lub też rezygnacją z niej. Tak więc problem oceny czasopism jest bardzo ważnym i aktualnym zagadnieniem, co znajduje odzwierciedlenie na łamach literatury poświęconej temu tematowi. Stanowi ważny problem poruszany na międzynarodowych konferencjach. Celem niniejszej pracy była analiza bibliometryczna czasopism z nauk społecznych indeksowanych w bazie danych Social Sciences Citation Index Ocena dotyczyła 1810 tytułów, reprezentujących 56 dyscyplin nauk społecznych. Badane czasopisma wydawane są na wszystkich kontynentach w 40 krajach. Analizą objęto pięcioletni okres Przeprowadzone badanie umożliwiło także ocenę prenumeraty czasopism zagranicznych w bibliotekach polskich, ze szczególnym uwzględnieniem 13 uniwersytetów oraz jednej uczelni niepaństwowej Wyższej Szkoły Biznesu w Nowym Sączu. Do badań wybrano uniwersytety, gdyż są one 11

12 największymi i najbardziej zróżnicowanymi ośrodkami jeśli chodzi o badania z zakresu nauk społecznych. Wkład uniwersytetów w ogólnoświatowy rozwój nauk społecznych wynosi 56% [Marszakowa- Szajkiewicz, 2000, s.188]. Wybór jedynej, wśród 201 prenumeratorów, uczelni niepaństwowej został dokonany ze względu na bogaty zbiór literatury z nauk społecznych oraz politykę gromadzenia wydawnictw ciągłych, która może stać się wzorem dla uczelni tego typu w Polsce. Celem pracy było też ukazanie dynamiki rozwoju dyscyplin z nauk społecznych pod koniec lat dziewięćdziesiątych. W niniejszej części pracy zastosowano metodę bibliometryczną opartą na danych uzyskanych z baz Journal Citation Reports za lata W badaniach wykorzystano metodykę I. Marszakowej-Szajkiewicz, która pozwoliła na wyliczenie wskaźnika K i ocenę wszystkich czasopism z nauk społecznych, niezależnie od dyscypliny lub dyscyplin, do jakich należą. Metodyka ta ma duże znaczenie, zwłaszcza w naukach społecznych, które mają często charakter multidyscyplinarny. Wśród 1810 tytułów 30% to czasopisma obejmujące swym zakresem dwie lub więcej dziedzin. Wyliczenie nowego wskaźnika umożliwiło również ocenę prenumeraty czasopism zagranicznych w bibliotekach polskich. Struktura pracy obejmuje Wstęp, 6 rozdziałów, Zakończenie oraz Załączniki wyeksponowane jak drugi tom niniejszej pracy. Załączniki zapisane zostały również na nośniku CD-ROM Rozdział I poświęcony jest roli cytowania w nauce. Wymieniono cele cytowań, omówiono 3 aspekty wykorzystania cytowań: poszukiwanie danych bibliograficznych, ocena jednostek naukowych i uczonych oraz badanie struktury nauki. W wyszukiwaniu informacji bibliograficznych zwrócono uwagę na metodę powiązań bibliograficznych (bibliographical coupling) opracowaną przez M. Kesslera. W podrozdziale o ocenie uczonych i jednostek za pomocą analizy cytowań przedstawione zostały publikacje dotyczące Polski, w której autorzy wykorzystywali informacje o cytowaniach. Szczegółowo rozpatrzone zostały 3 wydziały Uniwersytetu Śląskiego, których obszarem zainteresowań są nauki społeczne i humanistyczne Wydział Nauk Społecznych, Wydział Pedagogiki i 12

13 Psychologii oraz Wydział Filologiczny. Dane dotyczące cytowań uzyskanych przez konkretne jednostki ujęte zostały w sposób tabelaryczny. W ostatnim z podrozdziałów zwrócono uwagę na wszystkie niuanse indeksów cytowań o jakich należy pamiętać przy zbieraniu danych oraz ich późniejszej interpretacji. Rozdział II przedstawia metody oceny czasopism w Polsce i na świecie. Wśród nich dominują metody bibliometryczne, dla których materiału badawczego dostarczają bazy danych ISI. W ostatnim podrozdziale wskazano na wybór metodyki oceny czasopism niezależnie od dziedziny wiedzy. W Rozdziale III scharakteryzowane zostały bazy danych ISI, ze szczególnym uwzględnieniem Journal Citation Reports oraz dwa wskaźniki służące ocenie czasopism Impact factor, Immediacy index. Rozdział IV omawia metodykę oceny czasopism naukowych; charakteryzuje wskaźnik K, służący ocenie czasopism oraz wskaźnik dziedziny wiedzy Ig, analiza którego ukazała dynamikę rozwoju poszczególnych dyscyplin nauk społecznych. Rozdział V to analiza 1810 czasopism z 56 dziedzin nauk społecznych. Wyróżniono i scharakteryzowano 357 najlepszych czasopism o wskaźniku K ( ) >50%. Ukazano rozkład terytorialny czasopism wydawanych w 40 krajach, zwrócono uwagę na 317 tytułów wydawanych w innych krajach niż Stany Zjednoczone oraz Wielka Brytania. Przeprowadzono analiza czasopism w poszczególnych dziedzinach pod względem średniej wartości wskaźnika K. Na podstawie czasopism i ich przynależności do różnych dyscyplin ukazano przykłady związków zachodzących między dziedzinami, co ukazuje wzajemne przenikanie ich pól badawczych. Szczegółowo zanalizowano 68 tytułów z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (information science & library science) pod względem wskaźnika K (w dwóch trzyletnich okresach i ) oraz prenumeraty czasopism z tej dziedziny w bibliotekach polskich. Rozdział VI, to analiza 1220 tytułów czasopism prenumerowanych przez biblioteki polskie. Dane o prenumeracie pochodzą z Centralnego 13

14 Katalogu Czasopism Zagranicznych, opracowywanych przez Bibliotekę Narodową. Badanie przyniosło krótką charakterystykę każdej z dziedzin; ukazało obecność czasopism z najwyższym K w bibliotekach oraz pozwoliło na wyszczególnienie konkretnych tytułów wartych prenumeraty. Szczegółowo zanalizowano prenumeratę w 1998 roku dokonaną przez 14 uczelni, wyróżniono dziedziny najlepiej i najsłabiej reprezentowane w zagraniczne czasopisma naukowe. W zakonczeniu przedstawiono podsumowanie podstawowych wyników analizy bibliometrycznej czasopism z bazy danych SSCI przeprowadzonej za lata Wyniki badań zamieszczone zostały w Tomie 2, jako Załączniki. Informacje są ujęte w 115 tabelach i składają się z następujących informacji: skrót tytułu (używany w bazie JCR), pełny tytuł czasopisma (łącznie z informacją o ewentualnej zmianie), kraj wydania, skrót dziedziny (wraz z wszelkimi zmianami), 11 wskaźników (Impact factor, K, K ( )) za lata , na podstawie których przeprowadzona została ocena. Tabela 1 to lista wszystkich czasopism uporządkowanych alfabetycznie. Tabela 2 zawiera listę czasopism uporządkowaną według K ( ). Tabele 3.1A-3.56A zawierają czasopisma z poszczególnych dziedzin w kolejności alfabetycznej, a Tabele 3.1B-3.56B według K ( ). Tabela 4 podaje dane dotyczące wskaźnika Ig dla poszczególnych dziedzin nauk społecznych w latach Informacje o prenumeracie czasopism zostały przedstawione graficznie. Każde z prenumerowanych w Polsce czasopism zaznaczone jest w Tabelach kolorem szarym. Załącznik, zawierający wszystkie tabele, zostały zamieszczone na CD- ROM-ie. Do pracy dołączona jest Bibliografia Załącznikowa złożona ze 177 pozycji. 14

15 ROZDZIAŁ I: CYTOWANIE W NAUCE 1. Wstęp: fenomen cytowania Na obecnym etapie rozwoju nauki niezwykle trudno sobie wyobrazić powstanie jakiejkolwiek publikacji naukowej nie wykorzystującej prac wcześniejszych z tej tematyki. Rozpoczęcie badań wiąże się z uprzednim przejrzeniem bibliografii oraz bibliograficznych baz danych w celu wyszukania literatury na ten sam lub podobny temat, czy też wykorzystujących podobne metody badawcze. Przeszukiwania tego typu i, co za tym idzie, zapoznanie się z wybranymi pracami są niezbędne chociażby po to, aby nie powielać badań, które ktoś już kiedyś przeprowadził. Naturalną konsekwencją zapoznania się z literatura przez autora jest powołanie się na nią w przypisach bibliograficznych, czy też bibliografii załącznikowej dołączonej do każdej pracy. Cytowanie, czyli powołanie autora na prace poprzedników, jako norma zaczyna się pojawiać w XIX wieku, kiedy to czasopismo naukowe zaczyna być najważniejszym narzędziem komunikacji pomiędzy uczonymi [Price, 1966]. Cytowanie przestało wtedy pełnić jedynie funkcję etyczną, a i zaczęło pełnić rolę środka komunikacji naukowej. W XX wieku cytowanie stało się podstawowym przedmiotem badań bibliometrycznych. Analiza cytowań, stanowiąca jedną z metod bibliometryczncyh, może służyć ocenie jakości prac naukowych oraz placówek badawczych. Poprzez cytowanie autor w sposób naturalny włącza się w obieg nauki, a kolejne pozycje bibliograficzne tworzą z pracami cytującymi je swoistą siatkę powiązań; niewidzialnych, a istniejących nitek. Nie tylko ułatwiają poszukiwania bibliograficzne, ale przede wszystkim odzwierciedlają jednolity system nauki. Istnieje wiele powodów, dla których autorzy cytują prace wcześniejsze. Garfield wymienia 15 powodów cytowań: - składanie hołdu pionierom poprzez cytowanie prac klasycznych; - składanie hołdu równym sobie poprzez cytowanie pokrewnych prac współczesnych; 15

16 - wykorzystywanie metod, pojęć, idei z cudzych prac; - dostarczanie tła lekturowego; - poprawianie własnej wcześniejszej pracy; - poprawianie prac innych autorów; - krytyka poprzedniej pracy; - konkretyzowanie lub uzasadnianie wcześniejszych twierdzeń; - zapowiedź przyszłych prac; - dostarczanie informacji o pracach mało znanych, rzadko cytowanych, trudno dostępnych; - potwierdzenie danych (np. liczbowych) lub faktów; - wskazanie pierwszych publikacji omawiających daną kwestię; - wskazanie publikacji tworzących eponimy lub terminy później powszechnie używane; - przeciwstawienie się cudzym ideom; - zakwestionowanie roszczeń do pierwszeństwa" [cyt. za Skalska-Zlat, 1988, s.268]. Jednakże wszystkie wymienione nienaukowe powody cytowania nie wykluczają faktu, iż analiza cytowań już dawno stała się miarodajnym wskaźnikiem oceny. Murugesan i Moravcsik przedstawili przyczyny cytowania w czterech syntetycznych punktach: - cytowanie związane z teorią lub metodyką wykorzystywaną w danej pracy (conceptual/operational); - cytowanie pracy koniecznej do zrozumienia lub też rozszerzającą stan wiedzy na dany temat (organic/prefunctory); - cytowanie stanowiące podstawę pracy (evolutionary/juxtapositional); - cytowanie potwierdzające lub negatywne (confirmative/negative) [Murugesan & Moravcsik, 1978]. Marszakowa-Szajkiewicz wymienia 3 sposoby wykorzystania cytowań w działalności naukowej: 1) wyszukiwanie dokumentów (aspekt praktyczny), 2) ocena bibliometryczna obiektów nauki (uczonych, prac, instytucji, państw), 16

17 3) badania za pomocą cytowań struktury dziedziny lub nauki. [Marszakowa-Szajkiewicz, 1996, s.12]. Poniżej zostaną rozpatrzone trzy wymienione aspekty wykorzystywania cytowań. 2. Wyszukiwanie dokumentów Każdy zbierający literaturę na jakikolwiek temat wykorzystuje między innymi najprostszą, a zarazem bardzo skuteczną metodę jaką jest analiza bibliografii załącznikowych dołączonych do interesujących badacza prac. Zakłada się w tym momencie, iż autor powołuje się na prace o podobnej tematyce. Odnalezienie takiej publikacji, oprócz wartości merytorycznej, dostarcza także ważnej informacji bibliograficznej. Jednym słowem wystarczy jedna odnaleziona na żądany temat praca, która staje się podstawą wyszukania kompletnej literatury przedmiotu. Wykorzystanie tego sposobu poszukiwań bibliograficznych może wyeliminować lub znacznie ograniczyć konieczność przygotowywania odpowiednich słów kluczowych, czy też skomplikowanej charakterystyki wyszukiwawczej, gdyż jedna publikacja dostarcza kolejnych informacji na temat innych, a w tych z kolei można znaleźć następne itd. Proces ten powtarza się tak często, aż informacje bibliograficzne zaczną się powtarzać. Sposób ten przypomina poszukiwania w internecie, gdzie odpowiedni system linkówodsyłaczy (swoistych cytowań) prowadzi jak po sznurku od jednej pozycji do następnej. Sposób ten wykorzystał M.Kessler opracowując metodę powiązań bibliograficznych (bibliographical coupling). Według niego dwa artykuły są pokrewne tematycznie, jeżeli w ich bibliografiach załącznikowych pojawia się co najmniej jedna wspólna pozycja. Czym więcej jest takich pozycji, tym silniejsza więź miedzy pracami [Kessler, 1963]. Zgodnie z tą metodą więź, jaka powstaje pomiędzy dwoma dokumentami, jest ustalona raz na zawsze i nie zależy od pojawiających się nowych publikacji, stąd też więź ta została nazwana retrospektywną [Maršakova, 1988]. Metoda powiązań bibliograficznych została wykorzystana w systemie indeksów cytowań baz danych Instytutu Informacji Naukowej w Filadelfii (ISI), w których po znalezieniu interesującego artykułu można wyszukać pozycje 17

18 związane z wyszukaną identycznymi cytowaniami. W tradycyjnych, drukowanych wydawnictwach poszukiwania odbywały się przez nazwisko autora cytowanego wyszukiwanego w Citation Index. Rys. 1. Przykład wyszukiwania w Citation Index. Następnie w Source Index odszukać należało informacje o źródłach, w których dana praca była cytowana. Rys. 2. Przykład wyszukiwania w Source Index 1. Wprowadzenie techniki komputerowej miało szczególne znaczenie dla tego typu poszukiwań, gdyż znacznie je ułatwiło i skróciło czas szukania. Poza tradycyjnymi sposobami wyszukiwania informacji oferowanymi przez bazy, tzn. wyszukiwanie przez autora, słowa kluczowe, tytuł czasopisma, indeksy cytowań umożliwiają przechodzenie do kolejnych rekordów (Related Records) związanych z wyszukaną 1 Oba przykłady pochodzą z: [Maršakova, 1988, s.31]. 18

19 identycznymi pozycjami w bibliografii. Baza umożliwia przechodzenie na kolejne poziomy, aż do piątego włącznie. W ten sposób wystarczy znaleźć tylko jedną relewantną pozycję, która stanie się punktem wyjścia dla dalszych poszukiwań literatury na konkretny temat. Poniższy rysunek ilustruje przykład wyszukiwania w bazie danych Social Sciences Citation Index, w której po zadaniu pytania wyszukiwawczego: evaluation and journal* otrzymujemy, oprócz opisu bibliograficznego, także informacje na temat ilości rekordów spokrewnionych : Rys. 3. Przykład wyszukiwania w SSCI-CDE. Po wybraniu opcji: <Related Recors> przechodzimy na następny poziom, gdzie otrzymujemy informację o pracach związanych z wyszukaną identycznymi pozycjami bibliograficznymi. Można także wyświetlić te wspólne pozycje (Shared Records). 19

20 Rys. 4. Przykład wyszukiwania Related Records. Oczywiście od nowej pozycji znowu można przejść do następnych i tak aż do piątego poziomu. 3. Ocena bibliometryczna badaczy i placówek naukowych za pomocą analizy cytowań Od lat 80. cytowania wykorzystuje się również jako element oceny zarówno uczonych, jak i jednostek badawczych. W Stanach Zjednoczonych problem ten dotyczy zatrudniania pracowników naukowych w uczelniach i kryteriów oceny, jakim powinni podlegać. Stosowany od dawna system oceny oparty na ocenach ekspertów, zwany peer review został uznany za nieobiektywny [Garfield, 1983, s.5; Jabłecka, 1994; Kozłowski, 2000]. Krytycy tego systemu uważają, że w ocenach ekspertów mogą być często brane zupełnie inne nienaukowe czynniki, takie jak: znajomości, polityka wydziałów, preferencje płci itp. Dlatego też coraz częściej w ocenie pracowników bierze się pod uwagę analizę cytowań. W tym miejscu trzeba 20