ZESZYTY NAUKOWE. Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie KWARTALNIK 2 (48) / 2015

2 RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL Prof. prof.: Kazimierz WORWA przewodniczący, Maciej TANAŚ sekretarz, Jewgenij BABO- SOW, Olga BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Ramiro Délio BORGES de MENESES, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Diter GREY, Janusz GUDOWSKI, Dietmar JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Kiyokazu NAKATOMI, Witalij PRAUDE, Michaił ROMANIUK, Jurij S. RUDENKO, Gregory SĘDEK, Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM Zdzisław SIROJĆ redaktor naczelny, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA zastępca redaktora naczelnego, Izabela ŻABIŃSKA sekretarz redakcji, Ivan BALAŽ, Jerzy CHORĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Maciej DĘBSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Gustaw KONOPACKI, Edyta ŁYSZKOWSKA, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK, Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS Jęz. pol. Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang Małgorzata CZAPLEJEWICZ-KOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, Marcin ŁĄCZEK, jęz. ang., ros. i ukr. Susanna KITAJEWA, jęz. ang i hiszp. Franciszek BIAŁY, jęz. ang., hiszp. i port. Ramiro Délio BORGES de MENESES, jęz. ang. i franc. Anna PENKOWSKA, jęz. ros. i białorus. TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. Barbara KAZUBEK, jęz. ukr. Jurij KARIAGIN, jęz. słow. i cz. Ivan BALAŽ, jęz. włoski Ireneusz ŚWITAŁA, Daniele STASI REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS Adam POLKOWSKI, apolkowski@vp.pl DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING Sowa Sp. z o.o Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a tel./fax /22/ ; sowadruk@sowadruk.pl WYDAWCA / PUBLISHER Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel./fax /22/ ; zeszytynaukowe@uczelniawarszawska.pl Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną /The paper version of the journal is the initial release/ Nakład 50 egzemplarzy ISSN

3 Spis treści / Contents ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES Agnieszka WRZOCHALSKA... 9 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Rural society in Poland, 10 years after joining the European Union Konrad STAŃCZYK Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi Performance based budget as a method of management of public funds Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych Types of income tax and its evolution in the tax systems Ewa KĘPKA Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Development of transport infrastructure on Polish accesion to the European Union Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития Methpodological studies of the regional economy transition to equilibrium: the proiciple of self development Metodologiczne badania dochodzenia gospodarki regionu do stanu równowagi: zasady samorozwoju

4 4 Spis treści / Contents Robert LISOWSKI Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Use of human capital in regions of Poland Lidia KUCZEWSKA Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Innovative service enterprises and regions development Dimitrij MIELNICZUK Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения Human capital and its role in improving the quality of life of the population Kapitał ludzki i jego rola w poprawie jakości życia ludności Swietłana NICZYPORENKO Демографические аспекты человеческого развития в Украине Demographic aspects of human development in Ukraine Demograficzne aspekty rozwoju ludności Ukrainy Irina W. TERON Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования Transformations of the population as a factor in modernizing the labour market: the essence, the nature and direction of research Transformacje ludności jako czynnik modernizacji rynku pracy: istota, specyfika i kierunki badania Lidia TKACZENKO Мониторинг кризисных явлений на рынке труда Monitoring of crisis phenomena in the labour market Monitoring kryzysowych zjawisk na rynku pracy

5 Spis treści / Contents 5 Aleksandra BURDIAK Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities Polityka mieszkaniowa i cykl życia gospodarstw domowych w postsowieckiej Rosji: zmiana priorytetów Ludmiła SLIUSAR Cohabitation and its influence upon fertility: the case of Ukraine Kohabitacja i jej wpływ na płodność. Przypadek Ukrainy Agnieszka ZIELIŃSKA Uniwersytet Trzeciego Wieku. Przeciw wykluczeniu społecznemu osób starszych University of the Third Age. Against the social exclusion of the elderly Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals Informacje dla autorów / Information for Authors

6

7 ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES

8

9 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s. 9-33] ISSN Agnieszka WRZOCHALSKA Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Państwowy Instytut Badawczy Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Celem artykułu jest analiza wybranych zagadnień dotyczących uwarunkowań i zmian społecznych na obszarach wiejskich. Zakres prowadzonych badań obejmował zmiany w wybranych procesach demograficznych, kwalifikacjach formalnych, umiejętnościach i kompetencjach cywilizacyjnych oraz niektórych aspektach dotyczących stanu zdrowia ludności na obszarach wiejskich. Przedmiotem badań było określenie skali dysproporcji w poziomie cywilizacyjnym terenów wiejskich. Materiał badawczy stanowią dane GUS oraz wyniki badań ankietowych IERiGŻ- PIB przeprowadzonych w 2011 roku wśród ponad 8477 rodzin wiejskich, z czego 3331 rodzin posiadało gospodarstwa rolne o powierzchni większej niż 1 hektar użytków rolnych. Rodziny objęte badaniem znajdowały się na terenie 76 wsi położonych w różnych regionach kraju (Rysunek 1). Dobór wsi objętych badaniem miał charakter celowy i reprezentacyjny ze względu na cechy społeczno-ekonomiczne oraz strukturę agrarną gospodarstw rolnych położonych w granicach wyróżnionych regionów. Wszystkie rodziny zamieszkujące na terenie wybranych wsi zostały objęte badaniem ankietowym. Przy określaniu dynamiki zachodzących zmian, punktem odniesienia były wyniki badań analogicznej zbiorowości w 2000 i 2005 roku.

10 10 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Rys. 1. Położenie wsi objętych badaniem ankietowym IERiGŻ-PIB w podziale regionalnym z uwzględnieniem wielkości próby gospodarstw indywidualnych [0,18] [0,21] [0,21] [0,23] [0,22] * Poszczególnym makroregionom odpowiadają następujące oznaczenia i województwa: środkowozachodni (I) kujawsko-pomorskie i wielkopolskie; środkowowschodni (II) mazowieckie, lubelskie, łódzkie i podlaskie; południowo-wschodni (III) małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie; południowo-zachodni (IV) dolnośląskie, lubuskie i opolskie; północny (V) pomorskie, warmińskomazurskie i zachodniopomorskie. [ ] wielkość badanej próby określona procentem rzeczywistej liczby gospodarstw indywidualnych położonych w obrębie danego makroregionu. Źródło: ankieta IERiGŻ-PIB 2011.

11 Agnieszka WRZOCHALSKA 11 Wprowadzenie W pierwszych latach akcesji Polski do UE nastąpiły znaczące przekształcenia na obszarach wiejskich i w funkcjonowaniu rolnictwa. Uzyskanie swobodnego dostępu przez krajowych producentów do ponad czterystumilionowego rynku europejskiego, zmiany makroekonomiczne, szerokie wsparcie i pomoc finansowa w ramach WPR i funduszy strukturalnych, pozytywnie wpłynęły na kondycję ekonomiczną krajowej gospodarki żywnościowej i jakość życia na obszarach wiejskich. Znaczące przyspieszenie modernizacyjne nastąpiło zwłaszcza w sektorze przetwórczym oraz w zakresie infrastruktury technicznej. Pozytywne zmiany zostały zapoczątkowane jeszcze w okresie przedakcesyjnym, m.in. w ramach realizacji Programu SAPARD. Następnie przede wszystkim dzięki dopłatom bezpośrednim oraz wzrostowi cen zbytu produktów rolniczych, powiększeniu uległy przychody pieniężne części gospodarstw rolnych. Kolejny transfer środków publicznych (unijnych i krajowych) do gospodarki żywnościowej zapewniły wypłaty z tytułu realizacji programów strukturalnych, tj. PROW, SPO Rolnictwo. Powyższe tendencje znalazły odzwierciedlenie w opiniach rolników i mieszkańców wsi dotyczących przemian w gospodarstwach rolnych i na obszarach wiejskich po akcesji do UE. W obu tych grupach większość, odpowiednio 48 i 43%, deklarowała, że już pierwsze lata funkcjonowania WPR korzystnie wpłynęły na polskie rolnictwo. Odmienne zdanie deklarowało zaledwie 7 i 6% badanych 1. W państwach wysoko rozwiniętych rolnictwo zachowuje swoje znaczenie, choć nie jest wiodącym sektorem gospodarki. Niezmiennie jednak rejony wiejskie obejmują przeważającą część ich terytoriów i tym samym pozostają ważnym determinantem polityki społeczno-ekonomicznej. Współcześnie coraz większego znaczenia nabierają problemy środowiskowe, gdyż obecne społeczeństwo w nowy sposób postrzega walory przestrzeni wiejskiej i warunki przyrodnicze, osobliwości kulturalne i historyczne a także krajobrazowe. Te czynniki nabierają coraz większego znaczenia jako elementy pełnowartościowego życia. Problemy środowiska wiejskiego nabierają nowego znaczenia, także ze względu na fakt oddalenia od jednego (domi- 1 Według badań ankietowych IERiGŻ-PIB, przeprowadzonych w 2005 roku.

12 12 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej nującego wcześniej) sektora w kształtowaniu lokalnego rozwoju. Rozpatrywany jest on w kontekście polityki terytorialnej i programów wsparcia skierowanych szczególnie na obszary znajdujące się w pewnej izolacji, gdzie występują trudności rozwojowe. Pojawia się zatem etap przejściowy od polityki wyrównywania rozwoju do subsydiowania z celowych programów podtrzymujących i wspierających rozwój lokalny. Rozwój na terenach wiejskich pozarolniczych gałęzi gospodarki czy usług daje nowe możliwości pracy i dochodów. Pojawia się nowe społeczne rozumienie wartości wiejskich rejonów. W krajach rozwiniętych rozwój obszarów wiejskich coraz bardziej uzależnia się od aktywności lokalnych przedsiębiorców oraz od pozyskiwania zewnętrznych środków finansowych. Z organizacyjnego i finansowego punku widzenia członkostwo Polski w UE przyczyniło się do usystematyzowania polityki strukturalnej, wyznaczenia jej celów strategicznych i zwiększenia możliwości subwencjonowania podmiotów gospodarczych działających wokół i na rzecz przekształceń i rozwoju gospodarki żywnościowej i obszarów wiejskich. Podkreślenia wymaga również fakt, iż środowisko wiejskie ulega ciągłym przeobrażeniom, w wyniku których staje się częścią globalnej gospodarki narodowej integralnie związanej z resztą społeczeństwa. Obok zmian systemowych będących efektem transformacji polskiej gospodarki, akcesja do UE miała także wpływ na sytuację społeczno-ekonomiczną ludności zamieszkującej obszary wiejskie, która musiała przystosować się do nowych warunków życia i pracy. W tym kontekście jednym z ważnych zagadnień związanych z rozwojem obszarów wiejskich i rolnictwa są przemiany społeczne jakie miały miejsce w ostatnich dziesięciu latach na tych terenach. Potencjał demograficzny na obszarach wiejskich Według danych GUS w 2012 roku na obszarach wiejskich zamieszkiwało około 39,4% ludności Polski, tj. 15,5 mln osób. W stosunku do roku 2000 liczba ludności zamieszkującej te tereny wzrosła o blisko 613 tys. (t.j. o około 4,2%). Znaczący wzrost liczby ludności na obszarach wiejskich miał miejsce głównie po akcesji Pol-

13 Agnieszka WRZOCHALSKA 13 ski do UE. Pomimo wzrostu bezwzględnej liczby ludności wiejskiej w latach jej udział wśród ogółu ludności powiększył się bardzo nieznacznie (Tabela 1.). Analiza danych GUS wykazała istotne regionalne różnice w kształtowaniu się odsetka ludności wiejskiej. Największy udział ludności wiejskiej wśród ogółu mieszkańców danego obszaru w 2012 roku, podobnie jak w latach wcześniejszych, odnotowano we wschodnich i południowo-wschodnich regionach kraju, a zwłaszcza w województwach podkarpackim (59,4%) oraz świętokrzyskim (54,6%). Tab. 1. Ludność na obszarach wiejskich w Polsce w latach Wyszczególnienie Ludność w tys Odsetek mieszkańców kraju (%) 38,1 38,6 39,4 Mediana wieku 33,5 34,8 36,6 Odsetek ludności w wieku: Przedprodukcyjnym 27,6 23,8 20,7 Produkcyjnym 56,8 60,8 63,4 Poprodukcyjnym 15,6 15,4 15,9 Osoby w wieku 65 i więcej lat na 1000 dzieci w wieku 0-14 lat Ludność w wieku nie-produkcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Znaczny odsetek osób mieszkających na wsi w południowo-wschodniej Polsce wynikał głównie z rozdrobnionej struktury agrarnej gospodarstw tamtego obszaru. Rozdrobniona struktura agrarna gospodarstw rolnych łączyła się z dużą gęstością zaludnienia, w tym również z relatywnie dużymi miejscowościami wiejskimi. W 2012 roku, podobnie jak i w latach wcześniejszych, stosunkowo najmniejszym odsetkiem ludności wiejskiej cechowały się województwa posiadające typowo przemysłowy charakter, a mianowicie śląskie (21,6%) oraz dolnośląskie (28,4%). O silnie

14 14 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej zurbanizowanym charakterze tych terenów świadczy fakt, iż jedna czwarta miast w Polsce liczących ponad 20 tys. jest zlokalizowana właśnie na tym obszarze. Na zmiany w liczbie ludności bezpośredni wpływ ma liczba urodzeń i zgonów oraz saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych. Różnica pomiędzy liczbą urodzeń, a zgonów tworzy przyrost naturalny, który skorygowany według salda migracji tworzy rzeczywisty przyrost ludności. Przyrost naturalny na terenach wiejskich zmniejszył się w latach o 78,7%. Na zmniejszenie się przyrostu naturalnego największy wpływ miała malejąca liczba urodzeń. Nie zrekompensowała go obserwowana w ostatnich latach poprawa w zakresie długości życia ludności wiejskiej. Począwszy od 2003 roku obserwuje się wzrost przyrostu naturalnego, co jest efektem nieco większej niż w poprzednich latach liczby urodzeń. Należy się spodziewać, że liczba urodzeń na obecnym poziomie utrzyma się przez następne kilka lat, gdyż jest wywołana przede wszystkim wstępowaniem w starsze roczniki wieku wyżu demograficznego z początku lat osiemdziesiątych. Jest jednak mało prawdopodobne, aby bez skutecznych zachęt ze strony państwa, poprawy warunków bytowych rodzin czy poprawy pozycji kobiet na rynku pracy było możliwe utrzymanie, przez dłuższy okres, liczby urodzeń na obecnym poziomie. Podstawowe procesy demograficzne ilustruje charakterystyka ludności ze względu na wiek oraz płeć.w 2012 roku według danych GUS, podobnie jak w roku 2004, na 100 mężczyzn przypadało 101 kobiet. Tak więc tereny wiejskie charakteryzowały się równowagą płci w przeciwieństwie do miast, gdzie na 100 mężczyzn przypadało 111 kobiet. Równowaga płci dotyczyła ogółu ludności wiejskiej, zanotowano jednak różnice w poszczególnych grupach wiekowych. Podobnie jak w odniesieniu do ludności miejskiej, przewaga mężczyzn nad kobietami uwidoczniła się w młodszych grupach wiekowych. O ile w przypadku ludności wiejskiej przewaga kobiet rozpoczynała się w grupie wiekowej lat, to w przypadku ludności miejskiej zjawisko to zaobserwowano już w grupie wiekowej lat.

15 Agnieszka WRZOCHALSKA 15 W wyniku przeciętnego dłuższego trwania życia kobiet współczynniki feminizacji były zdecydowanie wyższe w starszych grupach wiekowych. Na wsi w grupie wiekowej lata na 100 mężczyzn w roku 2012 przypadało 139 kobiet, podczas gdy wśród osób powyżej 80. roku życia analogiczny wskaźnik wynosił aż 236. Pozytywną oznaką przemian demograficznych w Polsce jest stałe zwiększanie się długości przeciętnego trwania życia. W 2012 roku, w porównaniu do roku 2004, nastąpiło zwiększenie życia kobiet i mężczyzn w mieście i na wsi o blisko 2 lata. W stosunku do lat wcześniejszych wskaźniki te są jeszcze wyższe. Na przykład w stosunku do roku 2000 życie kobiet na wsi zwiększyło się o 2,5 roku, a w przypadku mężczyzn o 2,2 lata. Nie zaobserwowano istotnych różnic w prognozowanej długości życia mieszkańców miast i wsi. Dla urodzonych na terenach wiejskich w 2012 roku kobiet prognozuje się, że przeżyją 80,9 lat, natomiast dla mężczyzn będzie to 71,6 lat. Przy jednoczesnym wydłużaniu się życia na obszarach wiejskich odnotowano spadek liczby dzieci do 14 lat. W latach liczba ta zmniejszyła się o 208,7 tys. W konsekwencji czego w roku 2012 tereny wiejskie zamieszkiwało 2575,9 tys dzieci (do 14. roku życia) oraz 1954,7 tys osób po 65. roku życia. Co prawda w okresie liczba osób w wieku 65. lat i więcej przypadająca na 1000 dzieci (do 14. lat) zwiększyła się o 39. osób, jednak wzrost ten był dużo powolniejszy niż w latach (Tabela 1). Z punktu widzenia wpływu uwarunkowań demograficznych na gospodarkę kraju istotna jest zarówno struktura ogółu ludności według wieku, jak i zmiany proporcji pomiędzy poszczególnymi grupami osób w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym. Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym na terenach wiejskich w 2012 roku wynosiła 3,2 mln, co stanowiło 44,8% ludności Polski w tej grupie wiekowej. Udział osób w wieku przedprodukcyjnym wśród ogółu ludności wiejskiej wynosił 21,1% co oznacza, że od 2004 roku ta grupa wiekowa zmniejszyła się o 3,4 p.p., a od 2000 roku o 6,5 p.p. Pomimo znacznego zmniejszenia się udziału dzieci i młodzieży,

16 16 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej polska wieś charakteryzowała się nadal większym udziałem tej grupy ludności w porównaniu do mieszkańców miast 2. Zmniejszenie się udziału osób posiadających mniej niż 18 lat w ogólnej liczbie ludności zarówno na wsi jak i w mieście, w ostatnich latach wynikało również z wstępowania w wiek produkcyjny osób, które urodziły się na początku lat osiemdziesiątych, tj. w czasie wyżu demograficznego. W 2012 roku na terenach wiejskich mieszkało prawie 9,6 mln osób w wieku produkcyjnym co oznacza, że w porównaniu do 2004 roku ich liczba zwiększyła się o 755 tys. (o 8,6%), a w porównaniu do 2000 roku zanotowano wzrost o tys., tj. o 15,8%. Wraz ze wzrostem liczby osób w wieku 18-59/64 lat wzrósł również udział tej grupy ludności w ogólnej liczbie mieszkańców wsi (w latach o 6,4 p.p., a w latach o 3,2 p.p.). Pomimo, że tylko 38,7% ludności Polski w wieku produkcyjnym mieszkało na terenach wiejskich, przyrost tej grupy ludności w ostatnich latach był wywołany głównie przez ludność wiejską 3. Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym na terenach wiejskich w 2012 roku wyniosła prawie 2,4 mln, co stanowiło około 36% ludności Polski w tej grupie wiekowej. Udział osób w wieku 60/65 i więcej lat wśród ludności wiejskiej wyniósł blisko 15,6%, co nie różniło się znacznie od odsetka, jaki zaobserwowano wśród ludności miejskiej (blisko 18,3%) oraz stanowiło porównywalny odsetek jaki zanotowano na terenach wiejskich w 2004 roku (15,5%), a także w 2000 roku (15,6%). Przy ocenie wpływu cech demograficznych ludności na uwarunkowania ekonomiczne zazwyczaj stosuje się współczynnik obciążenia demograficznego, wskazujący ile łącznie osób młodszych, tj. mających mniej niż 18 lat oraz starszych, będących w wieku 60/65 lat i więcej, przypada na 100 osób w wieku produkcyjnym. Na terenach wiejskich w 2008 roku ten wskaźnik wynosił 58, co oznacza, że od roku 2004 zmniejszył się o 9 punktów. Do zmniejszenia się obciążenia osobami w wieku nie- 2 Udział osób w wieku przedprodukcyjnym w miastach w 2012 roku był niższy aż o 3,19 p.p. niż na terenach wiejskich, choć w wielkościach absolutnych liczba dzieci i młodzieży w miastach była o prawie 749 tys., większa niż na wsi. 3 W latach ludność w wieku produkcyjnym na terenach wiejskich zwiększyła się o 755 tys., a miastach w tym samym okresie o 256 tys.

17 Agnieszka WRZOCHALSKA 17 produkcyjnym przyczynił się obserwowany w ostatnich latach, wzrost liczebności oraz odsetka osób w wieku produkcyjnym. Współczynniki obciążenia demograficznego wyliczone dla ludności zamieszkałej na wsi były wyższe niż w miastach (58 wobec 54 w roku 2012), co oznacza, że w miastach w całym analizowanym okresie utrzymuje się mniejsze niż na wsi obciążenie osobami w wieku nieprodukcyjnym. Różnice w wysokości wspomnianego wskaźnika pomiędzy terenami wiejskimi i miastami wynikały z odmienności w kształtowaniu się odsetka osób w wieku produkcyjnym. W 2012 roku w miastach odsetek osób w wieku 18-59/64 lat wynosił 64,8% i był o 1,6p.p. wyższy niż na wsi. Poziom wykształcenia, aktywność edukacyjna oraz kompetencje cywilizacyjne ludności wiejskiej Problem wykształcenia ludności, w tym ludności wiejskiej należy rozpatrywać wielopłaszczyznowo. Ze względu na specyfikę zajęć w gospodarstwie warsztat pracy rolnika można postrzegać w wielu aspektach, które mogą mieć charakter przyrodniczy, społeczny, ekonomiczny lub techniczny. Rolnik jest zarówno przedsiębiorcą jak i wykonawcą, stąd prowadzenie gospodarstwa wymaga znajomości i umiejętności z wielu dziedzin i na różnym poziomie kwalifikacji. Rolnik prowadzący własne gospodarstwo najczęściej teoretyczną wiedzę zdobywa w szkole, wiedzę praktyczną od rodziców i otoczenia wiejskiego (przez obserwację zachowań i postępowania przy konkretnych zajęciach) oraz umiejętności, które nabywa przez własne doświadczenie wraz z włączaniem się do kolejnych prac w gospodarstwie. Produkcja rolnicza wymaga wiedzy i umiejętności obrabiania gleby, wykorzystywania pogody, znajomości procesów zachodzących w organizmach uprawianych roślin i hodowanych zwierząt. Cykl pracy i jej rytm codzienny są podyktowane znajomościami praw przyrody. Szereg prac rolniczych nie może być odkładana w czasie, jak to ma miejsce w większości innych form aktywności produkcyjnej człowieka. Znajomość zjawisk i procesów zachodzących w glebie wymaga wiedzy z zakresu chemii, biologii i mechaniki uprawy, ale także znajomości elementów wiedzy o klimacie i meteorologii itp.

18 18 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Prowadzenie gospodarstwa wymaga także wiedzy z zakresu stosunków społecznych, politycznych, wiedzy o przepisach prawnych i o sposobach działania władzy oraz podmiotów zajmujących się zaopatrzeniem i skupem. Znajomość tych zagadnień niezbędna jest rolnikowi nie tylko jako podstawa udziału w życiu publicznym, ale także jako przesłanka określania szans rozwojowych gospodarstwa. Wiedza polityczna, administracyno-społeczna w takich okresach jak zmiany ustrojowe ma decydujące znaczenie w dostosowywaniu swojej działalności do zmieniających się uwarunkowań. Integracja polskiego rolnictwa z Unią Europejską uwidoczniła dodatkowe zadania wobec rolników. Rozwój rolnictwa będzie musiał być dostosowany do reguł funkcjonowania gospodarki partnerów, a to pociąga za sobą uwzględnienie konkurencji. Niezależnie od rodzaju niezbędnych umiejętności, podstawą wykształcenia jest edukacja szkolna. Przy jej nabywaniu, w obecnych warunkach, kiedy to kapitał ludzki ma coraz większe znaczenie w kreowaniu procesów rozwojowych w gospodarce, wykształcenie ludności odgrywa coraz większą rolę, zarówno w wymiarze ogólnych przekształceń jak i w wymiarze jednostkowym określającym szanse jednostki na rynku pracy, zaspokojenie aspiracji zawodowych i kulturalnych. Pomiędzy terenami wiejskimi a miejskimi od lat występują znaczne dysproporcje w wykształceniu ludności, choć na wsi, podobnie jak w miastach, zwiększają się aspiracje edukacyjne. W 2012 roku, podobnie jak i w latach wcześniejszych, na obszarach wiejskich, w porównaniu do miast, zanotowano mniejszy odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim i ponad dwukrotnie mniejszy odsetek osób z wykształceniem wyższym (Tabela 2.). Jednak podkreślić należy, iż w latach dysproporcje te ulegały zmniejszeniu w stosunku do lat wcześniejszych. Badania wykazały, iż ogółem na obszarach wiejskich w 2012 roku, nieco ponad jedna trzecia mieszkańców w wieku powyżej 13. lat (35,4% ludności) posiadało wykształcenie średnie, policealne lub wyższe (w tym wyższe bez mała co dziesiąta osoba).

19 Agnieszka WRZOCHALSKA 19 Tab. 2. Poziom wykształcenia ludności (w wieku 13 lat i więcej) w latach według miejsca zamieszkania Lata Wyższe Średnie i Polic. Zasadnicze zawodowe Miasto [%] Gimnazjalne Podstawowe ,7 38,5 21,1 x 22, ,5 38,0 21,3 4,4 16, ,4 35,3 18,5 4,3 13,7 Wieś [%] ,3 22,4 29,2 x 38, ,4 24,5 29,4 5,8 31, ,9 25,5 26,5 6,0 25,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W porównaniu do 2004 roku odsetek osób legitymujących się wyżej wymienionym poziomem wykształcenia zwiększył się o 5,5 p.p (w tym z wykształceniem wyższym o 4,5 p.p). Jednocześnie w strukturze wykształcenia ludności wiejskiej odnotowano znaczne zmniejszenie udziału ludności z wykształceniem podstawowym. Należy przypuszczać, że zjawisko to było silnie powiązane ze zmianami w strukturze demograficznej, ponieważ taki typ wykształcenia dotyczył głównie roczników, które uczęszczały do szkół w okresie międzywojennym. Wszystkie te pozytywne zmiany są jeszcze bardziej widoczne w porównaniu z rokiem Pozytywne zmiany w poziomie wykształcenia zaobserwowano zarówno w grupie kobiet wiejskich jak i w przypadku mężczyzn (Tabela 3.). Z prowadzonych badań ankietowych w IERiGŻ-PIB wynika, iż wzrost poziomu wykształcenia dotyczył obu wyróżnionych społeczności wiejskich, czyli zarówno osób zamieszkałych w rodzinach rolniczych-posiadających gospodarstwo rolne o powierzchni ponad 1 ha UR, oraz osób z rodzin bezrolnych, które bądź nie posiadały w ogóle gospodarstwa rolnego bądź jego wielkość była mniejsza niż 1 ha UR (Tabela 4.). Podkreślić należy, iż relatywnie większe pozytywne zmiany odnotowano w zbiorowości rodzin rolniczych.

20 20 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Tab. 3. Poziom wykształcenia ludności wiejskiej (w wieku 13 lat i więcej) Lata w latach według płci Wyższe Średnie i Polic. Zasadnicze zawodowe Mężczyźni [%] Gimnazjalne Podstawowe ,6 18,9 37,1 x 36, ,7 21,7 37,2 5,9 29, ,7 23,1 33,6 6,5 23,5 Kobiety [%] ,9 24,8 20,7 x 41, ,1 27,2 21,6 5,7 34, ,1 27,9 19,6 5,5 27,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS Tab. 4. Poziom wykształcenia ludności w rodzinach rolnych i bezrolnych Lata w latach Wyższe Średnie i policealne Ludność bezrolna Zawodowe Gimnazjalne i podstawowe ,6 18,1 38,8 39, ,3 22,5 36,1 36, ,1 29,1 33,1 26,8 Ludność rolna ,1 17,0 39,2 41, ,0 23,2 37,4 34, ,3 32,1 30,7 24,9 Źródło: Na podstawie Ankiety IERiG-PIB. Rola wiedzy, szczególnie w odniesieniu do polskich rolników jest tym bardziej znacząca, że konkurencja z innymi państwami UE jest duża, a współczesne rolnic-

21 Agnieszka WRZOCHALSKA 21 two, coraz bardziej intensywne oraz precyzyjne, staje się wiedzochłonne. W tej sytuacji wymogom nowoczesnego gospodarowania trudno sprostać rolnikom bez odpowiedniego wykształcenia. Brak umiejętności lub spóźnianie się z wdrażaniem postępu technologicznego eliminuje rolnika z rynku. Producenci zamierzający rozwijać swoje przedsiębiorstwa będą musieli utrzymać klientów, o których zabiegają inni rolnicy. Niezbędne więc im będą umiejętności związane z rozpoznaniem rynku, nawiązywanie kontaktów z odbiorcą i tworzenie własnej marki. W literaturze przedmiotu nierzadko podkreśla się, że polscy rolnicy popełniają wiele błędów w technologii produkcji, które często wynikają z niewiedzy dotyczącej tego zagadnienia. Zmiany społeczno gospodarcze, zmniejszające się potrzeby siły roboczej, lepsze umaszynowienie wymuszają odchodzenie ludności wiejskiej od rolnictwa i poszukiwanie alternatywnych zajęć w celu osiągania satysfakcji ekonomicznej. Wiąże się to z koniecznością podnoszenia poziomu wykształcenia zawodowego i ogólnego. Ogromnego znaczenia nabiera zatem zrozumienie przez ludność rolniczą potrzeby dokształcania i doskonalenia, w tym również o charakterze pozarolniczym, gdyż wielofunkcyjny rozwój wsi wymusza konieczność wkomponowania w przestrzeń wiejską coraz większej liczby funkcji pozarolniczych. Stwarza to szanse na alternatywne źródła dochodu. Gorzej wykształcona ludność wiejska charakteryzuje się najczęściej małą aktywnością zawodową i kulturalną, rzadkością zachowań przedsiębiorczych, co również hamuje możliwości wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Tymczasem rozwój pozarolniczych kierunków aktywności ekonomicznej wymaga umiejętności poszukiwania informacji, kontaktów z klientami, odbiorcami, poszukiwania rynków zbytu itp. Pomimo, że w ostatnich latach odnotowano korzystne zmiany obejmujące dwukrotne zwiększenie odsetka osób z wykształceniem wyższym, które zamieszkiwały tereny wiejskie, to w dalszym ciągu różnice w stosunku do ludności z miast były znaczące. Z badań ankietowych wynika, iż głównymi czynnikami wpływającymi na wzrost aspiracji edukacyjnych młodzieży wiejskiej były plany zawodowe związane

22 22 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej z aktywnością w pozarolniczych działach gospodarki na terenach wiejskich, a także w pobliskich miastach lub za granicami kraju. Należy również zwrócić uwagę, że dużą rolę w podnoszeniu poziomu wykształcenia ludności wiejskiej spełniają niepubliczne placówki oświatowe. Wiele uczelni zostało zlokalizowanych w centrum obszarów wiejskich i przez to charakteryzuje się łatwym dostępem dla młodzieży ze wsi. Podkreślenia wymaga fakt, iż współczesny człowiek powinien zdobywać i poszerzać wiedzę przez całe swoje zawodowe życie. Zmieniające się warunki ekonomiczne oraz postęp cywilizacyjny wymuszają takie działania. Aktywność edukacyjna osób dorosłych na terenach wiejskich, rozumiana jako udział ludności powyżej 18. roku życia w różnych formach kształcenia, jest na dużo niższym poziomie niż w miastach (Tabela 5.). W mieście bowiem, tempo wzrostu odsetka osób, w wieku lata, kontynuujących naukę było jeszcze szybsze i stabilizacja tego udziału dla mieszkańców wsi przyczynia się do dalszego narastania i tak niekorzystnych dla terenów wiejskich różnic w strukturze wykształcenia ludności. Analiza danych pochodzących z badań ankietowych IERiGŻ-PIB, wykazała jednak, że w latach , w co piątej ankietowanej wsi mieszkańcy podnosili swoje kwalifikacje na kursach pozarolniczych i ogólnorolniczych, a w więcej niż co dziesiątej wsi zorganizowane były kursy specjalistyczne. Bardziej aktywni edukacyjnie byli mieszkańcy rodzin rolniczych. W zorganizowanych kursach specjalistycznych ich odsetek wśród kursantów wynosił 75,0%, w kursach pozarolniczych 25,0%, a na kursach ogólnorolniczych 92,4%. W ponad połowie wsi zorganizowane były kursy czy też szkolenia skierowane do osób bezrobotnych. Odsetek ten wzrósł znacząco o 16,6 p.p. w stosunku do poprzedniego okresu badań. Najbardziej powszechne były kursy komputerowe (zorganizowane na terenie ponad jednej trzeciej wsi). W co dziesiątej wsi zorganizowano kursy języka angielskiego, kursy odnośnie zakładania własnej firmy i aktywnego poszukiwania pracy. Ogółem takimi działaniami (kursami) objęto blisko co czwartego bezrobotnego. Ankietowani mieszkańcy wsi zgłaszali zapotrzebowanie na zorganizowanie kursów dotyczących: w prawie co

23 Agnieszka WRZOCHALSKA 23 trzeciej wsi pozyskiwania środków finansowych z funduszy UE, w co czwartej działalności agroturystycznej, ogólnego doradztwa ekonomicznego oraz dotyczących produkcji rolnej. Tab. 5. Aktywność edukacyjna dorosłych w latach według miejsca Lata zamieszkania Odsetek osób korzystających z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym lata lat lat powyżej 30 lat Miasta* ,5-1, ,2-0, ,1-1,5 Wieś ,0 7,1 0,3 0, ,8 8,9 1,8 0, ,0 8,5 2,7 0,8 *Podano skrajne wielkości dla: miast powyżej 500 tys. oraz poniżej 20 tys. mieszkańców. Źródło: Na podstawie Diagnozy Społecznej Wyznacznikiem przystosowania do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie jest dostęp i umiejętność korzystania z nowych technologii. W analizowanym okresie znacząco poprawiło się wyposażenie gospodarstw domowych w komputery i dostęp do Internetu (Rysunek 2.). W roku 2013 komputery posiadało prawie dwie trzecie wiejskich gospodarstw domowych, prawie wszystkie te gospodarstwa miały dostęp do Internetu. W ostatnim dziesięcioleciu odnotowano znaczący wzrost odsetka zarówno mieszkańców wsi jak i rolników posługujących się Internetem.

24 24 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Rys. 2. Odsetek gospodarstw domowych posiadających komputer i dostęp do Internetu na wsi w latach Rys. 3. Odsetek osób w wieku lata korzystających z Internetu na wsi i w miastach według celu korzystania w 2012 roku Źródło: Opracowanie własne na danych GUS Jeżeli analizie poddamy cel korzystania z Internetu (rysunek 3.) przez mieszkańców wsi, to wyraźnie widać iż coraz większy odsetek osób korzysta z poczty elektronicznej, banków internetowych, telefonuje przez Internet czy też wyszukuje potrzebne informacje np. dotyczące zdrowia. Struktura korzystania jest podobna w obu wyróżnionych zbiorowościach.

25 Agnieszka WRZOCHALSKA 25 Uwarunkowania stanu zdrowia ludności wiejskiej Od drugiej połowy ubiegłego wieku wiele rozważań dotyczących problematyki społecznej pozostaje pod wpływem nowej ekonomii. Pojęcie to jest ściśle związane z oddziaływaniem czynnika ludzkiego na wzrost gospodarczy. Dlatego też prawidłowością rozwojową krajów świata jest wzrost znaczenia inwestycji w człowieka w osiąganiu kolejnych etapów postępu ekonomicznego. W literaturze przedmiotu wydatki na edukację czy ochronę zdrowia traktowane są jako inwestycje w jakość kapitału ludzkiego, którego potencjał powiększa się właśnie poprzez inwestowanie w człowieka. Jakość kapitału ludzkiego wzrasta nie tylko przez: kształcenie, dokształcanie i doskonalenie kadr, migracje, gromadzenie informacji i badania naukowe, ale także poprzez ochronę zdrowia (wpływającą na długość życia, witalność, siłę i wigor ludzi). W konstytucji z 1948 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła zdrowie jako stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak choroby lub zniedołężnienia. W ostatnich latach definicja ta została uzupełniona o sprawność do prowadzenia produktywnego życia społecznego i ekonomicznego. Czynniki wpływające na stan zdrowia społeczeństwa pogrupować można na te, które są wynikiem uwarunkowań otaczającego środowiska, a więc te związane zarówno ze stanem środowiska naturalnego, warunkami pracy jak i z infrastrukturą dotyczącą opieki zdrowotnej. Jednocześnie na stan zdrowia bezpośrednio wpływają zachowania zdrowotne i styl życia społeczeństwa. Przy określaniu determinantów stanu zdrowia ludności wiejskiej należy brać również pod uwagę specyfikę pracy osób związanych z rolnictwem, która charakteryzuje się różnorodnością wykonywanych czynności w ciągu dnia, różnymi warunkami pracy, nieregularnym czasem pracy, który nierzadko wynosi godzin, co wpływa na różne pory posiłków. Negatywnie wpływają także niesprzyjające warunki klimatyczne, do których zaliczyć można: ciągłe zmiany temperatury, nasłonecznienie, zmiany wilgotności powietrza czy wiatry.

26 26 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej Na terenach wiejskich znajduje się znacznie mniej zakładów opieki zdrowotnej, w konsekwencji czego na jeden taki obiekt przypada prawie dwukrotnie więcej osób niż w mieście (Tabela 6.). Także wskaźnik określający ilość porad lekarskich na 100 mieszkańców na terenach wiejskich też jest znacznie niższa niż w miastach (Tabela 7.). Ale podkreślić należy, iż co prawda wolno, ale w ostatnich dziesięciu latach sytuacja ta ulegała poprawie. Tab. 6. Liczba ludności (w tys.) przypadająca na jedną placówkę ochrony zdrowia na terenach wiejskich i miastach w latach Wyszczególnienie Na placówkę opieki zdrowotnej Wieś 5,4 4,6 3,6 3,3 Na gabinet lekarski 16,8 9,6 8,9 8,9 Na placówkę opieki zdrowotnej Miasto 4,3 2,6 1,6 1,6 Na gabinet lekarski 5,6 3,9 4,5 4,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Tab. 7. Liczba wizyt w placówkach opieki zdrowotnej i gabinetach lekarskich przypadająca na 100 osób na wsi i w miastach w latach Wyszczególnienie W ramach prywatnych praktyk lekarskich Ogółem w placówkach opieki zdrowotnej Wieś 29,4 34,3 28,6 26,8 243,9 252,1 277,1 289,1 Lekarskich 221,9 237,9 260,6 270,2 Stomatologicznych 22,1 14,3 16,4 18,9

27 Agnieszka WRZOCHALSKA 27 Wyszczególnienie Miasto W ramach prywatnych 53,0 75,7 63,4 58,2 praktyk lekarskich Ogółem w placówkach 770,6 859,4 955,1 1004,1 opieki zdrowotnej Lekarskich 700,6 793,3 877,2 916,9 Stomatologicznych 69,9 66,1 77,9 87,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Nadal jednak na terenach wiejskich jest znacznie niższa liczba porad stomatologicznych przypadających na jednego mieszkańca (Tabela 7.). Chociaż należy podkreślić, że wielkość ta i w przypadku mieszkańców miast jest relatywnie niska. Z punktu widzenia mieszkańców wsi najważniejsza jest nie tylko sama liczba placówek związanych z ochroną zdrowia, ale przede wszystkim ich przestrzenna odległość, czyli to jak blisko miejsca zamieszkania dana placówka się znajduje i jak szybko w razie zaistniałej potrzeby można do niej dotrzeć. Z badań ankietowych IE- RiGŻ-PIB wynika, że w roku 2011 jedynie 12% wsi miało na swoim terenie apteki, 14,5% gabinety lekarskie oraz13,2% wsi przychodnie (ośrodki zdrowia). Natomiast mieszkańcy blisko połowy badanych wsi zmuszeni byli pokonać odległość 5 i więcej kilometrów do danej placówki (Tabela 8.). Wszystkie wskazane dotychczas pozytywne zmiany związane z opieką zdrowotną na wsi jak i walory środowiskowe (własna żywność, świeże powietrze, możliwość rekreacji, a także wysiłek fizyczny jaki stale jest potrzebny przy wykonywaniu szeregu prac wpływa na to, że jak już zaznaczono wcześniej, mieszkańcy wsi żyją porównywalnie długo z mieszkańcami miast a długość życia w badanym okresie znacznie wzrosła. W roku 2012 obszary wiejskie zamieszkiwało ponad 1,5 mln osób po siedemdziesiątym roku życia, w tym 556 tys osób powyżej 80. lat, w ostatnich latach obserwowany był wzrost liczebności tej grupy osób. W stosunku do roku 2005

28 28 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej o 120 tys. Rysuje się wyraźny problem zapewnienia opieki tym osobom, w tym także działań na szczeblu nie tylko rodziny, ale przede wszystkim władz lokalnych. Tab. 8. Dostępność przestrzenna placówek związanych z opieką medyczną w ankietowanych wsiach w latach (w %) Lata We wsi 1-2 km 3-4 km 5 km i więcej Apteki ,3 5,3 28,9 60, ,3 8,0 32,0 44, ,0 9,3 28,0 50,7 Gabinety lekarskie ,1 9,9 29,6 46, ,1 9,2 30,3 47, ,5 6,5 30,3 48,7 Gabinety stomatologiczne ,2 7,9 29,0 49,9 Przychodnie ,7 5,3 34,7 45, ,1 7,9 31,6 47, ,2 9,2 30,3 47,4 Źródło: Na podstawie Ankiety IERiG-PIB. Podkreślenia wymaga również fakt, iż jednocześnie znacząco obniżył się na terenach wiejskich wskaźnik śmiertelności niemowląt i w roku 2012 osiągnął poziom porównywalny z miastami (4,8 na terenach wiejskich wobec 4,7 w miastach). W roku 2005 wielkości te wynosiły odpowiednio 6,5 na wsi oraz 6,3 w miastach. Przyczyny zgonów w obu zbiorowościach miejskiej i wiejskiej także są zbieżne. Tym samym w strukturze przyczyn zgonów dominują choroby krążenia (blisko połowa zgonów) oraz choroby nowotworowe (blisko jedna czwarta zgonów). W ostatnich latach w środowisku wiejskim wyraźnie zarysowało się szereg czynni-

29 Agnieszka WRZOCHALSKA 29 ków, które wpływają niekorzystnie na poziom stresu wśród tej grupy ludności 4. Jest to nie tylko zmieniająca się sytuacja ekonomiczna w kraju i na świecie, ale także: nieprzewidywalna pogoda, presja czasowa, nieprzewidywalne zdarzenia (klęski żywiołowe), decyzje rządowe (zmiany uregulowań prawnych), niestabilność cen płodów, trudności ze zbytem płodów, a także geograficzna izolacja rolników. Grupą rolników silnie obciążoną stresem są kierownicy gospodarstw rolnych, gdyż na nich głównie spoczywa odpowiedzialność za stan gospodarstwa rolnego. Wszystkie te czynniki powodujące utrzymanie się stresu przez dłuższy czas prowadzą w konsekwencji do zachowań wyraźnie obniżających zarówno poziom bezpieczeństwa pracy 5, jak i mogą przyczynić się do innych problemów zdrowotnych. Stan zdrowia i predyspozycje zdrowotne społeczeństwa wspierają także inne procesy warunkujące postęp i możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Dobra kondycja zdrowotna bezpośrednio przekłada się na zaangażowanie i wydajność pracy człowieka, jego osiągnięcia edukacyjne a wszystko to przekłada się na osiąganie dobrobytu społecznego. Podsumowanie Społeczeństwo wiejskie w analizowanym okresie ulegało swoistemu procesowi upodabniania się do zbiorowości zamieszkałej w miastach, chociaż nadal wyraźnie zarysowane jest zróżnicowanie wynikające przede wszystkim ze wcześniejszych uwarunkowań. W ostatnim dziesięcioleciu, odnotowano znaczną poprawę poziomu wykształcenia ludności wiejskiej. Podkreślić należy, iż rozproszenie terenów wiejskich stwarza potrzebę funkcjonowania większej liczby szkół niż w miastach. Większość placówek edukacyjnych jest pod bezpośrednim nadzorem władz lokalnych, w tym głównie samorządu terytorialnego i samorządu powiatowego. Tym samym rozmieszczenie 4 Według Narodowego Instytutu Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (NIOSH) w USA zawód rolnika umieszcza się wśród pierwszych dziesięciu (wśród 130 zbadanych), najbardziej stresogennych zawodów. 5 Według statystyki masowej GUS, w 2011 roku obciążenia psychiczne lub fizyczne były przyczyną 8,8% zarejestrowanych wypadków przy pracy w gospodarstwach rolnych. (Rocznik Statystyczny GUS 2012, Dział VI. Rynek pracy).

30 30 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej placówek zależy nie tylko od struktury przestrzenno-demograficznej, ale także i od sytuacji finansowej samorządu terytorialnego, która bezpośrednio wpływa na kształtowanie się polityki oświatowej na danym obszarze. Nowoczesne społeczeństwa muszą kłaść nacisk głównie na edukację i kształcenie, ale również stwarzać dogodne warunki do studiowania i kształcenia dorosłych. Kształcenie ustawiczne wiąże się ze zdobywaniem wiedzy i umiejętności przez cały okres życia. Edukacja dorosłych może być realizowana w różnych formach zorganizowanych działań oświatowych, formalnych lub innych, mających na celu niezależnie od treści, poziomu i metod kontynuację lub uzupełnianie kształcenia w szkołach, uczelniach i uniwersytetach, a także naukę praktyczną, dzięki czemu osoby, uznawane za dorosłe przez społeczeństwo, do których należą, rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, doskonalą swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego kształcenia osobowości oraz uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym rozwoju społecznym, ekonomicznym i kulturalnym. Podkreślenia wymaga fakt, iż w analizowanym okresie utrzymywał się brak skłonności do korzystania z usług edukacyjnych osób powyżej 39. lat. Tym samym proces doskonalenia kwalifikacji osób dorosłych nadal jest selektywny i ma stosunkowo niewielki zasięg. Należy uznać, że kształcenie osób dorosłych, nie tylko na terenach wiejskich, ale także w skali całego kraju wciąż ma zakres marginalny. Potwierdza to porównanie z krajami Europy Zachodniej, z którego wynika, że Polska ma najniższe wskaźniki zatrudnienia osób w wieku lata, co między innymi należy uznać za efekt bierności edukacyjnej. Rysuje się więc konieczność podwyższania kwalifikacji osób w wieku 30. lat i starszych, zwłaszcza w regionach wiejskich, gdyż osoby te mają przed sobą relatywnie długi okres aktywności zawodowej, przy ograniczonych możliwościach aktywności edukacyjnej 6. Podkreślić jednak należy 6 Nieznaczny spadek znaczenia szkół i uczelni publicznych w kształceniu osób dorosłych związany jest z rozwojem rynku usług edukacyjnych. Pewne pozytywne działania są już zauważalne, szczególnie po wrażeniu Europejskiego Funduszu Społecznego w Polsce, z którego finansowana jest istotna część usług edukacyjnych dla dorosłych, prowadzonych w większości przez jednostki niepubliczne.

31 Agnieszka WRZOCHALSKA 31 pozytywne zmiany odnośnie kompetencji cywilizacyjnych rozumianych jako umiejętność korzystania z technologii cyfrowych przez ludność wiejską. Biorąc pod uwagę ocenę poziomu wykształcenia oraz umiejętności kwalifikacyjnych ludności wiejskiej, można wnioskować, że przygotowanie do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie i na współczesnym rynku pracy szczególnie osób w wieku mobilnym jest niewystarczające. Zwiększenie ich szans na znalezienie pracy wymaga więc zatem specjalnych działań skierowanych na zwiększenie ich zdolności do zatrudnienia. Na stan zdrowia mieszkańców wsi, obok właściwych dla całego społeczeństwa czynników negatywnie wpływających na ten stan, oddziaływuje również szereg uwarunkowań związanych ze specyfiką pracy w rolnictwie oraz warunkami życia na wsi. Dla polepszenia stanu zdrowia mieszkańców wsi konieczne jest podjęcie działań związanych przede wszystkim z poprawą dostępu do placówek służby zdrowia. Cała infrastruktura związana z ochroną zdrowia musi być powiązana z komunikacją (tzn. zarówno możliwością dobrego i sprawnego dojazdu pacjenta do tego typu placówki jak i wyspecjalizowanej jednostki do chorego, ale także zapewniona powinna być możliwość szybkiego kontaktu zarówno telefonicznego jak i mailowego). Istotna na wsi jest edukacja na rzecz prozdrowotnych zachowań, ponieważ to jak zachowa się rolnik w przypadku zagrożenia, często zależy tylko od niego samego, gdyż podczas prac na wolnym powietrzu rolnik jest zazwyczaj całkowicie odizolowany, zajmuje tak zwane jednoosobowe stanowisko pracy i tym samym znajduje się poza zasięgiem kontroli innych osób. Bibliografia [1] Bencheva N., Malamova N., Wrzochalska A. (red nauk.), Agriculture and Rural Development in Bulgaria and Poland-CAP , Scientific Works, Vol. LVII, Academic Publishing House of the Agricultural University, Plovdiv 2012 [2] Chmieliński P., Dudek M., Karwat-Woźniak B., Wrzochalska A. (red. nauk.), Mobilność przestrzenna i społeczna ludności wiejskiej, Raport PW nr 45, IERiGŻ- PIB, Warszawa 2012.

32 32 Społeczeństwo wiejskie w Polsce 10 lat po wejściu do Unii Europejskiej [3] Chmieliński P., Dudek M., Karwat-Woźniak B., Wrzochalska A., Uwarunkowania rozwoju kapitału ludzkiego w rolnictwie i na obszarach wiejskich, Raport Programu Wieloletniego , nr 1, IERiGŻ-PIB, Warszawa [4] Dudek M., Określenie roli kapitału ludzkiego w rozwoju obszarów wiejskich, projekt badawczy nr 0021/B/H03/2011/40, IERiGŻ-PIB, Warszawa [5] Wrzochalska A., Dudek M., Zwoliński Ł., Uwarunkowania społeczne w rozwoju obszarów wiejskich po akcesji do UE, Raport Programu Wieloletniego , nr 168, IERiGŻ-PIB, Warszawa [6] Wrzochalska A., Zdravnija status naselskotonaselenije v Polsza (The healt status of the rural population in Poland), Proceedings of X scientific conference with international participation ECOLOGY AND HEALTH, 5 June 2014, Plovdiv, [7] Wrzochalska A., Współczesne społeczeństwo wiejskie w świetle osiąganego poziomu wykształcenia i korzystania z technologii cyfrowych, SERiA, Roczniki Naukowe, tom XIV, zeszyt 3, Warszawa-Poznań-Białystok [8] Wrzochalska A., Wybrane aspekty stanu zdrowia ludności wiejskiej po wstąpieniu Polski do UE, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Warszawa-Poznań-Lublin 2008, Tom X, zeszyt 1. [9] Wrzochalska A., Развитие на човешкия капитал в селските райони на Полша след присъединяването й към Европейския Съюз, Инстътут по икономика на селското стопанство и продоволствие-нацйонален изследователски институт, Аграрен Университет-Пловдив, Варшава-Пловдив 2013.

33 Agnieszka WRZOCHALSKA 33 Streszczenie Słowa kluczowe: obszary wiejskie, ludność, edukacja, zdrowie W artykule poruszone są wybrane zagadnienia dotyczące uwarunkowań i zmian społecznych na obszarach wiejskich. Analizie poddano zmiany w wybranych procesach demograficznych, kwalifikacjach formalnych, umiejętnościach i kompetencjach cywilizacyjnych oraz niektóre aspekty dotyczących stanu zdrowia ludności na obszarach wiejskich. Wśród pozytywnych zmian dotyczących społeczności na obszarach wiejskich w ciągu ostatnich dziesięciu lat, przede wszystkim zaznaczył się wzrost poziomu wykształcenia, zwłaszcza w odniesieniu do poziomu wyższego i podstawowego. Jednak nadal utrzymywało się zróżnicowanie w stosunku do mieszkańców miast. Także proces doskonalenia kwalifikacji osób dorosłych nadal jest selektywny i ma stosunkowo niewielki zasięg. Podkreślić jednak należy pozytywne zmiany odnośnie kompetencji cywilizacyjnych rozumianych jako umiejętność korzystania z technologii cyfrowych przez ludność wiejską. Na stan zdrowia mieszkańców wsi, obok właściwych dla całego społeczeństwa czynników negatywnie wpływających na ten stan, oddziaływuje również szereg uwarunkowań związanych ze specyfiką pracy w rolnictwie oraz warunkami życia na wsi. Dla polepszenia stanu zdrowia mieszkańców wsi konieczne jest podjęcie działań związanych przede wszystkim z poprawą dostępu do placówek służby zdrowia. Rural society in Poland, 10 years after joining the European Union Summary Key words: rural areas, population, education, health The article dealt with problems concerning social conditions and changes in Polish rural areas.

34

35 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Konrad STAŃCZYK Akademia Obrony Narodowej w Warszawie Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi Wstęp Z dniem 1 stycznia 2010 r. weszły w życie zasadnicze części ogłoszonych 24 września 2009 r. dwóch reformujących finanse publiczne ustaw, tj. ustawy. o finansach publicznych 1 oraz ustawy Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych 2, które dały podstawy do wprowadzania i realizacji nowoczesnych metod zarządzania państwem opartych na zasadach określanych jako nowe zarządzanie publiczne New Public Management. Nowe regulacje zakładały konieczność wprowadzenie niezbędnych i gruntownych zmian w organizacji sektora finansów publicznych oraz zasadach jego funkcjonowania. Przejawem konieczności zmian była przede wszystkim likwidacja zakładów budżetowych oraz gospodarstw pomocniczych, co w istocie, jak słusznie wówczas zakładano miało przyczynić się do wzmocnienia oraz poprawy przejrzystości finansów publicznych. Ponadto, nowa ustawa wprowadziła do polskiego systemu finansów publicznych Wieloletni Plan Finansowy Państwa 3 jako instrumen- 1 Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240). 2 Ustawa z 27 sierpnia Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1241). 3 Por. art Ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240).

36 36 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi tu ukierunkowującego politykę finansową państwa oraz prognozy finansowe w jednostkach sektora finansów publicznych. Jednym z głównych elementów reorganizacji systemu finansów publicznych stał się wprowadzony do systemu finansów publicznych budżet zadaniowy. Użycie w ustawie budżetu zadaniowego zostało pomyślane jako rozwiązanie mające stanowić wprowadzany stopniowo nowy instrument zarządzania wydatkami publicznymi. Tym samym reforma finansów publicznych oznacza przedsięwzięcia, które w sposób znaczący winny zmienić na korzyść istniejącą ekonomię sektora finansów publicznych 4. Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie najistotniejszych kwestii związanych z wdrażaniem budżetu zadaniowego w Polsce jako metody zarządzania środkami publicznymi na szczeblu państwa. Geneza budżetu zadaniowego w Polsce Prace nad wdrożeniem budżetu zadaniowego w Polsce rozpoczęto na przełomie lat 2005 i Wdrażanie budżetu zadaniowego w Polsce tak jak i w innych krajach, wdrażających podobne narzędzia zarządzania finansami publicznymi następuje w sposób zaplanowany i stopniowy, co jest niezbędnym wymogiem powodzenia tej zmiany, ze względu na jej nowatorstwo, złożoność i szeroki obszar przedmiotowy, a co za tym idzie potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa finansów publicznych 5. Pierwsze działania dotyczyły opracowania metodologii oraz stworzenia podstaw do przeprowadzenia reformy, mającej w przyszłości wdrożyć budżet w układzie zadaniowym. Prace nad reformą rozpoczęto w kwietniu 2006 roku w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, kiedy to zespół pod kierownictwem prof. T. Lubińskiej wprowadził zapisy dotyczące budżetu zadaniowego do głównych dokumentów programowych 4 Por. T. Lubińska, Nauka finanse publiczne a reformy finansów publicznych wzajemne uwarunkowania. Materiały konferencji Współczesne finanse. Stan i perspektywy, UMK, Toruń Budżet zadaniowy wprowadzenie; znaczenie wieloletniego planowania strategicznego w procesie budżetowania, w: Budżet zadaniowy w administracji publicznej, pod red. M. Postuły, P. Perczyńskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2010, s. 26.

37 Konrad STAŃCZYK 37 i strategicznych rządu, tj. do Krajowego Programu Reform oraz Strategii Rozwoju Kraju. Wskazano również możliwość wykorzystania środków na przeprowadzanie reformy budżetu w ramach EFS. Jeszcze w 2006 roku opracowano podstawową metodykę dla ujęcia wydatków w układzie zadaniowym, aby zastosować ją w pilotażowym opracowaniu wydatków w układzie zadaniowym na rok 2007, w częściach budżetowych Nauka i Szkolnictwo Wyższe 6. Pierwsze uwarunkowania prawne dla budżetu zadaniowego pojawiły się w ustawie o finansach publicznych z 2006 r., gdzie określono koncepcję sporządzania zadaniowego planu wydatków 7 oraz zapisano obowiązek przedstawiania Sejmowi przez Radę Ministrów informacji o wykonaniu zadań w ramach sprawozdania z wykonania budżetu 8. Zgodnie z zapisami ustawy 9, dysponenci części budżetowych sporządzili w roku 2007 zadaniowy układ wydatków na 2008 rok w podziale na części budżetowe, w ramach których wyodrębniono zadania i podzadania. Sprawozdanie z realizacji tego układu zostało obligatoryjnie włączone zgodnie z dyspozycją ustawową 10 do sprawozdania za 2008 rok. Na początku 2008 roku zadanie, związane z wdrażaniem budżetu zadaniowego, zostało przeniesione z Kancelarii Prezesa Rady Ministrów do Ministerstwa Finansów, gdzie następnie kontynuowano szereg działań, rozpoczętych w poprzednim okresie oraz zainicjowano pewne nowe przedsięwzięcia natury operacyjnej i metodologicznej. Zaliczyć do nich należy: 1. Sporządzenie Harmonogramu prac nad budżetem zadaniowym na lata , zawierającego zestawienie planowanych prac, mających na celu wdrożenie budżetu zadaniowego oraz wieloletniego planowania w budżecie państwa. 6 Por. J. Marczakowska-Proczka, Budżet zadaniowy jako narzędzie reformy finansów publicznych, w: Budżet zadaniowy - portal wiedzy, z r. 7 Por. art ustawy z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2005, poz. 249, nr 2104). 8 Por. art. 158, ust. 2 pkt 9. ustawy z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2005, poz. 249, nr 2104). 9 Por. art ustawy z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2005, poz. 249, nr 2104). 10 Por. art. 158 ust. 2 pkt. 9. ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2005, poz. 249, nr 2104).

38 38 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi 2. Opracowanie nowej metodologii opartej na funkcjonalnym i zadaniowym układzie budżetu, którą zaprezentowano w Rozporządzeniu Ministra Finansów z 9 maja 2008 roku w sprawie szczegółowego sposobu, trybu i terminów opracowania materiałów do projektu ustawy budżetowej (czyli w tzw. nocie budżetowej) na rok Przygotowanie podstaw prawnych dla dalszych prac nad budżetem zadaniowym projekt ustawy o finansach publicznych. 4. Zaprezentowanie (po raz pierwszy) w ustawie budżetowej programów wieloletnich w układzie zadaniowym. 5. Opracowanie uzasadnienia do ustawy budżetowej na rok 2009 w układzie zadaniowym, obejmującego wydatki wszystkich dysponentów. 6. Przygotowanie projektów w ramach Priorytetu V Dobre Rządzenie Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Europejskiego Funduszu Społecznego, mających na celu wsparcie procesu wdrażania budżetu zadaniowego, w tym: a) cykl szkoleń dla dysponentów z zakresu wdrażania budżetu zadaniowego; b) Międzynarodowa Konferencja nt. Budżet zadaniowy Perspektywy dla Polski 11. Zadaniowy plan wydatków na lata został ułożony według 22 podstawowych funkcji państwa, które grupują wydatki wszystkich dysponentów części budżetowych według podstawowych działalności obszarów polityki, prowadzonej przez państwo. Dla każdej z 22 funkcji wyodrębniono zadania, które w sposób syntetyczny grupują działania, służące osiągnięciu jednego celu. Założono ponadto, że zarówno funkcja państwa, jak zadania mogą być realizowane przez wielu dysponentów. Trzeci prezentowany poziom stanowią podzadania, które dysponenci części budżetowych sami zdefiniowali w ramach realizowanych przez siebie zadań 12. W 2008 r., podczas formułowania zasad w zakresie konstruowania mierników na potrzeby zadaniowego planu wydatków przyjęto, iż cele i odpowiadające im warto- 11 Por. Budżet zadaniowy a Polska; uwagi końcowe, w: Budżet zadaniowy w administracji publicznej, pod red. M. Postuły, P. Perczyńskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2010, s Ibidem, s. 180.

39 Konrad STAŃCZYK 39 ści dysponenci określają na poziomie zadań i podzadań (dla każdego zadania nie więcej niż dwa cele i trzy odpowiadające im mierniki, dla podzadania zaś odpowiednio dwa cele i jeden miernik). Podkreślono przy tym, iż wszystkie mierniki powinny być konkretne, mierzalne i określone w czasie. Zgodnie z tymi wymogami, mierniki w zadaniowym planie wydatków powinny: 1. Być zdefiniowane w sposób umożliwiający ciągłość ich pomiaru w wieloletniej perspektywie. 2. Mierzyć tylko to, na co wykonawca zadania / podzadania ma realny wpływ. 3. Posiadać wiarygodne i szybko dostępne źródło danych. 4. Posiadać wartość bazową, co umożliwia ocenę postępu rzeczowego / efektywnościowego, osiągniętego w wyniku realizacji zadania / podzadania. Dla zapewnienia spójności dokumentu z wytycznymi rządu o charakterze strategicznym ustalono zasadę, iż przy formułowaniu każdego z celów i mierników realizacji zadań/podzadań w budżecie zadaniowym zapewnia się ich spójność z poziomami, określonymi w dokumentach strategicznych, właściwych dla polityki danego dysponenta sierpnia 2009 r. została uchwalona nowa ustawa o finansach publicznych, zawierająca szczegółowe zapisy dotyczące budżetu zadaniowego. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2010 r. Po raz pierwszy sporządzono i zaprezentowano w uzasadnieniu do ustawy budżetowej na rok 2010 plany finansowe wybranych jednostek sektora publicznego. Ponadto w tym roku opracowano założenia do projektu systemu informatycznego obsługującego budżet zadaniowy. Rok 2010 przyniósł zakończenie 1. etapu prac nad systemem sprawozdawczym w ujęciu zadaniowym, umożliwiającym monitoring wydatków publicznych. Po raz pierwszy sporządzono i zaprezentowano w uzasadnieniu do ustawy budżetowej na rok 2010 wydatki, cele i mierniki budżetu państwa na trzy lata w układzie funkcji, zadań i podzadań. Została też opracowana koncepcja monitoringu realizacji budżetu w nowym układzie funkcjonalnym. 13 Ibidem, s. 187.

40 40 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi W 2011 r. udało się osiągnąć znaczący postęp w działaniach zaplanowanych na dłuższy okres. Zakończono prace nad systemem sprawozdawczym w ujęciu zadaniowym, umożliwiającym monitoring wydatków publicznych, sporządzono bazy mierników dla wszystkich funkcji państwa, wreszcie przeprowadzono pierwszy monitoring i sprawozdawczość budżetu zadaniowego. W projekcie budżetu na 2011 w dodatkowych tabelach zostały również przedstawione wydatki funduszy celowych, agencji wykonawczych i państwowych osób prawnych, które również zostały zaprezentowane w układzie zadaniowym w perspektywie trzyletniej. W 2012 r. nastąpiło przede wszystkim wprowadzenie sprawozdawczości budżetowej w układzie zadaniowym 14 oraz ewidencji wykonania budżetu w układzie zadaniowym 15. Jednocześnie, w uzasadnieniu do projektu ustawy budżetowej na rok 2013 zamieszczono również pierwszy skonsolidowany plan wydatków państwa w układzie zadaniowym 16. Rok 2013 r. to dla budżetu zadaniowego wprowadzenie mechanizmów oceny efektywności i skuteczności wydatkowania środków publicznych 17, regulujących (odpowiednio) ogólną kontrolę Ministra Finansów w zakresie efektywności i skuteczności realizacji budżetu w układzie zadaniowym, a także nadzór i kontrolę dysponentów części budżetowych w zakresie efektywności i skuteczności realizacji planów w układzie zadaniowym na podstawie mierników stopnia realizacji celów. 14 Na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z 28 grudnia 2011 r. o sprawozdawczości budżetowej w układzie zadaniowym (Dz.U. z 2011 r., nr 298, poz. 1766). 15 Na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U nr 128 poz. 861) patrz też Rozporządzenie Ministra Finansów z 19 stycznia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2012 r., nr 0, poz. 121). 16 W związku z wejściem w życie przepisu art. 142 pkt 11 Ustawy o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240). 17 Na podstawie przepisów art. 174pkt 2 oraz 175 ust. 1 pkt 4 Ustawy o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240).

41 Konrad STAŃCZYK 41 Pierwszym rokiem budżetowym, do którego w pełnym zakresie zastosowanie znalazły mechanizmy planistyczne (w tym w ujęciu skonsolidowanym), ewidencyjne, sprawozdawcze i kontrolno-nadzorcze budżetu zadaniowego był więc rok W Polsce zdecydowano się na wprowadzanie budżetu zadaniowego stopniowo, stosując okres przejściowy, w którym obowiązuje jako główny budżet w układzie tradycyjnym, a budżet zadaniowy umieszczany jest w uzasadnieniu do ustawy budżetowej. Takie rozwiązanie ma swoje złe i dobre strony. Dobrą stroną jest to, że stworzono okres, kiedy dysponenci mogą się nauczyć, zrozumieć i dopracować swoje budżety w układzie zadaniowym. Daje to również czas Ministerstwu Finansów, jako koordynatorowi wprowadzania budżetu zadaniowego w Polsce, na opracowanie sposobu ewidencji rachunkowej, na przygotowanie systemów komputerowych, na podjęcie decyzji, kto będzie prezentował swoje wydatki w układzie zadaniowym i jaka powinna być docelowa struktura budżetu. Jest to również okres, w którym prowadzone są intensywne szkolenia pracowników jednostek budżetowych z zakresu budżetowania zadaniowego. Słabą stroną tego rozwiązania jest fakt, że jest to trudny okres dla osób biorących udział w przygotowywaniu, a następnie wykonywaniu budżetu. Trudność wynika z dodatkowej pracy, którą muszą wykonać, prezentując wydatki w podwójnym zestawieniu, raz tradycyjnym, raz zadaniowym 19. Konstatując, warto zaznaczyć, iż z roku na rok budżet zadaniowy w Polsce na szczeblu centralnym się rozbudowuje, doprecyzowuje i nabiera docelowego kształtu. Coraz więcej jednostek sektora finansów publicznych prezentuje swoje wydatki we wspólnym zestawieniu, w podziale na 22 funkcje, odpowiadające im zadania i podzadania. 18 Na podstawie Informacji Ministra Finansów na temat stanu wdrażania budżetu zadaniowego z 5 czerwca 2014, (dostęp ). 19 Zarządzanie finansami publicznymi narzędzia zarządzania finansami publicznymi oraz efektywne sposoby wydatkowania środków publicznych, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2010, s. 15.

42 42 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi Istota i klasyfikacja budżetu zadaniowego Budżet zadaniowy to nowoczesna metoda zarządzania finansami publicznymi, która odpowiednio zastosowana może dostarczyć odpowiedzi na pytania dotyczące zadań zaplanowanych do wykonania wydatków przeznaczonych do realizacji w danym roku budżetowym, celów jakim służyć mają zadania, sposobów ich mierzenia, skutków, jakie winna przynieść realizacja celów a także wskazania czy cele zostały osiągnięte. Teoretyk budżetu Allen Schick rozróżnia dwa biegunowe typy budżetowania zadaniowego, według szerokiej i ścisłej definicji 20. W ujęciu szerokim budżetem zadaniowym jest każdy budżet, który prezentuje informacje na temat tego, co agencje zrobiły lub spodziewają się zrobić z pieniędzmi im przypisanymi. Według ścisłej definicji budżetem zadaniowym jest budżet, który wyraźnie łączy każdy przyrost środków z przyrostem rezultatów lub innych wyników. Szersza koncepcja budżetowania skupia się więc na prezentowaniu (format prezentacyjny budżetu), natomiast ścisła postrzega budżet pod kątem alokacji środków finansowych i ich łączenia z rezultatami. Wiele stosowanych obecnie na świecie budżetów zadaniowych spełnia szeroką definicję, niewielu udaje się spełniać definicję ścisłą. Dla rozwiązań stosowanych w Polsce przyjęto, iż istotą budżetu zadaniowego jest wprowadzenie zarządzania wydatkami publicznymi poprzez cele odpowiednio skonkretyzowane i zhierarchizowane na rzecz osiągania określonych efektów, mierzonych za pomocą ustalonego systemu mierników 21. Budżet zadaniowy jest określany również jako plan finansowy podmiotu publicznego, w którym niezależnie od obowiązującej klasyfikacji dochodów i wydatków budżetowych, zapisane są konkretne zadania charakteryzujące się jednorodnością. Zadanie ma określony (ilościowo i jakościowo) cel, koszt, wskaźniki efektywności, wskazane jest także osoba odpowiedzialna za jego realizację A. Schick, The Performing State: reflection of an idea whose time has come but whose implementation has not, OECD Journal on Budgeting 2003, Volume 3 - No. 2, s T. Lubińska, A. Lozano Platonoff, T. Strąk, Budżet zadaniowy racjonalność przejrzystość - skuteczność, Ekonomia 2006, nr 5, s Por. S. Owsiak, Finanse publiczne, PWN, Warszawa 2005, s. 294.

43 Konrad STAŃCZYK 43 Budżet zadaniowy jest więc metodą zarządzania środkami publicznymi ujmowaną jako skonsolidowany plan wydatków jednostek sektora finansów publicznych sporządzony w horyzoncie dłuższym niż rok, w układzie funkcji państwa, zadań i podzadań budżetowych wraz z miernikami określającymi stopień realizacji celu 23. Budżet zadaniowy pozwala na ustalenie, które zadania są najważniejsze dla realizacji określonych celów oraz za pomocą mierników ukazuje, w jakim stopniu zostały one wykonane. Układ budżetu jest podstawowym elementem budżetu zadaniowego. Nowa klasyfikacja składa się z kilku poziomów: funkcji, zadań, podzadań i działań, które różnią się stopniem szczegółowości. Funkcje mają najwyższy stopień ogólności. Obecnie 22 funkcje odpowiadają podstawowym obszarom działalności państwa. 21 z nich dotyczy polityk państwa, a 22. ma charakter wspólny dla zadań realizowanych w ramach całej części budżetowej lub danej jednostki realizującej poszczególne zadania, których nie udaje się przypisać do żadnego z zadań wyodrębnionych w ramach pozostałych funkcji 24. Każda z funkcji ma określony cel, który ma zrealizować w zakresie ustalonych potrzeb społeczno-ekonomicznych. Zestawienie 22. funkcji znajduje się w tabeli 1. Kolejnym szczeblem są zadania, które gromadzą środki finansowe na realizację celów funkcji państwa, w ramach której zostały określone. Obejmują całość wykonywanych lub zlecanych przez jednostki w danej dziedzinie działań, pogrupowanych w podzadania. Dysponenci środków budżetowych w ramach realizowanych zadań, ustalają dla tych zadań cele i mierniki oceny ich wykonania, planując wydatki na dany rok budżetowy oraz na następne dwa lata. Określają również źródła finansowania i jednostki, które mają to zadanie zrealizować.zadanie pełni więc rolę kategorii zarządczo budżetowo księgowej. Złożony proces identyfikacji zadań integruje trzy aspekty 25 : 23 Budżet zadaniowy wprowadzenie; znaczenie wieloletniego planowania strategicznego w procesie budżetowania, w: Budżet zadaniowy w administracji publicznej, pod red. M. Postuły, P. Perczyńskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2010, s Opis funkcji państwa budżetu zadaniowego, w: Budżet zadaniowy - portal wiedzy, z r. 25 T. Lubińska, Nowe zarządzanie publiczne skuteczność i efektywność, Difin, Warszawa 2009, s. 53.

44 44 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi 1. Zarządzania powiązanie z celami i miernikami. 2. Budżetowy wydatki i ich realizacja. 3. Księgowy - koszty. Tab. 1. Zestawienie funkcji w budżecie państwa w układzie zadaniowym Funkcja Funkcja 1. Funkcja 2. Funkcja 3. Funkcja 4. Funkcja 5. Funkcja 6. Funkcja 7. Funkcja 8. Funkcja 9. Funkcja 10. Funkcja 11. Funkcja 12. Funkcja 13. Funkcja 14. Funkcja 15. Funkcja 16. Funkcja 17. Funkcja 18. Funkcja 19. Kryterium funkcjonalne Zarządzanie państwem Bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek publiczny Edukacja, wychowanie i opieka Zarządzanie finansami państwa Ochrona praw i interesów Skarbu Państwa Polityka gospodarcza kraju Gospodarka przestrzenna, budownictwo i mieszkalnictwo Kultura fizyczna i sport Kultura i dziedzictwo narodowe Nauka polska Bezpieczeństwo zewnętrzne i nienaruszalność granic Środowisko Zabezpieczenie społeczne i wspieranie rodziny Rynek pracy Polityka zagraniczna Sprawy obywatelskie Równomierny rozwój kraju Sprawiedliwość Infrastruktura transportowa

45 Konrad STAŃCZYK 45 Funkcja Funkcja 20. Funkcja 21. Funkcja 22. Kryterium funkcjonalne Zdrowie Polityka rolna i rybacka Planowanie strategiczne oraz obsługa administracyjna i techniczna Źródło: Opracowanie własne na podstawie Informacji o wykonaniu wydatków w układzie zadaniowym w 2011 r., Omówienie, Ministerstwo Finansów, Warszawa, maj Charakter operacyjny ma trzeci podział klasyfikacji budżetowej, tzw. podzadania. Obejmują one środki na wydatki przeznaczone na realizację zadań, dla których zostały określone. Podobnie jak w poprzednich podziałkach klasyfikacji budżetowej należy wyznaczyć cel podzadania, miernik oceniający stopień jego realizacji, zaplanować środki publiczne na jego realizację na dany rok budżetowy i dwa kolejne lata, wskazać źródła finansowania danego podzadania oraz jednostkę, która ma je wykonać. Ostatni szczebel klasyfikacji budżetowej stanowią działania. Jak łatwo zauważyć, na poziomie działań mamy do czynienia z rozróżnieniem typów wydatków ze względu na ich treść ekonomiczną służą do osiągnięcia celu w podzadaniu. Taki sposób prezentacji zwiększa przejrzystość budżetu. Odpowiednio dobrany zestaw celów i ich hierarchizacja mają kluczowe znaczenie dla skutecznego funkcjonowania budżetu zadaniowego 26. Klasyfikacja zadaniowa na tle klasyfikacji tradycyjnej budżetu państwa Gromadzenie i wydatkowanie środków budżetowych dokonywane jest w ramach klasyfikacji budżetowej, czyli jednolitego systemu symboli cyfrowych i nazw stosowanych do określenia jednorodnych dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów według jednolitych kryteriów. Umożliwia ona zarówno planowanie, wykonanie, jak i ewidencjonowanie dochodów oraz wydatków według jednolitych zasad przez wszystkie jednostki sektora finansów publicznych. Według klasyfikacji, w zależności od potrzeb można dokonywać analiz i porównań dochodów i wydatków Por. J. Marczakowska-Proczka, Budżet zadaniowy jako narzędzie reformy, op. cit. 27 K. Gąsiorek, Nowa klasyfikacja budżetowa 2010, Poradnik Rachunkowości Budżetowej 2010, nr 6, s. 3.

46 46 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi Stosownie do delegacji zawartych w ustawie o finansach publicznych 28, Minister Finansów wydał Rozporządzenie w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych 29. Klasyfikacja budżetowa jest więc prawnie określonym zbiorem zasad grupowania dochodów i wydatków budżetowych. Z organizacyjno-prawnego punktu widzenia klasyfikacja budżetowa powinna służyć określeniu, które podmioty gospodarki budżetowej są odpowiedzialne za wykonywanie określonych zadań i zapewnić kontrole ich wykonania 30. System dochodów i wydatków budżetu państwa jest rozbudowany, skomplikowany i obejmuje różne sfery działalności, dlatego też klasyfikacja budżetowa jest także systemem złożonym z wielu podziałów uwzględniających różne kryteria, gdzie do oznakowania stosowanych podziałek klasyfikacji budżetowej wykorzystuje się określone symbole cyfrowe. Według kryterium podmiotowego budżet dzieli się na części, które wskazują dysponentów środków budżetowych, których działalność opiera się na wydatkowaniu środków pochodzących z budżetu. Części budżetowe są najwyższym stopniem klasyfikacji budżetowej. Występują jedynie w strukturach organizacyjnych budżetu państwa. Podział ten pozwala na określenie dysponentów środków budżetowych i umożliwia ich wydatkowanie. Do tej grupy podmiotów należą przede wszystkim ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie i inne podmioty, którym minister finansów przyznał uprawnienia dysponentów głównych. Od 2010 r. obowiązuje nowe rozporządzenie regulujące te zagadnienia Por. art. 39. ust. 4. pkt 1. i ust. 5. ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U z 2009, nr 157, poz oraz z 2010, nr 28, poz. 146). 29 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz.U. z 2010, nr 38, poz. 207) - rozporządzenie to zastąpiło Rozporządzenie Ministra Finansów z 14 czerwca 2006 r. (Dz.U. z 2006, nr 107, poz. 726). 30 E. Denek, J. Sobiech, J. Wolniak, Finanse publiczne, PWN, Warszawa 2001, s Rozporządzenie Ministra Finansów z 4 grudnia 2009 r. w sprawie klasyfikacji części budżetowych oraz określenia ich dysponentów (Dz.U z 2009, nr 211, poz. 1633) rozporządzenie to zastąpiło

47 Konrad STAŃCZYK 47 Funkcjonalne ujęcie wydatków budżetowych przedstawiają działy budżetowe, które mają charakter przedmiotowy i odpowiadają podstawowym rodzajom działalności gospodarczej. Symbole cyfrowe działów budżetu odpowiadają w przybliżeniu numerom Polskiej Klasyfikacji Działalności, ustalonej w rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 grudnia 2007 r., i składają się z trzech cyfr. To właśnie podział na działy pozwala na ocenę, w jakiej wysokości zostały zaangażowane środki budżetowe na realizację poszczególnych zadań zarówno w państwie, jak i w jednostkach samorządu terytorialnego. Pozwala również ustalić wydatkowanie środków w danym dziale, mimo że będą one ponoszone w różnych częściach budżetu. Pogłębieniem klasyfikacji według działów są rozdziały, które mają charakter mieszany, podmiotowo-przedmiotowy, dotyczą bowiem określonych zadań budżetowych. Rozdziały klasyfikacji budżetowej są poszerzeniem klasyfikacji działowej, a ich symbole cyfrowe składają się z pięciu cyfr, gdzie pierwsze trzy cyfry stanowią powtórzenie symbolu cyfrowego działu. To rozdziały klasyfikacji budżetowej odpowiadają m.in. określonym zadaniom budżetowym. Rodzajowemu kryterium podziału dochodów i wydatków odpowiadają paragrafy. W paragrafach wykazywane są rodzaje wydatków (np. wynagrodzenia osobowe, zakup materiałów, usługi materialne), natomiast po stronie dochodów źródła dochodów budżetowych (np. podatek od osób fizycznych). Paragrafy odnoszą się do różnorodnych wydatków osobowych, rzeczowych, bieżących i majątkowych, a zatem odzwierciedlają i wyznaczają działalność budżetową państwa 32. Są symbolami czterocyfrowymi. Tym samym, według klasyfikacji współcześnie określanej jako tradycyjna (obok zadaniowej) budżety jednostek sektora finansów publicznych przedstawiane są w układzie części, działów, rozdziałów i paragrafów. Rozporządzenie Ministra Finansów z 5 maja 2006 r. w sprawie klasyfikacji części budżetowych oraz określenia ich dysponentów (Dz.U z 2006, nr 80, poz. 558). 32 Por. System finansowy w Polsce, pod red. B. Pietrzaka, Z. Polańskiego, B. Woźniak, PWN, Warszawa 2003, s. 506.

48 48 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi Można pokusić się o twierdzenie, iż klasyfikacja tradycyjna budżetu państwa traktowana jest jako narzędzie wydatkowania środków publicznych, klasyfikacja zadaniowa przekształca ja w narzędzie zarządzania. Warto przy tym zaznaczyć, iż stworzenie budżetu zadaniowego polegało nie tylko na tym, że dotychczasową klasyfikację budżetową (części, działy, rozdziały) zamienia się na nową klasyfikację opartą na zadaniach. Dokonaniem budżetu zadaniowego jest wyposażenie go w tzw. część sprawnościową określającą dla każdego zadania cele jego realizacji oraz mierniki pozwalające monitorować realizację celów. Tym samym, budżet zadaniowy ze swej istoty jest szerszy od budżetu tradycyjnego, gdyż informuje o tym, jakim celom służą wydatki publiczne i jakie efekty uzyskuje się z nakładów publicznych. W zarządzaniu środkami publicznymi budżet zadaniowy to przede wszystkim narzędzie konstruowania planu finansowego, w którym niezależnie od obowiązującej klasyfikacji dochodów i wydatków budżetowych, zapisane są konkretne zadania charakteryzujące się jednorodnością. Zadania te mają określony (ilościowo i jakościowo) cel, koszt, wskaźniki efektywności, oraz wskazana jest także osoba odpowiedzialna za jego realizację. Wnioski Budżet zadaniowy jest metodą zarządzania finansami publicznymi stosowaną i wprowadzaną w systemach finansów publicznych wielu krajów członkowskich OECD, a także zalecaną przez (między innymi) Komisję Europejską. Wpisuje się ona w szeroki ogólnoświatowy trend głębokiej transformacji administracji publicznej oraz wprowadzania na szeroką skalę podejścia określanego mianem Nowego Zarządzania Publicznego (New Public Management NPM 33 ). Podejście to stanowi próbę zastosowania w sektorze publicznym zasad i modeli zarządzania znanych i wypróbowanych z powodzeniem w działalności sektora prywatnego. Nowe zarządzanie publiczne było odpowiedzią na coraz gorszą ocenę (tak w opinii administra- 33 Nowe Zarządzanie Publiczne pojawiło się najpierw w Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii w latach osiemdziesiątych XX w., a od początku lat dziewięćdziesiątych rozpowszechniło się w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej W mniejszym lub większym zakresie jego recepcja ma dzisiaj miejsce praktycznie w każdym kraju europejskim, także w Polsce.

49 Konrad STAŃCZYK 49 cji centralnej, jak lokalnej) funkcjonowania administracji i sektora publicznego przez społeczeństwo 34. Wprowadzenie budżetu zadaniowego w Polsce ma: 1. przynieść poprawę przejrzystości budżetu państwa; 2. pokazać zbiorcze kwoty, które przeznaczane są na zadania, a wydatkowane są przez różnych dysponentów; 3. przynieść przypisanie odpowiedzialności za realizację postawionych celów konkretnym osobom; 4. skonsolidować plany finansowe wielu dysponentów; 5. pokazać plany finansowe na trzy lata; 6. pokazać plany realizacji celów w perspektywie trzyletniej. Dokonując analizy budżetu państwa w układzie zadaniowym, można wyciągnąć wnioski, iż budżet zadaniowy pozwala na lepszą alokację zasobów finansowych i rzeczowych, a w rezultacie odpowiednio skuteczniejsze zaspokojenie potrzeb społeczeństwa. Odpowiada on postulatom ustawowym w zakresie celowości wydatkowania środków publicznych, gdyż wiąże konkretny wydatek z zadaniem, przez co sam budżet staje się bardziej przejrzysty. Wykonywanie budżetu w układzie zadaniowym umożliwia ponadto zniwelowanie wad dotychczasowej metodologii sporządzania budżetu a to pozwoli na rozszerzenie kręgu osób biorących udział w procesach decyzyjnych znajdujących odzwierciedlenie w budżecie. Budżet zadaniowy zrywa także z autokratycznym podejściem, w którym budżet jest narzucany wykonawcom przez wąskie grono osób 35. Przez poprawę efektywności wydawania środków pieniężnych, zwiększenie przejrzystości finansów publicznych, budżet zadaniowy przyczynia się ponadto do lepszego postrzegania rządu przez społeczeństwo. 34 Budżet zadaniowy w administracji publicznej, pod red. M. Postuły i P. Perczyńskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2010, s Por. M. Kaczmarek, Budżet zadaniowy jako sprawne narzędzie zarządzania finansami publicznymi, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia 2008, nr 14, s. 345.

50 50 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi Bibliografia [1] Budżet zadaniowy w administracji publicznej, pod red. M. Postuły, P. Perczyńskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa [2] Denek E., Sobiech J., Wolniak J., Finanse publiczne, PWN, Warszawa [3] Gąsiorek K., Nowa klasyfikacja budżetowa 2010, Poradnik Rachunkowości Budżetowej 2010, nr 6. [4] Kaczmarek M., Budżet zadaniowy jako sprawne narzędzie zarządzania finansami publicznymi, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia 2008, nr 14. [5] Lubińska T., Lozano Platonoff A., Strąk T., Budżet zadaniowy racjonalność przejrzystość - skuteczność, Ekonomia 2006, nr 5. [6] Lubińska T., Nauka, finanse publiczne a reformy finansów publicznych wzajemne uwarunkowania. Materiały konferencji Współczesne finanse. Stan i perspektywy, UMK, Toruń [7] Lubińska T., Nowe zarządzanie publiczne skuteczność i efektywność, Difin, Warszawa [8] Marczakowska-Proczka J., Budżet zadaniowy jako narzędzie reformy finansów publicznych, w: Budżet zadaniowy - portal wiedzy, z r. [9] Owsiak S., Finanse publiczne, PWN, Warszawa [10] Rozporządzenie Ministra Finansów z 4 grudnia 2009 r. w sprawie klasyfikacji części budżetowych oraz określenia ich dysponentów (Dz.U z 2009, nr 211, poz. 1633). [11] Rozporządzenie Ministra Finansów z 2 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz.U. z 2010, nr 38, poz. 207). [12] Rozporządzenie Ministra Finansów z 28 grudnia 2011 r. o sprawozdawczości (Dz. U. z 2011 r. nr 298, poz. 1766). [13] Rozporządzenie Ministra Finansów z 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samo-

51 Konrad STAŃCZYK 51 rządu terytorialnego, jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej (Dz.U nr 128 poz. 861). [14] Schick A., The Performing State: reflection of an idea whose time has come but whose implementation has not. OECD Journal on Budgeting 2003, Volume 3 - No.2. [15] System finansowy w Polsce, pod red. B. Pietrzaka, Z. Polańskiego, B. Woźniak, PWN, Warszawa [16] Ustawa z 27 sierpnia Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1241). [17] Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240). [18] Ustawa z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr.. 249, poz. 2104). [19] Zarządzanie finansami publicznymi narzędzia zarządzania finansami publicznymi oraz efektywne sposoby wydatkowania środków publicznych, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa Streszczenie Słowa kluczowe: zarządzanie finansami, finanse publiczne, budżet państwa, budżet zadaniowy, wydatki publiczne Rosnące oczekiwania obywateli, co do jakości świadczonych usług publicznych przy jednoczesnej dużej niechęci społecznej do zwiększania podatków prowadzą do konieczności poszukiwań nowych, sprawniejszych metod zarządzania środkami publicznymi. Poszukiwania te przede wszystkim mają na celu wprowadzenie niezbędnych zmian w finansach publicznych, które po pierwsze spowodują zmniejszenie nierównowagi fiskalnej, po drugie zwiększą efektywność i poprawią strukturę wydatków. Odpowiedzią na takie zapotrzebowanie stała się, wprowadzona nową ustawą reforma finansów publicznych. Wdrażanie systemu planowania wieloletniego oraz budżetowania zadaniowego to jedne z najistotniejszych elementów tej reformy w Polsce. Proces ten rozpoczął się kilka lat temu, a jego zakończenie planowane jest w ciągu najbliższych kilku lat. Tym samym,

52 52 Budżet zadaniowy metodą zarządzania środkami publicznymi współcześnie funkcjonują równolegle dwa budżety, jeden sporządzany w układzie tradycyjnym i drugi sporządzany w układzie zadaniowym. Budżet zadaniowy zakłada wieloletnie planowanie wydatków oraz gospodarowanie środkami publicznymi w oparciu o cele i ocenę stopnia ich realizacji poprzez mierniki działań instytucji administracji publicznej. Performance based budget as a method of management of public funds Summary Key words: finance management, public finance, budget, performance-based budget, public expenses Citizens growing expectations on quality of public service along with significant social aversion to tax growth are creating the necessity to search for new, more efficient methods of public founds management. That search is aimed to implement indispensable changes, which first of all are going to reduce fiscal imbalance and secondly increase the effectiveness and improve the structure of expenses. The public finance reform that went into effect by an act became an answer for those needs. Implementation of a long-term planning system and performance-based budgeting are one of most important elements of Polish reform. The process began couple of years ago, and it s completion is planned to be concluded within the next years. Nowadays, thereby, two budgets: traditional and performance-based are functioning parallelly. Performance-based budget assumes long-term expenses planning as well as management of public funds based on objectives and evaluation of their accomplishment, basing on operating measures of public administration institutions.

53 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Mirosław CIENKOWSKI Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Tomasz WOŁOWIEC Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych Wprowadzenie Jak wynika z literatury przedmiotu, pierwowzór współczesnego podatku dochodowego jest umieszczany w różnych okresach historycznych. Według F. Chodorova: historycy znajdują pierwsze wzmianki o tym podatku w rocznikach egipskich z roku 1580 p.n.e. W tamtych czasach Wielki Wezyr nie pobierał daniny od dochodu swych poddanych, lecz od dochodu urzędników państwowych. Jako że ci ostatni nie mieli nic własnego do opodatkowania urzędnicy państwowi przecież nic nie tworzą ich daniny składały się z tego, co zabierali w postaci grzywien pracującemu ludowi, czyli opodatkowywano rolników 1. Inni autorzy za pierwowzór podatku dochodowego uznają dziesięcinę, która na początku nowej ery była stosowana jako danina na rzecz państwa w Chinach i w Imperium Rzymskim. W Imperium Rzymskim dziesięcina, tzn. danina obliczana jako dziesiąta część plonu lub innego efektu pracy ludzkiej, była główną formą podatku stosowaną w prowincjach rzymskich. Wcześniej była wspominana w Biblii jako danina religijna 1 F. Chodorov, O szkodliwości podatku dochodowego, FIJOR, Warszawa 2005.

54 54 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych w judaizmie, a od wczesnego średniowiecza do XIX wieku była znana jako danina na rzecz Kościołów chrześcijańskich. W powyższych przypadkach opodatkowanie dotyczy jednak nie tyle dochodu indywidualnej osoby, ile pewnej jednostki gospodarczej lub społeczności lokalnej. Ponadto te formy daniny związanej z dochodem kłocą się ze współczesnym pojęciem podatku jako daniny pieniężnej, bowiem w stosunku do nich forma pieniężna bywała wyjątkiem 2. Wprowadzenie podatku dochodowego jako daniny publicznej Przełomowym momentem w historii danin publicznych było wprowadzenie w Anglii podatku dochodowego. Podatek dochodowy ma zatem stosunkowo krótką historię. Pierwsze wprowadzane podatki o charakterze ogólnym, były podatkami o charakterze majątkowym, których istota podlegała na opodatkowaniu całego posiadanego majątku, lub niektórych jego składników. Z uwagi na to, iż podatki tego typu charakteryzują się prostotą i łatwością zastosowania, oraz tym, iż podatnikom trudniej jest ukryć majątek niż inne przedmioty opodatkowania, nie wymagały skomplikowanego aparatu skarbowego, czy też dużej wiedzy poborców (urzędników) podatkowych 3. Protoplastą współczesnego podatku dochodowego był wprowadzony w Anglii (wyłączając Irlandię) w 1799 roku przez premiera Williama Pitta (młodszego) 4 podatek służący finansowaniu wojny z Napoleonem 5. 2 K. Polaczyk, Funkcje podatku dochodowego od osób fizycznych w państwach UE, [w:] Tendencje w opodatkowaniu dochodów osób fizycznych w państwach UE, Tom I, Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, Nr 14, Warszawa 2008, s Aktualnie podatki majątkowe można podzielić na cztery grupy: 1) podatki od posiadania majątku. W zależności od obowiązującego systemu podatkowego mogą to być podatki od całkowitej wartości majątku należącego do danego podmiotu gospodarczego (majątku ruchomego i nieruchomego, gotówki, wkładów bankowych itp.) lub tylko od określonych jego składników, 2) podatki od przyrostu majątku. Przedmiotem opodatkowania jest nabycie rzeczy lub praw majątkowych w drodze kupna, darowizny lub spadku, 3) podatki od wzrostu wartości posiadanego majątku, gdy wzrost ten nastąpił z przyczyn niezależnych od właściciela, 4) podatki od transformacji substancji majątkowej. Są to podatki płacone w przypadku sprzedaży lub zamiany rzeczy lub praw majątkowych na inne rzeczy lub prawa majątkowe. 4 Uczynił to z wielką niechęcią, wbrew swojemu przekonaniu, bo uznawał, że wprowadzenie tego podatku jest wbrew zwyczajom i naturze Brytyjczyków. 5 W roku 1798, gdy w Wielkiej Brytanii po raz pierwszy wprowadzono podatek dochodowy od dochodów powyżej 60 funtów rocznie, jego najwyższa stawka wynosiła 10% i płacona była od

55 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 55 Wprowadzając tę formę opodatkowania argumentowano, iż jest to konstrukcja czasowa, a po ustaniu działań wojennych będzie on wycofany. Dobrowolnie państwo wycofało się z tego podatku tylko raz, mianowicie w Wielkiej Brytanii po zakończeniu wojen napoleońskich. Podatek ten został zniesiony na krótko w 1802 roku po zawarciu pokoju w Amiens, by w 1803 roku pojawić się ponownie w systemie danin publicznych na poziomie 5% (dochód z tego podatku był na podobnym poziomie jak przy stopie 10%, a to dzięki obniżeniu dolnej granicy z 60 do 50 funtów, w wyniku czego liczba płacących ten podatek podwoiła się). W 1806 roku powrócono do pierwotnej stawki na poziomie 10%, która utrzymywała się do 1816 roku, kiedy podatek ten został ponownie zniesiony prze Parlament, w rok po bitwie pod Waterloo, stosunkiem głosów 231 do 201. Po zniesieniu podatku wszystkie dane dotyczące jego płatników zostały spalone (ale, jak się jednak później okazało, duplikaty przekazane zostały do archiwum King s Remembrancer). Przez następne 26 lat w angielskim systemie danin publicznych nie występował podatek od dochodów osobistych. W 1842 roku podatek ten został ponownie wprowadzony przez konserwatywnego premiera Roberta Peel a, celem redukcji rosnącego deficytu budżetowego, spowodowanego okresowym spadkiem dochodów państwa z tytułu obniżonych w wyniku reformy stawek celnych (cła na niektóre towaru obniżono kilkusetkrotnie). Robert Peel opodatkował dochody powyżej 150 funtów rocznie. Od jego ponownego wprowadzenia w 1842, do 1885 roku poziom stawek podatkowych zawierał się w przedziale od 1% do 6,7% (1855). Wprowadzony podatek dochodowy został zreformowany w porównaniu z konstrukcją z 1799 roku i wykształcił pierwszy historycznie typ podatku dochodowego, tzw. podatek cedularny (zwany analitycznym). 6 W konstrukcji tego podatku wszystkie dochody zostały podzielone na 6 tzw. ceduł grup (z użytkowania własności, z kapitału, z wolnej działalności zarobkowej, pozostałych dochodów z kapidochodów powyżej 200 funtów rocznie. Większość Brytyjczyków nie podlegała jednak temu podatkowi, gdyż średni roczny dochód wynosił wówczas 20 funtów na osobę rocznie. 6 Obecnie na świecie wykształciły się dwa podstawowe typy podatków dochodowych: podatek cedularny znany też jako podatek analityczny i podatek globalny, określany jako syntetyczny czy unitarny. Analiza podatku globalnego zostanie przedstawiona w dalszej części niniejszej pracy.

56 56 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych tałów, z płac i pensji urzędniczych), podzielonych na 16 kategorii i szacowanych według różnych technik, składających się na pojedynczy podatek od dochodu (income tax), do którego dodaje się progresywny podatek uzupełniający (surtax) od tej części dochodu, która przekracza ustawowe minimum. W efekcie tych reform i zmian podatek dochodowy stał się - od 1842 roku - najwydajniejszym fiskalnie źródłem dochodów budżetowych oraz najważniejszym podatkiem angielskiego systemu podatkowego. W roku 1853 William Gladstone przeprowadził w Parlamencie ustawę o podatku dochodowym na następne 7 lat. Jego stawka wynosić miała w okresie pierwszych dwóch lat 7 pensów od funta od dochodów powyżej 150 funtów i pięciu pensów od funta od dochodów w wysokości od 100 do 150 funtów. W okresie następnych 2 lat najwyższa stawka podatkowa miała być zredukowana do 6 pensów od funta, a w okresie ostatnich 3 lat do 5 pensów od funta. Wybuch wojny krymskiej zmusił go do podwyższenia stawki podatkowej z 3% na 6%. Historycy podkreślają, że to ówczesne wydarzenia na arenie międzynarodowej spowodowały dymisję całego rządu. Można się jednak zastanawiać, czy podwyżka podatku dochodowego nie była też swoistą przyczyną utraty poparcia przez Gladstone'a w Izbie Gmin. To wówczas podatek dochodowy pokazał też swój prawdziwy, polityczny charakter. W roku 1858 William Gladstone, znajdując się w opozycji, przeciwstawiał się utrzymywaniu podatku dochodowego na poziomie 7 pensów od funta, który potrzebny był ówczesnemu rządowi celem zrównoważenia budżetu. Gdy jednak sam powrócił na stanowisko Ministra Finansów w roku 1859, podniósł ten podatek do 9 pensów od funta. Przyznać jednak należy, że Gladstone cały czas podkreślał, iż po osiągnięciu równowagi budżetowej podatek dochodowy miał zostać usunięty z systemu fiskalnego. Zgodnie z obietnicami, do roku 1866 Gladstone zmniejszył podatek dochodowy do 4 pensów od funta. W roku 1874 podjął kolejną próbę jego całkowitego zniesienia, ale jego porażka i objęcie władzy przez Benjamina Disraeliego uniemożliwiły mu realizację tych reform. Podatek dochodowy stał się trwałym elementem brytyjskiego systemu podatkowego 7. W latach Lloyd George wprowadził 7 Zob. szerzej: R. Gwiazdowski, Sprawiedliwość a efektywność opodatkowania. Pomiędzy progresją a podatkiem liniowym, CAS, Warszawa 2001, s. 8.

57 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 57 tzw. super-tax (od tzw. dochodu globalnego, zwanego unitarnym), który obejmował sumy nadwyżek dochodów osiągniętych z poszczególnych ceduł, podlegających ponownemu opodatkowaniu, ale już według skali progresywnej. Podatek dochodowy w systemie podatkowym USA W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej po raz pierwszy przymierzano się do wprowadzenia tego podatku w roku 1812, wzorowano się wtedy na prawie brytyjskim z 1798 roku. Ustalono nawet stawki na poziomie 8 i 10 procent (odpowiednio dla dochodów powyżej 60 funtów i powyżej 200 funtów). Prace były już na ukończeniu w 1814 roku, ale po podpisaniu pokoju w Ghent w 1815 roku, znikła potrzeba wprowadzenia tego podatku i z niego zrezygnowano. Podobnie jak w przypadku Wielkiej Brytanii podatek dochodowy, wprowadzony został w roku 1861 po to, aby sfinansować działania wojenne (wojnę domową w Stanach Zjednoczonych). Presja czasu spowodowana pilną koniecznością poszukiwania dodatkowych źródłę dochodów budżetowych, uniemożliwiła dłuższą dyskusję o zasadności wprowadzenia tego podatku. Prawo podatkowe zostało podpisane przez prezydenta Lincolna 1 lipca 1862 roku, nakładało ono 3% podatek od dochodów powyżej 600 dolarów i 5% od dochodów powyżej dolarów. W 1864 roku zwiększono stopy podatkowe i Amerykanie płacili podatek w wysokości 5% od dochodów powyżej 600 dolarów, 7,5% od dochodów powyżej 5000 dolarów oraz 10% w odniesieniu do dochodów powyżej dolarów. Pierwotna konstrukcja amerykańskiego podatku dochodowego cechowała się niską stawką podatkową, prostotą konstrukcji i wysoką kwota wolna od opodatkowania. Po wojnie ustalono podatek liniowy na poziomie 5% dla dochodów powyżej 1000 dolarów. W ostatnich trzech latach obowiązywania tego podatku, w latach , podatek liniowy zmniejszono do 2,5% dla dochodów powyżej 2000 dolarów. Podatek ten w latach sześćdziesiątychych XIX wieku płaciła stosunkowo niewielka liczba Amerykanów. W 1870 w USA żyło około 38 mln ludzi, w tym roku kwestionariusze podatkowe wypełniło osób, czyli mniej niż 1% obywateli. Wprowadzając w życie podatek od dochodów Lincoln argumentował, że podatek ten wprowadza tylko na okres wojny, ale (jak to często bywa z działaniami rządo-

58 58 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych wymi) trwał jeszcze przez 7 lat po wojnie (Kongres utrzymywał, że wpływy z tego podatku potrzebne są, by odbudować kraj po zniszczeniach wojennych). W 1872 roku, podatek został usunięty z systemu podatkowego przez prezydenta Granta. Podatek od dochodów osobistych wprowadzono ponownie do amerykańskiego systemu fiskalnego w 1894 roku za czasów prezydentury Grovera Clevelanda. Uchwalono nową ustawę wprowadzającą podatek dla dochodów powyżej USD w wysokości 2% 8, Sąd Najwyższy uznał ją za sprzeczną z Konstytucją. Zgodnie z zapisem art. 1. ust Konstytucji Stanów Zjednoczonych, wszystkie podatki bezpośrednie muszą być pobierane przez poszczególne stany proporcjonalnie do ich populacji liczba posłów do Izby Reprezentantów i suma podatków bezpośrednich ma być podzielona między należące do Unii Stany w stosunku do liczby ich mieszkańców 9. Tym razem poczyniono kroki, by zapobiec zarzutom niekonstytucyjności tego podatku wprowadzając w 1913 roku Szesnastą Poprawkę do Konstytucji, umożliwiającą Kongresowi nakładanie na obywateli amerykańskich podatków od dochodów 10. Artykuł V Konstytucji USA mówi o tym, że do akceptacji poprawki wymagana jest ratyfikacja trzech czwartych stanów. W 1913 roku było 48 stanów, zatem akceptacja wymagała ratyfikacji przez 36 stanów. W lutym 1913 roku Knox oświadczył, że poprawkę ratyfikowało 38 stanów włączając w to Kentucky, Kalifornię i Oklahomę. W istocie w tych trzech stanach nie dokonano ratyfikacji (Kentucky odrzuciło poprawkę, Kalifornia jeszcze w tym czasie nie głosowała nad poprawką, a Oklahoma tak sformułowała swoje orzeczenie nad ratyfikacją poprawki, że w istocie była za jej odrzuceniem). Analiza prawnicza dokumentów nad ratyfikacją wskazuje, że w istocie poprawka ta nigdy nie była legalnie wprowadzona. 8 Podatek dotyczył dochodów przewyższających USD dla osób samotnych i USD dla małżeństw. Stawki podatkowe wynosiły zaś od 1% za pierwsze USD dochodu podlegającego opodatkowaniu do 7% od dochodu powyżej USD, czyli, według dzisiejszej wartości pieniądza - równowartości 7,7 miliona USD. 9 Zgodnie z tym kryterium podatek pogłówny lub podatek ryczałtowy byłby zgodny z prawem, natomiast podatek wymierzany od dochodu już nie. 10 Jak twierdzą niektórzy badacze, poprawka ta wprowadzona została nielegalnie (np. William Benson The Law That Newer Was ). Szesnasta Poprawka została po cichu podpisana i uznana za legalną (mimo niezakończonego procesu ratyfikacji przez kolejne stany) przez Sekretarza Stanu Philandera Knoxa na kilka dni przed odejściem ze stanowiska prezydenta Williama Howarda Tafta, który w istocie nic nie zrobił, by sprzyjać czy przeciwstawić się tej poprawce.

59 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 59 Obecnie toczy się dyskusja na ten temat w Stanach Zjednoczonych, ale niezależnie od tego czy sama poprawka wprowadzona została legalnie czy nie, trzeba przyjąć do wiadomości, że Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych orzekł w 1916 roku, iż wprowadzenie tego nowego podatku wynika z możliwości nałożenia przez Kongres innych podatków. Pierwsza wojna światowa nie sprzyjała spokojnej dyskusji nad kwestą wprowadzenia nowego podatku, rząd Stanów Zjednoczonych zaangażował się w szeroko zakrojoną akcję propagandową na rzecz tego podatku, posługując się przede wszystkim retoryką patriotyczną. Zakres poboru tego podatku stale się poszerzał i pod koniec wojny około 80% rodzin amerykańskich płaciło podatek dochodowy. Od zakończenia II wojny światowej najwyższa stawka wzrosła do 94% i pozostawała na tym niewiarygodnie wysokim poziomie w latach 50. Co szczególnie istotne, do czasu wybuchu II wojny światowej średnia stawka podatkowa (to jest całkowicie zapłacony podatek podzielony przez dochód) na rodzinę, z dochodem w wysokości USD (mierzonym według wartości pieniądza z 1991 roku), nigdy nie wzrosła powyżej 4%. Od II wojny światowej nigdy nie spadła poniżej 14%. Marginalne stawki dla klasy średniej wzrosły w sposób jeszcze bardziej widoczny. Marginalna stawka podatkowa dla średniej klasy przed II wojną światową nigdy nie wzrosła powyżej 8%. Od tego czasu nigdy nie spadła poniżej 22%, wzrastając w latach 70. do prawie 33% 11. Prezydent John F. Kennedy zreformował strukturę stawek podatkowych, zmniejszając rozpiętość skali podatkowej z poziomu 20-91% do 14-70%. W 1969 roku Kongres wprowadził regulację prawną, ograniczając górną krańcową stopę opodatkowania dochodów do poziomu 50%. W 1981 roku Kongres na wniosek prezydenta Ronalda Reagana przyjął trzyletni program redukcji stawek podatku dochodowego o 30%, obniżając krańcowe stawki podatkowe i zakres skali podatkowej z poziomu 14 70% do 11 50% dla każdego typu dochodów 12. W Dane według raportu Narodowej Komisji do Spraw Wzrostu Gospodarczego i reformy podatkowej Unleasing America s Potential. Raport Komisji na stronach reptoc.asp. [za:] R.Gwiazdowski, Sprawiedliowść..., op. cit., s Polityka gospodarcza Reagana zwana reganomiką opierała się na czterech elementach: cięcia podatkowe, zahamowanie wzrostu wydatków rządowych i ich redukcja, zmniejszenie kontroli

60 60 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych roku w swojej drugiej kadencji Prezydent Ronald Reagan doprowadził do redukcji ilości progów podatkowych do dwóch: 15% i 28% 13, redukując znaczną ilość różnorodnych ulg i zwolnień podatkowych, dzięki czemu nastąpiło uproszczenie prawa podatkowego, poszerzenie podstawy opodatkowania i obniżenie krańcowych stawek podatkowych. 14 Prezydent Clinton przeforsował niewielki wzrost stawek podatku dochodowego, obniżając jednocześnie w 1997 roku obciążenia z tytułu zysków kapitałowych. Kontynuatorem reganomiki okazał się George W. Bush inicjując trzy ustawy podatkowe 15, obniżające poziom opodatkowania dochodów osobistych o trzy punkty procentowe do poziomu: 10, 15, 25, 28, 33 i 35%. Aktualnie konstrukcja amerykańskiego podatku dochodowego oparta jest o model opodatkowania proporcjonalnego sumy różnorodnych dochodów (normal tax), uzupełnionym o dodatkowy podatek (surtax) od dochodu globalnego. Podatek dochodowy w systemach podatkowych Europy We Włoszech podatek dochodowy wprowadzono w 1864 roku, w Niemczech w 1891 roku, przy czym niemiecka konstrukcja podatku dochodowego była odmienna od koncepcji angielskiego podatku cedularnego (zwanego analitycznym). Podatek cedularny, to typ opodatkowania polegający na odrębnym opodatkowywaniu każdego rodzaju dochodów podatników. Pozwala na preferowanie jednych, a dyskryminowanie innych rodzajów dochodów przez ustalanie zróżnicowanych skal opodatkowania i stawek. Utrudnia jednak stosowanie progresji w stosunku do administracyjnej, deregulacja i rozsądna polityka monetarna. Aspekty podatkowe w ramach tej polityki wywodzą się z tzw. ekonomii podażowej (supply-side economics), o czym będzie jeszcze mowa w pracy. 13 Również opiekuńcze kraje skandynawskie, takie jak Finlandia, Norwegia, Szwecja dokonały podobnych redukcji stawek podatkowych, wzorując się na reformie amerykańskiej. Norwegia obniżyła krańcową stawkę podatkową z 75 do 54%, Finlandia z 71 do 54%, a Szwecja z 83 do 75%. W tym samym czasie Australii obniżyła najwyższą krańcową stawkę podatkową z 62 do 49%, Nowa Zelandia z 60 do 33%, Izrael z 66 do 48%, Kanada z 58 do 45%, Austria z 62 do 40%, Japonia z 75 do 50%, Singapur z 55 do 33%, a Korea Południowa z 89 do 48%. 14 Zob. R. E. Hall, A. Rabushka, Podatek liniowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s Patrz także: M. Belka, Reganomika. Sukces czy porażka, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1991, s The Economic Growth and Tax Reform Reconciliation Act of 2001 (EGTRRA), The Job Creation and Workers Assistance Act of 2002 (JCWAA) i The Job and Growth Tax Relief and Reconciliation Act of 2003 (JGTRRA).

61 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 61 podatników osiągających dochody z kilku źródeł. W 1891 r. opracowano i wprowadzono w Prusach Wschodnich tzw. globalny podatek dochodowy. Podatek ten obejmował cały dochód jednostki, bez względu na źródło jego pochodzenia. W podatku globalnym nie ma podziału podstawy opodatkowania na dochody z poszczególnych źródeł, a jest nią suma dochodów. Podstawą opodatkowania był w tym systemie tzw. czysty dochód, w niektórych jednak przypadkach (np. w przypadku opodatkowania pracy najemnej i działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek) sposób ustalania dochodów z poszczególnych źródeł przychodów mógł być zróżnicowany. Austria, wprowadziła podatek dochodowy globalny na własnych terenach w latach Globalny charakter miał też przedwojenny polski państwowy podatek dochodowy oraz ma go obecnie obowiązujący podatek dochodowy od osób fizycznych. W innych krajach europejskich zaczęto wprowadzać podatki dochodowe do systemów podatkowych, w związku z koniecznością poszukiwania dodatkowych dochodów związanych z finansowaniem wydatków z okresu I wojny światowej. We Francji i w Holandii wprowadzono podatek dochodowy w roku 1914, a w Belgii w 1919 roku. We Francji rozróżniano kilka źródeł przychodów. Opodatkowaniu podlegały przychody z pracy i wynagrodzeń oraz świadczeń socjalnych, dochody przemysłowe i handlowe, dochody z produkcji rolnej, przychody z kapitałów ruchomych oraz przychody z nieruchomości. Każda z tych kategorii opodatkowana była osobno i proporcjonalnie. Ogólny podatek dochodowy został wprowadzony w 1917 roku i był podatkiem progresywnym. W roku 1948 podatek dochodowy od osób fizycznych podzielono na dwie części, łącząc dwa rozwiązania podatkowe z roku 1914 i Zastosowano stawkę proporcjonalną do poszczególnych kategorii dochodów i przychodów, zgodnie z rozwiązaniami z 1914 roku (podatek od dochodu globalnego) oraz wprowadzono dodatkową stawkę progresywną, tak jak w roku 1917 (podatki celularne). Wraz z reformą systemu podatkowego w latach nastąpił wzrost pozafiskalnej funkcji podatku dochodowego, poprzez wprowadzanie do konstrukcji prawnej podatku różnorodnych rozwiązań uwzględniających sytuację rodzinną i osobistą podatnika. Dopiero w 1970

62 62 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych roku ujednolicono opodatkowanie poszczególnych przychodów, integrując rozwiania prawne w ogólny podatek dochodowy od osób fizycznych 16. Typy podatku dochodowego W rozwoju podatku dochodowego fundamentalne znaczenie miało samo pojęcie dochodu. Można wyróżnić dwie podstawowe koncepcje pojęcia dochodu. Pierwszą jest koncepcja teorii źródeł przychodu ukierunkowana na regularny przypływ ekonomicznych wartości z określonych źródeł, która wiąże się historycznie z angielskim podatkiem dochodowym. Zgodnie z tą teorią dochód podatkowy stanowi regularna nadwyżka pochodząca ze stałych źródeł. Zdecydowanie szerzej traktowany jest dochód według teorii przyrostu czystego majątku, która łączy dochód podatkowy z przyrostem ekonomicznej zdolności dysponowania dochodem, bez względu na to, czy dochód ma charakter periodyczny, czy też jednorazowy. Istotą tej teorii jest ekonomiczna zdolność świadczenia danego podmiotu uzyskiwana w określonym czasie, a liczona przez sumowanie osiąganych w roku podatkowym wszystkich czystych przychodów (dochodów) i korzyści, także jednorazowych (np. darowizny, wygrane na loteriach itp.). Przedstawione teorie miały istotny wpływ na historyczny rozwój określonych typów podatku dochodowego 17. Podsumowując rozważania na temat historycznej ewolucji podatków dochodowych w systemie danin publicznych, można mówić o trzech podstawowych typach podatków dochodowych: romańskim (mieszanym), germańskim (globalnym) i brytyjskim (celularnym). Typ romański stanowił historyczne przejście od podatku przychodowego do podatku dochodowego. Jego cechą charakterystyczną jest to, iż poszczególne części dochodu są najpierw ujmowane w cedułach podatkowych i podlegają opodatkowaniu według stawki progresywnej lub proporcjonalnej, a następnie ustala się dochód ogólny i opodatkowuje go według stawki progresywnej. Ten typ podatku dochodowego występował głównie w systemach podatkowych 16 T. Wołowiec, Koncepcje pojęcia dochodu i ich wpływ na cechy podatku dochodowego od osób fizycznych w krajach strefy euro, [w:] Polska w strefie euro szanse i zagrożenia, pod red. J. Ostaszewskiego, SGH, Warszawa 2008, s Zob. R. Mastalski, Prawo podatkowe II. Część szczegółowa, C.H.Beck, Warszawa 1996, s. 36.

63 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 63 Francji, Włoch i Belgii czy w Portugalii 18. Taki charakter miał również w latach polski podatek dochodowy uiszczany przez osoby fizyczne i prawne niebędące jednostkami gospodarki uspołecznionej. Po reformach podatkowych w latach 1962, 1963 i 1974 opodatkowanie to uległo przekształceniom w kierunku germańskiego typu podatku dochodowego. Typ germański podatku dochodowego występował początkowo w Prusach Wschodnich, a następnie w Holandii, Szwajcarii, Austrii i krajach skandynawskich. Polega na tym, iż podatek pobierany jest od dochodu globalnego (ogólnego), bez względu na źródło uzyskiwanych przychodów, przy zastosowaniu progresywnej stawki podatkowej. W brytyjskim (cedularnym) typie podatku dochodowego, nie określa się w nim dochodu w sposób ogólny, tylko sumuje się dochody cząstkowe, szczegółowo określane z zestawieniach zwanych cedułami. Suma dochodów cząstkowych daje dochód całkowity (skonsolidowany). Dochody cząstkowe opodatkowane są według stawki proporcjonalnej lub progresywnej. Podatek pobierany od dochodów cedularnych traktowany jest jako podatek zwyczajny, w przeciwieństwie do podatku pobieranego od dochodu ogólnego przy zastosowaniu stawki progresywnej, który jest traktowany jako podatek dodatkowy. Ceduły określają poszczególne dochody bardzo kazuistycznie, a następnie w ich ramach następuje dalszy (szczegółowy) podział dochodów na określone grupy 19. Rozwój ewolucyjny podatku dochodowego doprowadził do wykształcenia pewnych charakterystycznych jego cech dominujących we współczesnych systemach podatkowych. Pierwsza cechą jest oparcie konstrukcji podatku dochodowego na teorii przyrostu czystego majątku, czyli szerokim jego ujęciu oraz, co się z tym wiąże, przyjęcie jako podstawy opodatkowania dochodu globalnego (uniezależnienie 18 Lloyd George w latach wprowadził nadbudowę nad dotychczasową konstrukcję prawną (podatek cedularny) w formie tzw. super-tax (dochodu globalnego) sumy nadwyżek dochodów osiągniętych z poszczególnych ceduł, podlegających ponownemu opodatkowaniu, ale już według skali progresywnej. Szerzej na ten temat: L. Adam, Podatki i opłaty w kapitalizmie, PWN, Warszawa 1962, s. 145 i n. 19 Cechą charakterystyczną brytyjskiego podatku dochodowego jest to, iż dochodami podlegającymi opodatkowaniu są (zgodnie z teorią źródeł) tylko dochody pochodzące ze stałych, regularnych źródeł, co pozwala na wyraźne rozgraniczenie dochodu i majątku. Brytyjski podatek dochodowy ma jedynie charakter historyczny, bowiem od 1973 roku w Wielkiej Brytanii obowiązuje jednolity progresywny podatek dochodowy pobierany od dochodu ogólnego, a zatem oparty na koncepcji przyrostu czystego majątku.

64 64 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych opodatkowania od źródeł uzyskania przychodu). Współczesną odmianą teorii przyrostu czystego majątku jest teoria dochodu rynkowego (powstała w niemieckiej doktrynie podatkowej) zgodnie, z którą dochodem określonego podmiotu jest wygospodarowany i zrealizowany przez niego przyrost majątku. Oznacza to powstawanie dochodu wyłącznie w obrocie gospodarczym, jako efekt pracy ludzkiej, bądź lokaty kapitału, w więc z wyłączeniem spadków, darowizn i innych dochodów o charakterze nadzwyczajnym. W praktyce opodatkowania wykorzystuje się także w pewnym zakresie niektóre elementy teorii źródeł, poprzez wyłączenia z dochodu ogólnego dochodów osiąganych z określonych źródeł i poddaniu ich opodatkowaniu według odrębnej stawki podatkowej (z reguły proporcjonalnej) 20. Podatek dochodowy oparty na teorii źródeł (cedularny) pozwala na daleko idące możliwości indywidualizowania (personalizowania) opodatkowania, poprzez uzależnienie jego wysokości nie tylko od wielkości dochodów, ale także od źródeł ich uzyskiwania. Widoczne jest to zwłaszcza w brytyjskim podatku dochodowym. Koncepcja tego podatku odpowiada w swych założeniach w większym stopniu, niż koncepcja podatku opartego na teorii przyrostu czystego majątku istocie podatku dochodowego, stwarzając przesłanki do realizacji zasad równości i sprawiedliwości podatkowej. Z powodu potrzeby realizacji tych zasad następował w XX wieku proces zastępowania podatków przychodowych podatkami dochodowymi 21. Zaletą cedularnych podatków dochodowych jest m.in. to, iż pozwalają one dostosować sposób opodatkowania i stawki podatkowe do charakteru poszczególnych grup dochodów. W konstrukcji tej stosuje się powszechnie łagodniejsze opodatkowanie dochodów z pracy (dochodów niefundowanych) niż dochodów z kapitałów (dochodów fundowanych). Poprzez opodatkowanie cedularne można osiągnąć stopniowanie obciążenia podatkowego w odniesieniu do dochodów pochodzących z różnych źródeł, realizować politykę tzw. sprawiedliwego opodatkowania. 20 Tego typu rozwiązania stanowią wyjątek od generalnych zasad opodatkowania opartego na teorii źródeł. 21 Jak podkreśla Roman Rybarski podatek unitarny (globalny) został; wymyślony przez uczonych, jest więc wytworem nauki. Podatek cedularny wyrósł z życia. Przez wiele lat praktyczniej było obliczać dochód dl poszczególnych źródeł przychodów, gdyż można było opodatkować dochód u samego źródła i stosować różne stawki podatkowe, cyt. za: R. Rybarski, Nauka skarbowości, Warszawa 1935, s. 277.

65 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 65 Wadą podatków cedularnych jest to, że nie uwzględniają całokształtu sytuacji finansowej osobistej podatnika, czyli jego zdolności do poniesienia ciężaru podatkowego. Nie jest także możliwa racjonalna personalizacja podatków cedularnych poprzez zastosowanie różnorodnych ulg z tytułu poszczególnych obciążeń rodzinnych podatnika. Dlatego współcześnie odstępuje się od konstrukcji opartych na klasycznym podatku cedularnym, stosując formę podatku o charakterze mieszanym, w ramach którego nad proporcjonalnym podatkiem cedularnym, obciążającym poszczególne kategorie dochodu, nadbudowany jest podatek globalny (unitarny), który obciąża w sposób progresywny sumę dochodów podatnika 22. Ponadto podatek cedularny ma bardzo skomplikowaną konstrukcję, co jest sprzeczne z postulatami przejrzystości i jasności opodatkowania, a poprzez swoją specyficzną konstrukcję prowadzi do znacznych kosztów wymiaru i poboru podatkowego. Z tego punktu widzenia bardziej właściwa jest konstrukcja podatku dochodowego oparta na teorii przyrostu czystego majątku (globalny unitarny - podatek dochodowy). Historycznie podatek ten obejmował zasadniczo cały dochód jednostki, bez względu na jego rodzaj i źródło pozyskiwania (charakter poszczególnych grup dochodów). W konstrukcji podatku globalnego (unitarnego) nie następuję wstępne opodatkowanie dochodów z poszczególnych źródeł, a podstawa opodatkowania jest suma dochodów, jednak sposoby ich ustalania mogą być zróżnicowane. Mimo, iż podstawą opodatkowania był tzw. czysty dochód, to w niektórych przypadkach (np. w przypadku opodatkowania pracy najemnej i działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek) sposób ustalania dochodów z poszczególnych źródeł mógł być zróżnicowany 23. W literaturze podkreśla się, iż podatki globalne (unitarne) są niezbędne, z uwagi na różne możliwości ustalania i kontroli wysokości dochodów z różnych źródeł przychodów. Opodatkowanie w sposób absolutnie identyczny dochodów, 22 Por. szerzej: M. Kalinowski, Współczesne systemy podatkowe, Dom Organizatora TNOiK, Toruń 1996, s. 46 i d. 23 Pruska konstrukcję przejęła Austria, wprowadzając globalny podatek dochodowy na terenie swojej monarchii w latach Globalny charakter miał również przedwojenny polski państwowy podatek dochodowy (Ustawa z 16 lipca 1920 roku o państwowym podatku dochodowym i majątkowym, Dz.U. RP nr 82, poz. 550 z późn. zm.) oraz ma go obowiązujący podatek dochodowy od osób fizycznych (Ustawa z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. z 2000 r., nr 14, poz. 176 z późn. zm.).

66 66 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych które nie są w takim samym stopniu możliwe do zweryfikowania przez organy podatkowe, oznaczałoby w istocie karanie osób osiągających dochody dające się ustalić bez najmniejszego marginesu obawy o pomyłkę, w stosunku do osób, których dochody są mniej uchwytne 24. Niewątpliwie takie założenie jest słuszne, choć można pokusić się o stwierdzenie, iż stanowisko takie opiera się na domniemaniu z góry założonej nierzetelności podatników, uzyskujących dochody ze źródeł trudniejszych do kontrolowania i przekonaniu, iż są oni skłonni takie dochody ukrywać 25. Globalny (unitarny) podatek dochodowy jest konstrukcja powszechnie stosowaną w państwach OECD. W krajach Unii Europejskiej ostatnimi państwami, które przyjęły w 1973 roku system podatku globalnego były Wielka Brytania i Włochy. Konstrukcja podatku globalnego (unitarnego) jest bardziej uniwersalna, bowiem jej podstawowe elementy można zastosować zarówno do opodatkowania dochodów osób fizycznych, jak i prawnych. Oczywiście przyjęcia jako wiodącej koncepcji przyrostu czystego majątku (dochodu globalnego) nie jest równoznaczne z eliminacją zasady personalizacji opodatkowania. Podsumowanie Koncepcja opodatkowania dochodu globalnego najlepiej realizuje zasadę opodatkowania podatnika według jego zdolności dochodowej, kumulując wszystkie przychody podatnika, ze wszystkich możliwych źródeł, dając tym samym pełny 24 Por. M. Kalinowski, Współczesne, op.cit., s Por. R. Gwiazdowski, Podatek progresywny i proporcjonalny. Doktrynalne przesłanki i praktyczne konsekwencje, WUW, Warszawa 2007, s Autor uważa, iż dochody, których nie można ukryć, są często opodatkowane surowiej niż dochody, którymi podatnicy mogą łatwiej manipulować. Dobrym przykładem jest opodatkowanie przychodów osób wykonujących wolne zawody. Wysokość stawek podatkowych jest nominalnie identyczna, bez względu na rodzaj i formę wykonywania zawodu, ale zróżnicowane są możliwości uwzględnienia kosztów uzyskania przychodu. Wykonując działalność w oparciu o stosunek pracy, to podatnikom przysługują koszty zryczałtowane. Świadcząc usługi w formie umowy o dzieło, mają możliwość potraktowania jako koszt uzyskania 20% przychodu. W przypadku świadczenia tego samego typu usług w oparciu o usługi wykonywane w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, podatnicy mają możliwość i sposobność zaliczenia w ciężar kosztów wielu wydatków o charakterze prywatnym. Ponadto można się zastanawiać, czy podatek cedularny (mimo skomplikowanej konstrukcji), poprzez opodatkowanie dochodu u źródła zwiększa pewność poboru podatku, co w przypadku podatku globalnego (unitarnego) może być trudniejsze, z uwagi na oparcie opodatkowania o system deklaracji (deklarowania przez podatników dochodu do opodatkowania).

67 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 67 obraz sytuacji materialnej podatnika 26. Osobowe cechy podatku dochodowego są eksponowane, poprzez zastosowanie konstrukcji tzw. minimum egzystencji, stosowanie ulg o charakterze socjalnym i nadzwyczajnym, różnicowanie obciążeń podatkowych za pomocą 27 skali progresywnej, w zależności od wysokości osiąganego dochodu. Osobowe cechy podatku globalnego są również realizowane poprzez wykorzystywanie pewnych elementów teorii źródeł opodatkowania, w formie odrębnego opodatkowania dochodów pochodzących z niektórych źródeł przychodów 28. Opodatkowaniu mogą podlegać tylko takie dochody, które pochodzą z regularnych, stałych źródeł, co pozwala na rozgraniczenie dochodów niefundowanych (z pracy) od fundowanych (z kapitałów, majątku). Przykładowo podatek od dochodu w postaci odsetek z tytułu lokat bankowych obliczają, pobierają i wpłacają same banki, a zatem nie następuje proces poboru zaliczek i jego kumulacja z dochodami z innych źródeł. Należy pamiętać, iż współczesna konstrukcja podatku dochodowego opartego o globalne ujęcie dochodu podatkowego wprowadza pewne ograniczenia w możliwości pokrywania strat poniesionych z jednych źródeł dochodu (np. inwestycji kapitałowych) z dochodu osiągniętego z innych źródeł (np. dochód z pracy), dlatego nadal zachodzi konieczność rozbicia łącznego dochodu na poszczególne jego źródła. Przykładowo wiele państw nie zezwala, aby straty z inwestycji spekulacyjnych były łączne z dochodami z innych źródeł. Dochody i straty z tego źródła przychodu są kumulowane w pierwszej kolejności w całość i jeśli występuje nadwyżka w postaci dochodu jest ona kolejno dodawana do dochodów z innych źródeł przychodów 29. W niektórych państwach europejskich wprowadzono system różnicowania wysokości podatków dochodowych ze względu na rodzaj źródła przychodów (dual 26 W konstrukcji podatku globalnego (unitarnego) możliwa jest do uwzględnienia sytuacja osobista podatnika, a zwłaszcza jego stan rodzinny. 27 Należy pamiętać, iż konstrukcję podatku cedularnego nie można zastosować w warunkach progresji podatkowej. Gdyby opodatkowanie dochodu miało charakter proporcjonalny, byłoby obojętne, gdzie się go potrąca i gdzie pobiera. 28 Zob. M.in. K.C. Messere, Tax Policy in OECD countries. Choices anf Conflicts, IBFD Publications BV, Amsterdam i d., K.C. Messere, Tax Policy in Europe. A Comparative Survey, European Taxation, No 12/ H. Hamakers, K.Holmes, J. Głuchowski, T. Kardach, W. Nykiel, Wprowadzenie do międzynarodowego prawa podatkowego, LexisNexis, Warszawa 2006, s. 33.

68 68 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych income taxes system). W systemie tym opodatkowuje się odmiennie dochody będące wynikiem inwestycji (dochody niefundowane) oraz dochody, których źródłem jest praca najemna (dochody niefundowane). Pierwsza kategoria dochodu jest opodatkowana niższą stawką, bowiem przyjmuje się słusznie - iż wysokie podatki nakładane na kapitał, powodują procesy imigracji kapitału, unikania opodatkowania, a przez to erozję podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób fizycznych. Warunkiem prawidłowego funkcjonowania podatków unitarnych jest zdolność organów podatkowych do ustalenia oraz kontroli wysokości dochodów w odniesieniu do poszczególnych źródeł przychodów każdego podatnika. W wielu państwach w większym lub mniejszym zakresie występuje zjawisko ucieczki przed opodatkowaniem i możliwość nałożenia przez państwo na podstawie znamion zewnętrznych sankcyjnego opodatkowania tzw. dochodów z nieujawnionych źródeł przychodów 30. Bibliografia [1] Adam L., Podatki i opłaty w kapitalizmie, PWN, Warszawa [2] Belka M., Raganomika. Sukces czy porażka, Ossolineum, Wrocław-Warszawa- Kraków, [3] Chodorov F., O szkodliwości podatku dochodowego, FIJOR, Warszawa [4] Dzwonkowski H., Powstanie i wymiar zobowiązań podatkowych, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa [5] Gwiazdowski R., Sprawiedliwość a efektywność opodatkowania. Pomiędzy progresją a podatkiem liniowym, CAS, Warszawa [6] Gwiazdowski R., Podatek progresywny i proporcjonalny. Doktrynalne przesłanki i praktyczne konsekwencje, WUW, Warszawa [7] Hall R. E., Rabushka A., Podatek liniowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa [8] Hamakers H., Holmes K., Głuchowski J., Kardach T., Nykiel W., Wprowadzenie do międzynarodowego prawa podatkowego, LexisNexis, Warszawa Zob. szerzej: H. Dzwonkowski, Powstanie i wymiar zobowiązań podatkowych, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003, s

69 Mieczysław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 69 [9] Kalinowski M., Współczesne systemy podatkowe, Dom Organizatora TNOiK, Toruń [10] Mastalski R., Prawo podatkowe II. Część szczegółowa, C.H.Beck, Warszawa [11] Messere K.C., Tax Policy in OECD countries. Choices and Conflicts, IBFD Publications BV, Amsterdam [12] Messere K.C., Tax Policy in Europe. A Comparative Survey, European Taxation, No 12/2000. [13] Polaczyk K., Funkcje podatku dochodowego od osób fizycznych w państwach UE, [w:] Tendencje w opodatkowaniu dochodów osób fizycznych w państwach UE, Tom I, Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, Nr 14, Warszawa [14] Wołowiec T., Koncepcje pojęcia dochodu i ich wpływ na cechy podatku dochodowego od osób fizycznych w krajach strefy euro, [w:] Polska w strefie euro szanse i zagrożenia, pod red. J. Ostaszewskiego, SGH, Warszawa Streszczenie Słowa kluczowe: dochód, podatek dochodowy, teoria źródeł, teoria przyrostu czystego majątku W rozwoju podatku dochodowego fundamentalne znaczenie miało samo pojęcie dochodu. Można wyróżnić dwie podstawowe koncepcje pojęcia dochodu. Pierwszą jest koncepcja teorii źródeł przychodu ukierunkowana na regularny przypływ ekonomicznych wartości z określonych źródeł, którą wiąże się historycznie z angielskim podatkiem dochodowym. Zgodnie z tą teorią dochód podatkowy stanowi regularna nadwyżka pochodząca ze stałych źródeł. Zdecydowanie szerzej traktowany jest dochód według teorii przyrostu czystego majątku, która łączy dochód podatkowy z przyrostem ekonomicznej zdolności dysponowania dochodem, bez względu na to, czy dochód ma charakter periodyczny, czy też jednorazowy. Istotą tej teorii jest ekonomiczna zdolność świadczenia danego podmiotu uzyskiwana w określonym czasie, a liczona przez sumowanie osiąganych w roku podatkowym wszystkich czystych przychodów (dochodów) i korzyści, także jednorazowych (np. darowizny, wygrane na loteriach itp.). Przedstawione teorie miały istotny wpływ na historyczny rozwój określonych typów podatku dochodowego.

70 70 Typy podatku dochodowego i jego ewolucja w systemach podatkowych Types of income tax and its evolution in the tax systems Summary Key words: income, personal income tax, theory of revenue sources, theory of net asset The concept of income was of vital importance in the development of income tax. We can differentiate two basic concepts of income. The first one is the concept of the theory of revenue sources focused on regular inflow of economic value from particular sources, historically linked to the English income tax. According to this theory, taxable income is a regular surplus coming from regular sources. A much broader concept of income is offered by the theory of net asset growth which combines taxable income with the growth of economic ability to spend the income, whether it is regular or one-off. The essence of this theory is the economic ability of a given individual obtained in a specified period of time and calculated by summing all net revenues (incomes) and benefits, even one-off ones (such as donations, lottery wins, etc.), obtained in one tax year. The presented theories significantly influenced the development of particular types of income tax.

71 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Ewa KĘPKA Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Wprowadzenie W dniu akcesji do Unii Europejskiej infrastruktura transportu w Polsce znajdowała się w znacznie gorszym stanie nie tylko w porównaniu do krajów starej Unii, ale też w porównaniu z większością państw przystępujących do Unii. Sieć infrastruktury transportu w Polsce stała się ważnym elementem sieci transeuropejskiej, choćby ze uwagi na położenie geograficzne. Koniecznością stało się nadrobienie zaległości w zakresie zwiększenia dostępności transportowej oraz budowa infrastruktury dla zintegrowanego systemu transportowego i zwiększenie nasycenia infrastrukturą terytorium kraju. Celem strategii rozwoju infrastruktury musiało więc stać się nie tylko zwiększenie długości sieci i poprawa stanu technicznego sieci już istniejącej, ale dostosowanie do standardów unijnych (z uwzględnieniem nie tylko kwestii technicznych, ale i ekologicznych) oraz integracja z siecią europejską zgodnie z założeniami Wspólnej Polityki Transportowej. Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku polityka transportowa Unii Europejskiej uzyskała nowy wymiar istotna stała się integracja gałęziowa i terytorialna oraz logistyczne kryterium rozwoju europejskiej sieci infrastruktury transportu. Na realizację tych celów Polska, największy od 2007 roku beneficjent unijnej polityki spójności, pozyskała wsparcie finansowe

72 72 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Unii Europejskiej: środki z funduszy przedakcesyjnych ISPA i PHARE, środki z funduszy poakcesyjnych Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Funduszu Spójności, Programu TEN-T oraz CEF. Ewolucja strategii rozwoju infrastruktury transportu w Polsce i UE Po akcesji Polski do Unii Europejskiej polski system transportowy stał się elementem wspólnotowego systemu transportowego, infrastruktura transportu częścią transeuropejskiej sieci transportowej, polityka transportowa Polski została zintegrowana i zharmonizowana ze Wspólną Polityką Transportową UE. Polska stała się beneficjentem środków unijnych przeznaczanych na rozwój infrastruktury transportu, ale też proces rozwoju infrastruktury transportu został poddany celom i zasadom określonym we WPT. Analiza przebiegu procesu rozwoju infrastruktury transportu w Polsce w ciągu minionych dziesięciu lat i ocena jego rezultatów wymaga uwzględnienia perspektywy czasowej kraje tzw. starej UE budowały swoje narodowe sieci infrastruktury transportu na przestrzeni wieków, Unia Europejska, jeszcze jako EWG, rozpoczęła realizację projektu utworzenia transeuropejskiej sieci transportowej blisko sześćdziesiąt lat temu od momentu wejścia w życie Traktatu Rzymskiego. Stan wyjściowy polskiej infrastruktury w 2004 roku to obraz dziesięcioleci zaniedbań oraz wieków trudnych zaszłości historycznych. Proces rozwoju infrastruktury transportu, ze względu na jej cechy specyficzne, jest długotrwały, trudny jest bowiem uzależniony od wielu czynników ekonomicznych i pozaekonomicznych, a także zróżnicowany gałęziowo. Wymaga więc długofalowego, perspektywicznego i kompleksowego planowania na szczeblu centralnym oraz wysokich nakładów inwestycyjnych, głównie ze środków publicznych inwestycje infrastrukturalne nie są atrakcyjne dla kapitału prywatnego z uwagi na długi okres zwrotu inwestycji. Infrastruktura transportu jest fundamentem rozwoju gospodarczego państwa, ponieważ jej niewłaściwy stan powodować może negatywne konsekwencje nie tylko w transporcie, ale też w pozostałych gałęziach gospodarki narodowej, a także w funkcjonowaniu społeczeństwa. Zły stan techniczny infrastruktury, jej niedostateczny rozwój, niedostosowanie infrastruktury transportu do potrzeb przewozo-

73 Ewa KĘPKA 73 wych, skutkują m.in. wydłużeniem czasu przemieszczania osób i przepływu dóbr oraz wzrostem kosztów transportu, co z kolei przekłada się na zmniejszenie mobilności społeczeństwa (w tym mobilności siły roboczej), zmniejszenie konkurencyjności przedsiębiorstw z różnych branż i w konsekwencji gospodarki jako całości. A podstawą konkurencyjności we współczesnej gospodarce globalnej jest czas. Kompresja czasu jest źródłem przewagi konkurencyjnej, w strategiach konkurencyjności przedsiębiorstw. Kompresja czasu, czyli skrócenie cyklu dostaw dzięki skróceniu czasu przepływu produktów w łańcuchu logistycznym, umożliwia przedsiębiorstwom podniesienie poziomu obsługi klienta, umożliwia też likwidację, bądź obniżenie poziomu zapasów, i to nie tylko poziomu zapasów w drodze, co prowadzi do minimalizacji globalnych kosztów logistycznych. Osiągnięcie tego stanu możliwe jest tylko w warunkach: właściwie funkcjonującego transportu, dostosowanego do potrzeb gospodarki jako całości oraz potrzeb użytkowników, interoperacyjnego, sprawnego, efektywnego, zrównoważonego systemu transportowego, rozwiniętej, dostosowanej do potrzeb społeczno-gospodarczych infrastruktury transportu. Upraszczając ten ciąg współzależności można stwierdzić, że infrastruktura transportu jest jednym z filarów konkurencyjnej gospodarki. Nie można tu pominąć wpływu rozwoju infrastruktury na zwiększenie szeroko rozumianej dostępności transportu, na poprawę warunków bytowych społeczeństwa, czy jej roli w rozwoju regionów zacofanych, jednak bardziej szczegółowa analiza tych zagadnień wykracza poza ramy tematyczne publikacji. Infrastruktura transportu pełni szczególnie ważną rolę w procesie współpracy między regionami, umożliwiając (bądź ograniczając) sprawny i efektywny ekonomicznie transport towarów i osób. Współpraca międzynarodowa związana z zacieśnianiem więzi ekonomicznych między państwami, a szczególnie w ramach ugrupowania integracyjnego, wymaga integracji systemów transportowych, stworzenia spójnego systemu transportowego ugrupowania. Nie jest to możliwe bez unifikacji sieci transportowej ujednolicenia infrastruktury transportu. Dlatego też już

74 74 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej w Traktacie Rzymskim sformułowano założenia polityki transportowej, a w kolejnych fazach ewolucji tej polityki przyjmowano konieczność stworzenia jednolitej sieci transportowej poprzez m. in. planowanie i finansowanie inwestycji infrastruktury transportu 1. Mimo upływu blisko 60 lat i niewątpliwych sukcesów w realizacji tego celu, nie powstał zintegrowany, spójny system transportowy Wspólnoty, nie udało się też stworzyć zintegrowanej i zunifikowanej sieci transportowej na terenie krajów członkowskich. 28 państw członkowskich posiada swoje własne systemy transportowe, więc system wspólnotowy przypomina ciągle układ patchworkowy, jednak o stale rosnącym poziomie integracji i spójności. Proces unifikacji infrastruktury transportu przebiega powoli, nie ma jednolitej sieci infrastruktury transportu, a jej układ nie odpowiada potrzebom i celom strategicznym. Powodów tego jest wiele, m.in. rozbieżność interesów narodowych, zróżnicowana gęstość i długość linii, zróżnicowanie techniczne cztery szerokości torów, pięć systemów zasilania trakcji i różne systemy sygnalizacji 2. W celu stworzenia jednolitej europejskiej sieci transportowej ustalono konieczność określenia inwestycji priorytetowych w poszczególnych gałęziach transportu, które uzupełnią istniejący układ infrastruktury i będą modernizowały sieć transportową. Zgodnie z taką koncepcją kolejno dla poszczególnych gałęzi transportu opracowano schematy dróg, sukcesywnie aktualizowane wraz ze zmianami społecznogospodarczymi. Proces planowania rozwoju europejskiej sieci infrastruktury transportowej instytucjonalizowano podpisując porozumienia w ramach Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ: AGR określa sieć dróg kołowych w Europie /1975/, AGC określa sieć dróg kolejowych w Europie /1985/, AGTC określa sieć dróg dla transportu multimodalnego i kolei dużych prędkości /1991/, AGN określa sieć dróg wodnych /1996/ 3. 1 W. Grzywacz, K. Wojewódzka-Król, W. Rydzkowski, Polityka transportowa, Wyd. UG, Gdańska, W. Rydzkowski, K. Wojewódzka-Król, Transport. Problemy transportu w rozszerzonej UE, PWN, Warszawa Isap.sejm.gov.pl

75 Ewa KĘPKA 75 Polska jest sygnatariuszem wymienionych umów (patrz Dzienniki Ustaw za odpowiednie lata). Na bazie ustaleń umownych, określających priorytetowe linie infrastruktury wymienionych gałęzi transportu w 1994 roku Komisja Europejska opracowała założenia rozwoju europejskiej sieci transportowej, które w 1996 zostały przyjęte do realizacji w formie decyzji 16/92/96/EC zawierającej wytyczne do stworzenia transeuropejskiej sieci transportowej TEN-T (Trans-European Transport Network). Przyjęto okres realizacji projektu do roku 2010, a także ustalono, że kraje członkowskie mogą realizować swoje projekty infrastrukturalne zgodnie z narodowym interesem, potrzebami i uwarunkowaniami, pod warunkiem, że nie zostaną zmienione tzw. styki wyjściowe, łączące infrastrukturę danego kraju z infrastrukturą krajów sąsiednich. W roku 1994 na Paneuropejskiej Konferencji Transportowej na Krecie przyjęto projekt przebiegu korytarzy transportowych na terytorium krajów Europy Środkowej i Wschodniej stowarzyszonych z UE oraz krajów z południa Europy. Początkowo ustalono przebieg dziewięciu korytarzy, które miały zapewnić powiązania transportowe tych krajów z krajami UE, w 1997 roku liczbę tę powiększono do dziesięciu (rys. 1.). Wytyczone korytarze transportowe miały stać się, i stały się rzeczywiście, podstawą działań mających na celu rozwój infrastruktury transportu w krajach oczekujących na akcesję do Unii Europejskiej. Wytyczając trasy korytarzy przyjęto szereg założeń, m.in. ustalono, że przez każdy z objętych projektem krajów przebiega co najmniej jeden korytarz 4. 4 L. Mindur /red./, Europa Azja. Gospodarka, transport, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2007.

76 76 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Rys. 1. Schemat Paneuropejskich Korytarzy Transportowych Żródło: L. Mindur, Współczesne technologie transportowe, Wyd. Politechniki Radomskiej, Warszawa Idea stworzenia korytarzy transeuropejskich miała zapewnić m.in. lepsze wykorzystanie istniejącej już infrastruktury w tych państwach, zintegrowanie ich sieci infrastruktury z siecią TEN-T, unifikację sieci, usprawnienie przewozów międzynarodowych, poprawę dostępu do odległych terytoriów, zapewnienie dofinansowania ze środków unijnych inwestycji infrastrukturalnych na przebiegu korytarzy. Polska była krajem, przez którego terytorium zaplanowano przebieg czterech z dziesięciu korytarzy (rys. 2.)

77 Ewa KĘPKA 77 Rys. 2. Przebieg Korytarzy Paneuropejskich przez terytorium Polski Źródło: W roku 1997 dokonano korekty w przebiegu korytarzy I, II i VI. Korekty polegały na wydłużeniu korytarzy i ich rozgałęzieniu. Należy tu podkreślić, że inwestycje infrastrukturalne na przebiegu korytarzy są realizowane z dofinansowaniem ze środków unijnych, głównie z Funduszu Spójności, do wysokości 85% wartości inwestycji. Trudno jednoznacznie ocenić, który z tych czterech korytarzy jest najważniejszy, jednak z uwagi na dynamicznie rosnącą wymianę handlową między Azją i Europą, uprawnione może być twierdzenie, że szczególną rolę odgrywają jednak korytarze II i III, zapewniające połączenie Europy z Azją Wschodnią korytarz II, dzięki połączeniu z Koleją Transsyberyjską oraz korytarz III Europy z Azją Południową i Południowo-Wschodnią. Po akcesji Polski i pozostałych państw w 2004 roku sieć korytarzy paneuropejskich znalazła się w większości na terytorium Unii, stając się częścią sieci TEN-T.

78 78 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Koncepcja połączenia krajów Unii z krajami sąsiadującymi i oczekującymi na akcesję wymagała więc kolejnej aktualizacji (rys. 3.). Powołana przez KE do realizacji tego celu Grupa ds. rozszerzenia głównych transeuropejskich osi transportowych do krajów i obszarów sąsiadujących zaktualizowała koncepcję korytarzy transportowych 5. Zaplanowano powstanie pięciu osi narodowych, w ramach których przewidziano dziewięć korytarzy transportowych. W ramach ostatniej rewizji wytycznych TEN-T ( ) zaproponowano dwupoziomową strukturę sieci, która obejmuje swoim zakresem szeroką sieć kompleksową (ang. comprehensive network) oraz nałożoną na nią sieć bazową (ang. core network), stanowiącą priorytety europejskiej polityki transportowej 6. Rys. 3. Przebieg korytarzy w ramach osi ponadnarodowych Źródło: ec.europa.eu/transport/infrastrucure/tentect/tentect-portal 5 KE - Decyzja C(2004) 3618 z września Strategia rozwoju transportu do 2020 z perspektywą do 2030, MIBiGM, Warszawa 2012, op. cit., s. 76.

79 Ewa KĘPKA 79 Zgodnie ze zaktualizowanym planem obecny przebieg korytarzy paneuropejskich na terytorium Polski przedstawia mapa 4. Inwestycje realizowane w ramach wytyczonych korytarzy są projektami priorytetowymi w polskiej strategii rozwoju transportu. Rys. 4. Aktualny przebieg sieci TEN-T na terytorium Polski Źródło:www. gddkia. gov.pl Istotną zmianą w filozofii myślenia o sieci TEN-T jest odejście od idei projektów priorytetowych (leżących w korytarzach ) na rzecz idei sieci priorytetowych umożliwiających systematyczniejszą integrację węzłów (które często stanowią główne źródło zatorów komunikacyjnych i innych ograniczeń przepustowości), oraz portów i portów lotniczych jako punktów wejściowych sieci i głównych punktów połączeń intermodalnych stanowiących podstawę ścisłej integracji sieci. Określona geograficznie sieć priorytetowa powinna zapewniać ciągłość obecnych projektów priorytetowych i tam gdzie jest to zasadne traktować je jako podstawę do dalszych działań. Sieć priorytetowa powinna wyróżniać się pełną interoperacyjnością oraz dążyć do osiągnięcia ustalonych

80 80 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej docelowych poziomów przepustowości we wszystkich komponentach infrastruktury wchodzących w jej skład 7. Infrastruktura transportu w Polsce, podobnie jak i w pozostałych krajach Europy Środkowej i Wschodniej po drugiej wojnie światowej do lat 90. XX wieku, kształtowała się w sposób odmienny niż w Europie Zachodniej. Wynikało to ze specyficznej struktury gałęziowej systemu transportowego, kształtującej się zgodnie z zapotrzebowaniem gospodarczym i społecznym. Rolę dominującą odgrywał transport morski i kolejowy, udział transportu samochodowego w przewozach ładunków w relacji do średniego wskaźnika UE-15 był niewielki. Popyt na usługi transportowe w przeważającym stopniu generowały: przemysł kopalniany, przemysł ciężki, stoczniowy i branże z nimi powiązane, a więc towary masowe były podstawową grupą w strukturze towarowej przewozów. Inna była też filozofia gospodarowania brak presji na podnoszenie konkurencyjności, sprawiał, że preferowane były dostawy niezbyt częste i duże. Ponieważ podmioty gospodarcze gromadziły duże zapasy, użytkownicy transportu nie oczekiwali terminowości i szybkich dostaw. Dlatego to transport kolejowy i morski obsługiwały takie właśnie potrzeby transportowe. Po roku 1989 zmiana struktury towarowej przewozów, wzrost wymagań jakościowych wobec transportu, zmiana struktury geograficznej wymiany handlowej sprawiły, że dominującą w przewozach ładunków gałęzią transportu stał się, podobnie jak w UE, transport samochodowy, kosztem transportu kolejowego i morskiego (Wykres 1.). Podobne zmiany tu zadecydowały o tym inne czynniki wystąpiły w przewozach pasażerskich. Żegluga śródlądowa od dziesiątków lat jest w zasadzie w zaniku, jeśli chodzi o transport morski niestety w badanym okresie nastąpiło jego zwinięcie się. Dlatego m.in., a także z uwagi na największe znaczenie i zaangażowanie finansowe, przedmiotem analizy procesu rozwoju infrastruktury transportu w Polsce będzie infrastruktura drogowa i kolejowa oraz infrastruktura transportu lotniczego rynek pasażerskich przewozów lotniczych charakteryzował się olbrzymimi zmianami i najwyższą dynamiką rozwoju. 7 J. Burnewicz, Ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Gdańsk 2010.

81 Ewa KĘPKA 81 Wykres 1. Zmiany struktury gałęziowej przewozów ładunków w Polsce (w % tonokilometry) Źródło: Transport wyniki działalności za odpowiednie lata, GUS, Warszawa. Infrastruktura transportu w Polsce przez dziesięciolecia kształtowana była zgodnie z potrzebami gospodarki centralnie sterowanej i z wszelkimi uwarunkowaniami wynikającymi z tego modelu gospodarki, w warunkach członkostwa Polski w RWPG z wszelkimi tego konsekwencjami dla systemu transportowego. Natomiast od początku lat 90. zmiana strategii rozwoju infrastruktury spowodowała działania, które jednak nie nadążały za dynamicznymi zmianami wielkości i struktury popytu na rynku przewozów ładunków i osób. Zbyt niskie nakłady na utrzymanie i modernizację infrastruktury prowadziły do jej dekapitalizacji, a relatywnie niewielka skala inwestycji na rozwój infrastruktury sprawiała, że proces ten był bardzo powolny. Poziom zaangażowania środków publicznych na modernizację i rozwój infrastruktury transportu w Polsce był niższy nie tylko niż w krajach UE 15, ale też niższy niż krajach, które w roku 2004 stały się członkami UE. Zgodnie z diagnozą Ministerstwa Infrastruktury to była podstawowy problem w rozwoju infrastruktury transportu, obok braku długofalowej strategii rozwoju i wieloletnich planów finansowych. Powolny rozwój sieci autostrad i dróg ekspresowych, zły stan pozostałych dróg, degradacja stanu technicznego sieci kolejowej i śródlądowych dróg wodnych oraz starzenie się

82 82 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej taboru stają się coraz bardziej odczuwaną barierą rozwoju mobilności, rozwoju gospodarki, a także czynnikiem zwiększającym ryzyko dla życia i zdrowia ludności oraz obciążenie środowiska 8. W opracowanej w 2001 roku, następnie zmodyfikowanej po akcesji, zgodnie z celami i kierunkami wspólnej polityki transportowej UE, polityce transportowej Polski, jednym z czterech zadań jest unowocześnienie do roku 2025 podstawowej infrastruktury transportu. Za podstawowy cel polityki transportowej przyjęto zdecydowaną poprawę jakości systemu transportowego i jego rozbudowę zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Dla realizacji tego celu określono dziesięć priorytetów, wśród których pięć dotyczy bezpośrednio infrastruktury transportu : radykalna poprawa stanu dróg wszystkich kategorii (rehabilitacja i wzmocnienie nawierzchni), rozwój sieci autostrad i dróg ekspresowych na najbardziej obciążonych kierunkach i powiązaniach z siecią transeuropejską, unowocześnienie kolei poprzez m.in. radykalną poprawę stanu infrastruktury przy jednoczesnym ograniczaniu kosztów dostępu do niej, rozwój systemów intermodalnych, wzmocnienie roli portów morskich i lotniczych z poprawą dostępu do nich w skali regionów i kraju, poprawa warunków funkcjonowania transportu wodnego śródlądowego przez modernizację wybranych części infrastruktury 9. Akcesja do UE spowodowała konieczność harmonizacji polityki transportowej Polski z celami i priorytetami Wspólnej Polityki Transportowej, integracji polskiej infrastruktury transportu z siecią infrastruktury transportu Unii Europejskiej, ale też otworzyła możliwość korzystania ze środków unijnych na jej realizację. Infrastruktura transportu drogowego Transport samochodowy już w roku 2004 stał się w Polsce transportem dominującym w przewozach ładunków jego udział w pracy przewozowej wyniósł 38%. Tendencja ta w następnym dziesięcioleciu pogłębiała się dynamicznie - w roku Polityka transportowa państwa na lata , Ministerstwa Infrastruktury, Warszawa Ibidem.

83 Ewa KĘPKA 83 udział transportu samochodowego w pracy przewozowej zwiększył się do poziomu 71,6% wykres 1. Mimo, że w przedziale czasowym początek lat 90. rok 2004, wzrost znaczenia transportu samochodowego nie charakteryzował się, w relacji do lat następnych, wysoką dynamiką, rozwój infrastruktury drogowej nie nadążał za bardzo dynamicznie rosnącym popytem na przewozy samochodowe. Poważne inwestycje w infrastrukturę drogową realizowane były w latach 70. XX wieku, podejmowane potem działania miały raczej charakter działań interwencyjnych. W konsekwencji stan sieci infrastruktury drogowej odstawał od poziomu unijnego zarówno pod względem dostępności mierzonej gęstością dróg, jak i jakości mierzonej gęstością dróg publicznych, autostrad i dróg szybkiego ruchu, oraz stanu technicznego infrastruktury. Tab. 2. Infrastruktura drogowa w Polsce w roku Drogi publiczne o twardej nawierzchni w km Autostrady w km Drogi ekspresowe w km Gęstość dróg publicznych na 100km2 70, ,7 Gęstość autostrad na 1000 km 2 1,6 5 Źródło: Transport wyniki działalności w 2004, GUS, Warszawa 2006 oraz W roku 2004 średnia gęstość autostrad dla UE-25 wynosiła 15 km/1000 km 2, jednak w krajach takich Holandia, Luksemburg, Belgia wskaźnik ten kształtował na poziomie około 60 km/ 1000 km 2, zaś w krajach Grupy Wyszehradzkiej Czechy, Słowacja, Węgry było to koło 6 km/1000 km 2. Parametry oceny stanu technicznego nawierzchni to: stan spękań, równość podłużna, głębokość kolein, stan powierzchni, właściwości przeciwpoślizgowe. W grupie dróg sklasyfikowanych jako niezadowalające znajdują się drogi nowe i odnowione, nie wymagające remontów (tab. 3.). Drogi o stanie niezadowalającym to drogi z nawierzchnią uszkodzoną, wymagające zaplanowania remontów; natomiast drogi z nawierzchnią w złym stanie wymagają remontów natychmiastowych.

84 84 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Tab. 3. Ocena stanu technicznego nawierzchni sieci dróg krajowych na koniec 2003 roku i w roku 2013 Stan dróg % km % km dobry 40,1 6897,2 62, niezadowalający 30,3 5211,6 23, zły 29, , Żródło: Raport o stanie technicznym nawierzchni sieci dróg krajowych na koniec 2003 roku, GDDKIA, Warszawa 2004; Stan nawierzchni dróg krajowych w roku Na początku roku 2004 tylko 40% długości sieci dróg krajowych nie wymagało w najbliższej przyszłości zabiegów remontowych. Natomiast 60% sieci dróg krajowych wymagało przeprowadzenia różnego rodzaju remontów od wzmocnień poprzez wyrównania, po zabiegi powierzchniowe poprawiające właściwości przeciwpoślizgowe lub uszczelniające powierzchnię jezdni. Połowę potrzeb remontowych stanowiły zabiegi, które należało wykonać natychmiast, a druga połowa powinna być zaplanowana do wykonania w ciągu 3-4 lat 10. Z danych zamieszczonych w Raporcie GDDKiA z 2004 roku wynika, że ponad 5000 km wymagało natychmiastowych zabiegów remontowych, przy czym potrzeby te były zróżnicowane w zależności od województwa największe w liczbach bezwzględnych występowały w województwach: śląskim, mazowieckim, łódzkim i wielkopolskim. W raporcie zdiagnozowano powody tak złego stanu technicznego sieci dróg krajowych w Polsce, wskazując po pierwsze brak środków finansowych na remonty, modernizację i rozbudowę infrastruktury drogowej oraz fakt niedostosowania parametrów technicznych nawierzchni dróg (jak już wspomniano, budowanych głównie w latach 70., zaprojektowanych na 20 letni okres eksploatacji) do wymogów unijnych. Sieć głównych dróg w krajach Unii Europejskiej dostosowana jest do przenoszenia nacisków 11.5 t/oś. W Polsce na drogach krajowych w roku 2004 dopuszczony nacisk wynosił 10/t/oś i tylko 5% nawierzchni dostosowanych było do nacisku 11,5 t/oś Raport o stanie technicznym nawierzchni dróg krajowych na koniec 2003 roku, GDDKIA, Warszawa Ibidem.

85 Ewa KĘPKA 85 Zaprezentowane dane upoważniają do stwierdzenia, że sieć dróg krajowych w 2004 roku cechowała się gęstością parokrotnie mniejszą niż średnia dla UE 15, a w odniesieniu do autostrad kilkunastokrotnie; nierównomiernością rozmieszczenia, złym stanem technicznym oraz niedostosowaniem do wymagań eksploatacyjnych i natężenia ruchu. Tak więc Polska stanęła wobec konieczności nie tylko rozbudowy sieci dróg zgodnie z priorytetami rozwoju sieci transeuropejskiej, ale też modernizacji prawie całej sieci głównych połączeń drogowych w kraju należących do korytarzy sieci TEN-T, tj. odcinków o długości 4300 km. Cele szczegółowe strategii rozwoju transportu do 2020 roku z perspektywą do 2030 roku 12 w obszarze infrastruktury drogowej to: stworzenie sieci autostrad i dróg ekspresowych, priorytetowe dla infrastruktury drogowej są odcinków dróg ekspresowych: S1, S3, S5, S7, S8, S10, S19, S22 i S69 oraz autostrady A1., A2., A4; zakłada się, że autostrady będą mieć długość 1990 km a drogi ekspresowe około 5462 km; (po zrealizowaniu łączna długość dróg o najwyższym standardzie będzie wynosiła około 7500 km); budowa obwodnic miejscowości w korytarzach TEN-T, modernizacja i dostosowanie do parametrów eksploatacyjnych UE nawierzchni dróg w sieci TEN-T. Jak wyglądała sytuacja w roku 2014? Co zostało zrealizowane, co jeszcze jest do zrealizowania w perspektywie do 2030 roku? Wracając do danych z tabeli 1. i tabeli 2. należy stwierdzić, że jeśli chodzi o gęstość infrastruktury drogowej wykonany został olbrzymi postęp, szczególnie z odniesieniu do autostrad i dróg ekspresowych. W latach wybudowano około 1000 km autostrad i ponad 1100 km dróg ekspresowych (wykres 2). 12 Strategia rozwoju transportu do 2020 roku (z perspektywą do 2030), Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Warszawa 2012.

86 86 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Wykres 2. Dynamika rozwoju sieci autostrad i dróg ekspresowych w Polsce Źródło: Uwzględniając inwestycje zrealizowane do roku 2004, do zrealizowania pozostało jeszcze około 460 km autostrad tj. około 24% czyli większość planu, około 76% została zrealizowana. Nie zostały zakończone prace na autostradach A1, A2, A4 w budowie pozostają niewielki odcinki, ale z tymi wyjątkami autostrady oddane są do ruchu. Gorzej przedstawia się realizacja planu budowy dróg ekspresowych do realizacji pozostało ponad 4000 km, czyli około 75% planowanej długości. Należy podkreślić olbrzymią dynamikę rozwoju infrastruktury drogowej w analizowanym okresie (rys. 5.).

87 Ewa KĘPKA 87 Rys. 5. Planowany docelowy układ dróg w Polsce Źródło: www. gddia.gov.pl Proces budowy autostrad i dróg ekspresowych nabrał tempa po 2006 roku, kiedy Polska została uwzględniona w rozdziale środków unijnych na całą perspektywie , a więc uzyskała dostęp do nieporównywalnie większych środków na rozwój infrastruktury transportu. Natomiast ogromny wzrost dynamiki miał miejsce w latach , do czego niewątpliwie przyczyniło się Euro 2012 (wykres 3.). W roku 2014 Polska stała się szóstym w UE krajem pod względem długości dróg

88 88 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej szybkiego ruchu /autostrady i drogi ekspresowe/, jednak pod względem gęstości plasuje się pod koniec dwudziestki państw członkowskich. Wykres 3. Nakłady na budowę dróg krajowych Źródło: Poprawił się zdecydowanie stan dróg krajowych. Na koniec 2013 roku udział dróg z nawierzchnią w dobrym stanie był o 22,6% wyższy niż na koniec roku 2003, a długość dróg tak sklasyfikowanych dwukrotnie większa. Udział dróg o złej nawierzchni jest dwukrotnie niższy i prawie dwukrotnie mniejsza jest ich długość, najmniejsze zmiany wystąpiły w grupie dróg o niezadowalającym stanie nawierzchni ich udział zmniejszył się tylko o 6,5%, a długość o około 530 km. Niecałe 40% dróg wymaga remontów, przy czym tylko 14,5% wymaga remontów, które należy wykonać natychmiast. Udział dróg o dopuszczalnym nacisku 11,5 t/oś zwiększył się prawie 6 krotnie, stanowiąc około 30% dróg krajowych nowe drogi budowane były zgodnie ze standardami obowiązującymi w UE. Zestawienie wydatków potwierdza wcześniej sformułowaną tezę dotyczącą dynamiki rozwoju infrastruktury drogowej. Według informacji GDDiA w 2012 roku średni koszt budowy drogi ekspresowej wyniósł w Polsce 8,7 mln euro, a autostrady 9,6 mln euro. Plasuje to Polskę na szóstym miejscu w UE po: Holandii /50/, Norwegii /18/, Austrii /12,9/, Węgrzech /11,9/ oraz Irlandii /10/. W porównaniu z Litwą, gdzie 1 kilometr autostrady kosztuje 4 mln euro, jest to kwota wysoka, jednak obiektywna ocena wymagałaby analizy wielu czynników obiektywnych kształtujących koszty budowy.

89 Ewa KĘPKA 89 Podstawowe źródła finansowania inwestycji drogowych to źródła unijne oraz krajowe. Do poakcesyjnych źródeł unijnych należą: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Fundusz Spójności, Fundusz TEN-T oraz ewentualne pożyczki z EBI na pokrycie wkładu krajowego. Krajowe źródła to środki publiczne budżet państwa i budżety samorządów terytorialnych, środki pozyskane w ramach partnerstwa prywatno-publicznego oraz Krajowego Funduszu Dróg. W latach rozwój infrastruktury transportu finansowany był w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Transport. Całkowita alokacja środków przyznanych przez Komisję Europejską na realizację tego programu wynosiła 1,16 mld euro, z czego alokacja przyznana GDDiA wynosiła około 340 mln euro 13. W perspektywie finansowej kwota środków unijnych na rozwój transportu w Polsce /uwzględniająca środki Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego/ wyniosła około 24 mld euro 14, a Polska była największym unijnym beneficjentem w tym sektorze. Inwestycje w obszarze infrastruktury transportu realizowane były w tej perspektywie (w perspektywie również) w ramach następujących programów operacyjnych : PO Infrastruktura i Środowisko, PO Rozwój Polski Wschodniej, Regionalne Programy Operacyjne. Największe środki przeznaczono na realizację inwestycji w ramach PO Infrastruktura i Środowisko 19,4 mld euro. Dostępna alokacja środków unijnych dla projektów realizowanych przez GDDKiA w PO Infrastruktura i Środowisko wyniosła 7,99 mld euro w Priorytecie VI oraz 2,38 mld euro w Priorytecie VIII, czyli łącznie 10,37 mld euro 15. W Programie budowy dróg krajowych na lata , opracowanym przez Ministerstwo Infrastruktury w 2011 roku, założono wydatki na ten cel na poziomie 72,5 mld zł. Faktycznie poniesione w tym okresie nakłady były nieco niższe około 65 mld zł 16. Uwzględniając nakłady z lat wynoszące około 82 mld zł, łączne nakłady na drogi krajowe w przeliczeniu na złotówki wyniosły od początku roku 2004 do końca roku 2013 około 148 mld zł inforegio

90 90 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Czy środki te zostały właściwie wykorzystane? Zamieszczone dane upoważniają do stwierdzenia, że tak. Czy można było zrobić to lepiej, szybciej i taniej? Tak. W procesie realizacji programu rozwoju dróg krajowych popełniono szereg błędów na różnych jego etapach. Należy jednak podkreślić, jak wiele osiągnięto w tak krótkim czasie: 1. wybudowano około 1000 km autostrad, realizując 76% planu, 2. wybudowano około 1100 km dróg ekspresowych, realizując 25% planu, 3. w wyniku modernizacji długość dróg w dobrym stanie zwiększyła się o 5481 km /prawie dwukrotnie/, a długość dróg w złym stanie zmniejszyła się o 2422 km, też prawie dwukrotnie; 4. udział dróg o dopuszczalnym nacisku 11,5 t/oś zwiększył się do około 30%, w porównaniu do 5% z roku 2004 jest to wzrost 6-krotny, 5. realizacja projektów w ramach korytarzy transeuropejskich zintegrowała polską sieć drogową z siecią unijną. Infrastruktura transportu kolejowego Bazą dla działań w zakresie rozwoju infrastruktury kolejowej i jej integracji z siecią kolejową Unii Europejskiej są wspomniane wcześniej umowy AGC oraz AGTC. Zgodnie z umową AGC, której Polska jest sygnatariuszem od 1988 roku, przez terytorium Polski przechodzą dwie z 28 linii głównych biegnących w układzie wschód-zachód są to linie E20 i E30 oraz 2 z 34 linii głównych biegnących w układzie północ-południe linie E59 i E65 (rys. 6). Na liniach tych wymagany jest dopuszczalny nacisk osi na szynę 22,5 tony, prędkość 160 km/h dla linii modernizowanych, a dla nowo budowanych minimum 250 km/h; nie mogą występować skrzyżowania jednopoziomowe z liniami kołowymi W. Rydzkowski, K.Wojewódzka-Król, op. cit., s. 473.

91 Ewa KĘPKA 91 Rys. 6. Ciągi kolejowe objęte umowami AGC i AGTC Źródło: Proces rozwoju infrastruktury kolejowej realizowany był według innej koncepcji niż w przypadku infrastruktury drogowej. O ile w rozwoju infrastruktury drogowej przyjęto zasadę budowy nowych dróg, o tyle w przypadku infrastruktury kolejowej przyjęto zasadę modernizacji linii już istniejących. W konsekwencji inwestycje kolejowe stały się obiektem ostrej krytyki, a w najlepszym razie pełnej zniechęcenia ironii. Ruch drogowy odbywał się starymi trasami, prace budowlane nie powodowały takich utrudnień i zakłóceń jak na kolei. W efekcie spadek popytu na przewozy kolejowe, szczególnie silny w przewozach pasażerskich, otrzymał dodatkowy impuls wzmacniający tę tendencję. Wydłużony czas przewozu, opóźnienia i awarie sprawiły, że w 2013 roku PKP Intercity straciło prawie 4 mln pasażerów, a Przewozy Regionalne 16 mln pasażerów w porównaniu do 2012 roku. 18 Z perspektywy www. pkp.sa

92 Austria Belgia Bułgaria Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Luksemburg Malta Łotwa Niderlandy Niemcy Polska Portugalia Republika Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Włochy 92 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej roku można oczywiście twierdzić, że przyjęta koncepcja nie była właściwa, istniały jednak racjonalne przesłanki przemawiające za przyjęciem takiego właśnie rozwiązania: poziom nasycenia siecią kolejową terytorium Polski - wyższy niż średnie dla Unii Europejskiej wskaźniki (wykresy 4. i 5.) przy jednocześnie fatalnym stanie technicznym. Wykres 4. Długość linii kolejowych eksploatowanych w państwach UE* Źródło: Transport wyniki działalności 2004, GUS oraz Ocena Funkcjonowania Rynku Transportu Kolejowego i Stanu Bezpieczeństwa Ruchu Kolejowego w 2012, UTK. Dane dla Polski , dane pozostałe W roku akcesji Polska zajmowała trzecie po Niemczech i Francji miejsce pod względem długości linii kolejowych, co stanowiło około 11% całej europejskiej sieci kolejowej, a pod względem gęstości miejsce dziesiąte. Infrastruktura kolejowa Polski kształtowała się pod wpływem typowych dla innych państw Unii czynników, ale również w związku z zaszłościami historycznymi, co widać z jej rozmieszczenia na terytorium kraju, było ono bowiem nierównomierne.

93 UE-27 Austria Belgia Bułgaria Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Luksemburg Malta Łotwa Niderlandy Niemcy Polska Portugalia Republika Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Ewa KĘPKA 93 Wykres 5. Gęstość sieci kolejowej w państwach UE* Źródło: Transport wyniki działalności 2004, GUS oraz Ocena Funkcjonowania Rynku Transportu Kolejowego i Stanu Bezpieczeństwa Ruchu Kolejowego w 2012, UTK. Gęsta sieć występowała na południu i południowym zachodzie kraju oraz w części północnej i północno- zachodniej, szczególnie w okolicach dużych aglomeracji miejskich. Zdecydowanie niedoinwestowane były tereny Polski wschodniej, północno i południowo-wschodniej, uderzający był brak gęstej sieci kolejowej w okolicach Warszawy i Łodzi. Stan techniczny sieci kolejowej był zły, nie tylko w odniesieniu do wskaźników unijnych. Zelektryfikowanych było ponad 50% linii, co w porównaniu ze średnią unijną ponad 60%, nie było wskaźnikiem najgorszym. Jednak parametrem najlepiej obrazującym stan techniczny sieci kolejowej jest prędkość dopuszczalna kursowania pociągów, ponieważ jakość torów bezpośrednio przekłada się na prędkość przewozową w ruchu towarowym i pasażerskim. Udział torów o dopuszczalnej prędkości powyżej 160 km/h wynosił niecałe 4,5%, co oznaczało konieczność poważnych inwestycji modernizacyjnych w celu integracji z siecią unijną i przygotowania linii dla kolei dużych prędkości w ruchu pasażerskim (tab. 4.). Ponadto udział linii kolejowych o dopuszczalnym nacisku na oś równym lub większym niż 22,5 tony (standard unijny) wynosił tylko około 20% PKP PLK SA Raport roczny 2004.

94 94 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Tab. 4. Struktura jakości torów kolejowych wg kryterium dopuszczalnej Przedział prędkości prędkości Długość torów w km Długość torów w km Udział w % Udział w % V>160 km/h ,4 7,1 120<V<160 km/h 80<V<120 km/h 40<V<80 km/h ,2 16, ,4 35, ,6 33,2 V<40 km/h ,4 7,4 Źródło: PKP PLK SA Raport roczny 2004, PKP PLK dokonując oceny stanu technicznego nawierzchni torowej podało w Raporcie rocznym 2005, że 25% torów linii kolejowych było w dobrym stanie, 47% w dostatecznym, a w stanie niezadowalającym 28%. Oznaczało to, że prawie połowa linii kolejowych ma obniżone parametry eksploatacyjne takie, jak maksymalna prędkość, lokalne ograniczenia prędkość. Natomiast prawie 30% charakteryzuje się znacznym obniżeniem prędkości i dopuszczalnego nacisku na oś. W związku z istniejącą sytuacją na przestrzeni lat powstało szereg dokumentów określających cele rozwojowe infrastruktury kolejowej. W Polityce Transportowej Państwa na lata w odniesieniu do infrastruktury kolejowej za kluczowe uznano: zahamowanie degradacji i stopniową poprawę stanu infrastruktury kolejowej w skali sieci; poprzez równoczesną realizację dużych projektów modernizacyjnych w głównych korytarzach transportowych i inwestycji o charakterze odtworzeniowym, umożliwiających likwidację ograniczeń prędkości i przywrócenie nominalnych prędkości i innych parametrów technicznych na pozostałych odcinkach linii;

95 Ewa KĘPKA 95 dostosowanie infrastruktury do rozwoju międzyregionalnych przewozów pasażerskich, z priorytetami w zakresie: usprawnienia powiązań kolejowych między głównymi miastami Polski, w tym linii przebiegających promieniście z/do Warszawy, które zostaną dostosowane do prędkości km/h; przeanalizowana zostanie także celowość i opłacalność dostosowania Centralnej Magistrali Kolejowej do prędkości 250 km/h 20. Kolejne dokumenty prezentujące wizję sieci kolejowej do roku 2030 to Master Plan dla Transportu Kolejowego w Polsce do 2030 Roku oraz Program budowy i uruchomienia przewozów Kolejami Dużych Prędkości w Polsce. W Master Plan określono, że najszerszy zakres działań inwestycyjnych będzie dotyczył projektów dotyczących budowy nowej infrastruktury kolejowej. Inwestycje te można podzielić na następujące grupy: budowa odcinków linii dużych prędkości zapewniających najwyższej jakości połączenia pomiędzy największymi aglomeracjami w kraju, budowa połączeń uzupełniających istotne luki w sieci kolejowej, budowa połączeń pomiędzy centrami dużych aglomeracji a obsługującymi te aglomeracje portami lotniczymi 21. Nietrudno zauważyć, że zasadnicze projekty rozwoju infrastruktury, prezentujące i wizję sieci kolejowej i cele szczegółowe, opublikowane zostały, i przyjęte do realizacji w 2008 roku, co niewątpliwie wiąże się z dostępem do środków unijnych w nowej wtedy perspektywie ; należy też pamiętać, że projekty te były opracowywane przed wybuchem kryzysu finansowego. Cele szczegółowe można sprecyzować następująco: modernizacja linii z uwzględnieniem właściwych parametrów technicznych; realizacja inwestycji odtworzeniowych na odcinkach zdegradowanych; przygotowanie do budowy linii dużych prędkości; wdrażanie systemu ERTMS; budowa krótkich linii łączących porty lotnicze z infrastrukturą transportu miejskiego i międzymiastowego; likwidacja zbędnej infrastruktury; 20 Polityka Transportowa, op. cit., s Master Plan dla Transportu Kolejowego w Polsce do roku 2030, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2008.

96 96 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej modernizacja i budowa nowych stałych punktów infrastruktury dworcowej ruch pasażerski; budowa węzłów integracyjnych; modernizacja i budowa nowych terminali przeładunkowych 22. W przywołanej prezentacji A. Massela zamieszczona jest mapa planowanych inwestycji, uwzględniająca budowę linii kolei dużych prędkości, z którego to projektu zrezygnowano. Koleje dużych prędkości miały stanowić konkurencyjną alternatywę w ruchu pasażerskim dla transportu samochodowego i lotniczego. Planowaną linię potocznie nazywano linią Y, oznaczona jest na mapie kolorem czerwonym. Analiza projektu związanego z koleją dużych prędkości oraz uwarunkowań jej realizacji, a także powodów rezygnacji z projektu wykracza poza zakres publikacji, ale jest to niewątpliwie temat bardzo interesujący. Rys. 7. Prędkości docelowe do 2030 roku /założenia Master Planu Źródło: infrastruktury. gov.pl 22 A. Massel, Infrastruktura kolejowa w Polsce rozwój, źródła finansowania, trudności przygotowania i realizacji, prezentacja, Ministerstwo Infrastruktury 2011.

97 Ewa KĘPKA 97 Dokumentem uściślającym działania inwestycyjne jest WPIK 23 Wieloletni Program Inwestycji Kolejowych do roku 2013 z perspektywą do roku 2015, opracowany przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, przyjęty do realizacji w 2011 roku uchwałą Rady Ministrów. Program został zaktualizowany w roku 2013 obecnie jest to WPIK do roku Można powiedzieć, że to swojego rodzaju biblia inwestycyjna to czego nie ma w WPIK, nie istnieje (rys. 8.). Są tam wyszczególnione wszystkie projekty inwestycji i źródła finansowania dotyczy to infrastruktury zarządzanej przez PKP PLK SA. Rys. 8. Mapa modernizacji linii kolejowych w perspektywie czasowej Źródło: Pierwszym okresem realizacji rozwoju sieci kolejowej i jej integracji z siecią europejską były lata , a więc trzy ostatnie lata perspektywy finansowej Program Inwestycji Kolejowych.

98 98 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Inwestycje, głównie modernizacyjne, realizowane były w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Transport, przyjętego w 2004 roku przez Ministerstwo Infrastruktury. Łączne nakłady na modernizację sieci kolejowej w tym okresie wyniosły około 3,3 mld zł. Efektem działań była poprawa jakości linii kolejowych leżących na korytarzach transportowych sieci TEN-T, jednak proces degradacji pozostałych linii nadal trwał. Należy tu podkreślić, że w okresie wielokrotnie większe środki wykorzystane zostały na rozwój sieci drogowej około 22 mld zł 24. Z funduszy unijnych EFRR oraz Funduszu Spójności pozyskano na transport około 4,9 mld euro, a całkowita alokacja na transport osiągnęła poziom około 6,2 mld euro 25,26. W perspektywie finansowej Polska stała się największym beneficjentem środków unijnych na politykę spójności ogółem, alokacja na transport wyniosła około 26 mld euro, a alokacja całkowita na transport około 31 mld euro. Środki unijne pochodzące z FS, EFRR finansowały inwestycje infrastruktury transportu w ramach programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, PO Rozwój Polski Wschodniej oraz Programów Rozwoju Regionalnego. Największe środki około 20 mld euro, pochodziły z Funduszu Spójności, z czego na modernizację linii kolejowych przeznaczono 37%. Źródłem finansowania budowy, modernizacji i rewitalizacji linii kolejowych był także Fundusz Kolejowy, budżet państwa, budżet PKP PLK SA. Na inwestycje infrastruktury kolejowej, liniowej i punktowej, zarządzanej przez inne podmioty wykorzystano też środki z budżetów samorządów lokalnych oraz pozyskane w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. 24 Obliczenia własne na podstawie danych PKP PLK, GDDiA oraz GUS Do funduszy unijnych służących jako instrument alokacji środków na transport należy też zaliczyć Fundusz TEN-T, już nieistniejący. Jego zadania przejął Program CEF Connecting Europe Facility.

99 Ewa KĘPKA 99 Do roku 2011 wydatki na infrastrukturę kolejową były niewielkie, przy czym głównie były to inwestycje w przedsięwzięcia realizowane przez PKP PLK. Dlatego też stan linii kolejowych pod zarządem PLK był dobry, natomiast linii kolejowych pod zarządem innych podmiotów - zły lub bardzo zły, przy postępującej degradacji. Dynamika inwestycji mocno wzrosła po roku 2011, Ministerstwo Rozwoju planuje wydatki na infrastrukturę kolejową w roku 2014 na poziomie 9 mld zł (wykres 6.). Wykres 6. Koszt przedsięwzięć objętych WPIK ,35 lata ,61 8,08 4,79 2,47 rok 2010 rok 2011 rok 2012 rok 2013 rok 2014 Źródło: A. Massel, Infrastruktura kolejowa w Polsce rozwój, źródła finansowania, trudności przygotowania i realizacji, prezentacja, Ministerstwo Infrastruktury (*rok 2014 prognozy) W 2014 roku Polska należy już do grupy krajów członkowskich, gdzie w minionych 10 latach zmniejszyła się długość linii kolejowych z km w 2004 roku do km na koniec roku Jest to spadek niewielki i uzasadniony racjonalnymi przesłankami ekonomicznymi i społecznymi. Stan sieci kolejowej znajdującej się w zarządzie PKP PLK jest dokładnie opisany w dokumentach publikowanych przez spółkę, w przeciwieństwie do części infrastruktury pod zarządem innych podmiotów. Generalnie można stwierdzić, że infrastruktura kolejowa zarządzana 27 Dane GUS.

100 100 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej przez inne podmioty charakteryzuje się niskimi parametrami technicznymi, są to najczęściej niezelektryfikowane linie towarowe o prędkościach rzędu km/h 28. Natomiast stan techniczny sieci pozostającej w zarządzie PKP PLK uległ znacznej poprawie. Udział linii posiadających tory w dobrym stanie na dzień wynosił około 43% całkowitej długości linii kolejowych PLK (wzrost o 18% - tabela 5.), co przekładało się na długość około 8300 km. Poprawa stanu technicznego przyczyniła się do zwiększenia długości linii kolejowych z torami pozwalającymi na większe prędkości ruchu. Udział linii z torami o maksymalnej prędkości 160 km/h i powyżej wynosi około 8% wzrost co prawda procentowo niewielki (patrz tabela 5.), ale oznacza zwiększenie długości linii o takich prędkościach o około 700 km. Zwiększył się też udział linii z torami o dopuszczalnej szybkości km/h o około 4%, co przekłada się na zwiększenie długości o około 1000 km. Jednocześnie zmniejszyły się udziały procentowe i długość linii z torami o niższych prędkościach. Jednak średnia prędkość wynosi w Polsce w 2014 roku około 30 km/h i jest znacznie niższa niż średnia dl UE około 50 km/h. Tory kolejowe o dopuszczalnym nacisku na oś równym lub ponad 22,5 tony stanowią w 2014 roku 43,2% całkowitej długości w porównaniu do około 20% w roku Mimo znaczącego postępu, stan infrastruktury liniowej kolei w Polsce nie może być określony jako dobry, szczególnie w porównaniu ze stanem infrastruktury liniowej kolei państw zachodniej Europy. Blisko 60% linii kolejowych, mowa tylko o liniach w zarządzie PKP PLK, wymaga remontów i kompleksowej modernizacji. Tab. 5. Struktura stanu technicznego linii kolejowych w % Stan techniczny linii kolejowych dobry dostateczny niezadowalający Razem w km Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów rocznych PKP PLK. 28 Ocena funkcjonowania., op. cit.

101 Ewa KĘPKA 101 Również stan infrastruktury punktowej, w tym terminali z dostępem dla transportu kolejowego w dalszym ciągu jest niezadowalający. Polskie terminale znacząco odbiegają od infrastruktury europejskiej, głównie pod względem wielkości placów składowych, magazynów i przepustowości. Nie bez znaczenia pozostaje ich stan techniczny, niska jakość nawierzchni płyt terminali i placów składowych, sprzętu przeładunkowego oraz dróg dojazdowych. Obecnie większość terminali wymaga natychmiastowej rozbudowy i unowocześnienia, w tym w zakresie transportu kolejowego np. rozbudowy układu torowego za i wyładunkowego umożliwiającego obsługę składów całopociągowych o długości 600 m. Mankamentem wpływającym znacząco na wolumen przewozów kolejowych jest również brak wystarczającej liczby krajowych i regionalnych centrów logistycznych z dostępem dla kolei, kilku - kilkunastu zlokalizowanych w obrębie największych ośrodków aglomeracyjnych. Powoduje to w chwili obecnej znaczne rozproszenie potoku transportowanych ładunków, a co za tym idzie utrudnia możliwości ich pozyskania przez kolej (np. uruchamianie stałych połączeń całopociągowych). Niskie parametry techniczne oraz brak specjalistycznego wyposażenia infrastruktury punktowej, powodują marginalizację przewozów z wykorzystaniem kolei, w tym przewozów kontenerowych. Transport intermodalny staje się zatem dużo mniej konkurencyjny niż w pozostałych krajach europejskich, gdzie jakość infrastruktury punktowej i liniowej jest znacząco wyższa 29. Realizacja celów zaktualizowanego WPIK ma w efekcie spowodować: zwiększenie długości torów szlakowych i głównych zasadniczych, na których Vmax = 160 km/h z km do km, uzyskanie prędkości Vmax = 200 km/h na 510 km torów, zwiększenie prędkości pociągów co najmniej o 30 km/h na km torów, zwiększenie długości torów, na których dopuszczalny nacisk 221 kn/oś z km do km. 29 Ocena Funkcjonowania Rynku Transportu Kolejowego i Stanu Bezpieczeństwa Ruchu Kolejowego w 2012, UTK., s. 79.

102 102 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej Infrastruktura lotnicza porty lotnicze Pasażerskie przewozy lotnicze to najbardziej dynamicznie rozwijający się subrynek przewozów pasażerskich, a tendencja ta jest niewątpliwie w znacznym stopniu konsekwencją, związanej z akcesją Polski do UE, liberalizacji. Skutkowało to wzrostem konkurencji i spadkiem cen, szczególnie po wejściu na rynek tanich linii lotniczych, a także wzrostem liczby połączeń krajowych i międzynarodowych. Rosnący poziom dochodów społeczeństwa generował wysoką dynamikę popytu na przewozy lotnicze. I chociaż generalnie rynek przewozów pasażerskich notuje w ostatnich latach spadek ogólnego wolumenu przewozów i wykonanej pracy przewozowej przewozy lotnicze stanowią wyjątek na tym subrynku występuje stała, silna tendencja wzrostowa. W efekcie udział transportu lotniczego w przewozach pasażerskich w Polsce w 2013 roku przekroczył 1% ogólnej liczby pasażerów i 24% pracy przewozowej. Rosnącemu popytowi towarzyszyły intensywne prace modernizacyjne istniejących już lotnisk funkcjonujących w 2014 roku 14 lotnisk międzynarodowych swój status uzyskało dzięki modernizacji obiektów istniejących, często jeszcze przed II wojną światową, zarówno cywilnych, jak i wojskowych. W 2004 roku, zgodnie z przyjętą klasyfikacją istniało w Polsce jedno lotnisko krajowe obecnie im. F. Chopina w Warszawie - oraz 7 lotnisk regionalnych, zlokalizowanych w dużych aglomeracjach Kraków, Katowice, Poznań, Wrocław, Szczecin, Rzeszów i Gdańsk. Wymienione porty lotnicze zostały w roku 2005 zakwalifikowane do sieci TEN-T. W roku 2014 funkcjonuje 14 portów lotniczych lotnisko krajowe im. F. Chopina w Warszawie i 13 portów lotniczych regionalnych, w tym Radom- Sadków, działające od 25 maja 2014 roku. Budowa trzech kolejnych jest planowana chodzi o lotniska w Gdyni, Kielcach i Białymstoku, a w Szczytnie planowana jest przebudowa. Dziesięć z tych portów: w Warszawie, Krakowie, Gdańsku, Katowicach, Wrocławiu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Łodzi i Bydgoszczy należy do sieci TEN-T. Wartość nakładów poniesionych na realizację inwestycji na lotniskach należących do sieci TEN-T do 2015 r. to ok. 4,5 mld zł, w tym łączna wartość środków przyznanych przez UE

103 Ewa KĘPKA 103 wynosi ok. 1,8 mld zł (z czego ok. 1,5 mld zł w ramach POIiŚ, ok. 300 mln zł z Regionalnych Programów Operacyjnych) 30. Rys. 9. Porty lotnicze w Polsce (2013) Źródło: W porównaniu z państwami Europy Zachodniej infrastruktura lotnicza w Polsce jest skąpa, a poziom dostępności wielokrotnie niższy w Unii Europejskiej, jednak jest to infrastruktura nowoczesna, odpowiadająca poziomowi popytu krajowego. Dzięki pracom modernizacyjnym przepustowość portów lotniczych znacznie zwiększyła się i nie jest w pełni wykorzystana, szczególnie w portach mniejszych. Problemem natomiast jest brak integracji z infrastrukturą innych gałęzi transportu. Do większości portów lotniczych nie doprowadzono autostrad i dróg ekspreso- 30

104 104 Rozwój infrastruktury transportu po akcesji Polski do Unii Europejskiej wych, nie ma też połączeń kolejowych z centrum miasta. Wyjątki to porty lotnicze w Krakowie i Warszawie, a także w Gdańsku i Katowicach 31. Podsumowanie Sieć infrastruktury transportu w Polsce mimo dynamicznego rozwoju i zmian nie została jeszcze w pełni dostosowana do standardów i zintegrowana z siecią europejską. Zauważalne jest zróżnicowanie gałęziowe infrastruktury: infrastruktura kolejowa pod względem długości i gęstości przekracza średnie wskaźniki unijne, ale jej stan i jakość na nadal odbiegają od standardów; infrastruktura drogowa pod względem długości i gęstości odstaje od średnich wskaźników unijnych, ale na przestrzeni 10 lat jej jakość i stan zdecydowanie poprawił się, zbudowano nowoczesną infrastrukturę drogową; rozwój infrastruktury punktowej transportu morskiego i, szczególnie dynamiczny, lotniczego sprawił, że popyt na usługi świadczone prze porty morskie i lotnicze został zaspokojony; mimo rozwoju, brakuje centrów logistycznych i nowoczesnych terminali multimodalnych. Konieczne jest więc zintensyfikowanie modernizacji linii kolejowych; budowy dróg ekspresowych oraz wspomaganie rozwoju terminali kolejowych i centrów logistycznych, szczególnie w Polsce Wschodniej i w woj. mazowieckim. Streszczenie Słowa kluczowe: infrastruktura transportowa, Polska, UE Artykuł poświęcony jest zmianom w instrastrukturze transportowej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. 31 Strategia rozwoju., op. cit., s. 69.

105 Ewa KĘPKA 105 Development of transport infrastructure on Polish accesion to the European Union Key words: transport infrastructure, Poland, UE The article considers the changes in transport infrastructure after the Polish accession to the European Union.

106

107 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Jurij O. KARIAGIN Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki Nina G. KIRYLUK Intytut Spółdzielczości w Winnicy Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития Постановка проблемы. Экономика Украины за весь период самостоятельности мало сделала для изменения модели управления социально-экономической жизни страны. Бюрократический аппарат увеличился и достиг размера бывшего Советского Союза, внедрил коррупционные схемы, подавляет развитие инициативы малого и среднего бизнеса, мешает развитию АПК страны, в теневом секторе находится 40-50% товарного оборота страны. В результате 10 % населения сконцентрировало 70-75% богатства страны, с каждым годом увеличивается масса людей, которые находятся за чертой бедности. Революция и последующие изменения в социально-экономической жизни в стране, несмотря на военною, идеологическую и экономическую интервенцию России, свидетельствуют, что наше общество стало на путь нового, европейского развития. Идут поиски оптимальных путей управления,

108 108 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития взаимосвязей центра и регионов, передачи широких полномочий регионам, повышения ответственности региональной влады в состояние развития регионов. В этих условиях очень актуальными проблемами есть: устойчивость развития и принципы саморазвития регионов. Анализ последних исследований и публикаций. Отдельные методологические, методические и организационные аспекты устойчивого развития региональной социально-экономической системы исследовали ученные зарубежных стран: Анимица Е.Г., Бекёман Д., Владимирова И.Г., Журавлев А.Н., Корнаи Я., Перру Ф., Пол Г., Портер М., Хамел Г., украинские економисты: Белякова Е.В., Бубенко П.Т., Бутко М.П., Гальчинский А.С., Герасимчук З.В., Данилишин Б.М., Захарченко В.И., Мазур А.Г., Мельник М.И., Черевко О.В., Якимчук Е.К. Несмотря на то, что проблемой занимаются многие ученные, на сегодняшний день отсутствует единый подход к определению путей перехода к устойчивому саморазвитию регионов. Исходя из этого, остается актуальной проблема разработки и теоретического обоснования конденции устойчивого саморазвития региона. Постановка задания. Дать теоретическое обоснование методологии, исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости и принципу саморазвития. Изложение основных результатов исследования. Процесс стабилизации экономики является, как уже отмечалось, одним из главных звеньев процесса преодоления кризиса экономики и ее перехода к устойчивому развитию. В связи с этим нужно определиться с основными методологическими принципами исследования стабилизации экономики, к которым можно отнести следующие, как нам представляется, принципы: 1. Принцип единства процесса стабилизации экономики региона и процесса реформирования экономики страны на рыночных началах и их взаимосвязи с объективной экономической реальностью региона. Процесс

109 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 109 стабилизации экономики региона должен исследоваться и осуществляться с позиций осознания определенной тождественности его сущности и сущности проводимых экономических реформ. 2. Принцип неразрывности единого финансово-экономического простран ства страны при осуществлении стабилизации экономики на уровне региона, который внутренне связан с первым принципом. При исследовании процесса стабилизации экономики региона и его осуществлении на практике необходимо исходить из того факта, что невозможно системно и комплексно стабилизировать экономику региона без аналогичной системной и комплексной стабилизации экономики страны в целом, без согласования этих процессов. 3. Принцип многообразия форм осуществления стабилизации экономики, при акцентированном использовании на практике прежде всего форм, которые перешли из прошлой системы хозяйствования, функционируют в переходном к рыночным отношениям периоде и продолжают свое жизнедействие в условиях уже сложившейся системы рыночных отношений. Важно использовать и те формы, которые зародились в переходном периоде и получат дальнейшее развитие вне его рамок. 4. Принцип обусловленности форм осуществления процесса стабилизации экономики самой методологией его исследования, которая, в свою очередь, базируется на данной в своей объективности практической действительности. Логика исследования процесса стабилизации экономики региона должна в определенной степени повторять логику практики, но опосредованную системой научных категорий, иерархически выстроенной на основе диалектического восхождения от абстрактного к конкретному, от простого к сложному. Процесс стабилизации экономики - это одновременно и процесс ее структурной перестройки. Но процессам структурной перестройки экономики присущи методологические принципы исследования несколько иного порядка, чем принципы исследования стабилизации экономики.

110 110 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития Основополагающим методологическим принципом исследования структурных преобразований экономики региона вполне можно назвать принцип обусловленности содержания структурной перестройки экономики региона региональной экономической действительностью. Вместе с тем простое логическое развертывание «региональной экономической действительности» позволяет в рамках этого принципа выделить ряд звеньев (или принципов второго порядка), которые могут быть положены в основу исследования структурной перестройки экономики региона. Имеется в виду следующее: формирование объективных потребностей региона на основе региональной экономической действительности; вычленение основных экономических интересов региона. Региональные интересы являются здесь своего рода ступенью конкретизации региональных потребностей, они представляют собой как бы концентрированную форму выражения объективных потребностей региона; взаимосвязь основных целевых установок региона с системой его экономических интересов. Если эта взаимосвязь не будет реализовываться, если целевые установки региона не будут «завязаны» на его интересах, если они будут оторваны от региональных экономических интересов, то навряд ли может оказаться эффективным процесс достижения основных целей регионального характера» [1, с ]. Поскольку процесс стабилизации экономики и ее устойчивого развития является по самой своей сути единым процессом, в основе которого - структурная перестройка экономики, обеспечивающая устойчивое развитие этого процесса, постольку методологические принципы исследования устойчивого роста экономики, ее стабилизации, а равно и методологические принципы исследования структурной перестройки экономики региона должны быть органически взаимосвязанными, взаимообусловленными и в той

111 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 111 или иной мере едиными в рамках такой целостности, какой является процесс экономического реформирования. В таком контексте основными принципами исследования устойчивого развития экономики являются, с нашей точки зрения, следующие принципы: гуманистической направленности при исследовании и практическом осуществлении процесса устойчивого роста экономики; детерминированности содержания и этапов устойчивого роста экономики региона региональной экономической действительностью; взаимосвязи и неразрывности процесса устойчивого роста экономики региона и процесса реформирования экономики на макроуровне (на рыночных основах); согласования разноуровневых интересов и целей в процессе реализации стратегических задач устойчивого роста экономики; достижения сбалансированного компромисса (согласованного оптимума) между интересами общеобразовательного центра и регионами; дифференцированного подхода в исследовании факторов устойчивого ростаэкономики региона, на котором остановимся более детально. Процесс перехода экономики региона к устойчивому развитию, как и любой другой процесс, осуществляется под воздействием факторов разного уровня и характера: внешних (макроуровневых) факторов, региональных (мезоуровневых) и интегрированных (смешанных) факторов, которые вбирают в себя, с одной стороны, некоторые внешние начала воздействия, а с другой, - внутренние(региональные) [8]. Особенно важным, в этом плане, представляется выделение группы факторов регионального порядка, поскольку при помощи именно этих факторов довольно четко выявляются те источники, возможности и внутренние резервы, которые могут быть использованы в процессе постепенного перехода экономики региона к устойчивому развитию и на которые мы можем реально рассчитывать. Данная группа факторов может

112 112 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития служить вполне надежной основой как для преодоления кризисных явлений в экономике, так и для обеспечения ее перехода к устойчивому росту. Надежной в том смысле, что их реализация на практике во многом определяется региональными органами власти. В этом аспекте методология исследования устойчивого развития экономики региона и факторов его обеспечения должна, по нашему мнению, базироваться на следующих подходах: дифференциация факторов устойчивого роста экономики региона; структурная иерархия данных факторов; выделение ведущего фактора в той или иной группе факторов устойчивого роста экономики региона; соответствующий алгоритм действий по реализации факторов экономического роста в практике хозяйствования. Следует отдельно остановиться на таком принципе исследования преодоления кризиса экономики и ее перехода к устойчивому развитию как принцип фазовой противоречивости. Сущностное начало устойчивого функционирования экономики представляет собой в определенной степени постоянно воспроизводимый импульс генерирования тренда (траектории) равновесного роста как определяющей тенденции циклического развития экономики, то есть развития, связанного с дискретными отклонениями от равновесия. Процесс обеспечения такого импульса (его воспроизводства) носит субъективнообъективный характер в отличие от объективного характера колебательных процессов в экономике, обусловленных самой объективностью источников колебаний (например, сезонные колебания экономической активности, колебания в динамике занятости, детерминированные сложившейся ситуацией в демографической сфере, или такой, скажем, источник колебаний как сроки службы и период обновления элементов вещественного капитала и др.).

113 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 113 Ростово-трендовый процесс отражает, таким образом, долговременную тенденцию хозяйственного развития и представляет собой определенную взаимосвязанную целостность, задающую условную линию равновесной динамики. Что касается экономического цикла, то он также представляет собой органически целостный и неразрывный процесс (являющийся внутренней стороной ростово-трендового процесса), пульсация которого, в конечном счете, инициирует тренд развития. Отсюда ясно, что реальная экономическая практика складывается в результате взаимодействия двух этих процессов. Именно в ходе циклического развития определяется равновесная (долговременная) траектория роста. В итоге экономический рост и экономический цикл, с точки зрения диалектики, предстают как две взаимосвязанные стороны единого процесса экономического развития. Все это позволяет еще раз подчеркнуть, что в реальной практике хозяйствования нельзя разрывать живую «ткань» процесса преодоления кризиса экономики, ее стабилизации и роста с тем, что бы потом воздействовать на разрозненные части единого целого в плане реализации, применительно к ним, тех или иных мер стабилизационного характера. Кроме того, расчленяя на практике целое на части, можно упустить из вида проблему разрешения противоречия между фазой депрессии и фазой оживления экономики, противоречия перерастания (перехода) фазы депрессии в фазу оживления. Но поскольку фазе депрессии предшествует фаза кризиса, а за фазой оживления логично следует фаза подъема, то это противоречие будет не только межфазовым противоречием, но и противоречием между двумя «половинами» экономического цикла, между «кризисом-депрессией» и «оживлением-подъемом». Как и любое другое противоречие, оно должно находить ту или иную форму своего разрешения, в противном случае процесс стабилизации экономики и ее роста может тормозиться.

114 114 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития В реальной практике хозяйствования суть данного противоречия связана с такой особенностью современных экономических кризисов как явление стагфляции, выражающееся в сочетании инфляции, на базе роста цен (а не их падения, как это ранее имело место) и сокращения объемов производства. Борьба с инфляцией требует, как это известно, одних мер, а борьба с падением производства - совершенно других, прямо противоположных мер. Например, в целях снижения уровня инфляции центральные банки повышают учетную ставку, что ведет к удорожанию кредита, уменьшению спроса на него и соответственно к сокращению уровня инвестиционной деятельности. Главным результатом такой политики является сокращение инфляции. Однако, при этом не менее существенным итогом указанного процесса является торможение роста производства, так как повышение учетной ставки ведет к уменьшению кредитных вложений в экономику, что, несомненно, оказывает негативное воздействие на темпы роста производства. Таким образом, центральные органы власти любой страны, где имеет место стагфляционная ситуация, попадают в довольно сложное положение. Надо найти такую форму разрешения противоречия, такие экономические инструменты, благодаря воздействию которых и уровень инфляции снижается, и темпы падения производства также уменьшаются. Государство, реализуя ту или иную политику антикризисных мероприятий и ориентируясь при этом на интересы, прежде всего, экономики страны в целом, может наталкиваться в своих действиях на определенное противодействие со стороны отдельных фирм или группы фирм. Объясняется это тем, что, с точки зрения макроэкономики, меры государственного воздействия на преодоление кризиса должны быть одной направленности, а с точки зрения какой-либо отдельной фирмы, или группы фирм, - несколько иной. А поскольку та или иная фирма в той или иной степени «привязана» к определенной территории (региону), то могут возникать на этой почве противоречия уже между центральными органами власти и региональными. Противоречие как противоречие между интересами центра и интересами

115 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 115 отдельных регионов существует и воспроизводится постоянно. То, что выгодно для одних регионов, далеко не всегда выгодно для других или для страны в целом и наоборот. Данное противоречие обостряется в периоды экономических кризисов в рамках обычного экономического цикла и в период кризисного состояния экономики, связанного с переходом от одной системы хозяйствования к другой. Вопрос об основном противоречии центра и регионами, о противоречиях межрегиональных экономических отношений затронут в связи сфазовой противоречивостью экономического цикла, а значит и с противоречивостью ростовой стабилизации экономики, которая охватывает, как уже отмечалось, значительную часть экономического цикла. И поскольку система мер, направленных на стабилизацию экономики и ее рост, должны «закладываться» уже на фазе кризиса, то и формы, методы по разрешению противоречивого взаимодействия фаз экономического цикла также должны разрабатываться на фазе кризиса как бы в планово-предупредительном порядке, а не в стихийнопожарном. Тем более, что процесс преодоления кризиса экономики носит многомерный, многофазовый и, следовательно, системно-комплексный характер [9, c ]. Процесс преодоления трансформационного кризиса экономики, с точки зрения методологии его исследования, представляет собой многомерный и многофазовый процесс, включающий в себя ряд взаимосвязанных переходных межфазовых процессов (от одной фазы к другой) и процессов внутрифазового уровня и порядка: [11, c ]. первоначальный процесс преодоления наиболее острых актуальных проявлений кризиса экономики; процесс перехода к фазе стабилизации; собственно процесс стабилизации как необходимое условие перехода к устойчивому развитию; процесс перехода к устойчивому развитию экономики;

116 116 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития собственно процесс устойчивого развития экономики, также представляющий собой многоуровневый процесс, особенно в контексте эффекта возрастания степени устойчивости функционирования экономики (см. рис. 1). В результате этого процесса стабилизация экономики предстает уже не только как предпосылка устойчивого развития, но и как ее дисконтированный (со знаком плюс) результат. Рис. 1. Методологическая схема исследования Рис. 1. Методологическая схема исследования Преходящие (изменяющиеся) формы и методы Процесс перехода к фазе стабилизации Собственно процесс стабилизации Процесс перехода к устойчивому развитию экономики Собственно процесс устойчивого развития экономики Система базовых форм и методов сквозного характера Иституциональные преобразования экономики Структурная перестройка экономики Государственное регулирование экономики Фазово-дифференцированный подход к исследованию и реализации на практике процесса преодоления кризиса экономики и ее перехода к устойчивому развитию не отрицает характера целостности данного процесса и взаимосвязанности его межфазовых и внутрифазовых процессов. Напротив, экономическая политика, направленная на его осуществление, должна

117 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 117 базироваться, по нашему мнению, на определенной целостности «сквозных» форм и методов, то есть таких, которые действуют практически на протяжении всего процесса преодоления трансформационного кризиса экономики [14, c ]. Разумеется, определенная часть форм и методов видоизменяется, изменяются акценты в проводимой экономической политике, изменяется тактика. Появляются какие-то новые формы, но система базовых форм и методов при этом должна оставаться в большей или меньшей степени устойчиво стабильной. Только при таком подходе и можно говорить о наличии той или иной стратегии в осуществлении процесса преодоления кризиса экономики. Выводы. На основе предложенной методологической позиции по исследованию иреализации на практике процесса преодоления кризиса экономики и ее перехода к устойчивому развитию можно сформулировать следующие методологические принципы исследования этого процесса: принцип учета трансформационного характера кризиса экономики; принцип двойственного подхода к исследованию процесса преодоления кризиса экономики, поскольку, с одной стороны, он представляет собой целостный процесс, а с другой, - относительно фазово-дифференцированный процесс; принцип сочетания преходящих форм и методов при осуществлении перехода экономики к устойчивому развитию с базовыми формами и методами, отличительной чертой которых является их доминантноконстантная направленность; принцип относительности устойчивого состояния экономики, то есть восприятия процесса устойчивого развития в качестве определенной тенденции движения, движения по определенной траектории, тяготеющей к равновесному состоянию;

118 118 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития принцип разноуровневое или разностепенности осуществления самого процесса устойчивого функционирования экономики (изменчивость степеней ее устойчивости). Поскольку основу преодоления кризиса экономики региона и ее перехода к устойчивому развитию составляет процесс саморазвития экономики, то в связи с этим необходимо сформулировать принципы осуществления этого процесса, основными из которых будут являться, на наш взгляд, следующие: устойчивость, понимаемая как возможность длительного сохранения условий для динамичного воспроизводства потенциала территории; сбалансированность экономики; уровень качества жизни населения; выделение «точек» роста экономики и приоритетных направлений ее развития; концентрация материальных, финансовых и экономических ресурсов на реализации основополагающих направлений развития экономики; многоуровневая поддержка, то есть механизмы саморазвития экономики региона должны быть встроены в общую политику государства и др. Реализация этих принципов будет способствовать динамизации процесса экономического реформирования, а также разрешению комплекса противоречий между центром и регионами. С точки зрения преодоления кризиса экономики, ее стабилизации и перехода к устойчивому развитию крайне важным представляется выявление и определение генетических особенностей перехода экономики к устойчивому развитию как на общегосударственном, так и региональном уровнях. Литература [1] Анимица Е.Г., Современные проблемы пространственной организации российского общества / Е.Г. Анимица, М.Д. Шарыши// изв. РГО Т.132, вып.6.- С

119 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 119 [2] Бекёман Д., Качество городских местоположений и его распределение между людьми и фирмами /Д. Бекёман // Экономика и мат. методы Т.27, вып.6.- С [3] Владимирова И.Г., Компании будущего: организационный аспект/ И.Г. Владимирова // Менеджмент в России и за рубежом , - С [4] Журавлев А.Н., Развитие представлений о процессах взаимодействия географического пространства и нововведений / А.Н. Журавлев// Изв. РГО Т.124, вып. 3.- С [5] Кoрнаи Я. Дефицит/ Янош Кoрнаи; пер.с. венг.- М.: Наука, С [6] Перру Ф., Экономика ХХ века/ Франсуа Перру // 25 ключевых книг по экономике [Бейтон А., Казарала А., Доллок., Мари А.; пер. с. фр.].- Урал: ИТО, С [7] Портер М., Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран/ Майкл Портер; пер. с англ. под ред. В.Д. Щетинина.- М.: междунар. отношения, 1993.з-0 С [8] Белякова Е.В., Экономические проблемы регионов и отраслевых комплексов [Электронный ресурс]/ Е.В. Белякова // Проблемы современной экономики Режим доступа: art.php3?artid=25609/ [9] Бутко М.П., Регіональні особливості економічних трансформацій: монографія/ Бутко М.П.- Знання України, [10] Гальчинський А.С., Глобальні трансформації: концептуальні альтернативи: методологічні аспекти / Гальчинський А.С. К. Либідь, [11] Герасимчук З.В., Політика розвитку проблемних регіонів: Механізм формування та реалізації: [монографія]/ З.В. Герасимчук, В.Л. Галущак.- Луцьк: Надстир я, 2006.

120 120 Методологические исследования перехода экономики региона к состоянию устойчивости: принципы саморазвития [12] Данилишин Б.М., Просторова організація продуктових сил України: Мезо та мікрорегіональний рівень/ Данилишин Б.М., Чернюк Л.Г., Фащевський М.І.- Вінниця: Книга- Вега,2007. [13] Мазур А.Г., Регіональна парадигма суспільного розвитку/ Мазур А.Г.- Вінниця: Книга- Вега, [14] Черевко О.В., Стратегія соціально-економічного розвитку регіонів України: Монографія / Черевко О.В. Черкаси: Брама України, [15] Якимчук О.К., Фінансово-правові важелі забезпечення сталого розвитку України/ Якимчук О.К. Економіка ринкових відносин 7, С [16] Якимчук О.К., Податковий потенціал регіону і його значення у формування дохідної частини бюджету/ Якимчук О.К. Регіональна бізнес-економіка та управління 3(31), С Аннотация Ключевые слова: устойчивое развитие, кризис экономики, стабилизация, структурная иерархия, экономические циклы, разноуровневые интересы Дано теоретическое обоснование методологии исследования перехода экономики региона, к состоянию устойчивости и перехода к принципу саморазвития. Рассмотрении формы, методн и принципы перехода, какие необходимо учитывать, при рассматривании устойчивого развития, саморазвития, дается методологическая схема исследования, делаются соответствующие выводы и даются предложения. Methodological studies of the regional economy transition to equilibrium: the proiciple of self development Summary Key words: sustainable development, economic crisis, stabilization, structural hierarchy, economic cycles, multilevel interests

121 Jurij O. KARIAGIN, Nina G. KIRYLUK 121 The theoretical basis of the methodology of economic transition research in the region, to the state of stability and transition to the principle of self-development is presented. Forms, methods and principle of transition, which should take into account when sustainable development and selfdevelopmentis are considered, are reviewed. The methodological research layout is given. Conclusions are made and offers are suggested. Metologiczne badania dochodzenia gospodarki regionu do równowagi: zasady samorozwoju Streszczenie Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, kryzysk gospodarczy, stabilizacja, strukturalna hierarhiczność, cykl gospodarczy, wielopoziomowe interesy W artykule przedstawiona została metodologia badania dochodzenia gospodarki regionu do równowagi oraz wdrażania zasady jego samorozowju.

122

123 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Robert LISOWSKI Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Celem artykułu, jest przedstawienie rozmiarów kapitału ludzkiego osób z wyższym wykształceniem, w poszczególnych regionach Polski oraz poziomu jego wykorzystania w sektorze nauki i techniki. Analiza wskaże przy tym, na skalę rozpiętości pomiędzy zasobem osób z wyższym wykształceniem i zatrudnionych w nauce i technice, a osobami posiadającymi kwalifikacje na poziomie wyższym. W oparciu o te założenia, praca będzie starała się wskazać, na podobieństwa i różnice w poziomie wykorzystania kapitału ludzkiego, tak w ujęciu poszczególnych województw, jak i regionów Polski. Przedział czasowy analizy, będzie obejmował lata Wszystkie dane wykorzystane w artykule, pochodzić będą z bazy danych Eurostatu. W celu lepszej przejrzystości danych, zostaną one ujęte w formie tabelarycznej, a ich graficzną prezentację stanowić będą wykresy. Założenia teoretyczne Przyjęte w referacie pojęcie kapitału ludzkiego, odnosi się do jego wąskiego rozumienia, odniesionego do zasobu wiedzy (w tym przypadku na poziomie wyższym) i umiejętności ucieleśnionych w człowieku. Oznacza to, że ten rodzaj kapitału będą

124 124 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski tworzyć ludzie, posiadający wiedzę naukową i umiejętności, które można wykorzystać w prowadzeniu działalności o charakterze innowacyjnym 1. Regiony Polski tworzy sześć obszarów, zwanych niekiedy makroregionami, które obejmują następujące województwa: 1. Region Centralny: łódzkie i mazowieckie. 2. Region Południowy: małopolskie i śląskie. 3. Region Wschodni: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie i podlaskie. 4. Region Północno-Zachodni: wielkopolskie, zachodniopomorskie, lubuskie. 5. Region Południowo-Zachodni: dolnośląskie, opolskie. 6. Region Północny: kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, pomorskie 2. Rozmiar kapitału ludzkiego regionów Polski Analizę dotyczącą poziomu wykorzystania kapitału ludzkiego w regionach Polski, należy rozpocząć od ukazania zasobu osób posiadających wyższe wykształcenie. Pozwoli to, nie tylko dostrzec podobieństwa i różnice rozmiarów tego kapitału w poszczególnych obszarach kraju, ale także ustalić, na ile potencjał wiedzy jest wykorzystany i rozwijany w danych społecznościach, co przekłada się na wartość dodaną całego regionu. Szczegółowe dane, dla każdego z sześciu regionów w badanym okresie, przedstawia tabela 1. 1 W przeciwieństwie do wąskiego, szerokie rozumienie kapitału ludzkiego będzie go definiować jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia, siły i energii witalnej, zawarty w każdym człowieku. Por. Niklewicz-Pijaczyńska M., Wachowska M., Wiedza Kapitał Ludzki Innowacje, Wrocław 2012, s Por. Lisowski R., Wpływ powszechnego uwłaszczenia na rozwój gospodarki opartej na wiedzy w wybranych państwach Europy Środkowej, Mps, Łódź 2014, s oraz Dzieńdziora J., Smolarek M., Kapitał ludzki w kreowaniu kapitału intelektualnego organizacji, +smolarek.pdf ( ). 2 NUTS i regiony / ( ) i Regiony Polski, Warszawa 2014, s. 3.

125 Robert LISOWSKI 125 Tab. 1. Liczba osób z wyższym wykształceniem w regionach Polski, jako % wszystkich mieszkańców w latach Region/ Rok Centralny 10, , , 2 18, 6 19, 6 20, 2 21, 8 23, 8 24, 4 25, 2 Południowy 9,3 7,7 9 9,6 10, 4 11, 7 12, , 3 15, , 6 19, 7 20, 3 Wschod ni 8 8,7 8,7 9,2 10, 5 11, 7 12, 7 13, 2 14, 1 15, 3 17, 1 17, 9 18, 3 19, 3 Północ- no- Zachodni Połu- dniowo- Zachodni 7,5 8,1 8,5 8,8 9,8 8,6 8,2 9,2 9,2 9,7 11, 1 11, 5 12, 4 13, 3 13, , 7 14, 8 14, 3 14, 9 14, 8 15, 7 17, 2 17, 4 18, 2 18, 2 18, 5 19, 2 Północny 8 8,9 8,6 8,7 10, 5 11, 2 11, 7 11, 8 12, 3 13, 9 15, 5 16, , 6 Źródło: [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population] HRST by sub-groups, sex and NUTS 1 regions, ( ). Dane zawarte w tabeli, jednoznacznie wskazują na systematyczny wzrost odsetka osób posiadających wykształcenie wyższe. W ciągu 14-letniego okresu analizy, z poziomu poniżej 10% (za wyjątkiem Regionu Centralnego), zdołano powiększyć o ponad drugie tyle, do poziomu około 20%. Największy odsetek osób z wyższym wykształceniem zanotowano w Regionie Centralnym, w którym już na początku badanego okresu, uzyskano ponad 10% wartość. Natomiast, w końcowym roku badania osoby z wyższym wykształceniem w tym regionie stanowiły ponad ¼ wszystkich mieszkańców. Z kolei regionami, o najniższym wskaźniku edukacji na poziomie wyższym, były regiony: północny i północno-zachodni. Średni odsetek ludności z wykształceniem wyższym w badanym okresie, wyniósł tam ponad 15% osiągając w ostatnim roku badania, pułap około 18,5%. Podobne wyniki, jak w tych dwu regionach, zanotowano w pierwszych latach badanego okresu także w Regionie

126 126 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Wschodnim. Jednakże, w kolejnych latach, zdołano zmienić tę sytuację, lokując się ostatecznie na trzeciej pozycji względem pozostałych regionów, z wynikiem 19,3%. Pomocnym narzędziem w śledzeniu tych zmian, jest wykres 1. Wykres 1. Liczba osób z wyższym wykształceniem w regionach Polski, jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% Centralny Południowy Wschodni Północno-Zachodni Południowo-Zachodni Północny Obserwując przebieg krzywych wykresu, zauważalny jest znaczny wzrost grupy osób z wykształceniem wyższym. W porównaniu pierwszego i ostatniego roku analizy, podniósł się on ponad dwukrotnie. W największym stopniu dotyczył on trzech regionów: centralnego, wschodniego i północo-zachodniego, gdzie populacja z wykształceniem wyższym, powiększyła się niemal 2,5 krotnie. W pozostałych regionach, były to już nieco mniejsze wzrosty, spośród których najniższy wzrost (218%), zanotował Region Południowy. Spośród wszystkich regionów, Region Centralny w widoczny sposób dystansował (co omówiono wcześniej) pozostałą resztę. Z kolei kształt krzywych, wskazuje na stabilny charakter wzrostu, który we wszystkich regionach, po roku 2002 przybrał na sile i systematycznie narastał. Nie-

127 Robert LISOWSKI 127 znaczne odchylenie wystąpiło tylko w Regionie Południowym w pierwszych latach analizy. Wielkość wykorzystania Następnym krokiem analizy, będzie rozpatrzenie, jaki procent osób z wykształceniem wyższym, może dalej rozwijać swoje kwalifikacje, znajdując zatrudnienie w sektorze nauki i techniki. Te grupę tworzą osoby, pracujące w sektorach wysokich technologii, do których zalicza się zarówno sferę produkcji, jak i usługi (w tym rynkowe i wszelkie inne oparte na wiedzy) 3. Precyzyjne dane na ten temat zawiera tabela 2. Zestawienie powyższych danych, informuje o przyroście zasobu osób z wyższym wykształceniem, zatrudnionych w nauce i technice. Podobnie jak w poprzedniej analizie, był to w większości ponad dwukrotny przyrost. Jeżeli, bowiem w pierwszym roku analizy zatrudnienie tej grupy osób wynosiło średnio dla wszystkich regionów 5%, to w końcowym roku sięgało niemal 11%. W największym stopniu stało się to udziałem Regionu Centralnego, w którym wychodząc z poziomu niespełna 6%, zdołano podnieść zatrudnienie do pułapu ponad 14%. Natomiast, najniższy wynik dotyczył Regionu Północno Zachodniego. 3 Usługi obejmują wszystkie branże, czyli: rolnictwa, rybołówstwa, górnictwa i kopalnictwa, produkcji, branży prądu, gazu i wody, budownictwa, handlu, naprawy pojazdów, branż artykułów osobistych i domowych, hotelarstwa i gastronomii, transportu, gospodarki magazynowej i łączności, pośrednictwa finansowego, obsługi nieruchomości, wynajmu i działalności gospodarczej, administracji publicznej, organizacji eksterytorialnych, edukacji, zdrowia i opieki społecznej oraz pozostałej działalności usługowej i działalności gospodarstw domowych. Zob. Employed HRST by sub-groups, NACE Rev. 1.1 activity and NUTS 1 regions ( ) show.do? dataset=hrst_st_rsec&lang=en ( ) i Employed HRST by sub-groups, NACE Rev. 2 activity and NUTS 1 regions (from 2008 onwards) dataset=hrst_st_rsec2&lang=en ( ). Por. Human Resources in Science & Technology (hrst). Eurostat metadata, ( ), a także NACE Rev. 2. Statistical classification of economic activites in the European Community, EN.PDF ( ).

128 128 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Tab. 2. Liczba osób z wyższym wykształceniem i zatrudnionych w nauce i technice w regionach Polski jako % wszystkich mieszkańców w latach Region/ Rok Centralny (1) 5,9 6,8 6,4 6,6 7,6 8,1 9,6 Południowy (2) 5,8 4,6 5 5,3 5,9 6,5 7,1 7,7 8,2 8,7 9,6 Wschodni (3) 4,6 5,1 5,1 5 5,7 6 6,5 6,7 7,2 7,9 8,6 8,9 8,9 9,5 Północno- Zachodni (4) Południo- wo- Zachodni (5) 4 4,5 4,7 5,1 5,7 6 6,5 7 7,2 7,7 8, ,1 5,1 5,4 5,3 5,2 6,2 7,5 7,8 7,9 8,2 8,7 9,7 9,8 Północny (6) 4,6 5,4 5 4,5 5,8 6,2 6,5 6,7 6,9 7,7 8,7 9,2 9,8 Źródło: HRST by sub-groups, sex and NUTS 1 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] europa.eu/nui/show.do ( ). W pierwszym roku analizy, dysponowano tam 4% zasobem osób z wyższym wykształceniem, zatrudnionych w sektorze nauki i techniki, zaś na koniec okresu, podniesiono ten wskaźnik do poziomu 9%. Niewiele lepsze wyniki zauważono w Regionie Wschodnim i Północnym, które na początku liczyły 4,6% zatrudnionych, a w ostatnim roku, doszły do pułapu ok. 10% (9,5% - Wschodni i 10,1% - Północny). Zmiany ilustruje wykres 2. 10, 4 11, 2 11, 4 12, 7 13, 6 10, 2 13, 9 10, 7 14, , 4 10, 1

129 Robert LISOWSKI 129 Wyk. 2. Liczba osób z wyższym wykształceniem i zatrudnionych w nauce i technice w regionach Polski, jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 14,0% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Centralny Południowy Wschodni Północno-Zachodni Południowo-Zachodni Północny Przebieg krzywych, wykazywał rosnący charakter, ale o nieco mniejszej sile przyrostów, aniżeli miało to miejsce w przypadku rozwoju zasobu kapitału ludzkiego. Najwyższy przyrost był domeną Regionu Centralnego, gdzie zdołano powiększyć liczbę zatrudnionych osób prawie 2,5 krotnie. W pozostałych regionach, były to już mniejsze wartości. Najniższą z nich zanotowano w Regionie Południowym (190%), a także w Południowo-Zachodnim (204%) i Wschodnim (207%). Z kolei regiony północne, uzyskały w tym względzie średni pułap rzędu 220% (Północny) 225% (Północno-Zachodni). Kształt krzywych posiadał stabilny charakter. Pewne niewielkie fluktuacje miały miejsce jedynie w Regionie Południowym i Północnym, w początkowym odcinku czasu.

130 130 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Niewykorzystana wartość kapitału ludzkiego Przedstawiając wielkość wykorzystywanego w nauce i technice zasobu kapitału ludzkiego, wypada również zapytać: jaka jego część pozostaje niewykorzystana? Odpowiedzią na to pytanie, będzie analiza ukazująca poziom różnic, pomiędzy liczbą osób posiadających wykształcenie wyższe i zatrudnionych w sektorze nauki i techniki, a całym zasobem osób z wyższym wykształceniem. W tym celu, od grupy osób wysoko wykształconych, należy odjąć grupę, o tym samym poziomie wykształcenia i zatrudnionych w nauce i technice. Rezultatem tych obliczeń jest tabela 3., przedstawiająca niewykorzystaną z punktu widzenia nauki i techniki - wartość kapitału ludzkiego. Tab. 3. Liczba osób z wyższym wykształceniem niewykorzystana w nauce i technice w regionach Polski jako % wszystkich mieszkańców w latach Region /Rok Centralny (1) 4,4 4,2 4,6 5,4 6,3 6,9 7,6 8,2 8,4 8,8 9,1 Południowy (2) 3,5 3,1 4,0 4,3 4,5 5,2 5,7 6,3 6,1 6,4 7,4 8,4 9,0 9,3 Wschod ni (3) 3,4 3,6 3,6 4,2 4,8 5,7 6,2 6,5 6,9 7,4 8,5 9,0 9,4 9,8 Północ- no- Zachodni (4) Połu- dniowo- Zachodni (5) 3,5 3,6 3,8 3,7 4,1 5,1 5,9 6,2 6,5 6,6 6,7 8,2 9,2 9,5 3,5 3,1 3,8 3,9 4,5 5,3 5,8 6,2 6,9 6,7 7,0 7,7 8,4 8,8 Północny (6) 3,4 3,5 3,6 4,2 4,7 5,0 5,2 5,1 5,4 6,2 6,8 7,5 8,2 8,5 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 1 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population.] sh ow.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 1 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). 10, 2 10, 5 10, 9

131 Robert LISOWSKI 131 Przedstawione wyniki, bardzo wyraźnie pokazują rosnący odsetek niewykorzystanych zasobów kapitału ludzkiego. Tempo tego wzrostu, było jeszcze wyższe, aniżeli w dwu poprzednich analizach, ponieważ stanowiło ono ponad 2,5-krotną, a niekiedy prawie 3 krotną wielkość, wartości wyjściowej. Najwyższe odsetki niewykorzystania, po raz kolejny przynależały do Regionu Centralnego. Już na początku okresu, była to prawie o 1% wyższa rozpiętość, w stosunku do pozostałych regionów, wynosząca 4,4%. Natomiast na koniec okresu, rozpiętość ta dochodziła już prawie do 2% średniej pozostałych regionów i osiągnęła wartość niemal 11%. Z kolei najniższe rozpiętości, zauważono w Regionie Północnym, gdzie w pierwszym roku analizy, była to wartość 3,4%, która następnie wzrosła do poziomu 8,5%. Należy zauważyć, że pierwotny odsetek rozpiętości w Regionie Północnym, był właściwie identyczny (3,4% 3,5%), jak w pozostałych regionach. Natomiast, pogłębienie tych różnic, nastąpiło w kolejnych latach (szczególnie od roku 2004). Pomocnym, w analizie tego zjawiska, będzie wykres 3. W tym przypadku, linie krzywych wykazywały silnie rosnący charakter. W największej mierze stało się to udziałem Regionu Wschodniego, w którym skala niewykorzystanego zasobu kapitału ludzkiego, wzrosła prawie 3. krotnie (288%). Natomiast, regionami o najniższej, choć równie wysokiej skali wzrostu, był Region Centralny (248%), Północny (250%) i Południowo-Zachodni (251%). Z kolei, środkowe miejsca w tym zestawieniu, przypadły regionom: południowemu (266%) i północno-zachodniemu (271%). Kształt krzywych cechował się stabilnością, jednakże w stosunku do poprzednich analiz, nie był to przebieg już tak spokojny. Największe pole niewielkich odchyleń cechowało jedynie Region Południowy, a w początkowej fazie Region Południowo-Zachodni.

132 132 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Wyk. 3. Liczba osób z wyższym wykształceniem niewykorzystana w nauce i technice w regionach Polski jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Centralny Południowy Wschodni Północno-Zachodni Południowo-Zachodni Północny Regionalne różnice poziomu niewykorzystania kapitału ludzkiego Dotychczasowe analizy wykorzystywały zagregowane dane właściwe na płaszczyźnie regionu (określanego niekiedy makroregionem), które były odnoszone do pozostałych regionów kraju. Jednakże pamiętając, iż obszar danego regionu tworzą mniejsze jednostki, jakimi są województwa, należy zbadać poziom różnic występujących na tej płaszczyźnie. Pozwoli to określić, czy województwa w danym regionie cechuje podobieństwo rozwoju, czy są one raczej obszarem istotnych zróżnicowań. W tym celu, przyjęto założenie, by analizę sytuacji w województwach, prowadzić oddzielnie dla każdego regionu. Takie podejście, wpłynie na bardziej precyzyjną ocenę i pozwoli dokładniej przyjrzeć się problemowi.

133 Robert LISOWSKI 133 Utrzymując przyjęty porządek badań, analizę rozpoczyna Region Centralny, w którego skład wchodzą dwa województwa: łódzkie i mazowieckie. Szczegółowe wyniki obu województw przedstawia tabela 4. Tab. 4. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: łódzkim i mazowieckim jako % wszystkich mieszkańców w latach Wojew/ Rok Łódzkie 3,1 3,6 4,2 5,3 5,6 5,6 6,3 6,2 6,2 6,9 7,6 8,2 8,9 10,2 Mazowieckie 5,0 4,7 4,9 5,4 6,8 7,8 8,4 9,3 9,6 9,8 9,9 11, 3 11, 4 11,4 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population.] setupdownloads.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). Powyższe wielkości stanowią rosnący ciąg danych niewykorzystanego zasobu kapitału ludzkiego w nauce i technice. W tym względzie przeważało województwo mazowieckie. W pierwszych latach analizy, wskaźnik ten wahał się tam na poziomie 5%, aby końcem okresu przekroczyć 11%. Natomiast w województwie łódzkim, była to na początku wartość ponad 3%, która ostatecznie przekroczyła 10%. Średnio, w całym okresie, zanotowano w tym województwie 6,3% odsetek niewykorzystania. Oznacza to, że jest to równo o 2% niższy wskaźnik niż w województwie mazowieckim (8,3%). Dokładny przebieg rozmiaru niewykorzystania obrazuje wykres 4.

134 134 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Wykres 4. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: łódzkim i mazowieckim jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Łódzkie Mazowieckie Rosnący charakter przebiegu krzywych w tych województwach, cechowała duża siła przyrostów. Odnosiło się to, przede wszystkim do województwa łódzkiego, gdzie ponad 3-krotnie (329%) wzrósł poziom niewykorzystania. Natomiast, w województwie mazowieckim odsetek ten, podniósł się ponad dwukrotnie (228%). Dodać należy, że od roku 2010 zdołano tam zahamować niekorzystny trend. Kształt krzywych, cechowała duża stabilność, nie wykazując żadnych nagłych zmian. Drugim analizowanym regionem, jest Region Południowy, wraz z wchodzącymi w jego obszar województwami: małopolskim i śląskim. Zestawienie danych, dla tych województw w badanym okresie, zawiera tabela 5.

135 Robert LISOWSKI 135 Tab. 5. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: małopolskim i śląskim jako % wszystkich mieszkańców w latach Wojew / Rok Małopolskie 4,2 3,7 4,5 4,8 5,3 5,8 6,1 6,9 7,0 6,8 7,3 8,7 9,1 9,7 Śląskie 3,1 2,5 3,6 4,1 4,0 4,7 5,4 5,8 5,6 6,0 7,6 8,2 8,9 9,1 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population.] setupdownloads.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). Przedstawione wartości informują o wzroście odsetka osób z wyższym wykształceniem, które nie znalazły dla siebie szansy, w grupie osób zatrudnionych w nauce i technice, w południowych regionach kraju. Spośród nich, większe rozpiętości odnotowano w województwie małopolskim. I tak, w początkowym okresie, było to wielkości na płaszczyźnie około 4%, które z czasem, doszły do pułapu prawie 10%. Średni odsetek niewykorzystanych zasobów, wynosił tu 6,4%. Z kolei, w województwie śląskim, była to jeszcze niższa wartość, na poziomie 5,6%. Złożył się na to niski poziom różnic w pierwszych latach badanego okresu, wynoszący około 3%. Jednakże, z czasem wielkość ta niemal się potroiła, do poziomu 9%. Wykres 5. precyzyjnie ilustruje przebieg tych zmian.

136 136 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Wykres 5. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: małopolskim i śląskim jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Małopolskie Śląskie Podobnie jak w poprzedniej analizie, tor krzywych dla województwa małopolskiego i śląskiego, podniósł się na przestrzeni 14. letniego odcinku czasu. W tej parze, województwo śląskie, prawie potroiło (294%) swój stan wyjściowy, zaś w województwie małopolskim, był to, ponad dwukrotny wzrost (231%). Kształt krzywych zasadniczo cechowała stabilność. Region Wschodni, który jest następnym badanym regionem, obejmuje cztery województwa: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie i podlaskie. Szczegółowe dane na ten temat, przedstawia tabela 6.

137 Robert LISOWSKI 137 Tab. 6. Liczba osób z wyższym wykształceniem niewykorzystana w nauce i technice w województwach: lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim i podlaskim jako % wszystkich mieszkańców w latach Wojew / Rok Lubelskie 3,4 3,7 3,7 4,5 4,8 6,0 6,4 6,6 7,0 7,5 8,3 8,9 9,4 9,8 Podkarpackie 3,2 3,2 3,1 3,7 3,9 4,2 4,9 5,9 6,0 6,9 8,7 8,1 8,2 8,8 Świętokrzyskie 3,7 3,9 4,2 4,4 6,0 6,9 7,4 7,3 8,1 7,9 8,3 9,8 Podlaskie 3,1 3,5 3,7 4,3 4,4 6,2 6,7 6,6 6,5 7,2 8,4 9,3 10, 3 10, 2 11, 3 9,9 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population.] setupdownloads.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). Dane zawarte w tabeli, właściwe dla czterech województw Regionu Wschodniego, tak jak we wszystkich poprzednich przypadkach, posiadają tendencję zwyżkową. Spośród nich, najwyższy poziom różnic, wynoszący średnio ponad 7%, cechował województwo świętokrzyskie. Skala rozpiętości, przeważała tam w stosunku do pozostałych województw Regionu Wschodniego praktycznie przez cały czas badanego okresu. W pierwszych latach, sięgały one około 4%, a w ostatnim 2012 roku analizy, przekroczyły poziom 11%. Na nieco lepszym pułapie, znalazły się województwa: lubelskie i podlaskie, gdzie średni poziom rozpiętości, miał wielkość 8,3%. Oba województwa, zarejestrowały w pierwszym roku badanego odcinka czasu, ponad 3% różnicę, aby w ostatnim roku dojść do poziomu, prawie 10%. Najlepiej, wśród tych województw wypadło podkarpackie, które wychodząc z podobnego rzędu wielkości (3,2%) (tak, jak dwa poprzednie województwa), zdołało

138 138 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski w ostatnim roku, zatrzymać się na poziomie 8,8%. Średnia dla całego okresu wyniosła tu 5,6%. Zakres tych zmian, przedstawia wykres 6. Wyk. 6. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim i podlaskim jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Lubelskie Podkarpackie Świętokrzyskie Podlaskie Linie krzywych województw wschodnich, wychodząc z bardzo podobnego pułapu, wykazywały później pewne rozbieżności. Natomiast wspólną cechą wszystkich tych województw; jest bardzo duża skala przyrostów, sięgająca około 3-krotną wartość poziomu wyjściowego. Ponad trzykrotnie, powiększyły ten zasób województwa: podlaskie (319%) i świętokrzyskie (305%), a poniżej tego progu, znalazło się: lubelskie (288%) i podkarpackie (275%). Kolejnym analizowanym regionem, jest Region Północno-Zachodni, do którego wchodzą trzy województwa: wielkopolskie, zachodniopomorskie i lubuskie. Potrzebne informacje na temat ich wyników, zostały umieszczone w tabeli 7.

139 Robert LISOWSKI 139 Tab. 7. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: wielkopolskim, zachodniopomorskim i lubuskim jako % wszystkich mieszkańców w latach Wojew. / Rok Wielkopolskie 3,5 3,0 3,8 3,5 3,4 4,7 5,8 6,3 6,7 6,7 6,5 8,1 9,5 10,0 Zachodniopomorskie ,5 4,5 4,2 3,9 5,0 6,5 6,5 7,0 7,3 7,3 7,7 8,5 9,1 9,6 Lubuskie 3,4 3,8 3,7 3,9 4,7 4,8 5,2 4,7 4,8 5,2 6,0 7,4 8,2 7, Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population] setupdownloads.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). Wyniki właściwe dla województw Regionu Północno-Zachodniego, potwierdzają zwyżkową tendencję poprzednich analiz, dotyczących niewykorzystanego zasobu osób. W największym stopniu, dotyczyło to województwa zachodniopomorskiego, którego średnia, za wszystkie badane lata, wyniosła 6,5%. Nieco niższą wartość (poniżej 6%), zanotowano w województwie wielkopolskim, pomimo, że oba wymienione województwa, w początkowym okresie miały identyczny 3,5% odsetek. Podobnie było również w ostatnim roku analizy, gdzie wynik obu województw, oscylował na poziomie około 10%. Jedynie województwo lubuskie, może pochwalić się lepszymi danymi. Posiadając w początkowym okresie, niemal ten sam (jak dwa wymienione województwa) poziom rozpiętości (3,4%), zdołało w ostatnim roku, nie przekroczyć poziomu 8%. Ilustracją przebiegu tych zmian, jest wykres 7.

140 140 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Wykres 7. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: wielkopolskim, zachodniopomorskim i lubuskim jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Wielkopolskie Zachodniopomorskie Lubuskie Przebieg krzywych miał nachylenie rosnące i cechował je dostrzegalny poziom odchyleń. Wychodząc z niemal tego samego pułapu wyników, w kolejnych latach, zanotowano we wszystkich województwach północno-zachodnich, wyraźne różnice. Dotyczyły one, wielkości przyrostu niewykorzystanych zasobów ludzkich w sektorze nauki i techniki, które niemal zostały potrojone w wielkopolskim (274%) i zachodniopomorskim (286%), zaś w lubuskim powiększyły się ponad dwukrotnie (232%). Dalszym przedmiotem analizy jest Region Południowo-Zachodni, złożony z dwu województw: dolnośląskiego i opolskiego. Prezentację danych województw, stanowi tabela 8.

141 Robert LISOWSKI 141 Tab. 8. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: dolnośląskim i opolskim jako % wszystkich mieszkańców w latach Wojew./ Rok Dolnośląskie 3,9 3,2 4,0 4,0 4,6 5,6 5,8 6,3 7,1 6,9 7,2 7,7 8,6 8,9 Opolskie 2,5 3,1 3,2 3,7 4,4 4,4 5,8 5,8 6,1 6,4 6,3 7,6 7,8 8,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population] setupdownloads.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). Powyższe dane wskazują, że także w tym regionie, wzrósł zasób niewykorzystanego kapitału ludzkiego. Średnie z całego okresu, dla obu województw, zasadniczo nie odbiegały od siebie i wyniosły: 6% dla województwa dolnośląskiego i 5,4% dla opolskiego. Podobne wyniki, uzyskano też w ostatnim roku, które analogicznie liczyły: 8,9% i 8,6%. Tylko w początkowym okresie różniły się między sobą (4% i 2,5%), co doskonale ukazuje wykres 8. Krzywe województw: dolnośląskiego i opolskiego, posiadające wyraźnie rosnący przebieg, nie odbiegały zasadniczo od siebie i cechował je mocno stabilny charakter. Natomiast zupełnie różna była siła ich przyrostu. W dolnośląskim wzrosła ona dwukrotnie (228%), zaś w opolskim prawie 3,5 krotnie (344%). Ostatnim analizowanym regionem, jest Region Północny, tworzony przez trzy województwa: kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie. Właściwe dla nich dane w badanym okresie zawiera tabela 9.

142 142 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Tabela 8. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: dolnośląskim i opolskim jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% Dolnośląskie Opolskie Rosnący szereg wartości, przedstawiony w tabeli województw Regionu Północnego, naturalnie wpisuje się w całościowy obraz sytuacji w regionach. Jednakże, tym co go wyróżnia spośród innych regionów, jest stosunkowo niski odsetek osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystanych w pracy dla nauki i techniki. Otóż, w dwu województwach regionu: kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim, był to średnio ponad 5% odsetek, dla całego okresu analizy. Z kolei, w województwie pomorskim, była to niewiele większa 6,2% wartość. Podobna sytuacja wystąpiła w pierwszym roku analizy, kiedy to dwa pierwsze województwa zarejestrowały prawie 3% odsetek. W tym samym czasie, w województwie pomirskim wartość ta wyniosła 4,1%. Natomiast, w końcowym odcinku czasu, był to już największy poziom różnic, wynoszący: w województwie kujawsko-pomorskim 8,2%, warmińsko-mazurskim 7,2%, pomorskim 9,6%. Graficzną prezentację zmian notowa-

143 Robert LISOWSKI 143 nych wartości, niewykorzystanego zasobu kapitału ludzkiego w tym regionie przedstawia wykres 9. Tab. 9. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: kujawsko-pomorskim, warmińskomazurskim i pomorskim jako % wszystkich mieszkańców w latach Źródło: Obliczenia własne na podstawie: HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population.] setupdownloads.do ( ) i HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population.] ( ). Przebieg krzywych województw Regionu Północnego, mający trend zwyżkowy, wykazywał zasadniczo stabilny charakter. Pewne nieznaczne i rozłożone w czasie odchylenie, dotyczyło jedynie województwa warmińsko-mazurskiego. Natomiast, różne były dla tych województw, przyrosty niewykorzystanego zasobu. Najwięcej, bo prawie 3 krotnie (283%) podniósł się on w kujawsko-pomorskim, ponad 2,5 razy (257%) w warmińsko-mazurskim, a ponad dwukrotnie (234%) w pomorskim ,9 3,5 3,5 3,9 4,2 4,2 4,7 4,4 5,3 6,1 6,2 6,9 8,1 8,2 2,8 3,0 2,9 3,5 4,4 5,5 5,1 5,0 4,9 5,6 6,8 7,3 7,4 7,2 Wojew./Ro k Kujaw- sko- Pomorskie War- mińsko- Mazurskie Pomorskie 4,1 3,8 4,2 5,1 5,4 5,6 5,9 6,1 5,9 6,8 7,4 8,2 8,7 9,

144 144 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski Wykres 9. Liczba osób z wyższym wykształceniem, niewykorzystana w nauce i technice w województwach: kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim i pomorskim jako % wszystkich mieszkańców w latach ,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Kujawsko-Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Pomorskie Wnioski końcowe Prowadzona analiza, na temat wykorzystania kapitału ludzkiego w regionach Polski wykazała, że stosunkowo najlepsza sytuacja występuje w Regionie Centralnym, a w mniejszej skali, także w Regionie Południowym i Południowo-Zachodnim. W tych regionach relatywnie, najwięcej osób zdobywa wykształcenie wyższe i znajduje zatrudnienie. Problemem natomiast, pozostaje sytuacja w Regionie Wschodnim, który oferując stosunkowo wysoki zasób osób wysoko wykształconych, w najmniejszym stopniu potrafi go wykorzystać. Najgorsza sytuacja pod tym względem, widziana nie tylko z pozycji tego regionu, ale i kraju, panuje w województwie świętokrzyskim. Przeciwieństwem sytuacji w Regionie Wschodnim, jest przykład Regionu Północnego. Pomimo, że w tym regionie rejestruje się najniższy odsetek osób z wyższym wykształceniem, potrafi się go zarazem, lepiej zagospodarować.

145 Robert LISOWSKI 145 Bibliografia [1] Dzieńdziora J., Smolarek M., Kapitał ludzki w kreowaniu kapitału intelektualnego organizacji, ( ) [2] Employed HRST by sub-groups, NACE Rev. 1.1 activity and NUTS 1 regions ( ), ang=en ( ) [3] Employed HRST by sub-groups, NACE Rev. 2 activity and NUTS 1 regions (from 2008 onwards), &lang=en ( ). [4] HRST by sub-groups, sex and NUTS 1 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population], ( ). [5] HRST by sub-groups, sex and NUTS 1 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population], ( ). [6] HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED). Percentage of total population], ( ). [7] HRST by sub-groups, sex and NUTS 2 regions [Persons with tertiary education (ISCED) and employed in science and technology. Percentage of total population], ( ).

146 146 Wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski [8] Human Resources in Science & Technology (hrst). Eurostat metadata, ( ). [9] Lisowski R., Wpływ powszechnego uwłaszczenia na rozwój gospodarki opartej na wiedzy w wybranych państwach Europy Środkowej, Mps., Łódź [10] NACE Rev. 2. Statistical classification of economic activites in the European Community, ( ). [11] Niklewicz-Pijaczyńska M., Wachowska M., Wiedza - Kapitał Ludzki - Innowacje, Wrocław [12] NTS1Regiony ( ). [13] Regiony Polski, Warszawa Streszczenie Słowa kluczowe: kapitał ludzki, wykształcenie wyższe, zasoby ludzkie dla nauki i techniki, poziom niewykorzystania, regiony Polski, województwa Artykuł omawia wykorzystanie kapitału ludzkiego w regionach Polski w latach Chodzi szczególnie o osoby z wyższym wykształceniem, zatrudnione w sektorze nauki i techniki. Towarzyszą temu różnorakie analizy, przedstawiające m.in. poziom różnic między całkowitą liczbą osób z wykształceniem wyższym, a grupą osób o tym samym poziomie wykształcenia i zatrudnionych w nauce i technice. Temu zagadnieniu, poświęcono większość analiz, które prowadzono w przekroju regionalnym oraz dla poszczególnych województw, wchodzących w skład regionów.

147 Robert LISOWSKI 147 Use of human capital in regions of Poland Summary Key words: human capital, higher education, human resources in science and technology (HRST) the level of non-use, regions of Poland, voivodships The paper discusses the use of human capital various Polish regions in the years Special focus is on workforce with higher education, employed in science and technology. Various studies are presented, showing, among others, the degree of difference between the total number of individuals with higher education, and those with the same level of education and employed in science and technology. This issue received primary attention. Analyses were performed both within regions as well as for individual voivodships, comprising regions.

148

149 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Lidia KUCZEWSKA Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Uwagi wstępne Innowacje stanowią kluczowy czynnik rozwoju regionów i podnoszenia poziomu ich konkurencyjności, a zdolności rozwojowe gospodarek regionalnych są w dużym stopniu uzależnione od skali i jakości działalności innowacyjnej podejmowanej przez przedsiębiorstwa działające na ich terenie. Innowacyjność regionu określana jest jako zdolność regionu do zmian, ulepszeń, do wprowadzania reform i nowatorskich rozwiązań w różnych dziedzinach życia społeczno-gospodarczego [ ] w celu poprawy funkcjonowania mechanizmów wspierających rozwój w regionie 1. Jest ona możliwa do określenia przez ustalenie stopnia innowacyjności różnych grup czynników istotnie wpływających na kreowanie, rozwijanie i dyfuzję nowej wiedzy. Wśród nich ważne miejsce zajmuje innowacyjność przedsiębiorstw działających w regionie. W takim ujęciu zdolności rozwojowe gospodarek regionalnych są uwarunkowane m.in. skalą i jakością dzia- 1 Z. Przygocki, Konkurencyjność regionów, [w:] Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, CeDeWu Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2007, s. 144.

150 150 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów łalności innowacyjnej podejmowanej przez przedsiębiorstwa działające na ich terenie 2. Sektor usług ma największy udział w strukturze współczesnych gospodarek a proces ich serwicyzacji postępuje. W Polsce w 2012 r. udział sektora usług w liczbie podmiotów zarejestrowanych w systemie Regon wynosił 77,1% 3, w PKB 63,1% 4, zaś w liczbie pracujących 56,8% 5. Sektor usług ma wiodące znaczenie także w strukturach gospodarek regionalnych. Jego udział w generowaniu wartości dodanej brutto w dziewięciu polskich województwach przekraczał 60%, zaś w absorpcji zasobów pracy w dziesięciu z nich wynosił ponad 50%, zaś w kolejnych trzech - ponad 60% 6. Wkładu przedsiębiorstw usługowych w rozwój gospodarek lokalnych nie sposób więc przecenić. Szczególną rolę w tym zakresie mają przedsiębiorstwa innowacyjne. Innowacje w sektorze usług Rozwój sektora usług i w efekcie zaostrzająca się konkurencja między firmami usługowymi spowodowała wzrost znaczenia działań o charakterze innowacyjnym. Innowacje są obecnie niezwykle istotnym narzędziem osiągania przewagi konkurencyjnej. Co więcej innowacyjność staje się wyznacznikiem rozwoju sektora usług a ze względu na jego dominujący udział w strukturze gospodarek lokalnych - tempa ich postępu społeczno-ekonomicznego. Innowacje usługowe mają inny charakter niż te, które są wdrażane w sferze produkcji. Wynika to ze specyficznych cech usług, a przede wszystkim ich niematerialności. Podstawowe różnice między innowacjami produkcyjnymi i usługowymi przedstawiono w tabeli 1. 2 Do innych czynników warunkujących rozwój regionów zalicza się: potencjał naukowo-badawczy, poziom kapitału ludzkiego i społecznego, przedsiębiorczość i innowacyjność władz publicznych, istnienie i poziom organizacji oraz rozwoju środowiska przedsiębiorczości i środowiska umiędzynaradawiającego. Ibidem, s REGON. 4 Roczne wskaźniki makroekonomiczne, 5 Mały Rocznik Statystyczny Polski 2013, GUS, Warszawa 2013, s Rocznik Statystyczny Województw 2013, GUS, Warszawa 2013.

151 Lidia KUCZEWSKA 151 Tab. 1. Różnice między innowacjami w przemyśle i usługach Cechy Przemysł Usługi Charakterystyka produktu Prawa własności intelektualnej Orientacja na technologie Źródło badań/innowacji Długość cyklu innowacji Zakres przestrzenny systemu materialny silna ochrona: patenty pchanie technologii; uwarunkowane rozwojem nauki i stanem technologii wewnętrzne krótki krajowy, międzynarodowy niematerialny słaba kontrola: prawa autorskie ciągnienie technologii; uwarunkowane zachowaniami/wymaganiami klienta i podażą rozwiązań technologicznych pozyskiwane z zewnątrz długi (z wyjątkiem usług informacyjnych) regionalny, krajowy, międzynarodowy Źródło: J. Howells, Innovation and Services: New Conceptual Framework, CRIC Discussion Paper no 38, August 2000, s. 8. Podano za: Innowację usługową można rozumieć jako efekt procesu zmian lub sam proces związany z produktem, charakteryzującą się wysokim pierwiastkiem niematerialności, potrzebą bezpośredniego kontaktu pomiędzy świadczącym usługę a klientem, integracją czynników zewnętrznych w powiązaniu z heterogenizmem wynikającym z wysokiego wkładu osobistego czynnika ludzkiego 7. Innowacją może być nowa usługa, nowy sposób świadczenia usługi i/lub nowy sposób organizacji w usługach. Musi ona spełniać wymóg nowatorskości oraz przynosić wymierne korzyści ekonomiczno-społeczne. Innowacji usługowej nie można ograniczać do zmiany 7 C. Krupper, Service Innovation A Review of the State of the Art, LMU 2001; P. Niedzielski, K. Rychlik, J. Markiewicz, Innowacyjność przedsiębiorstw sektora usług nowe ścieżki rozwoju. /IVkonf/referaty/Niedzielski.pdf

152 152 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów w charakterystyce samej usługi. Jest ona często związana z wprowadzaniem nowych sposobów dystrybucji, interakcji z klientem, kontroli jakości, zabezpieczeń itd. W niniejszym referacie, do identyfikacji zakresu i zmian innowacyjności przedsiębiorstw usługowych, przyjęto metodę stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny. Pozwoliło to bowiem na wykorzystanie odpowiednich danych statystycznych, niezbędnych do realizacji założonego celu. Zgodnie z definicją GUS innowacja to: wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody organizacyjnej lub nowej metody marketingowej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem 8. Produkt zostaje wdrożony wtedy, kiedy jest wprowadzony na rynek, natomiast procesy i metody zostają wdrożone, kiedy rozpoczyna się ich faktyczne wykorzystywanie w działalności przedsiębiorstwa. W sektorze usług relatywnie duże zastosowanie mają tzw. miękkie innowacje organizacyjne i marketingowe, dlatego w referacie poświęcono im znaczną uwagę. Zmiany w liczbie innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych oraz w wielkości nakładów na innowacje Zmiany w poziomie innowacyjności przedsiębiorstw usługowych w latach przedstawiono w tabeli 2. Przedstawione dane liczbowe wskazują na wyraźne związki pomiędzy zakresem działalności innowacyjnej przedsiębiorstw usługowych a sytuacją w polskiej gospodarce 9. W okresie jej spowolnienia udział innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych malał. Lata przyniosły poprawę w tym zakresie, bowiem liczba innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych wzrosła w stosunku do poprzedniego okresu o 1,6 pkt. proc. Jednak w 2012 r. w stosunku do 2006 r. odnotowano zmniejszenie udziałów przedsiębiorstw wprowadzających wszystkie prezentowane rodzaje innowacji. Udział innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych zmniejszył się o 2,2 pkt. proc. Zarówno w przypadku przedsiębiorstw, które wdrożyły innowa- 8 Nauka i technika w Polsce w 2008 r., GUS, Warszawa 2010, s Syntetycznym miernikiem charakteryzującym koniunkturę w gospodarce jest dynamika PKB. W latach tempo jego wzrostu wynosiło odpowiednio: 6,2%; 6,8%; 5,1%; 1,6%; 3,9%; 4,5%; 2,0%. Roczne wskaźniki makroekonomiczne,

153 Lidia KUCZEWSKA 153 cje produktowe, jak i przedsiębiorstw, które zastosowały innowacje procesowe spadek wyniósł 3,7 pkt. proc. Tab 2. Udział przedsiębiorstw usługowych aktywnych innowacyjnie w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych w latach Rodzaj innowacji udział przedsiębiorstw usługowych w % ,1 14,0 13,5 12,3 13,9 zmiana w pkt. proc. - -2,1-0,5-1,2 1,6 w tym, przedsiębiorstwa usługowe które wprowadziły innowacje: produktowe, w % 10,7 8,0 7,9 6,3 7,0 zmiana w pkt. proc ,7-0,1-1,6 0,7 procesowe, w % 12,8 10,7 10,0 9,0 9,1 zmiana w pkt. proc. - -2,1-0,7-1,0 0,1 Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2010, s. 11 i 13; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2012, s. 18 i 28; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2012, s. 21 i 30.; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2013, s. 29 i 41. Mimo to nakłady na działalność innowacyjną, poza najbardziej kryzysowym 2009 rokiem, rosły. Tempo wzrostu było różne, najwyższe w 2012 r. niemal 38% w stosunku do roku poprzedniego (wykres 1). W sektorze usług największa część innowacji finansowana była ze środków własnych przedsiębiorstw (w 2012 r ,3 mln zł). Kolejnym, jednak znacznie mniejszym źródłem finansowania, były środki otrzymane z budżetu państwa (2139,2 mln zł). Jeszcze mniejsze znaczenie miały środki z zagranicy (956,7 mln zł), a najmniejsze - co może budzić niepokój kredyty bankowe (728,8 mln zł) Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2013, s. 74.

154 154 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Wykres 1. Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw usługowych w latach * , ,3 130,6 137, , , ,1 101, , r r r r r. w mln zł * brak jest danych statystycznych dla wcześniejszych lat. Źródło: jak w tab. 1. Opracowanie własne. Wysokość nakładów na innowacje była znacznie zróżnicowana w układzie terytorialnym, wg województw (wykres 2). Niestety, dane GUS pozwalają na zobrazowanie tego zróżnicowania jedynie w 2011 r. i 2012 r., w latach wcześniejszych nie były bowiem publikowane odpowiednie dane. Na innowacje najwięcej wydawały firmy funkcjonujące na terenie województwa mazowieckiego 8612,0 mln zł w 2012 r., o 3,5% więcej niż rok wcześniej; najmniej, działające w województwie podlaskim mimo, że w tym województwie nakłady wzrosły o 1,8 mln zł, czyli 18,0% w stosunku do 2011 r. W siedmiu województwach nakłady na działalność innowacyjną wzrosły, najbardziej w województwie kujawsko-pomorskim o 196,1%, podkarpackim o 156,7% i pomorskim o 49,4%. Największy spadek miał miejsce w świętokrzyskim o 58,9%, warmińsko-mazurskim o 48,4% oraz opolskim o 39,5%.

155 Lidia KUCZEWSKA 155 Wykres 2. Nakłady na działalność innowacyjną wg województw w latach , w mln zł dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie 327,4 504,6 161,1 54,4 65,3 48,5 25,7 28,4 65,9 51,3 231,5 273,1 13, ,8 75,5 11, , ,8 591,9 15,1 36,7 49,5 95,9 96,1 157,5 48, , r r. Źródło: jak w tab. 1. Opracowanie własne. W efekcie różnej dynamiki zmian zachodzących w nakładach na innowacje, znacznie zmieniły się udziały usługowych przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw w poszczególnych województwach (tabela 3).

156 156 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Tab. 3. Udział przedsiębiorstw usługowych aktywnych innowacyjnie w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw wg województw w latach Województwa Zmiana Dolnośląskie 20,6 12,3 14,0 9,7 14,1-6,5 kujawsko-pomorskie 14,6 13,9 10,0 11,9 16,5 1,9 lubelskie 12,8 13,0 12,3 10,8 12,1-0,7 lubuskie 17,2 8,4 11,7 11,2 12,8-4,4 łódzkie 9,0 9,0 10,7 8,5 12,7 3,7 małopolskie 14,0 13,0 13,1 12,1 15,1 1,1 mazowieckie 22,0 18,1 16,3 14,4 19,5-2,5 opolskie 9,6 19,9 15,2 10,3 5,7-3,9 podkarpackie 17,0 9,6 14,9 12,5 12,6-4,4 podlaskie 9,2 10,0 9,2 9,3 8,3-0,9 pomorskie 16,7 10,8 14,2 15,3 11,4-5,3 śląskie 17,3 15,5 13,3 15,1 10,0-7,3 świętokrzyskie 12,7 5,2 11,6 7,9 8,6-4,1 warmińsko-mazurskie 10,7 12,4 9,2 9,7 5,5-5,2 wielkopolskie 13,2 15,3 13,1 12,3 11,7-1,5 zachodniopomorskie 7,8 12,1 12,1 6,6 11,9 4,1 Źródło: jak w tab. 1. Obliczenia własne. Zmian tych nie można uznać za zadowalające bowiem w latach prezentowane udziały wzrosły w zaledwie czterech województwach, a mianowicie: zachodniopomorskim o 4,1 pkt. proc., łódzkim o 3,7 pkt. proc., kujawskopomorskim o 1,9 pkt. proc., małopolskim o 1,1 pkt. proc. W pozostałych województwach udział ten spadł, najbardziej w województwach: śląskim o 7,3 pkt. proc., dolnośląskim o 6,5 pkt. proc., pomorskim o 5,3 pkt. proc., warmińskomazurskim o 5,2 pkt. proc.

157 Lidia KUCZEWSKA 157 Innowacje organizacyjne Zmiany, które w latach zachodziły w zakresie innowacji organizacyjnych wdrażanych przez przedsiębiorstwa usługowe, przedstawiono na wykresie 3. Innowacje te polegały głównie na wprowadzaniu nowych metod w zasadach działania przedsiębiorstw, w podziale zadań i uprawnień decyzyjnych oraz w zakresie stosunków z otoczeniem. Przedsiębiorstwa usługowe w zakresie innowacji organizacyjnych były najbardziej aktywne w latach oraz wtedy ponad 15% z nich wdrożyło tego rodzaju innowacje. W latach sytuacja była mniej korzystna - udział zmniejszył się do 9,1%, zaś w latach ponownie wzrósł do 10,5%, mimo to było to o 4,6 pkt. proc. mniej niż w okresie wyjściowym ( ). Wykres 3. Udział przedsiębiorstw usługowych, które wprowadziły innowacje organizacyjne w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw w latach ,1 15,2 9,3 9,1 10, Źródło: jak w tab. 1. Opracowanie własne. W przypadku przedsiębiorstw wdrażających innowacje organizacyjne (analogicznie jak w zakresie produktowych i procesowych) także miało miejsce znaczne ich zróżnicowanie w układzie terytorialnym (tabela 4). W latach najwyższy udział miały firmy z terenu województw małopolskiego 12,5% i dolnośląskiego

158 158 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów 12,3%. Udziały 12% i więcej odnotowano także w województwach: kujawskopomorskim, podlaskim i śląskim. Najniższy udział dotyczył województwa warmińsko-mazurskiego 7,8%. Udziały w granicach 8,1% - 8,6% odnotowano także w województwach: mazowieckim, podkarpackim i wielkopolskim. Tab. 4. Udział przedsiębiorstw usługowych, które wprowadziły innowacje organizacyjne w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw wg województw w latach Województwa Zmiana dolnośląskie 16,9 11,6 16,8 7,0 12,3-4,6 kujawsko-pomorskie 9,1 5,7 13,1 4,2 12,0 2,9 lubelskie 12,3 4,7 12,8 5,0 9,0-3,3 lubuskie 14,5 9,2 10,3 3,8 10,6-3,9 łódzkie 11,9 6,0 13,1 5,4 9,7-2,2 małopolskie 16,6 10,1 14,9 7,9 12,5-4,1 mazowieckie 21,9 14,1 18,9 14,2 8,1-13,8 opolskie 12,5 7,1 12,9 5,5 10,4-2,1 podkarpackie 9,3 6,0 12,0 4,6 8,6-0,7 podlaskie 7,8 6,7 7,9 3,4 12,2 4,4 pomorskie 13,8 9,4 14,9 10,7 10,1-3,7 śląskie 15,8 8,5 11,1 9,3 12,1-3,7 świętokrzyskie 9,8 5,0 11,6 4,2 10,6 0,8 warmińsko-mazurskie 7,7 7,7 15,1 8,5 7,8 0,1 wielkopolskie 12,9 7,9 14,7 11,4 8,2-4,7 zachodniopomorskie 8,8 6,2 16,1 9,0 11,5 2,7 Źródło: jak w tab. 1. Obliczenia własne. Wzrost analizowanych udziałów w latach nastąpił w pięciu województwach: największy w podlaskim o 4,4 pkt. proc. i kujawsko-pomorskim o 2,9 pkt. proc. W pozostałych województwach miał miejsce spadek, największy w ma-

159 Lidia KUCZEWSKA 159 zowieckim aż o 13,8 pkt. proc. Na kolejnej pozycji uplasowało się województwo wielkopolskie, w którym jednak spadek był znacznie mniejszy i wyniósł 4,7 pkt. proc., następnie dolnośląskie o 4,6 pkt. proc oraz małopolskie o 4,1 pkt. proc. Innowacje marketingowe Przedsiębiorstwa usługowe, które wdrażały innowacje marketingowe najczęściej decydowały się na zastosowanie nowych mediów lub technik promocji, nowych metod kształtowania cen oraz nowych metod dystrybucji. W przypadku innowacji marketingowych, podobnie jak i organizacyjnych, przedsiębiorstwa usługowe były najbardziej aktywne w latach oraz Wtedy wprowadziło je odpowiednio 14,2% oraz 15,5% z nich. Wyraźny spadek miał miejsce w latach (w stosunku do lat o 5,4 pkt. proc.) oraz (w stosunku do lat o 7,7 pkt. proc), po czym nastąpił ponowny wzrost w latach w stosunku do okresu poprzedniego o 3,3 pkt. proc, jednak w stosunku do okresu wyjściowego ( ) nastąpił spadek o 3,1 pkt. proc. (wykres 4). Wykres 4. Udział przedsiębiorstw usługowych, które wprowadziły innowacje marketingowe w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw w latach ,2 15,5 8,8 7,8 11, Źródło: jak w tab. 1. Opracowanie własne.

160 160 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Rozkład terytorialny przedsiębiorstw usługowych wdrażających innowacje marketingowe, podobnie jak wszystkich wcześniej opisanych, był znacznie zróżnicowany (tabela 5). W 2012 r. najwyższy udział takich przedsiębiorstw odnotowano w województwach: mazowieckim 16,6%, podkarpackim 14,1% i dolnośląskim 12,1%. Udziały 10% i powyżej miały także województwa: kujawsko-pomorskie, opolskie oraz śląskie. Najniższe udziały były w województwach: zachodniopomorskim 3,9%, warmińsko-mazurskim 4,3%, i świętokrzyskim 5,1%. Tab. 5. Udział przedsiębiorstw usługowych, które wprowadziły innowacje marketingowe w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw wg województw w latach Województwa Zmiana Dolnośląskie 10,7 9,4 15,4 5,5 12,1 1,4 kujawsko-pomorskie 11,6 8,2 14,3 7,6 10,0-1,6 lubelskie 14,4 7,7 15,0 5,2 9,5-4,9 Lubuskie 15,8 7,2 14,0 4,6 7,3-8,5 Łódzkie 9,7 7,2 14,2 6,5 7,5-2,2 małopolskie 12,6 12,5 15,2 7,4 8,7-3,9 mazowieckie 20,8 12,9 18,7 10,0 16,6-4,2 opolskie 4,3 10,0 11,6 4,8 10,7 6,4 podkarpackie 14,1 5,1 15,4 7,8 14,1 0 podlaskie 7,1 6,5 10,5 5,9 5,8-1,3 pomorskie 15,7 6,9 16,1 9,7 9,3-6,4 Śląskie 12,2 7,9 13,6 7,9 11,9-0,3 świętokrzyskie 6,8 3,5 13,7 4,8 5,1-1,7 warmińskomazurskie 8,6 6,1 13,8 8,3 4,3-4,3 wielkopolskie 15,2 4,9 14,5 8,3 7,5-7,7 zachodniopomorskie 11,3 6,5 15,2 6,6 3,9-7,4 Źródło: jak w tab. 1. Obliczenia własne.

161 Lidia KUCZEWSKA 161 Prezentowane udziały wzrosły jedynie w dwóch województwach: dolnośląskim i opolskim odpowiednio o 1,4 pkt. proc. i 6,4 pkt. proc. W podkarpackim, po spadku w latach , udział ten osiągnął poziom z lat W pozostałych trzynastu województwach udziały zmniejszyły się, najbardziej w lubuskim o 8,5 pkt. proc., wielkopolskim o 7,7 pkt. proc. i zachodniopomorskim o 7,4 pkt. proc. Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a poziom rozwoju województw Jak już wspomniano innowacyjność ma kluczowe znaczenie jako czynnik rozwoju. W literaturze zwraca się uwagę na rolę innowacyjności w procesach rozwoju regionalnego i lokalnego oraz wpływu zróżnicowanych warunków ekonomicznych na innowacyjność 11. Bez wątpienia rozwój regionu w istotnym stopniu jest uzależniony od potencjału zlokalizowanych na jego terenie podmiotów gospodarczych, w tym szczególnie tych, które są aktywne innowacyjnie. Jak już podkreślano, ze względu na duży udział w tym potencjale przedsiębiorstw usługowych ich rola w rozwoju lokalnym i regionalnym jest nie do przecenienia. Dla zidentyfikowania związków między innowacyjnością przedsiębiorstw usługowych działających na terenie poszczególnych województw a poziomem rozwoju tych województw zestawiono dane liczbowe dotyczące udziałów innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw w danym województwie z wartością PKB per capita 12 (tabela 6). Zaprezentowane dane liczbowe pozwalają na stwierdzenie, że istnieją związki między poziomem innowacyjności przedsiębiorstw usługowych a poziomem rozwoju regionów. Duży udział innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych mają bowiem województwa o wysokim poziomie rozwoju, natomiast jest on znacznie mniejszy w województwach słabiej rozwiniętych. 11 Z. Makieła, Przedsiębiorczość i innowacyjność terytorialna. Region w warunkach konkurencji, C.H. Beck, Warszawa 2013, s Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że PKB per capita jest wyznacznikiem zamożności ludności zamieszkałej na danym terenie i poziomem jego rozwoju ekonomicznego.

162 162 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Tab. 6. Usługowe przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie i poziom PKB per capita wg województw w 2006 r. i w 2011 r. Wyszczególnienie Udział innowacyjnych przedsieb. usługow. PKB per capita Polska = 100,0 % Udział innowacyjnych przedsieb. Usługow 2006 r r.* PKB per capita Polska = 100,0 % dolnośląskie 20, ,0 14, ,4 14, ,4 16, ,2 lubelskie 12, ,6 12, ,9 lubuskie 17, ,0 12, ,7 łódzkie 9, ,8 12, ,6 małopolskie 14, ,7 15, ,0 mazowieckie 22, ,7 19, ,3 opolskie 9, ,4 5, ,1 podkarpackie 17, ,4 12, ,6 podlaskie 9, ,4 8, ,8 pomorskie 16, ,5 11, ,4 śląskie 17, ,1 10, ,0 świętokrzyskie 12, ,0 8, ,5 10, ,6 5, ,2 wielkopolskie 13, ,3 11, ,1 kujawskopomorskie warmińskomazurskie zachodniopomorskie 7, ,1 11, ,4 * GUS nie opublikował jeszcze danych w układzie wojewódzkim z 2012 r. Źródło: dane z tabeli 2. oraz Rocznik Statystyczny Województw 2008, GUS, Warszawa 2009, s. 703; Rocznik Statystyczny Województw 2013, GUS, Warszawa 2013, s. 628.

163 Lidia KUCZEWSKA 163 Opisane związki mają charakter sprzężenia zwrotnego, bowiem wysoki poziom rozwoju ekonomicznego jest niewątpliwie ważnym czynnikiem stymulującym rozwój innowacyjności przedsiębiorstw. Najwięcej innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych w 2011 r. działało na terenie najbogatszego województwa w Polsce - mazowieckiego. Wynika to niewątpliwie z faktu, że na jego terenie funkcjonuje Warszawa. Stolica bowiem dysponuje bardzo dogodnymi warunkami do rozwoju innowacji. Działa tu duża liczba wyższych uczelni, instytucji B+R, stowarzyszeń naukowych, przedsiębiorstw, łatwy jest dostęp do wykształconych zasobów ludzkich itp. Należy jednak dodać, że ta korzystna sytuacja dotyczy usługowych przedsiębiorstw innowacyjnych ogółem oraz wdrażających innowacje marketingowe. W przypadku innowacji organizacyjnych mazowieckie jest bowiem na przedostatniej pozycji w rankingu województw (por. tabela 4). Na wysokiej pozycji pod względem innowacyjności przedsiębiorstw usługowych znalazło się województwo dolnośląskie, drugie pod względem wysokości PKB per capita w Polsce. Najmniej natomiast innowacyjnych przedsiębiorstw funkcjonuje w województwach: warmińsko-mazurskim, opolskim, podlaskim i świętokrzyskim. Są to województwa o jednych z najniższych poziomów PKB na 1 mieszkańca w kraju (odpowiednio 72,2%, 80,1%, 71,8%, oraz 74,5% średniego poziomu PKB per capita w Polsce). Istnieją jednak wyjątki od prezentowanej reguły. Niewątpliwie zdziwienie może budzić fakt, że na drugiej pozycji pod względem liczby innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych znalazło się województwo kujawsko-pomorskie. Wysokość PKB na 1 mieszkańca w tym województwie wynosi zł, co plasuje go na 10. pozycji w kraju. Analogicznie, dwa najbiedniejsze województwa: podkarpackie (na ostatniej pozycji pod względem PKB na 1 mieszkańca) oraz lubelskie (na przedostatniej pozycji) mogą poszczycić się dość wysokimi udziałami innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych - odpowiednio 12,6% oraz 12,1%. Znacznie bogatsze województwo wielkopolskie, czwarte pod względem PKB per capita, miało niższy udział innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych 11,7% (10 pozycja). W województwie śląskim relacja była jeszcze bardziej niekorzystna, gdyż PKB sytuowało je

164 164 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów na trzeciej pozycji w kraju, a udział innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych wynosił 10% (12. pozycja). Ranking województw pod względem innowacyjności przedsiębiorstw usługowych w 2011 r., w stosunku do 2006 r. uległ pewnym zmianom. Liderem zarówno w 2006 r., jak i w 2011 r. było mazowieckie. Pozycję tę utraciły dolnośląskie i śląskie, gdyż w każdym z nich udział innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych w tym czasie znacznie zmalał (odpowiednio o 6,5 pkt. proc. oraz 7,3 pkt. proc.). Na końcowych pozycjach także nastąpiło przeszeregowanie. Jedynie województwo podlaskie w obu latach miało najmniej innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych, natomiast województwa: łódzkie i zachodniopomorskie, które w 2006 r. miały najniższe udziały tych przedsiębiorstw, w 2011 znacznie poprawiły swoją pozycję. Dokonało się to dzięki wzrostowi udziału innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych (odpowiednio o 3,7 pkt. proc. i 4,1 pkt. proc.). W 2011 r. najmniej innowacyjne stały się województwa (poza wymienionym już podlaskim) opolskie i warmińsko-mazurskie. Podsumowując rozważania zaprezentowane w niniejszym referacie, należy zwrócić uwagę na dwie istotne kwestie. Po pierwsze, w latach inowacyjność przedsiębiorstw usługowych na terenie większości województw zmalała. Aż w dwunastu województwach odnotowano spadek udziału innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych. Co więcej skala tego spadku była znacznie większa niż skala wzrostu w tych województwach, w których on się dokonał (były to: kujawsko-pomorskie, łódzkie, małopolskie i zachodniopomorskie). Dotyczy to innowacji produktowych i procesowych. W przypadku innowacji organizacyjnych, jedynie w trzech województwach nastąpił relatywnie niewielki wzrost (w kujawsko-pomorskim, podlaskim i zachodniopomorskim), zaś w przypadku marketingowych, były tylko 2 takie województwa (dolnośląskie i opolskie). Po drugie, między poziomem innowacyjności przedsiębiorstw usługowych a poziomem rozwoju ekonomicznego województw istnieje zależność o charakterze zwrotnym. Zarówno innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe są stymulatorem

165 Lidia KUCZEWSKA 165 rozwoju gospodarczego regionów, jak i wysoki poziom rozwoju województw sprzyja (jako jedno z najistotniejszych uwarunkowań) podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw usługowych. Bibliografia Pozycje zwarte [1] Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa [2] Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa [3] Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa [4] Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach , GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa [5] Howells J., Innovation and Services: New Conceptual Framewor, CRIC Discussion Paper no 38, August [6] Krupper C., Service Innovation A Review of the State of the Art, LMU [7] Mały Rocznik Statystyczny Polski 2013, GUS, Warszawa [8] Nauka i technika w Polsce w 2008 r., GUS, Warszawa [9] Przygocki Z., Konkurencyjność regionów, [w:] Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, CeDeWu Wydawnictwa Fachowe, Warszawa [10] Rocznik Statystyczny Województw 2008, GUS, Warszawa [11] Rocznik Statystyczny Województw 2012, GUS, Warszawa [12] Makieła Z., Przedsiębiorczość i innowacyjność terytorialna,. Region w warunkach konkurencji, C.H. Beck, Warszawa 2013.

166 166 Innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe a rozwój regionów Źródła internetowe [1] Niedzielski P., Rychlik K., Markiewicz J., Innowacyjność przedsiębiorstw sektora usług nowe ścieżki rozwoju, referaty/niedzielski.pdf [2] Roczne wskaźniki makroekonomiczne, [3] Streszczenie Słowa kluczowe: przedsiębiorstwa usługowe, innowacje, układ wojewódzki W okresie dominującego udziału sektora usług w gospodarce oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, której usługi stanowią ważne filary, przedsiębiorstwa usługowe są ważnym czynnikiem sprawczym postępu ekonomicznego. Immanentna cecha usług, jaką jest niematerialność i wynikająca z tego nierozerwalność procesu ich wytwarzania i konsumpcji, sprawia, że mają one istotny wkład w rozwój gospodarki lokalnej i regionalnej. W szczególny sposób przyczyniają się do tego innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe. Celem artykułu jest ukazanie zależności między innowacyjnoscią przedsiębiorstw usługowych a rozwojem regionalnym. Przedstawione zostały zmiany w liczbie innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych w Polsce wg rodzaju wprowadzanych innowacji (nowe produkty, procesy, innowacje organizacyjne i marketingowe) oraz wielkości ponoszonych przez nie nakładów na innowacje, natomiast ujęcie regionalne utożsamiane jest z układem wojewódzkim. Zakresem czasowym artykułu objęto lata , aby uwzględnić zarówno okres dobrej koniunktury gospodarczej, jak i lata spowolnienia polskiej gospodarki.

167 Lidia KUCZEWSKA 167 Innovative service enterprises and regions development Summary Key words: service enterprises, innovations, provincial structure In the period of prevailing share of the service sector in the economy and development of the knowledge-based economy, whose services are important pillars, service enterprises are an important driving forces of economic progress. The immanent feature of services, which is their intangible nature and issuing the refrom inseparability of the process of their production and consumption, causes that they have a crucial contribution to development of the local and regional economy. Innovative service enterprises contribute to it in a particular way. An aim of the paper is to show interdependencies between service enterprises innovativeness and regional development. There are presented changes in the number of innovative service enterprises in Poland by type of innovations introduced (new products, processes, organisational and marketing innovations) as well as volumes of investments incurred by them on innovations, whereas the regio-nal perspective is identified with the provincial structure. The paper s time scope covers the years in order to take into account both the period of good business situation and the years of Polish economy s slowdown.

168

169 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Dmitrij MIELNICZUK Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения Понятие «человеческий капитал» появилось в рыночной среде и засвидетельствовало целесообразность вложений в человека, отразило новую роль наемного работника в системе социально-трудовых отношений. Вместе с тем, и поныне, несмотря на более чем полувековую историю развития соответствующей теории, многие из вопросов остаются открытыми. Среди прочего, это касается сущности человеческого капитала как экономического феномена и его роли в обеспечении общественного развития. Накопление человеческого капитала многоаспектный процесс, который имеет свои особенности на каждом уровне экономической системы. На макроэкономическом уровне формирование человеческого капитала неразрывно связано с развитием системы образования и профессиональной подготовки, совершенствованием системы здравоохранения и социальной защиты населения, развитием рекреационного комплекса, реализацией эффективной демографической политики. На микроэкономическом уровне результативность формирования человеческого капитала определяется кадровой политикой предприятия, в том числе, инвестированием в

170 170 Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения профессиональное и личностное развитие работников, эффективными мотивационными мероприятиями. Важную роль в процессе формирования человеческого капитала играют и ассигнования самих граждан, а также расходы домохозяйств на образование и профессиональную подготовку, воспитание детей и подростков, их оздоровление и, при необходимости, лечение. Закономерно, что вследствие многовекторности инвестиционных приоритетов неизбежно формируется дилемма содержания проблемы человеческого капитала; появляются, так называемые, традиционные и альтернативные подходы. О чем, собственно, идет речь: о развитии профессиональных знаний, умений и трудовых навыков как таковых (на что влияют разнообразные образовательные факторы), о самом человеке, как носителе этого специфического экономического актива (который находится под непосредственным и непреодолимым влиянием экологических факторов и демографических процессов), или о совокупности условий, обеспечивающих знаниям, умениям и трудовым навыкам возможность функционировать в форме капитала (проблематика экономических, социально-экономических и интеграционных факторов влияния)? Разумеется, необходимо учитывать все грани проблемы, однако, каким образом их логически объединить в рамках единой научной парадигмы? Неоспоримо то, что успешная имплементация идей теории человеческого капитала в практику экономической деятельности должна основываться на верных суждениях о сущности соответствующего экономического феномена. Исследования, проведенные автором, дают возможность утверждать, что под человеческим капиталом правомерно понимать экономический актив, который формируется в результате инвестиций путем приобретения знаний и целесообразного видоизменения производительных способностей индивида (трудового коллектива, общества в целом), а также является формой представления последних в ходе трудовой деятельности, которая приносит некоторый доход участникам инвестиционно-производственного процесса.

171 Dmitrij MIELNICZUK 171 Соответственно, и факторы влияния на сферу человеческого капитала могут быть дифференцированы в трех плоскостях. Первую группу формируют те из них, которые влияют на параметры человеческого капитала через непосредственное воздействие на самого человека. С другой стороны, формирование человеческого капитала невозможно без инвестирования в сферу образования, профессиональной подготовки и здравоохранения. Подобные факторы формируют вторую группу. Те же факторы, которые касаются проблематики «условий», отнесены автором к третьей группе. Это, прежде всего, социально-экономические, производственные (в том числе, технико-технологические), интеграционные и институциональные факторы влияния. Проблему человеческого капитала невозможно раскрыть в полной мере без ответа на основополагающий вопрос: зачем, собственно, уделять столь пристальное внимание его формированию и использованию? Сложно представить более-менее солидную научную работу по экономике труда, в которой бы не упоминалось о важности управления этим экономическим активом. Это происходит настолько непринужденно, что мало кто задумывается над тем, а для чего его все же формировать: не профессиональные знания и умения, не практические навыки, а именно человеческий капитал? Лишь изредка исследователи анализируют то, в чем состоит польза от накопления человеческого капитала и его продуктивного применения. И почти никогда внимание не уделяется тому, каким именно образом человеческий капитал влияет на ход событий в социальноэкономической сфере. Однако, вопрос о причинах, которые должны побуждать то или иное общество к обеспечению условий, необходимых для накопления человеческого капитала, требует тщательного изучения, ведь подобной причиной может и, по мнению автора, должно быть намерение повысить уровень, а затем и улучшить качество жизни всех слоев населения, что в эпоху информационной экономики невозможно без использования знаний экономически активных граждан в качестве капитала. Причем

172 172 Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения получение дохода от применения последнего должно обеспечиваться на всех уровнях экономической системы: на уровне отдельно взятой личности он должен содержаться в высоких трудовых доходах, а на уровне государства проявляться через активное сальдо торгового баланса и показатели национального дохода [1]. Необходимо понимать, что функционирование знаний в форме капитала способствует тому, что прибавочная стоимость начинает распределяться принципиально иным образом: значительная ее часть присваивается рядовыми работниками носителями человеческого капитала. И чем больше таких работников, тем более существенным оказывается общее перераспределение вновь созданной стоимости между капиталом и наемным трудом; тем гармоничнее становится структура общества; тем быстрее повышается уровень и улучшается качество жизни населения. Другими словами, сделанные автором выводы тесно коррелируют с научной позицией Т. Шульца, которая и по сей день остается недостаточно развитой в науке: «общество, вкладывая больше в человека, может достичь не только возрастания продукта, но и более равномерного его распределения». Функционирование производительных способностей человека в форме капитала приводит к увеличению удельного веса и численности населения со средним уровнем доходов, что знаменует замену консервативной модели социальной структуры общества на иную прогрессивную (демократическую), для которой свойственно превалирование «среднего класса». Словами профессора Е. Гришновой, «инвестиции в человеческий капитал, нематериальное накопление связаны с положением и ролью в обществе среднего класса, представители которого составляют до 80% занятого населения. И именно для среднего класса характерны высокие доходы, высокое качество жизни, в том числе и трудовой» [2]. В целом, результативность мероприятий, направленных на утверждение прогрессивных стандартов развития общества, во многом зависит от учета факторов, которые определяют текущие характеристики и обуславливают

173 Dmitrij MIELNICZUK 173 перспективы улучшения качества жизни населения. К основным средам, которые продуцируют влияние соответствующих факторов, можно отнести экономическую, природную, социальную, политическую и институциональную среду. Влияние этих сред имеет дифференцированный характер, а его детерминирующая сила варьирует в зависимости от специфики компонент, образующихся в результате декомпозиции проблемы качества жизни в соответствии с ролевым репертуаром, свойственным каждому человеку в развитом социуме (гражданин, работник, член семьи, индивид). Так, по мнению автора, целесообразно различать следующие системообразующие составляющие качества жизни: качество общественной жизни, качество трудовой жизни, качество семейной жизни, качество личной жизни. При этом, человеческий капитал оказывает существенное воздействие на все без исключения среды, определяющие качество жизни населения. В том числе: как экономическая, так и социальная среда, находится под непосредственным влиянием феномена человеческого капитала, в результате чего в экономической сфере формируется платежеспособный спрос и аккумулируется достаточное количество благ, подлежащих последующему распределению, а сфера социальных взаимоотношений, благодаря усилению переговорной позиции и повышению уровня жизни работников, становится воплощением ценностей, культурных традиций и запросов среднего класса наиболее значимого и влиятельного слоя населения в эпоху постиндустриальных преобразований; изменения в социальной структуре общества неизбежно приводят к пересмотру риторики политических партий, которые, соревнуясь за электорат постиндустриального общества, уже ориентируются на достижение принципиально иных приоритетов, в эпицентре которых оказываются интересы «нового» избирателя собственника развитого человеческого капитала, который, обладая некоторым избытком

174 174 Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения денежных средств и будучи заинтересованным в расширении своих возможностей, требует разнообразных удобств и комфорта, начинает выдвигать новые требования к качеству функционирования учреждений социальной инфраструктуры и институтов власти; кардинальные изменения в системе координат «избиратель политическая сила» приводят к динамичному развитию институциональной среды, благодаря чему становится возможным удовлетворение различных потребностей не элитарных групп, а широких слоев населения, что оказывает непосредственное влияние на улучшение качества жизни всего общества; вследствие институциональных преобразований и по мере становления общества постиндустриального типа, все больше требований концентрируется в плоскости рационального природопользования и бережливого отношения к природе, как детерминанте устойчивого развития и сохранения здоровья человека, а значит важнейшему фактору повышения качества жизни; функционирование производительных способностей человека в форме капитала ведет к обновлению модели социально-трудовых отношений и формированию среднего класса, дает толчок стремительному улучшению качества жизни, что имеет и непосредственное обратное воздействие на самого человека, а следовательно и на перспективы дальнейшего накопления и продуктивного применения его знаний, умений и профессиональных навыков в качестве капитала. Подобный ход событий отражает эволюцию общественного организма, при которой, в отличие от революционных преобразований, предпосылкой достижения желаемых общественных изменений выступают выдающиеся успехи именно в сфере экономических и социально-трудовых отношений. Следовательно крайне важна та роль, которую играет человеческий капитал в процессе улучшения качества жизни населения. Однако, сегодня приоритет

175 Dmitrij MIELNICZUK 175 качества жизни довольно часто воспринимается слишком узко, что переводит соответствующую проблему из плоскости практических мероприятий в плоскость добрых намерений и общей риторики. Не требует отдельных доказательств тот факт, что одним лишь улучшением в распределении на чем часто акцентируют внимание ученые и государственные деятели невозможно обеспечить соответствие между запросами граждан и возможностями, которые им предоставляет общество. Заботясь о распределении, стоит позаботиться и о той массе благ, которая этому распределению подлежит. Да и вообще: справедливое распределение это неплохо, но кто будет распределять? «От каждого по способностям, каждому по потребностям»?.. Кто возьмет на себя миссию «совести нации»? Недавний опыт плановой экономики и централизованного управления в странах постсоветского пространства доказал неэффективность плановораспределительного подхода к решению подобных задач. Необходимо воссоздать социально-экономический механизм, который будет самостоятельно, автономно и при этом достаточно справедливо распределять результат общественного труда. В случае, когда государство уверенно выбирает путь рыночных преобразований, а не плановой экономики, культивирование подобного механизма является сверхважной предпосылкой социально-экономического прогресса и обеспечения высоких стандартов качества жизни. Автор глубоко убежден, что в основе подобного механизма должна быть система накопления и продуктивного использования человеческого капитала. Более того такой механизм уже не одно десятилетие успешно функционирует на территории экономически развитых капиталистических стран мира, которые сегодня гордятся принципиальными изменениями в социальной структуре населения, весомый сегмент которой формируют граждане со средним уровнем доходов. Эти люди владельцы накопленного и успешно примененного человеческого капитала требуют от жизни разнообразных удобств, формируя тем самым неудовлетворенный и, что

176 176 Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения важно, платежеспособный спрос на товары и услуги, которыми ранее могли пользоваться только избранные. А это основной рычаг ускоренного развития постиндустриальной экономики, где авансцена принадлежит сфере услуг и высокотехнологичной продукции. Именно это и имел в виду Д. Белл, анализируя закономерности перехода обществ от проблем уровня к проблемам качества жизни [3]. И именно развитие человеческого капитала в основе подобного перехода, подобной трансформации приоритетов. Необходимо также отметить, что важным элементом качества жизни является тот, который формируется под влиянием совокупности детерминант производственной среды. В свое время постановка проблемы качества трудовой жизни стала одним из важнейших результатов обновления модели социально-трудовых отношений в развитых странах. Благодаря последовательности революционных преобразований, работник носитель прогрессивных знаний и профессионального опыта смог существенно усилить собственную переговорную позицию и оказать влияние на пересмотр механизма распределения прибавочной стоимости. Как было аргументировано выше, его знания, умения и навыки приобрели признаки капитала, определив изменения в социальной структуре населения капиталистических стран мира. Но не только новый принцип распределения прибавочной стоимости оказался результатом подобного развития событий. Заботясь о своем здоровье и продолжительности жизни, рядовой работник потребовал и лучших условий труда, пожелал трудиться так, чтобы получать удовлетворение от самого процесса трудовой деятельности. И достижение такого удовлетворения оказалось не менее значимым доходом на человеческий капитал, чем денежный доход. Эта сторона проблемы человеческого капитала была воспринята работодателями более мягко и снисходительно, ведь те понимали и понимают сегодня, что профессиональные знания и умения, как аккумулированная стоимость, являются слишком деликатным активом и зависят от трудоспособности своего носителя человека. В результате проблематика

177 Dmitrij MIELNICZUK 177 качества трудовой жизни приобрела большую популярность. Стало очевидным, что, с одной стороны, она дает возможность формулировать объективные выводы относительно степени проявления эффекта «человеческого капитала» в системе экономических отношений, с другой способствует разработке мероприятий, направленных на развитие, сохранность и продуктивное применение этого экономического актива. Высокое качество трудовой жизни важный признак функционирования знаний в форме капитала. Если же качество трудовой жизни не соответствует элементарным требованиям, то это, скорее всего, свидетельствует о том, что предприятие (государство) не инвестировало средства в развитие производительных способностей работников (поскольку не дорожит здоровьем и вдохновением последних), а сами работники не оказались способными представить свои знания с позиций капитала и востребовать достойные условия труда. Таким образом, сейчас в цивилизованном мире вследствие развития научно-технического прогресса и усложнения производственных технологий знания и профессиональные навыки стали играть столь существенную роль, что смогли выступить действенным инструментом пересмотра «правил игры» между капиталом и наемным трудом. Сегодня факт приобретения работником прогрессивных знаний и профессиональных навыков обуславливает изменение самого принципа распределения прибавочной стоимости между действующими лицами на сцене капиталистического производства. И если раньше прирост стоимости беспрекословно присваивался собственником средств производства, то сейчас капиталист вынужден делиться частью вновь созданной стоимости со своим «партнером» с владельцем капитала иного рода, который наряду с промышленным капиталом активно участвует в производственном процессе с владельцем человеческого капитала. Вместе с тем, если говорить об Украине, то тут отчасти прослеживаются противоречивые тенденции в сфере формирования и использования знаний

178 178 Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения в качестве капитала. Среди прочего, данный вывод аргументируется следующим: ситуация в сфере занятости подтверждает, что хотя профессиональные знания украинцев и формируются благодаря существенным инвестициям по сути, возможности для их функционирования в форме капитала отсутствуют: подавляющее большинство работающих не обладает сильной переговорной позицией, а следовательно и рычагами влияния в торгах за цену на свой труд; преимущественно, правила игры устанавливает равнодушный к проблемам основательной профессиональной подготовки работодатель, минимизируя тем самым и ставки заработной платы; довольно высокий уровень безработицы на фоне превалирования спроса на низкоквалифицированный труд обостряет конкурентную борьбу за имеющиеся рабочие места, заставляя граждан соглашаться на более низкую, а часто и предельно низкую, заработную плату, а также на трудоустройство не по специальности, что препятствует проявлению эффекта «человеческого капитала» на каждом из уровней экономической системы; отсутствие спроса на квалифицированный труд нивелирует запрос учебным заведениям на подготовку высококвалифицированных специалистов, из-за чего реальные образовательные стандарты непрестанно снижаются; все это сопровождается чрезмерной технизацией процедур, призванных обезопасить общество от коррупции в сфере образования и профессиональной подготовки, что несмотря на отдельные положительные последствия никоим образом не сказывается на повышении качества самого образовательного процесса и его результатах; невостребованность современных, прогрессивных знаний в системе общественно-производственных отношений, отсутствие соответству-

179 Dmitrij MIELNICZUK 179 ющих качественному образованию рабочих мест снижает мотивацию индивидов (населения) к обучению и профессиональному развитию, приводит к отсутствию желания инвестировать в сферу образования и профессиональной подготовки; высокий уровень безработицы и занятость не по специальности, которая все больше приобретает форму привычного для широкой общественности явления, разрушают и без того посредственно развитые профессиональные знания и навыки большей части экономически активного населения, обуславливают деквалификацию работающих, лишают последних профессиональной идентичности, что в совокупности минимизирует проявление эффекта «человеческого капитала» и ставит под сомнение возможность повышения качества жизни в ближайшей перспективе. Таким образом, разрабатывая программы, направленные на повышение качества жизни населения, важно исходить из приоритета продуктивного использования профессиональных знаний и умений в качестве доходного экономического актива, а это, безусловно, актуализирует проблематику технико-технологической модернизации отраслей производства, повышения уровня профессионального развития экономически активного населения, создания условий для привлечения трудоспособных граждан в сферу общественно полезного труда. Литература [1] Мельничук Д.П. Людський капітал, рівень та якість життя населення: взаємозв язок пріоритетів // Актуальні проблеми економіки. Київ, (155). С [2] Грішнова О.А. Людський капітал: формування в системі освіти і професійної підготовки : [монографія] / О.А. Грішнова. К.: Т-во «Знання», [3] Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования / Даниел Белл; [перевод с английского под ред. В.Л. Иноземцева]. М.: Academia, 1999.

180 180 Человеческий капитал и его роль в повышении качества жизни населения Аннотация Ключевые слова: человеческий капитал, доход, постиндустриальная экономика, качество жизни, качество трудовой жизни В статье изложена и аргументирована авторская позиция относительно роли человеческого капитала в процессе повышения качества жизни населения во всем многообразии ее составляющих. Обосновано, что феномен человеческого капитала оказывает непосредственное влияние на все среды, определяющие качество жизни населения, а поэтому заслуживает на пристальное внимание. Human capital and its role in improving the quality of life of the population Summary Key words: human capital, income, post-industrial economy, quality of life, quality of working life The author's position about the role of human capital in the process of improving the quality of life in all its manifold components is exposited and argued in this paper. It is proved that the phenomenon of human capital has a direct impact on all media which determine the quality of life of the population, and so it deserves attention. Kapitał ludzki i jego rola w poprawie jakości życia ludności Słowa kluczowe: kapitał ludzki, dochód, postindustrialna gospodarka, jakość życia, jakość pracy W artykule przedstawiono rolę kapitału ludzkiego w poprawie jakości życia ludności. Pokazano, że kapitał ludzki w sposób bezpośredni i decydujący wpływa na jakość życia.

181 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Swietłana NICZYPORENKO Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Демографические аспекты человеческого развития в Украине В Украине в 2012 г. была разработана обновленная Методика измерения регионального человеческого развития, в которой содержится ряд совершенствующих ее нововведений, в частности переформатирование основных блоков показателей человеческого развития и обновление их количественного и качественного состава. Для расчета регионального индекса человеческого развития включены 33 показателя, которые объединены в 6 блоков в соответствии с основными аспектами человеческого развития, это: воспроизводство населения; социальное положение; комфортная жизнь; благосостояние; достойный труд; образование [1]. По нашему мнению, одним из самых важных блоков, влияющих на изучение человеческого развития, является демографический блок «Воспроизводство населения», который решено было изучать с помощью пяти показателей [1, 2]: cуммарный коэффициент рождаемости, характеризующий среднее количество детей, рожденных одной женщиной за весь детородный период;

182 182 Демографические аспекты человеческого развития в Украине детская смертность уровень смертности детей, измеряется вероятностью умереть по достижению 5 лет; средняя ожидаемая продолжительность жизни при рождении показывает среднее количество лет, которые проживет новорожденный при условии, если в течение его жизни в каждой возрастной группе интенсивность смертности будет оставаться такой же, как в год рождения; показатель вероятности мужчин дожить от 20 до 65 лет демонстрирует возможность дожития до 65 лет для 20-летнего мужчины, т.е. вероятность полностью прожить этот период жизни; вероятность женщин дожить от 20 до 65 лет показывает возможность дожития до 65 лет для 20-летней женщины. Демографические показатели можно рассматривать как конечные критерии-индикаторы результативности развития, в том числе и человеческого. Показатели рождаемости, как характеристика человеческого развития, сосредотачивают в себе влияние факторов человеческой жизнедеятельности и отражают возможности самореализации личности в сфере родительства. Показатели смертности также являются интегрированной характеристикой условий, где проходит жизнь и развитие человека, и сосредотачивают в себе влияние состояния медицинского и социального благополучия в стране, условий работы, экологической ситуации [3]. Одним из катализаторов демографических изменений является урбанизация, которая оказывала содействие трансформации репродуктивного поведения от многодетности до малодетности. На формирование репродуктивных установок населения влияет, в частности, и повышение уровня образования. Так, приобретение профессиональных знаний меняет круг интересов, повышает информированность относительно средств контрацепции, потребность в детях уступает место другим нуждам, рождение детей откладывается на более поздние сроки.

183 Swietłana NICZYPORENKO 183 Важным фактором, который влияет на демографическую ситуацию, является уровень жизни населения. Переход к рыночным отношениям в Украине сопровождался ростом дифференциации доходов, существенным образом изменился и характер распределения доходов между отдельными группами населения. Такие проявления как бедность трудоспособной части населения, детская бедность, бедность молодежи привели в свое время к серьезным демографическим проблемам. Вместе с тем на демографическую ситуацию в Украине существенным образом влияет и неравномерность социально-экономического развития регионов. В целом ситуация с рождаемостью по всем регионам улучшается, о чем свидетельствуют как абсолютные, так и относительные показатели. Следует отметить, что западный регион Украины отличается стабильно высоким уровнем рождаемости и с каждым годом показатели увеличиваются. Это подтверждается ростом суммарного коэффициента рождаемости в 2012 г. в Ровенской (2,08), Закарпатской (1,95), Волынской (1,92) областях. В то же время в 10 областях этот показатель остается неизменно ниже среднеукраинского значения (в 2012 г. 1,53). Наихудшая ситуация отмечается в восточном регионе, который представляют Харьковская (1,32), Луганская (1,33) и Донецкая (1,34) области (Рис. 1). Анализ интенсивности изменения показателя детской смертности за период гг. выявил, что практически во всех регионах ситуация улучшилась. Так, более чем на треть ее уровень снизился в Киевской и Тернопольской областях, а в Ивано-Франковской области этот показатель улучшился практически вдвое, что говорит о сдвиге в улучшении качества медицинской помощи населению. Лишь в двух областях (Черкасской и Закарпатской) за период гг. уровень детской смертности незначительно вырос.

184 184 Демографические аспекты человеческого развития в Украине Рис. 1. Суммарный коэффициент рождаемости в Украине 2,5 2 1,5 1 0,5 0 АР Крым Винницкая Волынская Днепропетровская Источник: Данные Государственной службы статистики Украины. Как показывает диаграмма, наиболее низкий уровень детской смертности в 2012 г. был зафиксировано в Киевской (7,1 ), Полтавской (7,7 ) и Ивано- Франковской (7,8 ) областях, наихудший показатель демонстрирует Донецкая область, где уровень детской смертности равняется 13,8 (Рис.2). В части средней ожидаемой продолжительности жизни при рождении западный регион Украины вновь лидирует. Так, в 2012 г. самые высокие значения показатели были зафиксированы в Ивано-Франковской, Тернопольской (в обеих областях по 73,4 года), Львовской (73,2) и Черновицкой (73,1) областях. Такую ситуацию можно объяснить лучшей экологической ситуацией и более высоким уровнем общественного здоровья в западных областях. Хуже ситуация с этим показателем отмечалась в 2012 г. в Кировоградской, Днепропетровской, Донецкой и Житомирской (по 69,7 лет) областях (Рис. 3). Донецкая Житомирская Закарпатская Запорожская Ивано-Франковская Киевская Кировоградская в середнем по Украине Луганская Львовская Николаевская Одесская Полтавская Ровенская Сумская Тернопольская Харьковская Херсонская Хмельницкая Черкасская Черновицкая Черниговская

185 АР Крым Винницкая Волынская Днепропетровская Донецкая Житомирская Закарпатская Запорожская Ивано- Киевская Кировоградская Луганская Львовская Николаевская Одесская Полтавская Ровенская Сумская Тернопольская Харьковская Херсонская Хмельницкая Черкасская Черновицкая Черниговская Swietłana NICZYPORENKO 185 Рис. 2. Детская смертность в Украине ( ) 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, Источник: Данные Государственной службы статистики Украины. Рис. 3. Средняя ожидаемая продолжительность жизни при рождении, (лет) 74,00 72,00 70,00 68,00 66,00 64,00 62,00 АР Крым Винницкая Волынская Днепропетровская Источник: Данные Государственной службы статистики Украины. Донецкая Житомирская Закарпатская Запорожская Ивано-Франковская Киевская Кировоградская Луганская Львовская Николаевская Одесская Полтавская Ровенская Сумская Тернопольская Харьковская Херсонская Хмельницкая Черкасская Черновицкая Черниговская

186 186 Демографические аспекты человеческого развития в Украине В среднем за указанный период ожидаемая продолжительность жизни при рождении выросла на 2,8 года, особенно выделяется юг Украины (Николаевская, Одесская, Запорожская области и АР Крым), где этот показатель увеличился более чем на 3,5 года. Для Украины характерен значительный разрыв в продолжительности жизни между мужчинами и женщинами, что является следствием высокой смертности мужчин в трудоспособном возрасте. Высокая смертность мужчин иллюстрирует отличие в вероятности дожить до 65 лет. Сравнительно с женщинами у них намного выше шансы умереть преждевременно. Подобный гендерный разрыв свидетельствует не только о демографическом, но и о социальном неблагополучии. Среди основных причин мужской сверхсмертности в Украине ведение нездорового образа жизни, наличие вредных привычек, вредные условия труда. Особенно следует отметить значительную региональную дифференциацию западных и восточных регионов: наивысшие показатели ожидаемой продолжительности жизни отмечены на западе странеы, наихудшие на востоке. В последние годы наблюдается стойкая тенденция к увеличению вероятности мужчин дожить от 20 до 65 лет. Положительная динамика данного показателя во всех без исключения областях Украины дает основания предположить, что одной из причин является улучшение качества медицинской помощи и более безопасные условия проживания и труда. Кроме того, этот стал единственным демографическим аспектом, региональная дифференциация которого характеризуется существенным сокращением на протяжении последних 10 лет. Так, в 2013 г. высокие значения показателя отмечаются в Тернопольской (0,6700), Ивано-Франковской (0,6635), Львовской (0,6572) и Черновицкой (0,6569) областях. Наиболее низкие значения зафиксированы в Житомирской (0,5458), Донецкой (0,5555) и Днепропетровской (0,5619) областях (Рис. 4).

187 АР Крым Винницкая Волынская Днепропетровская Донецкая Житомирская Закарпатская Запорожская Ивано- Киевская Кировоградская Луганская Львовская Николаевская Одесская Полтавская Ровенская Сумская Тернопольская Харьковская Херсонская Хмельницкая Черкасская Черновицкая Черниговская Swietłana NICZYPORENKO 187 Рис. 4. Вероятность мужчин и женщин дожить от 20 до 65 лет 1,0000 0,9000 0,8000 0,7000 0,6000 0,5000 0,4000 0,3000 0,2000 0,1000 0,0000 мужчины 2004 женщины 2004 мужчины 2013 женщины 2013 Источник: Расчеты специалистов Института демографии и социальных исследований им. М.В.Птухи НАН Украины за данными Государственной службы статистики Украины. Наивысшие значения коэффициента вероятности женщин дожить от 20 до 65 лет зафиксированы в 2013 г., как и у предыдущего показателя, в тех же Тернопольской, Львовской, Черновицкой и Ивано-Франковской областях. Самые низкие значения в Одесской (0,8002), Николаевской (0,8103) и Кировоградской (0,8134) областях. Исходя из вышесказанного, нужно заметить, что по демографическим показателям неизменно высокие позиции стабильно занимает западный регион Украины. В частности, постоянными лидерами являются Тернопольская, Хмельницкая, Ивано-Франковская области. На фоне других хуже всего выглядит Кировоградская область, которая имеет стабильно низкий рейтинг по всем показателям. Аутсайдером выступает восточный регион, ситуация в котором ухудшается в том числе и из-за ведения боевых действий. Положение усложняется также плохой экологической ситуацией и высоким

188 188 Демографические аспекты человеческого развития в Украине уровнем заболеваемости, т.к. в Донецкой и Луганской областях находятся наиболее травмоопасные и вредные для здоровья области производства. Как показывает анализ тенденций человеческого развития, несмотря на незначительное отставание ряда регионов, демографическая ситуация в Украине в последние годы значительно улучшилась, особенно касательно увеличения продолжительности жизни и роста рождаемости. Вообще демографическая ситуация зависит от ряда факторов и потому можно надеяться на разные сценарии ее развития. Как уже отмечалось выше, суммарный коэффициент рождаемости заметно вырос во всех без исключения регионах страны. Поэтому предполагается, что в ближайшие годы будет наблюдаться дальнейшая динамика, которая будет связана с действием стимулирования рождаемости. Такая ситуация связана также со вступлением в детородный период лиц, родившихся в середине 1980-х, когда происходил аналогичный рост рождаемости, связанный с временными стимулирующими выплатами. Согласно прогнозу специалистов Института демографии и социальных исследований им. М.В.Птухи НАН Украины одним из возможных сценариев развития является дальнейший рост суммарного коэффициента рождаемости и достижение его значения в 2030 г. на уровне 1,64 (Рис. 5). Детская смертность во всех областях имеет тенденцию к снижению. Причинами улучшения положения может быть охват дородовым и послеродовым уходом значительной части матерей, проведение родов в лечебных учреждениях с квалифицированным медицинским персоналом. В связи со значительными положительными сдвигами предполагается дальнейшее стабильное снижение смертности детей в возрасте до 5 лет во всех без исключения регионах страны.

189 Swietłana NICZYPORENKO 189 Рис. 5. Прогноз суммарного коэффициента рождаемости 1,650 1,600 1,550 1,500 1,450 1, Источники: Расчеты за 2013 основаны на данных Государственной службы статистики Украины; гг. прогнозные расчеты специалистов Института демографии и социальных исследований им. М. В. Птухи НАН Украины. В то же время следует отметить, что высокий уровень смертности обусловлен катастрофическим ростом смертности населения в сельской местности, в частности, низкий уровень жизни вместе с низкой культурой отдельных слоев населения. Но учитывая улучшение медицинского обслуживания в будущем, темпы роста продолжительности жизни, вероятно, будут возрастать. Возможности воспроизводства населения определяет, в частности, уровень здоровья. В Украине отмечается непростая медико-демографическая ситуация, наблюдаются преимущественно отрицательные тенденции по показателям состояния здоровья населения. Показатели ожидаемой продолжительности жизни при рождении в последние годы имеют положительную динамику, однако остаются более низкими по сравнению с другими странами.

190 190 Демографические аспекты человеческого развития в Украине Ухудшение демографической ситуации и показателей здоровья населения Украины тесно связано как с социально-экономическими изменениями, так и с проблемами, которые накопились в здравоохранении. Устаревшая материально-техническая база, низкая заработная плата медицинского персонала, неэффективное использование ресурсов остаются присущими для системы здравоохранения Украины. Потому для улучшения демографической ситуации во всех регионах страны необходимы качественные изменения в уровне жизни населения, которые предусматривают реструктуризацию занятости и активизацию политики доходов населения, повышение качества, расширение форм и видов медицинского обслуживания, укрепление института семьи. Целью региональной демографической политики должно стать формирование условий для дальнейшей стабилизации численности населения за счет объединения регулирующих мероприятий рождаемости/смертности. Приоритетными направлениями в формировании региональной демографической политики должны стать снижения смертности во всех возрастных группах, формирование здорового образа жизни. Укрепление семьи не должно сводиться лишь к росту рождаемости, важным результатом будет снижение заболеваемости, снижение девиантных форм поведения, т.е. сокращение смертности и повышение продолжительности жизни вообще. Важной задачей остается сокращение уровня детской смертности, которая является показателем качества жизни населения и демонстрирует уровень благосостояния населения, распределение социальных и материальных благ в обществе, экологическую ситуацию, состояние здоровья населения, в т.ч. уровень доступности и качества медицинской помощи. Первоочередными являются инвестиции средств государственного бюджета на основе региональных целевых программ, прежде всего в те медицинские технологии, которые обеспечивают рождение здоровых детей, предоставление гарантированных базовых медицинских услуг женщинам и детям во всех

191 Swietłana NICZYPORENKO 191 населенных пунктах, развитие системы охраны репродуктивного здоровья семей на региональном уровне. Список использованной литературы [1] Методика вимірювання регіонального людського розвитку. Киев, 2012 // Официальный сайт Института демографии и социальных исследований им. М.В.Птухи НАН Украины [Электронный ресурс]. Режим доступа: [2] Людський розвиток в Україні: трансформація рівня життя та регіональні диспропорції (колективна монографія) / відпов. за випуск Л.М. Черенько, О.В. Макарова, за ред. Е.М. Лібанової. У 2-х томах. К.: Ін-т демографії та соціальних досліджень ім. М.В.Птухи НАН України, [3] Макарова О.В., Гладун О.М. Регіональний індекс людського розвитку: причини та напрями вдосконалення методики розрахунку. // Статистика Украины (56). С Demographic aspects of human development in Ukraine Key words: human development, demographic apsects, Ukraine The article analyzes the main factors that characterize the development of the country s population: the birth rate, infant mortality, life expectancy, the probability of survival to 65 years. Demograficzne aspekty rozwoju ludności Ukrainy Streszczenie Słowa kluczowe: rozwój ludności, demograficzne aspekty, Ukraina W artykule przeanalizowano najważniejsze czynniki, które charakteryzują rozwój ludności kraju: wksaźnik urodzeń, śmiertelność niemowląt, długość życia, prawdopodobieństwo życia do 65 lat.

192

193 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Irina W. TERON Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования Построение в Украине новой социально-ориентированной модели развития государства, способной обеспечить удовлетворение материальных и духовных потребностей населения, сопровождается трансформационными процессами во всех сферах экономики, и, в частности, в региональных хозяйственных системах как составляющих единого экономического пространства страны. Система расселения является важным и постоянно действующим фактором территориальной организации экономики. Характер региональных систем расселения формирует потенциал эффективности модернизации рынка труда, а также полноценного воспроизводства человеческих ресурсов и устойчивого экономического роста, минимизируя потери в процессе интегрирования украинской экономики в европейское политико-экономическое пространство, что в условиях системного политикоэкономического кризиса актуализирует вопросы активизации использования внутренних источников экономического роста, оптимизации трансформаций

194 194 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования экономического пространства и его региональных систем расселения, обеспечения прогрессивных сдвигов в развитии производительных сил страны и ее регионов. Различные аспекты исследования сущности, особенностей формирования и функционирования территориальных систем расселения освещались в работах известных отечественных и зарубежных ученых Е. Б. Алаева, А. И. Доценко, Ф. Д. Заставного, Я. И. Жупанського, М. М. Паламарчука, М. Д. Пистуна, Ю. И. Питюренко, С. Л. Рудницкого, Ю. Г. Саушкина, Л. Г. Руденко, А. И. Степаненко, М. И. Фащевского, И. А. Хомры, Б. Г. Хорева, А. И. Шаблия. В последнее десятилетие обозначилась новая волна научного интереса украинских ученых к вопросам расселения, отразившись рядом публикаций. В этом плане прежде всего следует отметить комплексную монографию А. И. Доценка, посвященную в исследованию трансформации поселенческой сети, форм территориальной организации и структуры расселения [1], а также исследования Л. Б. Заставецкой [2], показавшей на примере Тернопольской области, что трансформация территориальных систем расселения является сложным общественно-географическим процессом расселения. Вместе с тем, стоит отметить, что рост мобильности рынка труда в постиндустриальную эпоху и глубинная модификация взаимосвязи перспектив его развития и местности расположения рабочей силы сказались некоторым кажущимся уменьшением этой зависимости (это касается в первую очередь реальной экономики и, в частности, развития производственного сектора). В рыночный период развития Украины это привело к некоторой потере интереса исследователей и практиков управления к указанной проблематике. Новейшие научные наработки прежде всего сосредоточены в общественно или экономико-географическом и демографическом направлении исследования системы расселения. Как отмечает О.С. Пчелинцев, ныне экономическое значение расселения остается в значительной степени «за кадром» [3, с. 49]. Поэтому целью статьи является обоснование содержания, множества

195 Irina W. TERON 195 вероятных ориентиров и форм трансформации системы расселения в контексте развития рынка труда и обеспечения эффективности его модернизационных изменений. Мы полагаем, что исследования современной трансформации расселения как многомерного процесса должно охватывать всестороннее рассмотрение таких его главных структурных элементов, как содержание самой трансформации и сопряженных с ней понятий собственно расселения, в совокупности определяющих специфику, активные взаимодействующие элементы, формы и методологические подходы к исследованию. Категория «трансформация» (от лат. transformatio - менять) по своей сути является одной из самых неоднозначных, отличаясь сложностью и многогранностью проявлений. Именно этим, мы полагаем, можно обяснить широкий круг ее научных трактовок, из которых трансформация выступает как: «взаимодействие различных процессов и явлений в сфере экономики, политики и прочего, которые в результате обеспечивают формирование нового качества социальной системы в целом» [4, с. 681]; «изменение структуры любого объекта в рамках самоорганизующейся процесса» [5, с. 13]; процесс адаптации (количественного и качественного приспособления) элементов экономических систем на макро-, мезо- и микроуровнях и их взаимосвязей в соответствии с закономерностей функционирования и развития рыночного хозяйства, который приводит к формированию качественно новой структуры [6, с. 253]. Основываясь на исследованиях Э. Б. Алаев, Б. С. Хорева, С. Г. Смидовича, А. И. Доценко, О. Г. Топчиева сущности расселения (в частности [7-10]), констатирующих его двойственность - как процесса и одновременно - поселенческой сети, можно сформулировать такие направления трансформации системы расселения:

196 196 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования изменение характера распределения населения на местности и его территориальной организации в виде системы населенных мест; преобразование пространственных форм организации общества и форм территориальной организации производительных сил, распределение и перераспределение населения по территории его проживания; сдвиг, преобразование структур, форм и способов, целевой направленности, существенных свойств этого расселения в результате существенных изменений и конфигурации главных факторов его формирования, функционирования и развития; процесс видоизменения формы, природы/характера общества, превращение сущностных компонентов социума (институциональной сферы, норм, ценностей, менталитета и других социокультурных сторон), при этом основными элементами трансформации расселения выступают совокупность населенных пунктов территории, население, естественная, материальная, производственно-экономическая, социальная, культурная среду обитания людей и проч. В широком смысле трансформация расселения это постоянный процесс преобразований ее элементов, связей и отношений между ними как отражение изменений внешней среды или реакция на проблемы, возникающие внутри системы: относясь к классу открытых социальноэкономических систем, расселение демонстрирует тенденции все большей дифференциации и специализации своих элементов, усложнения структуры, изменения границ, создания новых систем. Поскольку процессы трансформации расселения детерминируются многими факторами (нормативно-правовыми, географическими, экологическими, научно-техническими, экономическими, социальнодемографическими и пр.); динамика влияния которых на расселение с развитием производительных сил, научно-технической и общественной модернизацией, а также глобализацией общества является изменчивой,

197 Irina W. TERON 197 уместно отметить введеную Г.М. Заварикой в научный оборот категорю трансформационности этого расселения как способности его региональной системы к трансформационным изменениям [11, с. 6] вследствие такого свойства расселения, как консервативность, т.е. способность противостоять воздействию внешних факторов, мощных вызовов и угроз. Считая такую научную позицию в определенной степени обоснованной, вместе с тем считаем необходимым акцентировать такое свойство расселения, как инерционность его реакции на мощные воздействия тех или иных факторов. Именно это качество объясняет некоторую латентность расселенческих трансформаций, остающихся незаметными поэтому незамеченными для исследователей-регионалистов и практиков регионального управления. Вследствие этого ряд постепенных деструктивных трансформационных изменений приобретает характер угрожающих, необратимых, порождая множество рисков и угроз системной разбалансированности регионального развития рынка труда и усиления мобильности рабочей силы. Вместе с тем, стоит отметить, несмотря на сущностное родство терминов «трансформация», «развитие», «модернизация», их принципиальные отличительные особенности применительно к расселению, что должно быть учтено в научном анализе, а именно, следующее. Модернизация - это качественное обновление структур, взаимодействий и отношений расселения, формирования принципиально новых свойств и элементов расселения и институтов, способствующих становлению социально-трудовых отношений, адекватных постиндустриальной экономике; целостное сочетание кумулятивных процессов восстановления или осовременивания [12, с ], взаимно усиливающихся - формирование схемы поселений и размещеия субъектов хозяйстования мобильности раочей силы; развития производительных сил и повышения производительности труда и т.д. Поэтому модернизация системы расселения может быть как определенным, временно ограниченным, так и непрерывным процессом. Развитие - это развернутый во времени перманентный процесс непрерывных

198 198 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования количественных и качественных изменений (в том числе и радикальных) в системе поселений страны, перехода от одного качественного состояния к другому вследствие внутренних процессов и воздействий окружающей среды; это процесс совершенствования тех или иных элементов системы расселения, детерминирующих развитие рынка труда: общественных отношений, материально-вещественных или социально-экономических систем в целом, переход к принципиально новым качественным предпосылкам создания рабочих мест. В этом смысле развитие расселения можно понимать как многомерный процесс глубокой модернизации (обновления, осовременивания и переориентации) территориальных рынков труда. Из этого следует, что неотъемлемым свойством развития расселения является способность создавать импульсы для дальнейшего развития и поддерживать устойчивую динамику ряда индикаторов эффективности функционирования социально-трудовой сферы: расширения емкости сегмента социальной нфраструктуры, инновационного сегмента и т.д. Однако одновременно другой важной характеристикой развития расселения является цикличность и противоречивость этого процесса, аккумулирующем и положительные и отрицательные факторы, периоды прогресса и регресса. При условии диссонанса амплитуды и временной периодики трансформаций расселения и рынка труда возможно как взаимное нивелирование продуктивных в аспекте социального капитала и сферы занятости тенденций развития расселения и рынка труда, регрессивности преобразований, так и их резонансное усиление. Оценка трансформационных изменений в расселении должна исходить из того, что исследование любых социально-экономических процессов имеет два аспекта - содержательно-функциональный, к которому относятся смысл, интерпретации, значимость, цель, ценности и т.п., и формальный, связан с формой (структурой), в которой проявляются соотношения между атрибутами, а также динамичный, отражающий временной аспект течении трансформационных изменений расселения. Каждый из этих аспектов характеризуется определенными признаками, направлениями развития.

199 Irina W. TERON 199 Группу методологических подходов, сосредоточенных, согласно теории систем, на формальных (структурных) аспектах исследования расселенческих трансформаций, непосредственно влияющих на параметры развития рынка труда, представляет направление, базирующее на том, что расселение представляет собой связанные воедино и взаимодействующие между собой зоны, закономерности развития которых определяются концентрацией экономической деятельности в ограниченных ареалах, ее распространением в периферийные районы и территориальной мобильностью самих центров в ходе экономического развития. В пространственном измерении качество и уровень экономического развития поселений и соответственно параметры функционирования рынка труда изменяются в зависимости от распространения технологических и социальных нововведений от поселений центральных районов к периферийным. Вместе с тем периферийные зоны расселения также являются неоднородными, распределяясь на внутреннюю (ближнюю), тесно связанную с центром и получающую напрямую импульсы к развитию, и внешнюю (отдаленную), на которую центр не оказывает практически никакого влияния. Устойчивое доминирование центра над периферийной зоной расселения обеспечивается постоянными изменениями, детерминированными большей интенсивностью контактов, доступом к информации и благоприятным инвестиционным и предпринимательским климатом в целом. Кроме агломерационного эффекта, экономическое доминирование центра обеспечивается за счет перелива ресурсов (прежде всего трудовых и финансовых) из периферийных районов. В результате этих взаимодействий, невзирая на постоянное «подтягивание» периферийных ареалов расселения, контрасты и разрыв между ними и центральным сохраняется, мультиплицируя возникновение и воспроизводство территориального неравенства, принимающего формы устойчивой сегментации территориальных рынков на первичный и вторичный сегменты, которые уже не идентифицируются с помощью только традиционных признаков «хороших» и «плохих» рабочих мест. Такие контрасты усиливаются

200 200 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования цикличной неравномерностью экономического роста, в свою очередь закрепляя различия между поселениями в качестве жизни их жителей, продуцируя негативный (деструктивный) социальный капитал и связанные с этим риски маргинализации экономически активного населения. С указанным выше коррелирует такое направление структурнодинамической оценки в украинских условиях, которое иллюстрирующее тенденции развития исторически сложившейся сети сельских поселений, которая начала приобретать характер критического расслоения на три группы поселений: экономически перспективные, в которых мощный (относительно) экономический потенциал способствует воспроизводству рабочей силы и определять инвестиционную активность в сферах строительство жилья и объектов социальной инфраструктуры; поселения, сохраняющиеся в период ускореннного интегрирования страны в мировые политические и экономические структуры, однако долгосрочная их перспектива будет определяться эффективностью этой интеграции и позициям украинской экономики в глобальном разделении труда. Регулирование функционирования развития этих поселений сведется лишь к поддержке жизнедеятельности; неперспективные, в которых будет сворачиваться жилищное и социальное строительство - как правило, все малые села удаленной периферии, обреченные на вымирание вследствие ускорения миграционного оттока сельского населения в городские поселения, усиление старения и депопуляции, маргинализацию населения. По своей сути этот подход к исследованию трансформации расселения должен в результате определить точки рисков трансформации поселенческой сети, угрожающих очагами ее разрушения, а в макромасштабах - нарушить целостность территориальных воспроизводственных контуров национальной экономики.

201 Irina W. TERON 201 С учетом украинских реалий и проблемных тенденций трансформации расселения важным является методологическое направление, основывающееся на признании всей поселенческой сети как единой системы, взаимосвязанными составляющими которой являются городская и сельская системы расселения, развивающихся под влиянием различных факторов и в разных направлениях. Результатом этой оценки будет определение уровня гармоничности сочетания городских и сельских поселений, согласованности их трансформационных индикаторов, а также учета региональной специфики расселения. Поскольку трансформации в структуре расселения предполагают изменения соотношений различных форм территориальной организации расселения и структуры поселенческой сети, важно исследовать морфологию этого расселения и эволюцию форм его территориальной организации, условно разделенных на точечные и групповые. К содержательным подходам принадлежит исследование трансформационных изменений в опорном каркасе расселения как линейно-узловом сочетании фокусов (эпицентров, точек) экономического, политической и культурной жизни и магистральных линий, их соединяющих. В этом плане можно считать главными фокусами-узлами опорного каркаса крупные города и городские агломерации, а линейными элементами - магистрали различных видов транспорта, образующих полимагистрали. Узлы и линейные звенья опорного каркаса расселения концентрируют ведущие элементы производительных сил, одновременно выполняя роль элементов опорного каркаса территориальной структуры рынка труда, и их оценка выявит резервы новейших видов и форм занятости, а также тенденции усиления / разрушения взаимосвязей между отдельными звеньями опорного каркаса социально-трудовой сферы. В целом такоя применение этой группы направлений дает возможность оценить устойчивость, сбалансированность структуры поселенческой сети, соответствие критериям эволюционностадийного развития и рациональной территориальной организации расселения, жизнеспособности широкого спектра поселений разных типов, и

202 202 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования в итоге - определить региональный оптимум, обуславливающий достижение желаемого синергетического эффекта модернизации систем расселения. Одним из важных направлений содержательной трансформации населения в содержательном аспекте является функциональное, поскольку формирование и функционирование расселения непосредственно связано с выполнением им ряда экономических функций - сельскохозяйственной, промышленной, лесохозяйственной и природоохранной. Соответствующими формами функциональной трансформации расселения будут сдвиги в структуре: разделении поселений на рекреационные, промышленные, аграрные, несельскохозяйственные и смешанные; несельскохозяйственных поселений, включающих: промышленные поселки, поселки при новостройках, транспорте, лесопромышленные, научные, оздоровительные, дачные, села-«спальни»; развитие переходных функциональных типов поселений, сочетающих производственные функции с социальными; основных функциональных типов поселений: полифункциональные, многофункциональные с доминирующей функцией и узкоспециализированные (монофункциональные); соотношение: агропромышленных поселков (сел), к которым относим крупные поселения (население более 500 человек); сельскохозяйственных сел (средние, малые и мелкие); неаграрных поселений, в которых две трети работающих заняты неаграрной деятельностью; специализированных - мелких поселений, связанные с использованием специфических функций; структуре деятельности субъектов хозяйствования: распределении количества субъектов хозяйствования на предприятия (в т.ч. средние и малые) и субъектов физических лиц-предпринимателей, (в т.ч. субъектов среднего, малого и микропредпринимательства).

203 Irina W. TERON 203 Вместе с тем, стоит отметить определенную ограниченность имеющихся наработок, сводящих функциональный подход к отраслевой структуре экономической деятельности в местности. С этих позиций важным является оценка функционального потенциала, а именно: определение трансформационных сдвигов в экономическом потенциале, в частности, во взаимосвязи между сельским расселением и сельскохозяйственным производством в качестве основного вида экономической деятельности сельского населения и его влияния на максимизацию выпуска сельскохозяйственной продукции при имеющихся природных ресурсах и спроса на рынке; оценка изменений в природно-ресурсном потенциале в границах поселений, а именно его компонентной структуры, размещения, мощности и качества ресурсов, в частности, земельных водных, рекреационных; потенциала поля расселения через степень близости поселений до центрального поселения; выяснения изменений в социальном потенциале расселения как среды для проживания, труда и отдыха жителей, в частности, путем анализа динамики объектов социальной инфраструктуры как неотъемлемой составляющей поселений, уровень развития которой определяет стабильность и развитость поселений; человеческого, в т.ч. трудоресурсного потенциала, развитие которого выходит из приоритета обеспечения развития людей как в количественном, так и качественном отношениях. Своевременность этой составляющей усиливается тем, что в результате рыночных преобразований и годы экономического кризиса и трансформации социальной сферы уровень обеспечения социальных потребностей населения Украины значительно снизился, что отрицательно влияет на качество и условия формирования трудлового потенциала, в частности, в сельськой местности [13, с. 4].

204 204 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования Актуальным структурно-функциональным критерием исследования являются функциональные связи между специализированными поселениями, которые объективно формируются на основе территориального разделения труда. При этом условно можно выделить три уровня анализа указанных сдвигов: на макроуровне (изменение пропорций между секторами экономики в процессе перехода от аграрного к индустриальному обществу и от индустриального к постиндустриальному); на мезоуровне (перераспределение между отраслями первичного, вторичного и третичного секторов экономики); на микроуровне (изменение пропорций между подотраслям и производствами, выводя на первый план распространение инновационных производств). В этом плане является важной оценка тенденций развития, присущих большим, крупным и крупнейшим поселением (населением более 1 тыс.), а также оценку плотности размещения населения, уровня заселенности данной территории и распределения населения по административным единицами по отношению к общей равномерности населения территории; изменений в конфигурации сельского расселения в зависимости от функциональной специализации и численности жителей поселений. С учетом проблемности человеческого развития низовых систем сельского расселения, становится актуальным анализа такого среза системы поселений: моноцентрические, в которых большая часть населения, проживающего на территории сельского (поселкового) совета, сосредоточено в одном большом или среднем селе (поселке), выполняющий функции хозяйственного, административного и социального центра. Производственные и трудовые связи осуществляются между центром системы и рассредоточенными малыми селами, хуторами и сезонными поселениями. Ей соответствует компактный тип территориального рынка труда; полицентрические, в которых наряду с главным поселением административным и хозяйственным центром сельсовета и сельскохозяйственного предприятия распространены средние или

205 Irina W. TERON 205 малые села и хутора, выполняющих функции центров производственных подразделений сельскохозяйственных предприятий, что соответствует дисперсному типу территориального рынка труда. В целом акцентирование в анализе указанных выше узловых моментов и применение сформулированных направлений способствует своевременному диагностированию негативных тенденций регионального развития, выявления узгроз и рисков разбалансированности развития региональных экономик, региональных диспропорций и асимметричности ресурсов и возможностей реализации интересов субъектов рынка труда, сворачивания емкости легальной сферы занятости. Литература [1] Доценко А.І., Територіальна організація розселення (теорія та практика) / А. І. Доценко ; Нац. акад. наук України, Рада по вивч. прод. сил України. - К. : Фенікс, [2] Заставецька Л. Б., Системи розселення і геопросторові проблеми вдосконалення адміністративно-територіального устрою України / Л. Б. Заставецька ; [наук. ред. Шаблій О. І.] ; Терноп. нац. пед. ун-т ім. Володимира Гнатюка. - Т.: ТНПУ ім. В. Гнатюка, [3] Пчелинцев О.С., Региональная экономика в системе устойчивого развития / О. С. Пчелинцев. - М.: Наука, [4] Большая экономическая энциклопедия. М.:Эксмо, [5] Єрохін С.А., Структурна трансформація національної економіки (теоретикометодологічний аспект) / С.А.Єрохін - К.: Вид-во «Світ знань», [6] Чернюк Л.Г., Трансформаційні процеси в економіці україни та її регіонах: проблеми та перспективи / Л.Г.Чернюк // Збірник наукових праць ВНАУ. Серія: Економічні науки 1 (48) С [7] Алаев Э.Б., Социально-экономическая география. Понятийно-терминологический словарь / Э.Б.Алаев. М.: Мысль [8] Доценко А.І., Регіональне розселення: проблеми та перспективи / А.І. Доценко. К.: Наук. думка

206 206 Трансформации расселения как фактор модернизации рынка труда: сущность, особенности и направления исследования [9] Хорев Б.С., Расселение населения / Б. С. Хорев, С. Г. Смидович. - М.: Финансы и статистика, [10] Топчієв О.Г., Основи суспільної географії / О. Г. Топчієв. Одеса: Астропринт [11] Суспільно-географічні аспекти трансформації розселення у високоурбанізованому регіоні (на прикладі Луганської області): автореф. дис.... канд. геогр. наук: / Г. М. Заваріка ; Київ. нац. ун-т ім. Т. Шевченка. К., [12] Терон І.В., Інноваційний напрям модернізації соціально-трудових відносин в Україні / І.В.Терон/ Національне господарство України: теорія та практика управління: [зб. наук. пр.] / Державна установа «Інститут економіки природокористування та сталого розвитку Національної академії наук України». К.: ДУ ІЕПСР НАН України, С [13] Семикіна М.В., Регіональні проблеми збереження та розвитку трудового потенціалу в умовах глобальної кризи / М.В. Семикіна // Наукові праці КНТУ. Економічні науки. Кіровоград, КНТУ, Вип. 16. С Аннотация Ключевые слова: трансформация расселения, модернизации рынка труда, исследованиe В статье рассматриваются сущность и особенности трансформации систем расселения как фактора модернизации рынка труда. Исходя из наиболее актуальних региональных проблем Украны обоснованы методологические подходы к исследованию трансформации расселения и их основных форм и направлений.

207 Irina W. TERON 207 Transformations of the population as a factor in modernizing the labour market: the essence, the nature and direction of research Summary Key words: factors in modernizing the labour market, transformations of the population, Ukraine The article presents the nature and specificity of the transformation of the population as a factor modernize labour markets. Transformacje ludności jako czynnik modernizacji rynku pracy: istota, specyfika i kierunki badania Słowa kluczowe: transformacja ludności, modernizacja rynku pracy, Ukraina transformacji ludności jako czynnik modernizacji rynku pracy W artykule przedstawiono istotę i specyfikę transformacji ludności jako czynnika modernizacji rynku pracy.

208

209 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Lidia TKACZENKO Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Мониторинг кризисных явлений на рынке труда Долгое время полагалось, что основной проблемой рынка труда является безработица, и, соответственно, уровень безработицы как удельный вес безработных в предложении рабочей силы считался главным индикатором состояния рынка труда. В настоящее время все большее распространение получает комплексный, многомерный подход к оценке ситуации, более того, наблюдается перемещение фокуса исследований с проблемы отсутствия работы как таковой к углубленному изучению качественных характеристик занятости, оценке уровня недоиспользования и резервов рабочей силы. Это объясняется не только успехами в преодолении масштабной безработицы и объективной необходимостью учета демографических изменений, но и усложнением самого процесса взаимодействия предложения и спроса на рынке труда. Информационная недостаточность стандартных показателей безработицы особенно проявляется в период экономического спада и масштабных структурных реформ. По сравнению с другими экономическими институтами, рынок труда регулируется государством наиболее жестко и односторонне политика направлена, прежде всего, на защиту трудовых прав и обеспечение гарантий

210 210 Мониторинг кризисных явлений на рынке труда занятости. Хотя рост безработицы имеет сугубо экономические, материальные последствия (снижение доходов и потребления, частичные потери человеческого капитала и др.), наибольшие опасения обычно связывают с ухудшением социальной ситуации и ростом напряженности в обществе. Вероятно, именно поэтому за сферой влияния политику занятости гораздо чаще относят к социальной, нежели к экономической. Кроме ограничений со стороны регулятора, работодатели обычно сами не спешат сокращать рабочие места, и не только из-за нежелания терять подготовленные кадры в условиях неопределенности, как долго продлится период спада и насколько он будет глубоким. Массовые увольнения могут стать ударом по репутации компании, ослабить и без того пошатнувшиеся конкурентные позиции. Глобальный финансовый кризис годов и последовавшая за ним «большая рецессия» еще раз показали, что даже в развитых странах с сильными системами социальной защиты все стороны социального диалога правительства, работодатели и работники, готовы идти на значительные взаимные уступки в поисках альтернативы массовым увольнениям и безработице 1. В менее развитых странах люди, теряющие работу по найму и не имеющие других источников средств существования, вынуждены прибегать к нестандартным формам занятости, часто на неформальной основе. Поэтому даже во время кризиса большого роста безработицы не наблюдается и объемы занятости сокращаются незначительно, но происходит перераспределение работников из относительно благополучного сектора наемного труда в сектор уязвимой занятости 2. Например, в течение 2013 г., в котором экономика Украины имела все признаки рецессии, численность безработных уменьшилась на 80,7 тыс. чел., общая численность занятых 1 ERM REPORT 2010, Extending flexicurity The potential of short-time working schemes / European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. Luxembourg: Publications Office of the European Union, Global Employment Trends 2010: The challenge of a jobs recovery / International Labour Office. Geneva, ILO, 2010.

211 Lidia TKACZENKO 211 увеличилась на 49,8 тыс. чел, тогда как численность наемных работников предприятий сократилась на 480,8 тыс. чел 3. Поскольку состояние безработицы подразумевает не только отсутствие занятости, но и активное включение в рынок труда через поиски работы, уровень безработицы вполне можно считать характеристикой межстатусной мобильности населения по отношению к рабочей силе. В этом контексте низкие показатели безработицы могут быть следствием стагнации рынка труда, например, в период рецессии часть работников отказывается от поисков лучшей или более подходящей работы, сосредоточившись на том, чтобы удержаться на текущем рабочем месте. Росту безработицы в период рецессии противодействует также сокращение предложения на рынке труда за счет увеличения числа отчаявшихся найти работу и других подобных категорий населения, которые не ведут поиски работы, но хотят и готовы работать. Например, это люди, которые ожидают возвращения на предыдущую работу, считают, что найти работу невозможно из-за экономической ситуации или наличия социальных барьеров, не имеют опыта поисков работы или доступа к необходимой инфраструктуре и т.п. По стандартной классификации статусов экономической активности, такие лица находятся вне рабочей силы, однако они, бесспорно, оказывают определенное давление на рынок труда 4. Таким образом, в период экономического спада динамика численности и уровня безработицы не может адекватно отобразить ситуацию на рынке труда, поскольку уменьшение спроса в значительной мере компенсируется сокращением количества часов работы, снижением продуктивности и/или уменьшением предложения рабочей силы. С учетом этих особенностей, Евростат с 2010 г. в дополнение к уровню безработицы использует три новых индикатора, отражающих численность таких групп населения: недозанятые 3 Економічна активність населення України у 2013 році: Стат. зб. / Відп. за вип. І.В. Сеник. К.: Державна служба статистики України, С. 132, 137, A. de la Fuente, New measures of labour market attachment: 3 new Eurostat indicators to supplement the unemployment rate // Statistics in Focus. 57/2011.

212 212 Мониторинг кризисных явлений на рынке труда по рабочему времени (underemployed part-time workers); ищут работу, но не готовы сразу приступить (persons seeking work but not immediately available); готовы к работе, но не ищут (persons available to work but not seeking). Две последние категории получили название «потенциальная дополнительная рабочая сила» (potential additional labour force) 5. Однако впервые (еще в 1970-х годах) концепция расширенного измерения безработицы была предложена и реализована в США. США традиционно декларируют приверженность либеральному государственному регулированию, в частности, их трудовое законодательство отличается относительной легкостью увольнения. Одной из неявных целей нового подхода к оценке ситуации на рынке труда было показать на примере межстрановых сравнений, что более высокие показатели «обычной» безработицы совсем необязательно свидетельствуют о худших возможностях занятости 6. Экспериментальные разработки развитых стран, многолетний накопленный опыт наблюдения рынка труда в условиях различных стран и на различных стадиях экономического цикла стали основой для принятия на 19- й Международной конференции статистиков труда (октябрь 2013 г.) Резолюции относительно статистики труда, занятости и недоиспользования рабочей силы 7. В отличие от резолюции 1982 г. 8, она не содержит понятия безработицы ни в названии, ни в основных целях и задачах, существенно расширяя оценку разрыва между предложением и спросом на рынке труда. Этот разрыв отображает неудовлетворенную потребность населения в 5 Ibidem. 6 S. E. Haugen, Measures of Labour Underutilization from the Current Population Survey / U.S. Bureau of Labor Statistics, Office of Employment and Unemployment Statistics. Working Paper 424. March Resolution concerning statistics of work, employment and labour underutilization: Adopted by the Nineteenth International Conference of Labour Statisticians (October 2013) /global/statistics-and-databases/standards-and-guidelines/resolutions-adopted-by-internationalconferences-of-labour-statisticians/wcms_230304/lang--en/index.htm 8 Resolution concerning statistics of the economically active population, employment, unemployment and underemployment: Adopted by the Thirteenth International Conference of Labour Statisticians (October 1982) reso- lutions-adopted-by-international-conferences-of-labour-statisticians/wcms_087481/lang-- en/index.htm

213 Lidia TKACZENKO 213 занятости, т.е. недоиспользование рабочей силы (labour underutilization), и безработица является лишь одной из его составляющих, наряду с недозанятостью по рабочему времени и потенциальной рабочей силой. Резолюция 2013 г. предусматривает, что оценка недоиспользования рабочей силы, по возможности, должна быть расширена и другими показателями, в частности оценкой масштабов неадекватной занятости по признакам квалификации либо дохода. Наиболее комплексный подход к оценке недоиспользования рабочей силы был разработан в докладе для дискуссии на 18-й Международной конференции статистиков труда (2008 г.) 9, однако его имплементация в широкую практику пока не представляется возможной из-за методологических сложностей. Еще одной важной новацией Резолюции 2013 г. стало расширение охвата форм трудовой деятельности. Кроме труда по производству для собственного конечного потребления (own-use production work) и занятости (employment work, трудовая деятельность для других в обмен на оплату или прибыль), в трудовую статистику введены понятия неоплачиваемой стажировки (unpaid trainee work, трудовая деятельность для других без оплаты для приобретения опыта работы или профессиональных навыков) и волонтерского труда (volunteer work, добровольная, необязательная трудовая деятельность для других без оплаты). Резолюция подчеркивает, что один человек может выполнять параллельно больше одной формы труда, например, иметь занятость и быть волонтером, и/или проходить неоплачиваемую стажировку, и/или производить товары для собственного потребления. Это нововведение расширяет круг лиц, имеющих кроме основной дополнительную трудовую деятельность, хотя и не меняет критерии определения лиц, которые будут отнесены к незанятым. Очевидно, что анкета обследования рабочей силы должна быть перестроена таким образом, чтобы все респонденты установленного возраста проходили через фильтры для определения всех 9 Beyond Unemployment: Measurement of Other Forms of Labour Underutilization: Room Document 13 / Working group on Labour underutilization. 18th International Conference of Labour Statisticians, Geneva, 24 November 5 December 2008.

214 214 Мониторинг кризисных явлений на рынке труда четырех форм труда. Изменение методологии не приведет к уменьшению численности безработных и неактивных, но предполагает наблюдение новых промежуточных состояний «на пути» к занятости или взамен занятости, что имеет особое значение в условиях рецессии. Особенность рынка труда Украины, как и других стран постсоциалистического пространства, состоит в том, что он подвержен влиянию не только экономических циклов, но и так называемых демографических волн, которые обусловливают резкие колебания численности населения разных возрастных групп. Сейчас в трудоактивный возраст вступают малочисленные поколения, рожденные в 1990-е годы, когда уровень суммарного коэффициента рождаемости (total fertility rate) снизился до рекордных 1,1 ребенка. Именно эти поколения будут определять в долгосрочной перспективе сокращение общей численности населения Украины почти исключительно за счет его трудоспособной части (рис. 1). За средним вариантом демографического прогноза, численность населения в возрасте лет (фактический диапазон трудоактивного возраста с учетом национальных юридических и экономических реалий) до начала 2061 г. может сократиться на 9 млн. чел., т.е. более чем на треть. Ситуация усугубляется тем, что Украине так и не удалось преодолеть демографический кризис, главным проявлением которого следует считать не низкую рождаемость (уровень рождаемости близок к среднеевропейским показателям) и даже не депопуляцию, а чрезвычайно высокую преждевременную смертность, особенно у мужчин трудоспособного возраста. Вероятность умереть в трудоактивном периоде жизни (20 59 лет) для мужчин составляет 27,2%, для женщин 10,3%. Ожидаемая продолжительность жизни при рождении для мужчин составляет 66,2 года (отставание от среднего по ЕС более 11 лет), для женщин 76,2 года (отставание почти 7 лет). 10 За весь период независимости существенный рост ожидаемой продолжительности 10 Таблицы смертности и ожидаемой продолжительности жизни по Украине, 2013 г. / Официальный веб-сайт Института демографии и социальных исследований имени М.В. Птухи НАН Украины.

215 Миллионов Lidia TKACZENKO 215 жизни наблюдался лишь в период гг., затем этот показатель практически вернулся в «привычное» состояние стагнации. Если демографические перспективы Украины будут реализовываться по «низкому» сценарию (низкая рождаемость, низкая продолжительность жизни, низкая миграция), численность населения трудоактивного возраста до начала 2061 г. сократится почти наполовину 11. На фоне сложной военно-политической и экономической ситуации 2014 г. даже этот вариант прогноза начинает выглядеть оптимистично. Рис. 1. Прогноз численности населения Украины до 2061 г., (млн. чел.) лет лет 0-19 лет Источник: Демографический прогноз по Украине, август 2014 г., средний вариант / Официальный веб-сайт Института демографии и социальных исследований имени М.В. Птухи НАН Украины, На данном этапе быстрое сокращение населения трудоактивного возраста может быть фактором снижения напряженности на рынке труда, поскольку уменьшает природную базу формирования предложения рабочей силы. В то же время все более реальной становится угроза дефицита рабочей силы. С учетом значительного влияния демографической ситуации на формирование 11 Демографический прогноз по Украине, август 2014 г., низкий вариант / Официальный вебсайт Института демографии и социальных исследований имени М.В. Птухи НАН Украины.

216 216 Мониторинг кризисных явлений на рынке труда и степень остроты кризисный явлений на рынке труда, представляется целесообразным дополнение его «статистического портрета» индикаторами, отображающими основные параметры воспроизводства населения и его структур. Демографический контекст кризисных явлений на рынке труда должен включать как оперативные показатели (ежемесячная динамика общего коэффициента смертности, депопуляции, сальдо миграций), так и показатели, определяемые на годовой основе (возрастной состав, вероятность смерти в трудоспособном возрасте, ожидаемая продолжительность жизни при рождении и т.п.). Опыт статистической оценки качества занятости (quality of employment) доказывает принципиальную важность присутствия в любом мониторинге социологического аспекта измерения 12. В связи с этим Украине нужно постараться присоединиться к группе стран, в которых проводится Европейское обследование условий труда (European Working Conditions Survey series). Обследование проводится с 1991 г. (раз в пять лет), его целью является создание гармонизированной базы данных об условиях труда в Европейских странах, отслеживание тенденций и анализ взаимосвязей между различными аспектами условий труда, выявление проблем и групп риска. Кроме постоянной части вопросника (рабочее место, организация и интенсивность труда, физические и когнитивные факторы, профессиональная подготовка и карьерные перспективы, социальные связи, удовлетворенность работой и т.д.), обследование дает возможность получить уникальную информацию «из первых уст» по наиболее актуальным текущим проблемам. В последнем туре (2010 г.) тематика вопросника была посвящена влиянию финансового кризиса на условия труда, в частности на организацию труда и рабочего времени, финансовые гарантии и уязвимость, психосоциальные риски и психическое здоровье работников; больше внимания было уделено также инновационным изменениям в организации 12 Statistical Measurement of Quality of Employment. Country Pilot Reports / Prepared by UNECE Task Force on the Measurement of Quality of Employment. Geneva: United Nations Economic Commission for Europe, 2010.

217 Lidia TKACZENKO 217 труда и вопросам равенства 13. Все эти вопросы чрезвычайно актуальны для Украины, и участие в Европейском обследовании условий труда даст возможность не только впервые получить необходимые национальные данные, но и сравнить ситуацию с другими Европейскими странами. С учетом выше сказанного, мониторинг рынка труда в Украине требует усовершенствования по таким направлениям. 1) Усовершенствование программы национального обследования рабочей силы: перестройка вопросника с целью имплементация норм Резолюции 19- й Международной конференции статистиков труда относительно статистики труда, занятости и недоиспользования рабочей силы (октябрь 2013 г.), прежде всего с целью выявления всех четырех форм трудовой деятельности; дальнейшее сближение со стандартами Евростата, в частности уточнение позиции относительно работающих в личных крестьянских хозяйствах и критериев безработицы (в Украине критерий готовности к работе две ближайшие недели, Евростат сразу; в Украине критерий поисков работы искали работу на протяжении четырех последних недель, Евростат искали работу на протяжении четырех последних недель или уже нашли работу и должны приступить в течение трех последующих месяцев); разработка ежемесячных оценок основных показателей экономической активности населения, занятости и безработицы (сейчас только ежеквартальная разработка); реализация статистических процедур корректировки месячных и квартальных показателей обследования на сезонность; углубление разработки результатов обследования, в частности оценка масштабов недоиспользования рабочей силы, более детальная 13 Fifth European Working Conditions Survey: Overview Report / European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. Luxembourg: Publications Office of the European Union 2012.

218 218 Мониторинг кризисных явлений на рынке труда разработка показателей занятости по видам экономической деятельности (секция, подсекция и раздел) и профессиям (подразделение и класс) для отслеживания структурных изменений в занятости с применением анализа квинтильных распределений 14. 2) Использование административных данных в комплексе с данными государственной статистики. В частности, информация реестров Пенсионного фонда Украины и Государственной фискальной службы Украины может существенно расширить аналитические возможности оперативного мониторинга численности и состава занятого населения, размеров и дифференциации заработной платы в зависимости от социальнодемографических характеристик работников, организационных форм и видов деятельности предприятий. К сожалению, в настоящее время эти данные практически недоступны для статистического анализа. 3) Присоединение к группе стран, в которых проводится Европейское обследование условий труда. 4) Расширение статистических публикаций о состоянии рынка труда основными индикаторами демографического и общеэкономического контекста. Monitoring of cisis phenomena in the labour market Summary Key words: labour market, monitoring, crisis phenomena, Ukraine In the article the author postulates the need for monitoring of the crisis on the labour market in Ukraine. 14 Employment and Social Developments in Europe 2011 / European Commission, Directorate- General for Employment, Social Affairs and Inclusion. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2012.

219 Lidia TKACZENKO 219 Monitoring kryzysowych zjawisk na rynku pracy Streszczenie Słowa kluczowe: rynek pracy, monitoring, zjawiska kryzysowe, Ukraine W artykule autorka postuluje konieczność prowadzenia monitoringu zjawisk kryzysowych na rynku pracy na Ukrainie.

220

221 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Aleksandra BURDIAK Instytut Analiz Społecznych i Prognoz Rosyjskiej Akademii Gospodarki i Administracji Publicznej przy Prezydencie Federacji Rosyjskiej Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities Housing policy is understood as an influence of the state on housing and all housing contitions including ownership and management, financing, construction and maintenance of housing. It is aimed at better housing for population. In Russia the problem of better housing has been constantly on the agenda although the distinctive progress has been made in the area since Therefore three signs of a good housing in a country can be drawn: Families live in comfortable and spacious homes equipped with basic utilities, and they are able to maintain their homes wellconstantly. They pay for housing and utility services at affordable prices, and have moneyto meet other needs and requirements. If necessary, families have an opportunity to change the dwelling. Income of the most of them is sufficient for the lease, construction or purchase of appropriate accommodation for themselves or their children. At the same timethere are public housing programs functioning for the poor. Although some problems exist in every mentioned area, this article is focused on the third point affordability of new spacious house or flat and possibilities of

222 222 Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities residential mobility in Russia. Looking at a life-cycle of a household we can conclude that its main events new household formation, when grown-up children leave their parents home, marriage, birth of children are closely related to the housing issue. Therefore at these points of life the demand for better or new housing appears the most frequently. The challenge for housing policy in Russia is to extend possibilities of households or to help them solve housing problem when children leave their parents home and make housing passed down the generations work. Russian grown-ups are known to live longer with their parents than young adults in other countries (Zakharov 2010), and housing affordability is one of the main obstacles. This makes lifecycle approach to housing policy analysis very relevant. Privatisation outcomes At the beginning of transition period there were no any housing policy priorities for young adults or families with dependent children. The main idea in post-soviet Russia was to enable market to work via privatisation of municipal housing by their tenants, and the same way was chosen by other former socialist countries (Lowe and Tsenkova 2003; Tosics and Hegedüs 2003; Buckleyand and Kalarical 2005). Like in other Eastern and Central Europe countries privatization in Russia is associated with political regime changes. On the one hand the process is interpreted as political shock absorber and a tangible step to citizens. However, on the other hand ownership transfer to the population may be driven by high cost of maintenance and repair as an excessive burden on new regime. Privatisation started in Russia in 1991, when in centrally planned economy private housing existed only in rural area or small urban settlements up to 100 thousand citizens. Since then the share of private ownership has grown from 30% to 87% of housing stock, therefore we can conclude that housing market has got a wide base. The outcomes of massive give-away privatization include some problems, known from Moldova (Tsenkova 2007) and from other European countries (Fearn 2004). A large number of households become asset rich but income poor, they even could not cope with the adjustment of tariffs for communal services and

223 Aleksandra BURDIAK 223 utilities (Yasin 2006; Ovcharova and Burdyak 2009). Massive give-away privatisation generates a huge inequality in property gains: the households living in apartments with high market value, good location and quality of property benefited more than others. The outcomes of the privatisation have varied geographically and those differences have become extremely pronounced in Russia. Generally speaking when households got homeownership of their dwellings the property was more or less equal in terms of housing condition as number of rooms or per capita floor space, being quite comparable in price (Burdyak 2008). While housing markets are spatially fixed and the value of housing equity fundamentally depends on its location, the accelerated price growth in regional centers and migration attractive regions in 2000s has led to growing inequality of household wealth. Now across Russian regions prices of average quality apartments differ 6 times and after disparities in cost of living and wage are taken into account, the variation in housing price-to-wage ratio is 4 times (Burdyak 2012). In addition housing assets wealth inequality is substantial due tozero wealth of 20% non-homeowners among households, supporting the Dutta s conclusion onhousing being a major source of households wealth inequality (Dutta 2002) valid for Russia. The implication for young adults and families with children is straight forward. Even if households in different regions are more or less equal in terms of per capita floor space of dwelling, a huge difference in prices works as a deforming factor for intergenerational housing resource flows between Russian regions. Another privatisation caused complication is fragmentation of ownership aftereffects. Sometimes it is hard to obtain agreement from individual households living in block of flats. Not only mixture of private and municipal property causes the problems of management and maintenance; but also it makes difficult to freely dispose private property. This deeply concerns families with children, because via privatisation process all the tenants, including small children became the shareowners of the apartment. After 20 years passed children, or at least the elder child, grew up and left parent s home. If a main dwelling of young family with children is very

224 224 Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities overcrowded, butthey still own a share of parent s flat, usually quite small, they cannot be qualified for housing improvement support regardless of whether additional housing property is freely disposable or not. Problem of housing deficit becomes more pronounced for the second generation of home-owners in Russia due to current demographic shift towards an aging society. It should be noted that although a term of free privatisation has been extended until March 2015, it reaches the critical point by several reasons. First, almost 40% of the housing stock is more than 40. years old and some families living in old houses are cautious about taking all costs of its maintenance after privatisation. If they do not have children, or when their children live in other settlements and do not face housing scarcity problem, there is no any motivation. Second, some people of old age are still accustomed to rely on state and consider privatisation as a novelty that they do not want to take. Third, households are aware of new tax on real estate implementation, based on its market value. This can significantly raise the housing expenses of homeowners; while not privatized housing being not subject to property tax and cost of social rent being quite low. For the families with dependent children new tax payments may become a problem. To summarize, in post-soviet Russia privatisation of housing has led to marketbased relations. However the market has not helped to overcomeunder-housing of the population completely and among needed for better housing are families with children. Low affordability of housing is mainly caused by huge difference between price of housing and households income. To destroy the vicious cycle of housing poverty, when children grown in poor families are more likely to stay in poverty (Ovcharova 2014), there should be effective government-supported housing programs for young families. State programs Despite the 43% increase of per capita floor space from the start of market reforms, including 5 % of it due to the decline of the population in Russia, thereare still a lot of families that should be provided by social housing. Post-soviet Russian government retained the obligation to provide housing to nearly 10 million house-

225 Aleksandra BURDIAK 225 holds waiting in the queue for housing in The right to adequate housing was enshrined in Article 40 of the Constitution (Constitution 1978; Constitution, 1993) and other laws. The new Housing Code (Housing Code 2005) limited the inflow to waiting list by implementation of means testing to qualify the household s need to improve living conditions only for poor families controlling the level of their income. Nevertheless last year s situation has stabilized at 2.8 million of waiting families for the simple reason the regions and municipalities lack money to build housing. As for the families with children there was no any special large-scale program to improve their living conditions in 1990s. Despite that de facto the entire housing policy was aimed at this group of families, since they constitute the majority of those who need better housing. In addition, since 2002 special government programs providing housing for young families, young specialists have become a part of housing policy in Russia (Resolution 2002). The state support of mortgage creditingwas another important development of housing market in the mid of 2000s. It was regarded as one of the main tools forhousing affordability increase and better housing. Some privileges have been implemented in mortgage crediting for young adults and young families with children. Together with Maternity capital, which is paid for the birth of second or third child after 2007 when the program started, mortgage lending has widened the possibilities of families with children. According the law Maternity capital can be spend only on housing, education or mothers pension, however almost all of 2.1 million fully disposed certificates were used to improve households living conditions. Certainly the Maternity capital program initially was designed for 10 years period to support fertility rate and can be extended despite the continuing debate on its influence on demographic trends in Russia (Freyka and Zakharov 2014). The program with coverage of 4.8 million households has positive impact on the housing. However the amount of payment rubles is equivalent to 8 sq. m of housing on Russian-average secondary market price, but it is only 3 sq. m in Moscow or 6 sq. m in Sankt-Petersburg. Obviously, when prices are so high Maternity capital can be

226 226 Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities only regarded as an additional source of living conditions improvement, therefore it cannot help income poor or even middle-income families with children. It is worth noting that in Russia average monthly mortgage rate is very high, 12.3% despite some recent decline. High housing prices and expensive mortgage lending greatly limit the possibilities of low and middle income households to solve housing problem. Therefore the current shift in policy priorities to social housing and to economy-class apartments construction (National Program 2014) is very encouraging in these respects. Micro-data analysis The massive change of housing ownership to private did not lead to high residential mobility in Russia. Previous work of the author shows that average household in capital city of Moscow has not changed its dwelling since The data of representative survey Person, Family, Society (PFS) 2013 with a sample of 9.5 thousand of household support the same thesis for all Russian households almost half of them live in house or flat they had privatised in 1990s. Standards of housing in Russia are quite low compared to other countries due to the housing stock structure it mainly consists of studios, one or two bedroom flats and Eurostat standard of at least one room per one person is hardly feasible for all the households. Strictly speaking, the Eurostat definition of overcrowding accounts for the household composition, however for 28 European countries one room for one person measure has been recently proven to reflect overcrowding problem better (Sunega 2014). To illustrate the housing problem along life cycle on microdatawe use four alternative measures of bad housing, both objective and subjective: a) dwelling is small in terms of floor area if per capita floor space is less than 18 sq. m this is social normative of housing in Russia; b) dwelling is small in terms of number of rooms if number of people is more than number of rooms this measure is close to Eurostat definition of housing standards; c) respondent reports that her / his household live in or very overcrowded flat or house;

227 Aleksandra BURDIAK 227 d) respondentevaluates housing as bad or very bad on five-grade scale with other possible answers normal, god and very good. We classify segments of a person's life into life cycle stages by marital status and child-rearing periods. There is no unique chronological path in it and from the family structure point of view Singles younger than 36 y.o. living with parents is similar to Couples with children y.o. Fifty years ago life of families went mainly by standard way: growing up separation from parents marriage couple with children empty nest single (widowed). Therefore current demographic trends show growing share of free-child couples or singles (Tyndik and Mitrofanova 2014) andother branching. Families with three generations or other complex households are regarded as Other households (Table 1). Table 1. Share of households with small dwelling by per capita floor space or number of rooms, with dwelling reported as overcrowded and evaluating their housing as bad or very bed along the life-cycle (%). Singles younger than 36 y.o. living with parents Singles younger than 36 y.o. living separately Childless couples, woman up to 46 y.o. Couples with children 0-5 y.o. Couples with children 6-17 y.o. Couples with children y.o. <one room per capita < 18 sq. m per capita Over crowded and very over crowded Very over crowded Evaluated as bad or very bad 48,7 27,7 38,3 8,6 7,3 2,6 3,0 19,4 4,3 5,2 41,6 22,4 31,8 7,9 6,8 83,4 57,0 48,8 16,7 11,9 75,3 53,1 45,0 14,5 9,4 65,1 48,0 46,1 12,5 7,2

228 228 Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities One parent with children Couples, woman is y.o. living without children (empty nest) Couples, both partners are 60+ y.o. living without children <one room per capita < 18 sq. m per capita Over crowded and very over crowded Very over crowded Evaluated as bad or very bad 44,4 32,5 43,6 15,3 10,8 15,8 9,7 17,7 3,2 5,3 20,5 12,1 11,8 1,8 1,9 Singles y.o. 0,0 2,1 11,6 2,7 4,7 Singlesover 60 y.o. 2,3 2,2 8,9 1,9 4,2 Other households 52,1 39,7 41,9 11,5 7,9 Total 39,0 26,6 30,9 8,7 7,1 Source: Author s calculation on PFS survey. Comparison of objective and subjective overcrowding criteria shows that the percentage of the population that consider housing to be a problem is less than the percentage of living in small dwelling according to per capita number of rooms. In this regard Russia is close to other post-socialist countries, while more advanced European economies show the opposite pattern (Sunega 2014). Households of singles and also households at the end of the lifecycle have the best housing among all. The housing problem at young couple stage of life is very severe and become worse with the birth of children. Regardless of the measuring method families with dependent children are the most deprived in housing. Taking into account the shortage of intergenerational housing transfers for the second generation of homeowners young families need additional support besides mortgage and construction programs and should be a priority of housing policy in Russia. As living conditions

229 Aleksandra BURDIAK 229 of adolescents in their parents' home form their standard of living, support of families with children is crucial for the future. Conclusion The analysis of housing policy in Russia and comparison of households at different stages of lifecycle lead to the following conclusions. Privatisation was the conclusive step toward housing market in post-soviet Russia. However it has some negative outcomes, becoming more pronounced when the second generation of home owners becomes adults. Fragmentation of ownership complicates the identification of families for state support, when their main dwelling is overcrowded but they own a share of parents flat. Development of housing market led to persistence economic inequality of household s wealth due to the huge differences in housing prices across Russian regions and types of settlements. It complicates intergenerational flows of housing wealth between Russian regions and makes vicious cycle of housing poverty for the next generation. Micro-data of household surveys give strong support to the idea that Russian households get used to live in overcrowded housing. Looking at several alternative characteristics of bad housing physically small, reported overcrowded and evaluated as bad or very bad we can conclude that families with dependent children are the most deprived in housing. While some of young adults are already provided with housing by their parents and grandparents, the others will face the problem of housing in the near future. Sandwich generation supporting both their children and their parents is not able to provide essential financial assistance to young households. Development of the market is not capable to change situation and the current shift in policy priorities to social housing and to economy-class apartments construction will help young adults and families with children to get appropriate housing. References [1] Buckley R., Kalarical J. (2005). Housing policy in Developing Countries: Conjectures and Refutations. Oxford University Press, IBRD / The World Bank, 2005.

230 230 Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities [2] Burdyak A. (2008). Housing in Russia: Regional and Socio-Demographic Aspects [Obespechennost naselenija Rossii zhil em: regional nye i social no demograficheskie osobennosti]. Vestnik Novosibirskogo gosudarstvennogo universiteta, 2008, vol. 8, no. 4, pp (Serija: Social no-ekonomicheskie nauki). [In Russian]. [3] Burdyak A. (2012). Housing affordability in Russian regions: dynamics and factors of growth [Dostupnost Priobreteniya Zhil ya v Regionakh Rossii: Dinamikai Factory Rosta], Uroven zhizni naseleniya regionov Rossii, 4, pp [In Russian]. [4] Constitution (1978). Konstitutsiya Rossijskoj Federatsii - Rossii [Constitution (Fundamental Law) of the Russian Federation Russia] (adopted by the RSFSR ). [In Russian]. [5] Constitution (1993). Konstitutsiya Rossijskoj Federatsii, adopted by popular vote , Statja 40 [Article 40 of the Constitution].[In Russian]. [6] Dutta B. (2002). Inequality, Poverty and Welfare / Chapter 12 in Handbook of Social Choice and Welfare.Vol. 1.Ed. by K.J Arrow, A.K. Sen and K. Suzumura. Elsevier Science. [7] Fearn (2004). Too Poor to Move, too Poor to Stay. A Report on Housing in the Czech Republic, Hungary and Serbia. James Fearn (Ed.). Stuart Lowe, Martin Lux, Janos B. Kocsis, MašaDjordjević, OSI/LGI, [8] Freyka T., Zakharov S. (2014). Fertility trends in Russia during the past half century: period and cohort perspectives // Demographic Review, 2014 #1, pp [In Russian] [9] Housing Code (2005). Zhilishchniy Kodeks Rossiyskoy Federatsii, N FZ, adopted on 29 December [In Russian]. [10] Lowe S., Tsenkova S. (2003). Housing Change in East and Central Europe Integration or Fragmentation? Stuart Lowe and Sasha Tsenkova (eds.). Ashgate, [11] National Program (2014). Resolution of the Government of the Russian Federation adopted on , 323 On approval of the state program of the Russian Federation «Providing affordable and comfortable

231 Aleksandra BURDIAK 231 housing and communal services of citizens of the Russian Federation» [In Russian]. [12] Ovcharova (2014). Dynamics of Monetary and Nonmonetary Measures of Russian Households Living Standards During the Years of Post-Soviet Development: Analytical Report / L. Ovcharova (team leader). A. Burdyak, A. Pishnyak, D. Popova, R. Popova, A. Rudberg. Moscow: The "Liberal Mission", [In Russian], [13] Ovcharova L., Burdyak A. (2009). Personal Incomes, the Energy Sector and the Crisis / National Human Development Report for the Russian Federation 2009 "Energy Sector and Sustainable Development" M.: UNDP, 2010, [14] Presidential Decree (2012). Presidential Decree of "On measures to ensure citizens of the Russian Federation by affordable and comfortable housing and improve the quality of housing and communal services". [In Russian]. [15] Resolution (2002). Resolution of the Government of the Russian Federation 638 of August 28, 2002 «On the subprogram Housing for Young Families of the Federal targeted program Housing for ». [In Russian]. [16] Rosstat (2014). Russian Statistical Yearbook [Rossiyskiy Statisticheskiy Ezhegodnik]. Moskva, Federal naya Sluzhba Gosudarstvennoy Statistiki. [In Russian]. [17] Sunega P. (2014). Subjective or objective? What matters? // Critical Housing Analysis, Volume 1, Issue 1, 2014, pp [18] Tosics I., Hegedüs J. (2003). Housing in South-Eastern Europe / In: Stuart Lowe and Sasha Tsenkova (eds.): Housing Change in East and Central Europe Integration or Fragmentation? Chapter 2, pp Ashgate, [19] Tsenkova S. (2007). Lost in Transition: Housing Reforms in Moldova / ENHR Conference Sustainable Urban Areas, Rotterdam, 2007.

232 232 Housing policy and household lifecycle in post soviet Russia: changing priorities [20] Tyndik A., Mitrofanova E. (2014). Socio-economic behavior of the individual in the mirror of the life-path // Monitoring of Public Opinion, # 3 (121). Pp [In Russian]. [21] Yasin Ye.G. (2006). Politicheskaya Ekonomiya Reformy ZhKKh, Moskva, Fond Liberal naya Missia, [In Russian]. [22] Zakharov et al. (2010). Growing up in France and Russia: the differences in the long term generations. A. Blum, P. Seby, S. Zakharov // Evolution of the Family in Europe: East-West / Eds. S.V. Zakharov, L.M. Prokofieva, O.V. Sinyavskaya. Independent Institute for Social Policy. M.: IISP, P [In Russian]. Summary Key words: housing, lifecycle, families with children Housing policy of Russia is analyzed via its impact on families on different stages of lifecycle, especially on families with children. The interest is underpinned by the highest vulnerability of this group it terms of housing. We look not only on special programs designed exactly for young adults and families with dependent children, but also highlight all the housing policy measures effects. The analysis is supported by the data of representative survey Person, Family, Society with a sample of 9.5 thousand of Russian households. Polityka mieszkaniowa i cykl życia gospodarstw domowych w postsowieckiej Rosji: zmiana priorytetów Słowa kluczowe: mieszkannictwo, cykl życia, rodziny z dziećmi W artykule polityka mieszkaniowa Rosji jest analizowana poprzez jej wpływ na rodziny w różnych etapach cyklu życia, zwłaszcza na rodziny z dziećmi.

233 ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s ] ISSN Ludmiła SLIUSAR Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Cohabitation and its influence upon fertility: the case of Ukraine In the modern world, diversity of behaviour patterns and free choice by an individual of his\her lifestyle is one of the most essential features of life. In the marriage and family area, this diversity manifests itself by a pluralisation of marital partnership forms and by the existence of different forms of partnership between men and women. Along with traditional formalised marriage are new forms, such as cohabitation and distance marriage. In the words of A. Vishnevskiy, the traditional marriage and family model is sometimes no longer satisfactory for today s individual. Today, people look for more diverse models of their private life (Vishnevskiy 2006). Informal forms of marital partnership are rather widespread in modern Ukraine, although registered marriage is still the main form of partnership. This limits the direct impact of the state on a family. The first information about new forms of partnership among the population of independent Ukraine was obtained from the census conducted in According to the census, 4.5% of men and 3/8% of women lived in cohabitation, including among people of childbearing age (15-49 years), 4.5% and 4.6% respectively.

234 234 Cohabitation and its influence upon fertility: the case of Ukraine The results of the social and demographic surveys Family and Children (April 2008) and Family and Family Relations (April 2009) show that informal forms of partnership are becoming more and more common, but officially registered marriage still remains the most widespread form of organisation of partnership between a man and a woman in Ukraine. According to surveys, 88-90% of males and females who live with a partner in an intimate sexual relationship, on a long-term or permanent basis were in a marriage; 10-12% - in cohabitation. In most cases cohabitation is a test phase in the relationship before the official marriage. The results of the social and demographic survey Youth of Ukraine (2010) show, that informal forms of partnership are rather widespread among the youth of Ukraine, although also for young people, registered marriage is still the main form of partnership. The majority of young people are married or plan to marry in the future, although many of them first intend to test their relationship in a cohabitating union. More than 50% of young respondents plan a traditional marriage in the future. Alongside this, a significant proportion of youth (over 40%) intend to start a partnership with cohabitation, viewing it as a sort of a trial union before entering into officially registered marriage. A certain group of young people (rather small, less than 5%) have more radical attitudes towards marriage and do not plan to register their partnership, planning only cohabitation (Table 1). Table 1. Distribution of young people who intend to marry by forms of partnership chosen, (%) males females total plan to register marriage once, from the beginning of partnership plan to start partnership from cohabitation as a trial stage plan only cohabitation, never to register marriage Source: social and demographic survey Youth of Ukraine, 2010.

235 Ludmiła SLIUSAR 235 Today, in times when sexual and marital relationships are not interdependent as they were in traditional society, a considerable proportion of young people have regular sexual relationships with a partner but do not plan to marry. The partnership patterns of today s young people in Ukraine appear follows: first, they live in a steady sexual relationship but reside separately, then the couple cohabits, and in the end the couple registers the partnership, e.g. marries officially. Although this pattern is quite widespread, it reflects only one of several possible styles of partnership behaviour. A considerable proportion of young people register their marriage at the beginning of their relationship, while another proportion cohabit without registering their union and without planning to do so in the future. The preferred model of partnership behaviour is conditional upon the world views of the partners, their attitude towards tradition, childbirth plans, and their relationship with their respective parents. Also, housing conditions and material well-being are a powerful influencing factor. According to our preliminary data, one out of every five cohabiting couples does not formally register their union because of the unavailability of appropriate housing. With age, the proportion of young people who are married or cohabiting increases and the proportion of those with a steady sexual (without cohabitation) partner declines (Fig. 1). There are different assessments of the impact of new forms of marriage on reproductive behaviour. A. Carlson states that the birth rate of couples who live in cohabitation is much lower than among officially married couples (Carlson 2003). Zakharov believes that the impact of cohabitation on fertility decline is greatly exaggerated. Moreover, the results of calculations according to the Russian survey Parents and children, men and women in family and society (Russia 2004) show that if the duration of the registered marriages and cohabiting relationships is the same, their reproductive outcome is almost equal (Zakharov 2009).

236 236 Cohabitation and its influence upon fertility: the case of Ukraine Fig. 1. Distribution of young people of different ages according to the form of partnership, (%) % 20% 40% 60% 80% 100% marriage cohabitation Source: social and demographic survey Youth of Ukraine, 2010 The surveys "Family and Children" and "Family and family relations" have made it possible to identify childbearing orientations among married and cohabiting couples in Ukraine and to compare them. Analysis of responses from people of both sexes and all ages have made it possible to reach the conclusion that there are no significant differences in childbearing orientations between them (Table 2). Table 2. Childbearing orientations for males and females according to cohabitation and marriage (sample social and demographic surveys ) Family and Children (April 2008) Family and Family Relations (April 2009) marriage cohabitation marriage cohabitation Average desired number of children total male female