Spadkowe prawo testament własnoręczny wykładnia testamentu. Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 29 kwietnia 2010 r.

Transkrypt

1 Spadkowe prawo testament własnoręczny wykładnia testamentu Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 29 kwietnia 2010 r. IV CSK 524/09 W odniesieniu do wykładni testamentu ogólne reguły wykładni zawarte w art. 948 k.c. mają na celu ustalenie woli testatora. Między przepisami zawierającymi dyrektywy wykładni treści testamentu, jakimi są art. 948 i 962 k.c., nie zachodzi stosunek lex generalis lex specialis, wskazujący na pierwszeństwo zastosowania. Zawarte są natomiast w nich reguły interpretacyjne, stosowane według kolejności: najpierw reguła ogólna wykładni przewidziana w art. 948 k.c, a dopiero gdy ona zawiedzie wykładnia według reguły konkretnej określonej w art. 962 k.c. Sąd Najwyższy [ ] w sprawie z wniosku Lidii Marii S., przy uczestnictwie Franciszka S., Teodora S., Eugeniusza S., Ewy Anny G. oraz następców prawnych Ireny S. Kamili Agaty S., Piotra Bogusława B. i Adriana Artura B. o stwierdzenie nabycia spadku po Apolonii S., po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 kwietnia 2010 r., skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 3 września 2008 r., III Ca 704/08, oddala skargę kasacyjną. U z a s a d n i e n i e Sąd Okręgowy w Gdańsku postanowieniem z dnia 3 IX 2008 r. oddalił apelację wnioskodawczym Lidii Marii S. od postanowienia Sądu Rejonowego Gdańsk- -Południe w Gdańsku z dnia 12 II 2008 r. w sprawie z udziałem Franciszka S., Teodora S., Eugeniusza S., Ewy Anny G. i Ireny S. o stwierdzenie nabycia spadku po Apolonii S. Postanowienie zapadło na podstawie następującego ustalonego stanu faktycznego. Matka wnioskodawczyni Apolonia S. zmarła 30 I 2007 r. w Gdańsku, gdzie mieszkała. W chwili śmierci była osobą rozwiedzioną, ale z jednokrotnego związku małżeńskiego miała sześcioro dzieci: wnioskodawczynię i wymienionych uczestników postępowania. Spadkodawczyni pozostawiła testament własnoręczny, sporządzony dnia 28 I 1999 r. Wskazała w nim, że jej majątek to dom z ogrodem, położony w Gdańsku ul. C. 2A, nr Księgi Wieczystej [ ] oraz zakład typu handlowego położony w Gdańsku ul. D.O. 29, nr Księgi Wieczystej [ ]. W następnych zdaniach testamentu stwierdziła: Majątkiem swym zarządzam i przeznaczam jako darowiznę za opiekę nade mną do końca swego życia. Obie nieruchomości daruję swej córce Lidii S. zamieszkałej ze mną. Córka Lidia przez okres budowy domu wspierała mnie finansowo i w dalszym ciągu pokrywa koszty związane z eksploatacją domu. Jeśli natomiast zgon mój nastąpiłby w nieprzewidzianych okolicznościach, gdyż prowadzę samochód, i choruję od kilku lat na cukrzycę IIgiego stopnia, i córka Lidia nie ponosiłaby ciężaru opieki nade mną, wolą moją byłoby, jest [słowo jest przekreślono dwukrotnie bez opisania tego] aby obie nieruchomości sprzedać, uzyskane pieniądze podzielić na 7 części (słownie siedem). Dwie siódme otrzymałaby córka Lidia, pozostałe dzieci to znaczy: Teodor, Ewa, Irena, Franciszek i Eugeniusz otrzymaliby po jednej siódmej części. Testament ten został otwarty i ogłoszony w Sądzie Rejonowym Gdańsk-Południe w Gdańsku dnia 11 VII 2007 r. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i powołując się na treść art. 948 k.c. oraz rozważając zastosowanie art. 962 k.c., Sąd I instancji stwierdził na podstawie art. 949 k.c. i art. 677 k.p.c, że do spadku zostały powołane wszystkie dzieci spadkodawczyni, w taki sposób jak to było określone w drugiej części testamentu, czyli w 2/7 wnioskodawczyni, a po 1/7 pozostali uczestnicy postępowania. Z ustaleniami i ocenami Sądu I instancji zgodził się Sąd Okręgowy w Gdańsku, oddalając apelację wnioskodawczyni, która zaskarżyła postanowienie, powołując się głównie na jej zdaniem błędną wykładnię treści testamentu i niezastosowanie art. 962 k.c.

2 Skarga kasacyjna wnioskodawczyni została oparta na obu podstawach przewidzianych w art k.p.c. Najpierw zarzucono naruszenie przepisów postępowania cywilnego, to znaczy art. 385 k.p.c. przez bezpodstawne oddalenie apelacji wnioskodawczyni; naruszenie prawa materialnego dotyczyło art i 2 k.c. przez jego błędną wykładnię oraz art. 962 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie przy orzekaniu w sprawie wskutek przyjęcia, że zdanie drugie tego przepisu miało zastosowanie do pierwszej części testamentu, zaś nie odnosiło się do jego drugiej części. Wniesiono o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, względnie uchylenie także postanowienia Sądu I instancji i przekazanie jemu sprawy do ponownego rozpoznania. SN zważył, co następuje. Powołanie się skarżącej na naruszenie art. 385 k.p.c. przez Sąd II instancji w sposób, który mógł mieć istotny wpływ na wynik sprawy, jest niezasadne. Przepis ten jest skierowany do sądu rozpoznającego apelację, wskazując na rodzaj rozstrzygnięcia, jeśli okaże się, że apelacja ta jest prawnie bezzasadna. Jak trafnie podniesiono w orzecznictwie, przepis ten nie może stanowić samodzielnej podstawy kasacyjnej (postanowienie SN z dnia 3 X 2000 r., I CKN 877/00, LexPolonica nr ), a jego naruszenie może mieć miejsce w dwóch przypadkach: albo wtedy, gdyby sąd II instancji stwierdził, że apelacja jest zasadna, a mimo to jej nie uwzględnił, albo stwierdzając bezzasadność apelacji jej nie oddalił (por. postanowienie SN z dnia 8 V 2002 r., III CKN 917/00, LexPolonica nr ; wyrok SN z dnia 16 XII 2008 r., I PK 96/08, OSNP 2010, nr 11 12, poz. 138). Z tego względu zarzucenie orzeczeniu naruszenia przez Sąd II instancji tylko art. 385 k.p.c. jest niewystarczające, ponieważ przepisowi temu musi towarzyszyć naruszenie innych (innego) przepisów prawa postępowania cywilnego, które uzasadnią wadliwość oddalenia apelacji, a dopiero przez to błędne będzie zastosowanie art. 385 k.p.c. Nie spełnia takiego wymagania odwoływanie się strony skarżącej orzeczenie do tego, że zarzuty podniesione w apelacji i jej uzasadnieniu oraz wskazane przez pełnomocnika strony na rozprawie apelacyjnej uczyniły apelację w pełni uzasadnioną. Tak się nie stało, co sprawia, że nie można uwzględnić zarzutu naruszenia przepisów postępowania cywilnego przez zaskarżone postanowienie. Przechodząc do zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego, należy stwierdzić, że wykładnia treści testamentu jest zawsze bardzo trudnym zadaniem sądu stwierdzającego nabycie spadku, jeżeli testament nie jest sformułowany jednoznacznie, a pomiędzy spadkobiercami ujawnił się konflikt interesów. Licząc się z taką sytuacją, ustawodawca przewidział specjalne reguły wykładni testamentu jako czynności prawnej, uznając za niewystarczającą ogólną normę dotyczącą tłumaczenia treści oświadczenia woli, zawartą w art. 65 k.c. Toteż w art. 948 k.c., który jest z kolei uważany za ogólną regułę interpretacyjną treści testamentu, znajduje się wskazówka, że należy go tak tłumaczyć, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, a jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwoli utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. Dopiero gdy posługując się tymi wskazaniami, nie da się ustalić treści rozrządzenia spadkodawcy testamentowego, należy sięgnąć do art. 962 k.c., który uważa się za jedną z kilku konkretnych reguł interpretacyjnych testamentu. Według niej (art. 962 zdanie pierwsze k.c.) za nieistniejące uważane jest zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione w testamencie przy powołaniu spadkobiercy. Jeżeli (art. 962 zdanie drugie k.c.) z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. W treści analizowanego w niniejszej sprawie testamentu znalazło się sformułowanie, które ma postać oświadczenia warunkowego. Spór dotyczy tego, której części testamentu dotyczy to sformułowanie. Rozpoznając zarzuty skarżącej odnoszące się do błędnego zastosowania art. 948 k.c., a niezastosowania we właściwy sposób według jej zdania art. 962 k.c., należy najpierw dokonać analizy prawidłowości posłużenia się przez Sąd II instancji ogólną regułą interpretacyjną zawartą w art. 948 k.c. W doktrynie występują dwa zapatrywania, odnośnie do pierwszeństwa zastosowania albo tego przepisu, albo art. 962 k.c. Według pierwszego z nich między dyrektywami interpretacyjnymi, zawartymi w art. 948 i 962 k.c., zachodzi taka relacja, jak między przepisem ogólnym i szczególnym. To sprawia, że pierwszeństwo w dokonaniu wykładni testamentu należy przyznać art. 962 k.c., jako lex specialis przed wykładnią dokonywaną na gruncie art. 948 k.c., stanowiącym lex generalis. Zgodnie z drugim poglądem konkretne reguły interpretacyjne, do których

3 należy art. 962 k.c., znajdują zastosowanie dopiero wtedy, gdy nie da się sensu oświadczenia woli wywieść przy użyciu ogólnych reguł wykładni. Uzasadnia się to tym, że w odniesieniu do wykładni testamentu ogólne reguły wykładni mają na celu ustalenie woli testatora. Najpierw należy więc wyczerpać wszelkie podporządkowane temu celowi czynności interpretacyjne, a dopiero potem dokonywać pewnych dalszych zabiegów, w tym wykorzystać domniemanie woli testatora po to, aby dążyć do utrzymania ważności testamentu, zagrożonej z uwagi na jego niejasną treść, w świetle ogólnych reguł wykładni (por. postanowienie SN z dnia 13 VI 2001 r., II CKN 543/00, OSNC 2002, nr 1, poz. 14). Przede wszystkim należy zatem uwzględnić art. 948 k.c., co wiąże się z odwoływaniem w art. 962 zdanie drugie k.c. do pewnej hipotetycznej woli testatora. Wywodzi się ją z dokonanych przez niego zastrzeżeń w treści testamentu lub z okoliczności, ale to powinno nastąpić dopiero, gdy zawiodą ogólne zasady wykładni na podstawie art. 948 k.c. Należy opowiedzieć się za drugim zapatrywaniem, uznając, że między przepisami zawierającymi dyrektywy wykładni treści testamentu, jakimi są art. 948 i 962 k.c. nie zachodzi stosunek lex generalis lex specialis, wskazujący na pierwszeństwo zastosowania, tylko są w nich zawarte reguły interpretacyjne, stosowane według kolejności: najpierw wykładnia jest dokonywana na gruncie reguły ogólnej (art. 948 k.c.), a dopiero gdy ona zawiedzie, poszukuje się wykładni w regule konkretnej (art. 962 k.c.). Kierując się taką interpretacją, rację należy przyznać Sądowi II instancji, który w niniejszej sprawie zastosował regułę ogólną przewidzianą w art. 948 k.c. i na jej podstawie uznał za wystarczająco wyjaśnioną treść testamentu spadkodawczyni. Z tekstu tego testamentu przekonująco wynika, co SN w postępowaniu kasacyjnym pozostaje tylko stwierdzić ze względu na już ustalony stan faktyczny (art k.p.c.), że zastrzeżenie na początku drugiej części testamentu uczynione przez spadkodawczynię dotyczy części pierwszej, ponieważ w przeciwnym wypadku, biorąc pod uwagę okoliczności sporządzenia testamentu przez spadkodawczynię, powołującą w drugiej części testamentu wszystkie z sześciorga dzieci, nie tak zostałoby ono sformułowane (por. okoliczności wskazane w postanowieniu SN z dnia 22 XII 1997 r., II CKN 542/97, OSNC 1998, nr 7 8, poz. 118). Sąd Okręgowy poprawnie uzasadnił stanowisko w zaskarżonym postanowieniu, że darowizna na rzecz wnioskodawczyni, uczyniona w pierwszej części testamentu co do całości spadku, byłaby skuteczna tylko w razie zajścia okoliczności wskazanych w części drugiej, to znaczy, jeżeli śmierć spadkodawczyni nie nastąpiłaby nieoczekiwanie i jeżeli wnioskodawczyni by się opiekowała testatorką do jej śmierci. Skoro to nie nastąpiło, to znaczy, że porządek dziedziczenia powinien był zostać określony tak, jak to wynikało z drugiej części testamentu i jak postanowił najpierw Sąd I instancji, a następnie zaakceptował Sąd Okręgowy, oddalając apelację wnioskodawczyni. Do takiego rozstrzygnięcia wystarczyło zastosować wykładnię testamentu na podstawie ogólnej reguły interpretacyjnej zawartej w art. 948 k.c., bez potrzeby sięgania po reguły umieszczone w art. 962 k.c. Wnioskowanie Sądu II instancji jest poprawne, a dokonane oceny prawne są uzasadnione prawidłowo, zgodnie z zasadami wykładni oświadczeń woli, z uwzględnieniem reguł wykładni takiej czynności prawnej, jaką jest testament. Z tych powodów nie jest zasadny zarzut skarżącej ani co do błędnego zastosowania art. 948 k.c., ani co do niewłaściwego zastosowania przy orzekaniu w sprawie art. 962 zdanie drugie k.c. i dlatego skarga kasacyjna powołująca się na naruszenie tych przepisów nie mogła zostać uwzględniona. Z tego względu należało na podstawie art k.p.c. oddalić skargę kasacyjną. Glosa I. Podstawą analizowanego rozstrzygnięcia SN był testament własnoręczny sporządzony przez spadkodawczynię w dniu 28 I 1999 r. Spadkodawczyni zmarła jako osoba rozwiedziona w dniu 11 VII 2007 r., pozostawiając sześcioro dzieci. Spadkodawczyni wskazała w treści testamentu, że jej majątek to dom z ogrodem, położony w G. ul. C. 2A, nr Księgi Wieczystej [ ] oraz zakład typu handlowego położony w G. ul. D.O. 29, nr Księgi Wieczystej [ ] i testowała: Majątkiem swym zarządzam i przeznaczam jako darowiznę za opiekę nade mną do końca swego życia. Obie nieruchomości daruję swej córce Lidii S. zamieszkałej ze mną. Córka Lidia przez okres budowy domu wspierała mnie finansowo i w dalszym ciągu pokrywa koszty związane z eksploatacją domu. Jeśli natomiast zgon mój nastąpiłby w nieprzewidzianych

4 okolicznościach, gdyż prowadzę samochód, i choruję od kilku lat na cukrzycę II-giego stopnia, i córka Lidia nie ponosiłaby ciężaru opieki nade mną, wolą moją byłoby, jest [słowo jest przekreślono dwukrotnie bez opisania tego], aby obie nieruchomości sprzedać, uzyskane pieniądze podzielić na 7 części (słownie siedem). Dwie siódme otrzymałaby córka Lidia, pozostałe dzieci to znaczy: Teodor, Ewa, Irena, Franciszek i Eugeniusz otrzymaliby po jednej siódmej części. Sąd I instancji stwierdził, że powołane do spadku zostały wszystkie dzieci spadkodawczyni, w taki sposób jak to było określone w drugiej części testamentu, czyli w 2/7 córka spadkodawczyni Lidia, a po 1/7 jej pozostałe dzieci. Sąd Okręgowy oddalił apelację córki spadkodawczyni Lidii, zgadzając się z ustaleniami i ocenami Sądu I instancji, że zastrzeżenie na początku drugiej części testamentu, uczynione przez spadkodawczynię dotyczy części pierwszej, ponieważ w przeciwnym wypadku, biorąc pod uwagę okoliczności sporządzenia testamentu przez spadkodawczynię, powołującą w drugiej części testamentu wszystkie z sześciorga dzieci, nie tak zostałoby ono sformułowane oraz że darowizna na rzecz wnioskodawczyni, uczyniona w pierwszej części testamentu co do całości spadku, byłaby skuteczna tylko w razie zajścia okoliczności wskazanych w części drugiej, to znaczy, jeżeli śmierć spadkodawczyni nie nastąpiłaby nieoczekiwanie i jeżeli testatorką, do jej śmierci wnioskodawczyni by się opiekowała. Skoro to nie nastąpiło, to znaczy, że porządek dziedziczenia powinien był zostać określony tak, jak to wynikało z drugiej części testamentu. Również SN podzielił ten pogląd. Uznał, że wnioskowanie Sądu II instancji jest poprawne, a oceny prawne zostały uzasadnione prawidłowo. W efekcie oddalił skargę kasacyjną opartą na zarzucie skarżącej błędnego zastosowania art. 948 k.c. i niewłaściwego zastosowania przy orzekaniu w sprawie art. 962 zdanie drugie k.c. Ze względów, które przedstawiam w niniejszej glosie, nie podzielam tego stanowiska SN. II. Trudności, które wiążą się z wykładnią testamentu, mogą doprowadzić sędziego do rozpaczy 1. I to nie dlatego, że brak reguł jej dokonywania. Chodzi raczej o to, że owe reguły podlegają licznym zastrzeżeniom wynikającym ze szczególnych okoliczności danego stanu faktycznego. W tym sensie trafne powiedzenie, że nie ma dwóch takich samych testamentów staje się wyrazem przekonania, iż wykładnia testamentu jest procesem, w którym nie ma jasnych reguł i planu. To z kolei wynika z samej natury testamentu jako jednostronnej czynności prawnej. Jest on bowiem zawsze wyrazem indywidualnych pragnień, nie zawsze dających się ująć słowami, a co dopiero pomieścić w ramach określonych, niekiedy zbyt sztywnych konstrukcji prawnych. Nie będzie chyba przesady w stwierdzeniu, że czasem rozrządzenia testamentowe są formułowane w ten sposób, iż cały proces odtwarzania intencji spadkodawcy staje się czystą spekulacją. Problem pogłębia również nieuniknione oderwanie procesu wykładania ostatniej woli od czynników, które odgrywają rolę przy interpretowaniu innych oświadczeń woli, takich jak zasady słuszności, zwyczaje (zob. art. 65 k.c.) etc. Wykładnia testamentu to wyłącznie badanie, co spadkodawca miał na myśli, czego chciał, gdy pisał to, co zostało napisane nie zaś nadawanie treści jego oświadczenia postaci zgodnej, np. z zasadami współżycia społecznego 2. III. W moim przekonaniu proces dokonywania wykładni testamentu zwykle powinien się składać z dwóch niezależnych i następujących kolejno po sobie etapów. Pierwszym z nich jest ustalenie intencji (woli) spadkodawcy, a drugim określenie, jakie skutki prawne wiążą się z takimi pragnieniami. Na pierwszym etapie obowiązkiem sądu jest sprawdzenie i ustalenie na podstawie treści testamentu, a jeśli jest ona z uwagi na występujące niejasności niewystarczająca, również na podstawie okoliczności towarzyszących jego sporządzeniu, jakie były rzeczywiste pragnienia testatora 3. Innymi słowy, czego on tak naprawdę chciał. Ten proces jest zawsze unikalny, 1 W uzasadnieniu glosowanego orzeczenia SN ujął tę kwestię bardziej oględnie: [ ] wykładnia treści testamentu jest zawsze bardzo trudnym zadaniem sądu stwierdzającego nabycie spadku, jeżeli testament nie jest sformułowany jednoznacznie, a pomiędzy spadkobiercami ujawnił się konflikt interesów. 2 Por. E. Cahn, Testamentary construction. The Psychological Approach, Georgia Law Review , nr 26, s. 17. Por. też E. Niezbecka, w: A. Kidyba, Kodeks Cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, Warszawa 2008, art. 948, Nb 4. 3 Por. postanowienie SN z dnia 22 XII 1997 r., II CKN 542/97, OSNC 1998, nr 7 8, poz. 118, z dnia 13 II 2001 r., II CKN 378/00, LexPolonica nr , oraz z dnia 28 I 2009 r., IV CSK 355/08, OSP 2011, nr 6, poz. 61, z glosą J. Wiercińskiego, tamże, s. 415.

5 jednostkowy i wyjątkowy; nie ma tu wspólnego mianownika ani reguł interpretacji. Jego wstępnym elementem jest ustalenie, czy zmarły miał zamiar testowania (czy działał animus testandi), a kolejnym, jaki był to zamiar. Drugi etap rozpoczyna się dopiero wtedy, gdy wola testatora, jego intencja jest już znana. Sąd powinien wówczas określić, jakie skutki prawne wiążą się z ustalonymi wcześniej pragnieniami spadkodawcy. Wola testatora może być, przykładowo, sprzeczna z prawem lub niemożliwa do zrealizowania. Spadkodawca może chcieć dokonać np. podstawienia powierniczego lub powołania spadkobiercy pod warunkiem. Rolą sądu jest wtedy określenie m.in. na podstawie art. 962 k.c., jakie są konsekwencje prawne powziętych w takim kształcie zamiarów 4. IV. Mając na uwadze powyższe założenia, inaczej odczytałem wyrażoną w testamencie wolę spadkodawczyni. Z uzasadnienia postanowienia nie potrafię bez wątpliwości odczytać, czy ustalono, że spadkodawczyni zmarła śmiercią tragiczną. Kierując się zatem tym, że gwałtowna śmierć za kierownicą samochodu ma miejsce rzadko, biorąc też pod uwagę czas, jaki upłynął od chwili sporządzenia testamentu do śmierci spadkodawczyni, założyłem, że także i w tym przypadku do tego nie doszło 5 i dokonałem na podstawie treści testamentu następującej wykładni jej woli spadkodawczyni. Spadkodawczyni chciała, żeby jej jedyną spadkobierczynią była jej córka Lidia. Obawiała się jednak, że może sama niespodziewanie zginąć w wypadku samochodowym w wyniku zasłabnięcia typowego dla osoby cierpiącej na cukrzycę, której nagle i gwałtownie spadnie poziom cukru we krwi. Taka śmierć uniemożliwiłaby jej ewentualną zmianę testamentu, którą mogłaby uważać za konieczną, gdyby jej córka Lidia przestała się nią opiekować. Spadkodawczyni, wykazując się przezornością, chciała zabezpieczyć się przed utratą praktycznej możliwości dokonania zmiany porządku dziedziczenia wywołaną nagłym zdarzeniem zewnętrznym niespodziewaną utratą życia, spowodowaną grożącym jej nagłym niebezpieczeństwem. Testatorka uznała za stosowne i dostrzegła potrzebę stworzenia mechanizmu, który pozwalałby na usunięcie sprzeczności między wolą wyrażoną w testamencie a jej ewentualną wolą, którą prawdopodobne miałaby przed śmiercią, gdyby córka Lidia przestała się nią opiekować 6. Innymi słowy, wyłącznie na okoliczność, gdyby testatorka zmarła śmiercią nagłą, pozbawiającą ją sposobności dokonania ewentualnej zmiany testamentu, przygotowała ona inny niż podstawowy porządek dziedziczenia (uwzględniający zresztą w jakimś stopniu wyjątkową zapewne na tle reszty rodzeństwa postawę córki Lidii wobec siebie do daty sporządzenia testamentu, ponieważ przyznający jej dwukrotnie większą część spadku niż pozostałym dzieciom). Jeśli śmierć testatorki nie była nagła (nie ziścił się podstawowy element warunku uczynionego przy powołaniu spadkobiercy testamentowego), to należało, moim zdaniem, ustalić, że wolą spadkodawczyni było, żeby jej jedyną spadkobierczynią była córka Lidia. I to niezależnie od tego, czy opiekowała się ona spadkodawczynią po sporządzeniu testamentu. Testatorka bowiem swojego testamentu nie odwołała, mimo że mogła to uczynić. Przyczyny braku jej aktywności w tym zakresie (podobnie jak okoliczność wykonywania opieki nad nią przez córkę Lidię) nie mogą mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia tej sprawy. Niezależnie bowiem od tego, czy było to zwykłe niedbalstwo, czy może odmienna przed śmiercią ocena zasług i/lub ich braku potencjalnych spadkobierców lub wagi dla spadkodawczyni poszczególnych czynników branych pod uwagę (np. córka Lidia mogła zaniechać opieki nad matką z przyczyn, które matka uznawała za niezawinione, a w rezultacie nieuzasadniające 4 Por. E. Cahn, Testamentary, s Por. też E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta Spadki, Warszawa 2011, art. 945 pkt 8: Przepisy te [m.in. art. 962 dopisek mój: J.W.] określają jedynie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie w testamencie dyspozycji niezgodnych z przepisami prawa spadkowego. 5 Tak też P. Księżak, K. Szymura, Glosa do postanowienia SN z 29 IV 2010 r., IV CSK 524/09, Państwo i Prawo 2011, nr 6, poz. 126: [ ] stan faktyczny nie został w uzasadnieniu rozstrzygnięcia SN przedstawiony wyczerpująco. W szczególności zabrakło wyraźnego stwierdzenia, czy skarżąca, Lidia S., uczyniła zadość «obowiązkowi» opieki nad testatorką. Nie wiemy też, w jakich okolicznościach zmarła spadkodawczyni. Jak się wydaje, sądy przyjęły, że córka opieki nie sprawowała, ale zgon nie nastąpił niespodziewanie [ ]. 6 Szerzej na temat tego mechanizmu pisałem w artykule pt. O przestępstwie jako przyczynie niegodności dziedziczenia, KPP 2010, z. 2, s

6 zmiany porządku dziedziczenia lub okoliczność sprawowania opieki mogły przestać z różnych względów odgrywać rolę), to faktem pozostaje, że spadkodawczyni nie zmieniała testamentu, w którym pragnęła powołać do całości spadku córkę Lidię 7. V. Z przedstawionych w punkcie III tej glosy względów inaczej niż SN rozumiem także relację art. 948 i 962 k.c. Co prawda, słuszne jest twierdzenie, że najpierw wykładnia jest dokonywana na gruncie reguły ogólnej (art. 948 k.c.), to jednak z tezą, zgodnie z którą dopiero, gdy ona zawiedzie, poszukuje się wykładni w regule konkretnej (art. 962 k.c.), nie mogę się zgodzić 8. Powinna ona raczej brzmieć: dopiero, gdy wola spadkodawcy zostanie w ten sposób ustalona, jej znaczenia prawnego poszukuje się w regułach zawartych w art. 962 k.c.. Jeżeli zatem, jak trafnie wskazuje SN, w treści analizowanego w niniejszej sprawie testamentu znalazło się sformułowanie, które ma postać oświadczenia warunkowego, to jego oceny należało dokonać na podstawie wskazówek, jakie zawiera art. 962 k.c. 9. Należało zatem wziąć pod uwagę to, że zasadniczy element warunku uczynionego przez spadkodawczynię przy powołaniu spadkobiercy testamentowego nie ziścił się (tzn. że jej zgon nie nastąpił w nieprzewidzianych okolicznościach, takich jak wypadek samochodowy) i uznać na podstawie art. 962 zd. 3 k.c. że w chwili otwarcia spadku powołanie Lidii jako spadkobierczyni nie miało charakteru warunkowego. Z tych względów należało przyjąć, że Lidia została powołana na podstawie analizowanego testamentu do całości spadku. VI. Okoliczności tej sprawy przywodzą na myśl jeszcze jedno uboczne spostrzeżenie. Otóż, na ostateczny rezultat wykładni testamentu mają niekiedy istotny wpływ czynniki, których opisu nie sposób doszukać się w treści uzasadnień orzeczeń sądowych. Jednym z nich może być ocena, że dane rozrządzenie jest sprawiedliwe. Stwierdzenie nabycia spadku zaakceptowane przez SN w tej sprawie jest wyraźnie bliskie modelowi dziedziczenia ustawowego, tj. modelowi, który powszechnie uznaje się za uczciwy, słuszny i sprawiedliwy sposób dystrybucji majątku na wypadek śmierci. Niekiedy niejasności rozrządzeń testamentowych, czasem celowo, a czasem nieświadomie, a często ze szkodą dla ustalenia rzeczywistej, subiektywnej woli testatora, są rozstrzygane na korzyść sposobu zbliżonego do reguł dziedziczenia ustawowego opartych na zasadzie słuszności. Niewykluczone, że miało to miejsce również w tej sprawie. Jacek Wierciński 7 Jeśli moje założenie jest błędne i spadkodawczyni zmarła śmiercią tragiczną, a córka Lidia S. nie świadczyła pomocy matce, to należałoby na podstawie testamentu i wszystkich towarzyszących okoliczności zbadać, czy zastrzeżenie miało dla testatorki znaczenie zasadnicze w rozumieniu art. 962 zd. 2 k.c. (o sposobie dokonywania takiej oceny i jej konsekwencjach zob. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 334). 8 Tak również, jak się wydaje P. Księżak, K. Szymura, Glosa : Wydaje się jednak, że art. 962 k.c. nie stanowi konkretnej reguły wykładni; określa jedynie ustawowe skutki zamieszczenia warunku lub terminu w treści rozrządzenia na wypadek śmierci. Z tego punktu widzenia proces wykładni kończy się na ustaleniu owej treści, tj. na stwierdzeniu, że powołanie do spadku nastąpiło z zastrzeżeniem warunku lub terminu, oraz na ustaleniu, jakie znaczenie wiązał z nim sam testator. 9 Zgadzam się z P. Księżakiem i K. Szymurą, Glosa, że powołanie do spadku córki Lidii nastąpiło z zastrzeżeniem warunku. Inaczej jednak niż ci Autorzy ( warunkiem tym było, by spadkobierczyni sprawowała opiekę nad matką ) oceniam jego treść.