Ogólnie o aksjologicznych podstawach prawa pracy.

Transkrypt

1 Walerian Sanetra Ogólnie o aksjologicznych podstawach prawa pracy. 1. Aksjologia systemu norm prawa pracy, aksjologia prawa pracy w działaniu, aksjologia nauki prawa pracy, aksjologia dydaktyki prawa pracy. Mówiąc o prawie pracy z reguły mamy na myśli system obowiązujących norm prawnych regulujących stosunki pracy oraz stosunki z nimi związane (stosunki stanowiące przedmiot prawa pracy), a więc prawo pracy w znaczeniu normatywnym. W tym znaczeniu prawem pracy są normy prawne co do zasady dekodowane z tekstów aktów normatywnych, a więc z aktów wydawanych na podstawie norm kompetencyjnych upowaŝniających określone organy (podmioty, instytucje) do stanowienia obowiązującego prawa, zarówno powszechnie obowiązującego (w rozumieniu przepisów rozdziału III Konstytucji RP), jak i tzw. autonomicznego prawa pracy (art. 59 Konstytucji RP, art. 9 k.p.). Pojęcie prawa, a tym samym takŝe pojęcie prawa pracy, łączone jest jednak równieŝ z tzw. prawem w działaniu, w tym zwłaszcza z orzeczniczą działalnością sądów (sądów najwyŝszych), czy szerzej z działalnością polegająca na ustanawianiu norm indywidualnych i konkretnych, co w innym ujęciu traktowane jest nie jako sfera tworzenia lecz jako faza stosowania prawa. Mając wszakŝe na uwadze chociaŝby precedensową rolę odrywaną przez co najmniej część orzeczeń sądowych trudno zaprzeczyć, Ŝe funkcjonują one w obrocie prawnym w duŝej mierze tak jak przepisy ustanawiane na mocy wyraźnie określonej kompetencji normodawczej. NiezaleŜnie wszakŝe od tego, czy pod pojęciem prawa pracy umieszcza się tylko te normy prawne mające za przedmiot stosunki pracy i stosunki z nimi związane, które ustanowione są przez organy (podmioty) wyposaŝone w kompetencje normodacze, czy teŝ takŝe normy będące wytworem praktyki stosowania prawa, w tym zwłaszcza orzecznictwa najwyŝszych instancji sądowych, nie ulega wątpliwości, Ŝe waŝnym zagadnieniem jest nie tylko kwestia aksjologicznych 1

2 podstaw systemu prawa pracy ujmowanego w sposób pozytywistyczny czy normatywistyczny, ale takŝe ale takŝe aksjologia praktyki prawa pracy, zwłaszcza zaś aksjologia orzeczniczej działalności sądownictwa pracy. Obiegowo termin prawo pracy uŝywany jest takŝe na określenie rozwaŝań nad systemem norm prawa pracy i praktyki ich stosowania oraz przestrzegania, czyli na oznaczenie nauki prawa pracy. Podobnie jest gdy idzie o dydaktykę prawa pracy. Między prawem pracy w ksiąŝkach, prawem pracy w działaniu, prawem pracy pojmowanym jako naukowa refleksja nad jednym i drugim (prawem pracy w ujęciu normatywistycznym i w ujęciu teorii realizmu prawniczego) oraz prawem pracy rozumianym jako proces nauczania i opracowywania pomocy dydaktycznych, zachodzą oczywiście ścisłe i skomplikowane powiązania oraz współzaleŝności, co nie znaczy wszakŝe, Ŝe zasadne jest identyfikowanie kwestii aksjologicznych podstaw prawa pracy jako systemu normatywnego pojmowanego w sposób pozytywistyczny (normatywistyczny) z aksjologią praktyki prawa pracy (prawa pracy w działaniu) czy teŝ z aksjologią badań prawa pracy i aksjologią jego dydaktyki. Zasadniczo gdy podejmowana jest kwestia aksjologii prawa pracy, to rozwaŝania na jej temat w gruncie rzeczy ograniczane są do tego co związane jest z obowiązywaniem norm tego prawa (rozumianego w sposób pozytywistyczny, normatywistyczny), bez uwzględnienia aksjologii praktyki jego stosowania, nie mówiąc juŝ o aksjologii nauki prawa pracy i aksjologii jego dydaktyki. Gdy chodzi o prawo pracy rozumiane jako sfera prowadzenia badań naukowych, a takŝe jako proces nauczania, to pojawia się generalne pytanie, czy w tych obszarach w ogóle istnieje problem aksjologii, a jeŝeli tak to czy moŝna mówić o jakiejś specyfice aksjologicznych podstaw nauki prawa pracy i dydaktyki tego prawa na tle innych nauk i działalności dydaktycznej. W badaniach naukowych, zwłaszcza w naukach ścisłych i przyrodniczych, poza rygorami o charakterze metodologicznym dyktowanymi między innymi przez wymagania racjonalności działań badawczych, pojawiają się takŝe kwestie etycznomoralne i szerzej zagadnienie wartości, które są, mogą i powinny być w nich realizowane. Badaniom tym musi przyświecać dąŝenie do prawdy, powinny być prowadzone według przyjętych wymagań metodologicznych i warsztatowych, wymagana jest rzetelność i uczciwość w ich prowadzeniu, z czym wiąŝe się np. zwalczanie zjawiska plagiatu, ale ich aksjologia dotyczy takŝe określenia metod badawczych, które są dopuszczalne i niedopuszczalne, co w szczególności wyraŝa się w wykluczeniu lub ograniczeniu moŝliwości przeprowadzania eksperymentów na ludziach (ich komórkach) i zwierzętach. Wiele 2

3 problemów aksjologicznych, które niosą za sobą nauki ścisłe i przyrodnicze, nie pojawia się w naukach społecznych, w tym w naukach prawnych, z uwagi na odmienność ich przedmiotu i metod badawczych. Nie oznacza to wszakŝe, Ŝe problem aksjologii w tych naukach w ogóle nie istnieje. Ogólnym problemem jaki pojawia się na ich obszarze jest między innymi to czy i na ile nauki te powinny wspierać i w jaki sposób, czy teŝ w jakim stopniu, cele i zadania realizowane przez systemy totalitarne czy wręcz zbrodnicze. Wiadomo bowiem, Ŝe takŝe badania w naukach prawnych, w tym takŝe w prawie pracy, mogą być w róŝny sposób ukierunkowane i w róŝny sposób prowadzone. PowyŜsze uwagi odnoszą się odpowiednio takŝe do nauczania prawa pracy. Między innymi proces nauczania prawa pracy moŝe być mniej lub bardziej upolityczniony, dydaktyka tego prawa moŝe sprowadzać się jednak równieŝ tylko do przekazywania wiedzy o przepisach tego prawa i o praktyce ich stosowania, a więc moŝe mieć wyłącznie charakter ściśle techniczny czy dogmatyczny. W procesie dydaktycznym mogą być teŝ w zaleŝności od wyboru nauczającego eksponowane róŝne wartości, np. takie które oparte są na załoŝeniu prymatu pracy nad kapitałem bądź teŝ te, które wywodzone są z doktryn liberalizmu gospodarczego. Jak sądzę, juŝ te luźne spostrzeŝenia pozwalają na stwierdzenie, Ŝe osobne zagadnienie stanowią aksjologiczne podstawy nauki i dydaktyki prawa pracy. W ogólności na tle innych nauk, w tym takŝe na tle innych nauk społecznych aksjologia prawoznawstwa wykazuje szereg cech swoistych, podobnie jak swoiste problemy aksjologiczne w ramach prawoznawstwa są znamienne dla nauki i dydaktyki prawa pracy. Istnieje więc potrzeba osobnej szerokiej i pogłębionej refleksji nad aksjologicznymi podstawami nauki prawa pracy i nad aksjologia nauczania prawa pracy 1. W niniejszym tekście refleksja ta nie będzie jednak rozwijana. 2. Aksjologiczna płaszczyzna prawa. W teorii prawa zasadnicze pytania dotyczą tego: co to jest prawo? (kwestia ontologiczna), jak prawo jest poznawalne? (epistemologia) oraz jakie prawo jest wartościowe (aksjologia). Według J. Wróblewskiego 2 podstawowe sposoby odpowiedzi na 1 Ostatnio stan nauki prawa pracy omówił L. Florek (Stan nauki prawa pracy w Polsce, PiP nr 1/2013, s. 5 i nast.). Jednocześnie jego tekst jest dobrą ilustracją różnego rodzaju uwikłań i dylematów aksjologicznych istniejących w naszej nauce prawa pracy w ostatnim okresie. 2 J. Wróblewski (w:) W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki: Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, s. 22 i nast. 3

4 te pytania dają się ująć w pięć grup: 1. prawo jest to norma (system norm), a więc określony zwrot językowy, 2. prawo jest to fakt społeczny, 3. prawo jest to fakt psychiczny, a więc przeŝycie 4. prawo jest to określona wartość (czy teŝ przejaw wartości) oraz 5. prawo jest zjawiskiem ontologicznie złoŝonym. W ścisłym związku z tym rozróŝnieniem pozostaje takŝe wprowadzenie pojęcia płaszczyzn rozpatrywania prawa, którymi są: 1. płaszczyzna logicznojęzykowa, 2. płaszczyzna socjologiczna, 3. płaszczyzna psychologiczna i 4. płaszczyzna aksjologiczna (oraz 5. wielopłaszczyznowość ) 3. Uznaje się, Ŝe traktowanie prawa wyłącznie jako normy znamienne jest dla normatywizmu oraz dla skrajnych wersji pozytywizmu prawniczego (jest to ujęcie jednopłaszczyznowe). Realizm amerykański programowo traktuje prawo jako fakt - którym jest określone zachowanie się określonych podmiotów - i to w taki sposób jak socjologia empiryczna. Jest to więc przykład podejścia jednopłaszczyznowego socjologicznego. Innego przykładu ujęcia jednopłaszczyznowego dostarcza teoria L. PetraŜyckiego, według którego prawo jest faktem psychicznym (emocje imperatywno-atrybutywne), który powinien być badany metodami psychologicznymi (teoria psychologiczna jednopłaszczyznowa). Gdy idzie o płaszczyznę aksjologiczną to prawem jest (w sensie ontologicznym) wartość (powinność), prawo to poznawalne jest (epistemologia) tak jak poznawane są wartości (powinności), natomiast badane jest ono (metodologia) róŝnymi metodami. Prawo jest rozpatrywane na płaszczyźnie aksjologicznej, gdy jest traktowane jako wartość (czy realizacja wartości), poznawane jak świat wartości i powinności i badane właściwymi technikami, o ile takie zostały wypracowane 4. Typowym przykładem teorii traktujących prawo jako wartość (realizację wartości) są doktryny prawa natury. Zgodnie z nimi człowiek odkrywa obiektywne reguły prawa sprawiedliwego ( prawo natury ) wyprowadzane z tego, co istnieje, lub z nakazów istoty wyŝszej, i na ich podstawie ocenia prawo pozytywne 5. Doktryny prawa natury są przykładem jednopłaszczyznowego ujęcia prawa, przy czym prawo to jest traktowane na płaszczyźnie aksjologicznej (jako wartość, powinność). Kłopot przy tym polega na tym, Ŝe zagadnienia związane z traktowaniem prawa jako wartości lub jako realizacji wartości są bardzo sporne 6. Czym innym jest traktowanie prawa jako wartości (samo jest wartością) a czym innym uznanie, Ŝe 3 Jw., s. 37,38. 4 Jw. 5 Jw., s Jw., s. 30 4

5 prawo realizuje lub powinno realizować określone wartości. W ogólności w mojej ocenie - tzw. płaszczyzna aksjologiczna prawa w zestawieniu z płaszczyzną logiczno-językową, socjologiczna i psychologiczną jest stosunkowo najmniej dokładnie teoretycznie opracowana i określona. Według doktryny prawa natury prawnik moŝe i powinien odkrywać reguły prawa sprawiedliwego, dającego mu stałe (wersje absolutystycznego prawa natury) lub zmienne (wersje relatywistyczne prawa natury) kryteria ocen prawa pozytywnego, jego tworzenia, stosowania i wykładni 7. Zakłada się więc tu istnienie prawa sprawiedliwego, które istnieje niezaleŝnie od prawa pozytywnego. Według J. Wróblewskiego prawo jest zjawiskiem złoŝonym oraz ujmowane jest jako norma, a więc jako znaczący zwrot językowy (płaszczyzna logiczno-językowa). Ujęcie prawa jako normy łączy się z traktowaniem jej jako faktu. Jest ona ustanowiona przez ludzi, którzy dąŝą do pewnych społecznie zdeterminowanych celów i jednocześnie jest faktem w tym sensie, Ŝe funkcjonuje w społeczeństwie wyznaczając wzory powinnego zachowania się, klasyfikuje rozmaite sytuacje wiąŝąc z ich wystąpieniem powinność reakcji aparatu państwowego (płaszczyzna socjologiczna). MoŜna ją przy tym rozpatrywać jako treść pewnych przeŝyć rozmaitych grup osób, takich np. jak prawotwórca, organ stosujący prawo, adresat normy (płaszczyzna psychologiczna). Wreszcie norma prawna moŝe być badana z punktu widzenia zgodności czy teŝ niezgodności z systemem ocen i postulatów (pozaprawnych), które, podobnie jak i sama norma, są wyraŝeniem pewnych przeŝyć, uwarunkowanym wielostronnie stosunkami społecznymi zwrotnie na nie wpływającymi (płaszczyzna aksjologiczna) 8. W takiej wizji zjawiska prawnego odrzuca się doktryny prawa natury, gdyŝ uznają one moŝliwość prawdziwego rozstrzygnięcia wyboru norm i ocen niezrelatywizowanych oraz uznają moŝliwość naukowego ustalenia powinności materialnej, co moŝe się wiązać z przyjęciem określonej ontologii wartości i powinności oraz stosowanej teorii poznania 9. W przedstawionym ujęciu prawo jest strukturą złoŝoną, przy czym jak sadzę nie jest ono traktowane jako struktura złoŝona ontologicznie ale raczej jako struktura 7 Jw., s J. Wróblewski, jw., s. 34, Jw., s

6 prosta, którą bada się z rozmaitych stron 10, na co wskazuje między innymi teza, Ŝe ujęcie prawa jako normy stanowi centralny punkt widzenia badania zjawisk prawnych oraz zanegowanie teorii prawa natury i traktowania wartości jako rodzaju faktu czy istnienia obiektywnie prawa sprawiedliwego. 3. Problemy aksjologii w nauce prawa pracy. W naszej nauce prawa pracy zarówno w okresie przedwojennym jak i powojennym zagadnienia aksjologii, w tym takŝe spojrzenie na jego unormowania i problemy z perspektywy prawa natury, były właściwie nieobecne. W szerszym zakresie zagadnienia te zostały podniesione i to w nawiązaniu do doktryny prawa natury - dopiero przez T. Zielińskiego w jego monografii z 1988 r., który uznał za nietrafne opinie uznające prawnonaturalne doktryny za ahistorczyne, naleŝące juŝ do przeszłości wersje filozofii społecznej, twierdząc jednocześnie, Ŝe idea prawa natury jest bliska załoŝeniom rozwojowym prawa pracy o ponadpaństwowych, międzynarodowych wymiarach 11. Wiele jest racji w jego spostrzeŝeniu, Ŝe sedno zagadnienia sprowadza się do kwestii, czy narody rządzą się w stosunkach wewnętrznych jedynie własnymi ustawami, czy teŝ prawem są dla nich normy wspólne wszystkim ludziom, obowiązujące wszędzie 12. Przekonują przy tym jego wywody, w których z jednej strony odrzuca on koncepcje prawa odwiecznego, boskiego, dającego się wysnuć z natury rzeczy, prawa pojmowanego intuicyjnie itd. - a z drugiej strony opowiada się za nowoczesnymi koncepcjami prawa natury, a w szczególności za koncepcjami, które zakładają, Ŝe prawa naturalne człowieka stanowią nadrzędny nad prawem pozytywnym porządek moralny uznany przez postępowe narody świata. Jego zdaniem, moŝna w tym porządku widzieć prawo wspólne wszystkim ludziom, uniwersalne w tym znaczeniu, Ŝe jest rozumne zawsze i wszędzie, w kaŝdym kraju, bo liczy się z przyrodzonymi właściwościami człowieka, który Ŝył zawsze, rozwijał się i spełniał swe człowieczeństwo w naturalnej wspólnocie z innymi ludźmi. Tak rozumiane ius commune nie jest wytworem jakieś metafizyki, lecz przeciwnie koncepcją na wskroś racjonalistyczną, niezaleŝną od 10 Jw., s. 32, T. Zieliński: Podstawy rozwoju prawa pracy, Warszawa-Kraków 1988, s Jw., s

7 wiary, tradycji, dogmatów i przesądów 13. Według T. Zielińskiego do naturalnych praw człowieka w przyjętym przez niego znaczeniu naleŝą przede wszystkim prawo do pracy (które mieści się w szerokim prawie człowieka do Ŝycia), wolność pracy i swoboda zrzeszania się ludzi w organizacje słuŝące Ŝyciu we wspólnocie. Odwołał się on przy tym do doktryny, która uznaje, Ŝe poza prawem pozytywnym (ustanowionym lub uznanym przez organy państwa) obowiązuje drugi, nadrzędny porządek normatywny, który powinno szanować kaŝde współczesne państwo, powstrzymując się w kaŝdym razie od działań godzących w ogólne zasady wypracowane przez większość narodów świata. NaleŜą do nich w szczególności: zasada wolności pracy, prawo do pracy, prawo zrzeszania się i rokowań zbiorowych, prawo do wypoczynku oraz zasada maksymalnego 8-godzinnego dnia i 46-godzinnego tygodnia roboczego 14. Na tle tego stanowiska nasuwają się zwłaszcza cztery uwagi. Po pierwsze, trudno uznać, Ŝe do naturalnych (przyrodzonych) praw człowieka naleŝała wolność pracy, prawo do pracy, prawo do rokowań, prawo do wypoczynku, czy ograniczenie dobowego i tygodniowego wymiaru czasu pracy w czasach niewolnictwa czy w średniowieczu, skoro tego rodzaju prawa w tamtych epokach nikomu do głowy nie przychodziły, a o prawach tego rodzaju zaczęto myśleć i mówić dopiero wraz z narodzinami prawa pracy w czasach kapitalizmu. Przyrodzoność czy naturalność tych praw jest uwarunkowana historycznie i jest historycznie zmienna. Po drugie, stanowisko przedstawione przez T. Zielińskiego jest jak sądzę - w istocie zbieŝne z poglądami prezentowanymi przez J. Wróblewskiego. Nie tylko bowiem ten ostatni ale takŝe T. Zieliński odrzucił w gruncie rzeczy koncepcje prawa natury oparte na załoŝeniach idealizmu filozoficznego, jako prawa odwiecznego, boskiego, dającego się wysnuć z natury rzeczy czy prawa pojmowanego intuicyjnie. W teorii rozwijanej przez J. Wróblewskiego wyraźne są przy tym wątki aksjologiczne, co wyraŝa się zwłaszcza w ujmowaniu prawa jako wartości, w wyróŝnieniu przez niego tzw. płaszczyzny aksjologicznej oraz w wyodrębnieniu w złoŝonej strukturze prawa aspektu polegającego na 13 Jw., s. 75, Jw., s. 76, 77. Por. też ostatnio M. Borski: Prawo do pracy jako wartość uniwersalna (w:) Aktualne zagadnienia prawa pracy i polityki socjalnej (zbiór studiów), pod red B. Ćwiertniaka, Sosnowiec 2012, s. 15 i nast. Autor ten nie wyjaśnia niestety, co rozumie przez uniwersalność prawa pracy jako wartości. Można jedynie domyślać się, że uniwersalność ta polega na tym, że prawo to jest uwzględnianie w rozważaniach katolickiej nauki społecznej, ujęte jest w unormowaniach prawa międzynarodowego, uwzględniono je w jakimś sensie również w prawie unijnym, a także w naszej Konstytucji. 7

8 badaniu normy prawnej z punktu widzenia ocen i postulatów pozaprawnych. Ponadto ze stanowiska przedstawionego przez T. Zielińskiego wynika, Ŝe oceny i postulaty wyraŝające się w twierdzeniach o istnieniu określonych przyrodzonych (naturalnych) prawach pracowniczych (indywidualnych i zbiorowych) są zrelatywizowane do określonego stanu rzeczy, a mianowicie do ogólnych zasad wypracowanych przez większość narodów świata, co oznacza relatywizację oceny, a nawet moŝe być uznane za stwierdzenie faktu 15. W istocie dokonuje on więc w tym przypadku wartościowania wtórnego, które jest uprawnione, tak jak uprawnione jest takŝe wartościowanie pierwotne 16. Po trzecie, stanowisko w sprawie naturalnych praw pracowniczych (człowieka) T. Zieliński sformułował w kontekście pytania dotyczącego związania w porządku krajowym aktami prawnymi stanowionymi w zakresie prawa pracy przez Międzynarodową Organizację Pracy, w tym zwłaszcza nieratyfikowanymi przez nasz kraj konwencjami tej organizacji oraz wydawanymi przez nią zaleceniami. Po czwarte, od czasu sformułowania przytoczonych tu zapatrywań wiele się zmieniło. Polska przystąpiła do Rady Europy i między innymi ratyfikowała jej Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz jej Europejską Kartę Społeczną (w jej wersji z 1961 r.). Stała się takŝe członkiem Unii Europejskiej i w związku z tym mają do niej zastosowanie przepisy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Karta Nicejska 2000 r.), która zgodnie z art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej ma taką samą moc prawną jak Traktaty 17, a ponadto uwzględnić między innymi naleŝy (mimo Ŝe nie jest to akt prawnie wiąŝący) Wspólnotową Kartę Społecznych Praw Podstawowych Pracowników (1989 r.). Dla rozwaŝań na temat aksjologicznych podstaw prawa unijnego, w tym unijnego prawa pracy, ale takŝe i dla rozwaŝań w kwestii wartości leŝących u podłoŝa polskiego prawa (prawa pracy), istotne znaczenie ma art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej, w myśl którego prawa 15 J. Wróblewski odróżnia wartościowanie pierwotne i wartościowanie wtórne. Wartościowanie pierwotne polega na formułowaniu ocen zasadniczych i norm zasadniczych, które oceniają czy postulują coś w sposób niezrelatywizowany. Wartościowanie wtórne to formułowanie ocen i norm zrelatywizowanych systemowo do określonego światopoglądu, systemu moralności, prawa czy polityki, które składają się z ocen i norm wyrażających wartościowanie pierwotne (jw., s. 31). 16 J. Wróblewski uważał, że marksistowska teoria państwa i prawa zajmuje się wartościowaniem wtórnym, natomiast wartościowanie pierwotne zaliczał do domeny światopoglądu, filozofii i etyki marksistowskiej (jw., s. 32). 17 Na temat tej Karty oraz znaczenia dla jej obowiązywania w naszym kraju tzw. Protokołu polsko-brytyjskiego por. np. Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, pod red A. Wróbla, Warszawa

9 podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa. W zasadach tych choć nie tylko wyraŝa się aksjologia prawa unijnego, a pośrednio takŝe prawa krajowego. Zasady te mogą być traktowane jako rodzaj ocen i norm zrelatywizowanych do z jednej strony praw podstawowych zagwarantowanych w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z drugiej strony do takich praw wynikających z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim. Zakłada się tu, Ŝe tradycja taka istnieje i Ŝe da się ją ustalić. W moim przekonaniu zasady ogólne prawa, o których mowa w art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej, mogą być, z jednej strony, traktowane jako wiąŝące reguły zobowiązujące instytucje unijne do określonych zachowań, a pośrednio takŝe odpowiednie podmioty (organy) Państw Członkowskich, oraz z drugiej strony, mogą słuŝyć do oceny i weryfikacji trafności (legalności, dopuszczalności) ustanawianych norm prawa unijnego i krajowego Główne wewnętrzne źródła aksjologii prawa pracy. Współcześnie aksjologia kształtowana jest w mojej ocenie głównie pod wpływem doktryn i ideologii praw człowieka. Prawa te są konkretyzowane i znajdują sformalizowany wyraz w dokumentach (aktach prawnych) ONZ, MOP, Rady Europy czy Unii Europejskiej. W wymiarze krajowym rolę taką pełni głównie Konstytucji RP z 1997 r., która między innymi określa wolności i prawa z zakresu prawa pracy i to zarówno, te które naleŝą do indywidualnego jak i zbiorowego prawa pracy 18. Polskie konstytucyjne unormowania tych wolności i praw w zasadniczej mierze ukształtowane zostały pod wpływem regulacji międzynarodowych i unijnych. Ponadto główne wartości, które mają być realizowane przez przepisy prawa pracy juŝ w pierwotnym jego tekście ujęte zostały w kodeksie pracy jako podstawowe zasady prawa pracy. Katalog tych zasad został powaŝnie przebudowany w nowym ustroju politycznym i społeczno-gospodarczym uformowanym po 1989 r. WaŜną racją dla utrzymania w kodeksie pracy rozdziału katalogującego podstawowe zasady prawa 18 Por. np. W. Sanetra: Konstytucyjna ochrona wolności i praw pracowniczych, Przegląd Sądowy nr 5/1998, s. 17 i nast.; tenże: Prawa (wolności) pracownicze w Konstytucji, PiZS nr 11/1997. Por. też. L. Florek: Zgodność przepisów prawa pracy z Konstytucją, PiZS nr 11/1997; tenże: Konstytucyjne gwarancje uprawnień pracowniczych, PiP nr 11-12/1997.

10 pracy jest przy tym to, Ŝe stanowi on jednocześnie określenie głównych aksjologicznych podstaw prawa pracy, wskazując na wartości, które akcentują jego aksjologiczną odrębność zwłaszcza w stosunku do prawa cywilnego i do prawa administracyjnego. MoŜna więc stwierdzić, Ŝe system wartości naszego prawa pracy kształtowany jest głównie przez unormowania prawa unijnego, prawa międzynarodowego, przepisy Konstytucji RP oraz przepisy kodeksu pracy określające podstawowe zasady prawa pracy. Wartości te wskazywane są przez przepisy prawa (prawa pracy) i w związku z tym mogą zostać określone jako wartości wewnątrzsystemowe (wewnętrzne). Oprócz tego prawo pracy i jego poszczególne rozwiązania oceniane są takŝe z innej perspektywy, np. z punktu widzenia zasad moralności i etyki i w tym sensie moŝna mówić o jego wartościach zewnętrznych (zewnętrzno systemowych). Uchwalenie w 1997 r. Konstytucji RP przyniosło ze sobą nowe rozwiązania i nowe spojrzenie na zagadnienia aksjologii rozwiązań ustrojowych 19. Związane jest to zwłaszcza z uŝytym w jej preambule zwrotem wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł oraz ze sformułowaniami jej art. 30, zgodnie z którym przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Ze sformułowań tych wynika, Ŝe istnieją uniwersalne wartości (w tym sprawiedliwość) a godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna i jednocześnie jest źródłem wolności i praw człowieka i obywatela, co prowadzi do wniosku, Ŝe takŝe te wolności i prawa w tym wolności i prawa pracownicze (indywidualne i zbiorowe) - są przyrodzone i niezbywalne. MoŜna teŝ wszakŝe argumentować, Ŝe tylko godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna, natomiast takiego przymiotu nie mają juŝ wolności i prawa, które są z niej wywodzone (dla których stanowi ona źródło ). JeŜeli wszakŝe przyjąć, Ŝe takŝe indywidualne i zbiorowe prawa pracownicze (wolności i prawa z obszaru prawa pracy) są przyrodzone i niezbywalne to pojawia się pytanie czy przymiot ten mają wszystkie te prawa, czy teŝ tylko te, które ujęte zostały w Konstytucji RP lub teŝ, które dadzą się z niej wywieść. Uwzględnić tu trzeba prawa i wolności wyraŝone w aktach prawa 19 Ogólnie o aksjologii Konstytucji RP pisze np. B. Zdziennicki: Aksjologia Konstytucji RP (w:) Piętnaście lat Konstytucji RP z 1997 roku. Inspiracje, uregulowania, trwałość, pod red J. Kucińskiego, Warszawa 2012, s. 67 i nast. 10

11 międzynarodowego i unijnego ale takŝe wartości ujęte w kodeksie pracy jako podstawowe zasady prawa pracy. Taka optyka prowadzi zaś do wniosku, Ŝe takŝe wolności i prawa ujęte w prawie międzynarodowym i unijnym oraz w regulacjach kodeksu pracy formułujących podstawowe zasady prawa pracy mają charakter przyrodzony i niezbywalny ale nie oznacza to, Ŝe dotyczy to wszystkich praw pracowniczych. Przyjęcie, Ŝe określone prawa pracownicze są przyrodzone i niezbywalne prowadzi teŝ do konkluzji, Ŝe przepisy ich nie ustanawiają i nie tworzą lecz jedynie potwierdzają czy teŝ deklarują ich istnienie. W moim przekonaniu trafniejsze jest ujęcie, w którym przyjmuje się, Ŝe przyrodzona i niezbywalna jest tylko godność człowieka ale juŝ nie wolności i prawa, dla których stanowi tylko ona źródło, nie przenosząc na nie swojej przyrodzoności i niezbywalności. Prawa pracownicze wynikające z przepisów Konstytucji RP oraz z kodeksu pracy czerpią swoją moc prawną ( obowiązują ) z woli i nadania ustrojodawcy i ustawodawcy, a więc są przez nich tworzone, nie obowiązują natomiast niejako z mocy samej natury rzeczy. 5. Terminologiczny aspekt wolności i praw jako wartości. Wolnościami i prawami człowieka i obywatela są wolności i prawa ujęte w Konstytucji RP ale między innymi takŝe wolności i prawa unormowane w kodeksie pracy. Trzymając się przy tym litery art. 30 Konstytucji RP naleŝałoby uznać, Ŝe godność człowieka nie stanowi źródła obowiązków i to nie tylko tych, które ujęte zostały w Konstytucji RP (obowiązki człowieka i obywatela art ) ale takŝe i tych, które zostały sformułowane jako podstawowe zasady prawa pracy (np. obowiązek pracodawcy szanowania godności i innych dóbr osobistych pracownik art. 11 1, obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy art. 15, obowiązek zaspokajania bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracownika art. 16, obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych art. 17). Supozycja taka nie w pełni jest wszakŝe uzasadniona, bo z reguły określone relacje prawne mogą być wysłowione bądź jako prawo jednego podmiotu względem innego czy innych podmiotów bądź teŝ jako obowiązek jednego podmiotu względem innego czy innych podmiotów. Dla przykładu w art. 15 k.p. za podstawową zasadę prawa pracy został uznany obowiązek pracodawcy zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, natomiast w art. 66 ust. 1 Konstytucji RP przewidziane jest prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Mimo Ŝe w 11

12 Konstytucji RP brak jest przepisu wysławiającego ogólne prawo do sprawiedliwości, to na podstawie szeregu zawartych w niej sformułowań moim zdaniem - prawo takie moŝna starać się skonstruować, przy czym polegałoby ono nie tylko na prawie kaŝdego do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) ale takŝe na prawie do sprawiedliwości szerzej pojmowanej, z uwzględnieniem zwłaszcza reguły, w myśl której Rzeczypospolita Polska urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP). W zakresie terminologii dotyczącej takich kategorii jak wolności, wolności podstawowe, prawa człowieka, wolności i prawa człowieka i obywatela, prawa podstawowe Unii Europejskiej istnieje spory zamęt, a w kaŝdym razie brak jest jednolitości i konsekwencji, co oczywiście znakomicie utrudnia rozwaŝania aksjologiczne w tym obszarze i jednocześnie jest źródłem róŝnego rodzaju nieporozumień i wątpliwości interpretacyjnych. Dowodzi tego terminologia zastosowana w naszej Konstytucji RP ale takŝe np. aparatura pojęciowa zastosowana w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Sam jej tytuł sugeruje, Ŝe nie zawiera ona praw osób lecz prawa podstawowe Unii Europejskiej. Choć Karta ta zgodnie z jej tytułem formułuje prawa podstawowe, to jednak w swojej treści dzieli je na prawa, wolności i zasady, z tym Ŝe pod pojęciem zasad właściwie kryją się prawa socjalne. Ich moc wiąŝąca jest przy tym wyraźnie słabsza, bo zgodnie z jej art. 52 ust. 5 mogą one być wprowadzane w Ŝycie przez akty ustawodawcze i wykonawcze przyjęte przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz przez akty Państw Członkowskich, gdy wykonują one prawo Unii, korzystając ze swoich odpowiednich uprawnień, przy czym moŝna się na nie powoływać w sądzie jedynie w celu wykładni tych aktów i kontroli ich legalności. Ponadto z Karty nie wynika w sposób wyraźny, które z jej postanowień formułują zasady, a które prawa (wolności) Konstytucja RP a podejście prawnonaturalne. NiezaleŜnie od powyŝszych rozwaŝań naleŝy stwierdzić, Ŝe rozwiązania przyjęte w Konstytucji RP dostarczają argumentów na rzecz tezy, Ŝe oparto się w niej na 20 Por. W. Sanetra: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a prawo pracy (w:) Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, pod red A. Wróbla, Warszawa 2009, s. 259 i nast. 12

13 prawnonaturalnej koncepcji podstawowych wolności i praw. Według M. Piechowiaka analiza rozstrzygnięć konstytucyjnych pozwala na wskazanie dziedzin regulacji, w których uprzywilejowana została prawnonaturalna koncepcja wartości i ocen. Jest to dziedzina wolności i praw człowieka, choć nie tylko, z uwagi na szczególne, uprzywilejowane usytuowanie godności i praw człowieka w całym systemie konstytucyjnym. Ponadto uznanie w Konstytucji elementów prawnonaturalnych zakłada takŝe uznanie poznawalności tego, co przyrodzone i niezbywalne, zastane, uniwersalne, a to jego zdaniem oznacza uznanie kognitywizmu. W konsekwencji teŝ przyjąć trzeba, Ŝe niektóre oceny elementarne (nieinstrumentalne) będą rezultatem poznania rzeczywistości normatywnej nie będącej wynikiem działania człowieka i jako takie będą miały charakter sądów, będą informowały o czymś, zatem będą mogły być prawdziwe lub fałszywe 21. Rozumowaniu temu moŝna między innymi zarzucić, Ŝe zakłada ono, iŝ skoro w preambule Konstytucji RP mowa jest o uniwersalnych wartościach, to wobec tego naleŝy uznać, iŝ wartości te obiektywnie istnieją, a to zaś oznaczałoby, Ŝe o tym czy coś obiektywnie istnieje, o tym jaki jest świat (jaka jest jego ontologia) i jak jest poznawalny, rozstrzyga prawodawca. UŜycie przez ustrojodawcę określenia uniwersalne wartości, zamiast (jak było w projekcie Konstytucji RP) uznawane przez siebie wartości 22, nie moŝe zmieniać i nie zmienia rzeczywistości czy teŝ natury otaczającego nas świata, sprawiając, Ŝe oceny i wartości stają się w wyniku tego obiektywną rzeczywistością i ponadto, to co do tej pory było niepoznawalne nagle znajduje się w zasięgu poznania, bo tak chce Konstytucja RP. Słabość podejścia prawnonaturalnego do aksjologicznych rozstrzygnięć konstytucyjnych wynika ponadto stąd, Ŝe inaczej system podstawowych wartości i cechy czy właściwości charakteryzujące godność człowieka i to co w tej godności jest przyrodzone i niezbywalne, ujmowane jest np. w judaizmie, buddyzmie, konfucjonizmie, chrześcijaństwie, islamie, marksizmie, leninizmie czy stalinizmie. Między innymi i zwłaszcza sprawiedliwość jest róŝnie definiowana i ujmowane w tych religiach i doktrynach, w związku z czym trudno na serio traktować zaklęcie preambuły Konstytucji RP, Ŝe sprawiedliwość jest uniwersalną wartością. Uniwersalność sprawiedliwości ma by tak rzec jedynie wymiar werbalny, bo wszystkie te religie i doktryny się do tej kategorii pojęciowej odwołują, jednakŝe nadają jej róŝną treść i z tego powodu trudno uznać, iŝ sprawiedliwość jest wartością uniwersalną w sensie substancjonalnym czy materialnym. 21 J. Piechowiak: Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego, Warszawa 2012, s Jw.,

14 7. Krytyka aksjologii. Warto na tym tle uświadomić sobie, Ŝe samo słowo wartość stanowi efekt końcowy bardzo długiego rozwoju, przy czym w dziedzinie prawa epoką wartości stał się dopiero wiek XX, a szczególnie druga jego połowa, następująca po II wojnie światowej 23. Z krytyką spotyka się nieraz tyrania wartości, jako wymysł teologów, filozofów i prawników, między innymi z tej racji, Ŝe wartości moralne i estetyczne są zawsze subiektywne, jeŝeli nie wręcz stronnicze 24. Wartości pozostają ze sobą w konflikcie, a nawet więcej twierdzi się, Ŝe poza sytuacjami konfliktowymi wartości nie mają racji bytu, aktualizują się bowiem one dopiero w razie zderzenia. Konfliktowość i wyłącznie sytuacyjny cięŝar gatunkowy wartości udaremniają wszelkie wysiłki ich klasyfikacji i hierarchizacji; mogą one występować co najwyŝej w postaci katalogów, ich zbiory nie zawierają natomiast nigdy sensownych reguł preferencyjnych czy kolizyjnych (nie ma ich takŝe w naszej Konstytucji RP) a do tego ze wzrostem liczby wartości rośnie prawdopodobieństwo ich kolizji i maleje ich pomocność w rozstrzyganiu spraw spornych 25. Ponadto uniwersalizacji, rozumianej jako poszerzenie zakresu podmiotowego wspólnoty wartości, towarzyszy z reguły generalizacja tych wartości w sensie pojęciowego uogólnienia. To z kolei łączy się z ubóstwem treści. Generalizacja powoduje zatem pewna pustotę, a w kaŝdym razie rozcieńczenie semantyczne konkretnych wartości 26 Przyjąć za zasadne naleŝy takŝe twierdzenie, Ŝe kaŝdy, kto odrzuca egzystencję metafizycznego świata aksjologii musi uznać, Ŝe wartości nie istnieją poza wspólnotą, cementowaną przez tradycję. Wartości ogólnoludzkie wymagają więc zgody w skali globalnej. JednakŜe z tej perspektywy godność ludzka moŝe się okazać wyłącznie partykularną wartością cywilizacji euroatlantyckiej, czyli innymi słowy regionalną wartością Zachodu 27. Jak wspomniałem wyŝej, dotyczy to oczywiście takŝe innych wartości, w tym takŝe tych, które w naszej Konstytucji RP, w kodeksie pracy oraz w unormowaniach 23 T. Giaro: Wartości w języku prawnym i dyskursie prawniczym (w:) Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009 S., S Jw., s Jw., s Jw., s Jw., s

15 prawa unijnego, a takŝe międzynarodowego i to nie tylko regionalnego ale równieŝ światowego, ujęte zostały zwłaszcza w przepisach określających prawa (człowieka, Unii Europejskiej) i wolności (podstawowe, człowieka i obywatela). Nawiązując do unormowań Konstytucji RP w tym kontekście naleŝy zaznaczyć, Ŝe godność człowieka, o której mowa w jej art. 30, jest pojęciowo inną kategorią niŝ godność pracownika (cześć, poczucie własnej wartości, honor, godność osobista), którą zgodnie z art k.p. powinien szanować pracodawca i w tym zakresie naleŝy zgodzić się z T. Liszcz 28, natomiast wątpliwości zjawiają się juŝ w odniesieniu do tezy, Ŝe godność w znaczeniu ontologicznym jest obiektywną wartością (kaŝdego) człowieka, jeŝeli pojmować ją w sposób właściwy kognityzmowi czy zgodnie z załoŝeniami filozofii idealistycznych. Jak wspomniałem trudno bowiem przyjąć uniwersalizm (a nie regionalizm zasadniczo ograniczony do wyróŝniania i pojmowania określonych wartości w sposób przyjęty w kulturze zachodnioeuropejskiej) takich między innymi kategorii jak sprawiedliwość czy godność człowieka oraz jednocześnie uznać, Ŝe o ontologii i epistemologii zjawisk moŝe przesądzać ustrojodawca i to niezaleŝnie od tego do jakiego stopnia byłby on racjonalny czy doskonały. Nawet jeŝeliby przyjąć, Ŝe istnieje odrębny świat idei i wartości jako bytów obiektywnych, to i tak o tym co jest prawem człowieka czy podstawową wolnością (i szerzej chronioną wartością) w sposób, który jest szerzej akceptowany i ma znaczenie praktyczne, dowiadujemy się od ludzi czy z ustanowionych unormowań prawnych, a nie w drodze aktów iluminacji, z ust współczesnych proroków czy w wyniku działania niewidzialnych i niezidentyfikowanych sił nadprzyrodzonych. Konstytucja RP w art. 30 posługuje się zwrotem godność człowieka, nie definiując wszakŝe na czym ona polega, stwierdzając jedynie, Ŝe jest ona przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Podobnie w myśl art. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej godność człowieka jest nienaruszalna i musi być szanowana oraz chroniona T. Liszcz: Prawo pracy, Warszawa 2012, s W tytule I Karty ( Godność ) ujęte zostały prawo do życia (art. 2), prawo człowieka do integralności (art. 3), zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 4) oraz zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 5). Gdyby wyciągać wnioski jedynie na podstawie tego ujęcia i tej systematyki, to można by dojść do wniosku, że godność ma bardzo ograniczony zakres znaczeniowy i obejmuje jedynie najbardziej elementarne dobra ludzkie. Zgodnie z preambułą Karty Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unia stawia jednostkę w centrum swych działań. 15

16 Warto tu zwrócić przy tym uwagę na krytykę wyraŝającą się w stwierdzeniu, Ŝe wątpliwe efekty przynosi mianowanie godności ludzkiej wartością o charakterze absolutnym. Pojęciu temu brak w dyskursie prawniczym ostrości: sąd rozstrzygnie o prawie własności lub wierzytelności i zdecyduje, czy oskarŝony winien jest przestępstwa, lecz kto dokona redystrybucji godności człowieka, przysługującej ex lege wszystkim? 30 Obok godności człowieka występuje takŝe taka kategoria pojęciowa jak godność pracy (obszernie jej istotę wyjaśnia Jan Paweł II w encyklice Laborem exercens), która stanowi przymiot kaŝdej pracy, czyniącej człowieka bardziej człowiekiem (nie stanowi przy tym bezpośredniego przedmiotu unormowań prawnych) oraz godność (cześć) pracownika jako jedno z jego dóbr osobistych, którą zgodnie z art k.p. obowiązany jest szanować pracodawca. 8. Aksjologiczne zróŝnicowanie prawa pracy a jego dyferencjacja. Aksjologię prawa pracy moŝna podzielić w zaleŝności od tego czy jej źródłem jest prawo krajowe, w tym zwłaszcza Konstytucja RP i kodeks pracy, czy teŝ prawo unijne i międzynarodowe. Podział związany jest takŝe z wewnętrznym zróŝnicowaniem tego prawa, przy czym w szczególności istotne jest jak sądzę wyróŝnienie aksjologicznych podstaw indywidualnego prawa pracy i wartości leŝących u podłoŝa zbiorowego prawa pracy. Istotne swoistości i odrębności wykazuje takŝe, jak sądzę, aksjologia niepracowniczego zatrudnienia (typu cywilnoprawnego, administracyjnoprawnego, penalnego i ustrojowego). WaŜne wartości są wyraŝane (regulowane) w przepisach prawa pracy ustanawiających nie tylko wolności i prawa ale takŝe obowiązki stron stosunku pracy i innych stosunków prawnych naleŝących do przedmiotu prawa pracy. Ponadto pojęcie wartości prawa pracy moŝna i naleŝy łączyć nie tylko z wolnościami, prawami i obowiązkami ale takŝe z określonymi rozwiązaniami czy konstrukcjami prawnymi, których nie da się po prostu zredukować czy sprowadzić do wolności, praw i obowiązków. Wartości te ujęte są głównie w unormowaniach prawnych ale teŝ moŝna o nich mówić w związku z ocenami formułowanymi poza tekstami obowiązującego prawa. 30 T. Giaro, jw., s

17 W niniejszym opracowaniu z uwagi na jego ogólny charakter, a takŝe i z innych względów, bliŝsze omówienie całości aksjologicznych podstaw prawa pracy jest niemoŝliwe. Ograniczę się więc do poruszenia w skrócie dwu tylko kwestii z tego zakresu. Za odrębną wartość prawa pracy jak sądzę moŝna uznać zasadę korzystności (uprzywilejowania pracowników). Jest to rodzaj metanormy, która moŝe zostać odkodowana zwłaszcza z art. 9 i 18 k. p. Zasada ta ma wszakŝe równieŝ wymiar pozakrajowy i przyjmowana jest nie tylko w regulacjach prawa międzynarodowego (w Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Pracy i w jej konwencjach, w konwencjach Rady Europy) ale takŝe w prawie unijnym (między innymi wyraŝana jest w sposób wyraźny w niektórych dyrektywach unijnych). Określa ona relacje między umową o pracę (innymi aktami, na których podstawie powstaje stosunek pracy) oraz przepisami prawa pracy (art. 18 k. p.) i w tym wypadku polega na tym, Ŝe postanowienia umowy o pracę mniej korzystne niŝ te przepisy są niewaŝne, a zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy. Określa teŝ relacje między poszczególnymi rodzajami aktów normatywnych prawa pracy, w tym takŝe aktów tzw. prawa autonomicznego (art. 9 k. p.). Polega ona w tym wypadku na tym, Ŝe akty normatywne usytuowane niŝej w hierarchicznie zbudowanym systemie źródeł prawa pracy nie mogą zawierać przepisów mniej korzystnych dla pracownika niŝ zawarte w aktach wyŝszej rangi, co oznacza, Ŝe mimo niŝszego usytuowania akty te mogą wprowadzać postanowienia korzystniejsze dla pracowników. Zasada ta rozciąga się przy tym takŝe na relacje między krajowym i pozakrajowym prawem pracy i oznacza np. Ŝe nasza ustawa moŝe zawierać przepisy regulujące inaczej daną kwestię niŝ ratyfikowana i mająca moc nadrzędną u nas konwencja MOP, pod warunkiem wszakŝe, Ŝe będą to przepisy korzystniejsze dla pracowników. Zasada ta pozostaje w związku z ochronną funkcją prawa pracy ale takŝe i z zasadą prawa do rokowań partnerów społecznych i zawierania przez nich porozumień oraz szerzej z konstytucyjną zasada dialogu partnerów społecznych. By dialog ten miał praktyczny sens to powinien między innymi kończyć się zawarciem układu zbiorowego pracy lub innego porozumienia zbiorowego, a to z kolei oznacza przy uwzględnieniu zakresu i szczegółowości reglamentacji materii prawa pracy przez prawodawcę państwowego Ŝe zakres i znaczenie unormowań układowych bez wprowadzenia zasady korzystności byłyby powaŝnie ograniczone. Zasada uprzywilejowania pracownika nie ma wyraźnego zakotwiczenia w naszej Konstytucji RP. MoŜna ją wszakŝe jak sadzę traktować jako wartość konstytucyjną i wywodzić ją z takich ustrojowych zasad jak zasada sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP), zasada dialogu i współpracy partnerów społecznych, na 17

18 którym opiera się społeczna gospodarka rynkowa (art. 20 Konstytucji RP), zasada objęcia pracy ochroną przez Rzeczypospolitą Polską (art. 24 Konstytucji RP) czy zasada prawa do rokowań (art. 59 Konstytucji RP). Zakotwiczenie zasady uprzywilejowania pracowników w Konstytucji RP jest przy tym istotne z uwagi na relacje - między innymi - między prawem ustawowym a autonomicznym prawem pracy. Przepis art. 9 k. p. narzuca bowiem niejako ustawodawcy zwykłemu określoną regułę, mimo Ŝe przecieŝ kodeks pracy jest ustawą zwykłą. W szczególności w ustawach późniejszych ustawodawca moŝe odrzucić moŝliwość korzystniejszego kształtowania sytuacji pracowników w aktach autonomicznego prawa pracy, czy wręcz wykluczyć stosowanie tej zasady. Inaczej jest natomiast jeŝeli przyjmuje się, Ŝe zasada ta zawarta jest w sposób pośredni w przepisach Konstytucji RP i w następstwie tego nie moŝe zostać przekreślona przez ustawodawcę zwykłego. Docenienie znaczenia pracy znajduje wyraz nie tylko we wprowadzeniu przez krajowego i pozakrajowego prawodawcę zasady uprzywilejowania pracownika ale takŝe np. w sformułowaniu przez Jana Pawła II w encyklice Laborem exercens zasady pierwszeństwa pracy przed kapitałem. Zasada ta moŝe zostać uznana w prawie pracy za rodzaj odrębnej wartości, choć nie została ujęta i wyraŝona wyraźnie w przepisach prawnych. Ma więc tylko wymiar etyczny a takŝe religijny. System naszego prawa pracy moŝe i powinien być wszakŝe oceniany równieŝ z perspektywy tej zasady. NiezaleŜnie od tego moŝna takŝe rozwaŝać czy nie da się jej równieŝ wywieść z art. 2, 20, 24, 59 Konstytucji przy uwzględnieniu takŝe jej art. 30 i wskazanej w nim godności człowieka. Zasadne jest bowiem, by praca (godność pracy) jako składowa godności człowieka był wyŝej ceniona i lepiej chroniona niŝ kapitał. 9. Aksjologiczne podstawy prawa pracy w działaniu. RozwaŜania zamieszczone powyŝej dotyczą aksjologicznych aspektów systemu norm prawnych (aktów normatywnych) regulujących stosunki pracy i stosunki z nimi związane, a więc prawa pracy w ujęciu pozytywistycznym (normatywistycznym). Obok tego istnieje wszakŝe równieŝ praktyka przestrzegania i stosowania ustanowionych norm prawa krajowego (w tym norm autonomicznego prawa pracy) i pozakrajowego, czyli tzw. prawo pracy w działaniu. W szczególności chodzi w tym przypadku o stosowanie prawa pracy w zakładach pracy (u pracodawców) oraz przez sądy. Na osobną uwagę zasługuje takŝe przestrzeganie i stosowanie prawa w zbiorowych stosunkach pracy i rysująca się tu rozbieŝność między 18

19 wartościami ujętymi w normach obowiązującego zbiorowego prawa pracy a wartościami przyjmowanymi i realizowanymi w tym obszarze w praktyce. Stanowienie prawa w tym prawa pracy oraz jego stosowanie pozostają ze sobą w ścisłym związku. Wynika to między innymi stąd, Ŝe według niektórych ujęć na system obowiązującego prawa składają się nie tylko normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (akty prawne zawierające te normy) ale takŝe normy indywidualne i konkretne formułowane przez określone akty prawne, takie zwłaszcza jak orzeczenia sądowe (tak normatywizm H. Kelsena). NiezaleŜnie wszakŝe od tego gdy przyjmuje się, Ŝe co do zasady stanowieniem prawa nie jest wydawanie rozstrzygnięć sądowych i tak pozostaje problem tzw. prawotwórstwa sądowego, wyraŝającego się w wydawaniu orzeczeń, które w obrocie prawnym funkcjonują tak jak normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, co dotyczy zwłaszcza rozstrzygnięć precedensowych najwyŝszych instancji sądowych, które z tej racji bywają zaliczane do kategorii źródeł prawa. Przyjmując więc - jak czyni się to powszechnie Ŝe ustanawianie norm indywidulanych i konkretnych nie mieści się w zakresie pojęcia stanowienia prawa, nie da się jednocześnie zaprzeczyć, Ŝe granica między stanowieniem i stosowaniem prawa w tym takŝe prawa pracy nie jest precyzyjnie wyznaczona. Oprócz tego na uwadze trzeba mieć koncepcje realizmu prawniczego (realizm amerykański), które w gruncie rzeczy prawo sprowadzają do norm przewidywanych, przyjmowanych lub wcielanych w Ŝycie przez urzędników państwowych (w szczególności sędziów), czy teŝ do tzw. płaszczyzny socjologicznej (ewentualnie takŝe psychologicznej). Między stanowieniem prawa czy teŝ prawem jako normą a stosowaniem prawa (prawem jako działaniem) - poza związkami natury pojęciowej istnieją oczywiście takŝe bardzo istotne związki funkcjonalne, wyraŝające się chociaŝby w znanym powiedzeniu, Ŝe lepiej mieć dobrych sędziów i niekoniecznie dobre ustawy aniŝeli dobre ustawy i złych sędziów. 10. W kwestii swoistości wartości sądowego stosowania prawa pracy. Na tym tle pojawia się między innymi pytanie czy istnieją jakieś róŝnice w aksjologicznych podstawach prawa pojmowanego pozytywistycznie (normatywistycznie) i prawa ujmowanego realistycznie, czy teŝ inaczej rzecz ujmując - w aksjologii prawa i praktyki stosowania jego norm, w tym zwłaszcza w aksjologii stosowania prawa przez sądy. W razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie zjawia się pytanie bardziej szczegółowe, a 19

20 mianowicie czy istnieją jakieś swoistości w systemie wartości realizowanych przez sądy pracy w stosunku do sądowego systemu wartości w ogóle. Nie budzi wątpliwości teza, Ŝe sądowe stosowanie prawa jest procesem, w którym w zasadzie zawsze występują elementy wartościowania a rola ocen sądu jako organu stosującego prawo jest ogromna 31. W związku z sądowym stosowaniem prawa wyróŝnia się wartości wewnętrzne i zewnętrzne, dzieli się wartości na instrumentalne i zasadnicze oraz wartości przeniesione, samoistne i pośrednie. Wartości wewnętrzne tkwią w prawie obowiązującym w tym sensie, Ŝe dają się zrekonstruować na podstawie analizy tekstów tego prawa, natomiast wartości zewnętrzne prawa to rezultat oceny prawa obowiązującego z punktu widzenia jakichś pozaprawnych kryteriów 32. Do pierwszej kategorii wartości w prawie pracy moŝna zaliczyć zwłaszcza wartości ujęte w tym prawie jako podstawowe zasady prawa pracy, natomiast do drugiej np. rezultat oceny regulacji prawa pracy z punktu widzenia kryterium godności pracy. Oceny (wartości) zasadnicze to takie, które nie są zrelatywizowane (ewentualnie są zrelatywizowane systemowo), zaś oceny instrumentalne to oceny zrelatywizowane instrumentalnie 33. W prawie, w tym takŝe w prawie pracy, a takŝe w sądowym stosowaniu prawa (prawa pracy) mamy do czynienia zarówno z realizacją wartości zasadniczych jak i instrumentalnych. Wartości jakie posiada prawo mogą zostać przeniesione na sądowe stosowanie, co ma miejsce wówczas gdy jest ono zgodne z tym prawem i co oczywiście dotyczy takŝe prawa pracy i jego stosowania. Wartości przeniesione sądowego stosowania prawa powstają w ten sposób, Ŝe transponuje się oceny prawa ma oceny jego stosowania 34. Natomiast wartościami samoistnymi stosowania prawa są wartości, które nie zaleŝą od tego, jak ocenia się prawo, skąd decyzja sądowa czerpie swą podstawę normatywną. J. Wróblewski do tej kategorii wartości sądowego stosowania prawa zaliczył: zgodność decyzji z prawem obowiązującym w postaci wartości legalności i praworządności, pewność sądowego stosowania prawa wraz ze związaną z nią jednolitością, obiektywność oraz wartości prakseologiczne sądowego 31 J. Wróblewski: Wartości a decyzja sądowa, Ossolineum 1973, s. 18, 39. W kontekście aksjologii sądowego stosowania prawa autor ten wyjaśnił, że ocena w typowych przypadkach posługiwania się nią jest wyrażeniem przeżywania wartości (oceniania) określonego podmiotu oraz zastrzegł, że posługując się terminami wartość, wartościowy i wartościowanie nie chce sugerować istnienia jakiejś ontologii wartości. Wartościowanie to dla niego synonim oceniania, wartościowy to tyle, co oceniany (s. 43, 44). 32 Jw., s Jw., s Jw., s. 53,