Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 1

Transkrypt

1

2

3 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 1

4 2 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Międzynarodowy komitet naukowy: Przewodniczący: dr Jan Telus Rektor Staropolskiej Szkoły Wyższej w Kielcach. Członkowie: prof. zw. dr hab. Andrzej Rapacz Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, prof. dr Slavoljub Vicić Rektor Wyższej Szkoły Hotelarskiej w Belgradzie, Serbia, prof. dr Robert Štefko Dziekan Wydziału Zarzadzania, Uniwersytet w Preszowie, Słowacja, prof. dr Nicilay Mazhar Rektor Uniwersy-tetu Humanistycznego w Smoleńsku, Rosja, prof. dr Ilia Iliew Dyrektor Międzynarodowego Związku Akademickiego w Sofii, Bułgaria, prof. dr Sofronija Miladinoski Wydział Turystyki i Zarządzania Hotelarstwem w Ohrid, Macedonia, prof. dr Artur Horbovyy Rektor Wołyńskiego Instytutu Ekonomii i Zarządzania w Łucku, Ukraina, prof. Ing. Kratochvíl Oldřich, Dr.,CSc., Dr. h. c., MBA Rektor Europejskiego Politechnicznego Instytutu w Kunovicach, Republika Czeska, prof. dr Kurtulus Karamustafa Dziekan Wydziału Turystyki Uniwersytetu Erciyes, Turcja, prof. doc. dr Yakup Durmaz Wydział Ekonomiczno-Administracyjny i Nauk Społecznych Uniwersytetu Hasan Kalyoncu, Turcja, prof. dr Lothar Bildat Wydział Zasobów Ludzkich, Organizacji Gospodarcze i Psychologii Uniwersytetu EBC w Berlinie, Niemcy, prof. Ing. Viera CIBÁKOVÁ, CSc. Rektor Wyższej Szkoły Ekonomii i Zarządzania w Administracji Publicznej w Bratysławie, Słowacja, prof. dr Rade Ratkovic Dziekan Wydziału Turystyki i Biznesu w Budvie, Czarnogóra, prof. dr Michael Koniordos Wydział Zarządzania Turystyką Uniwersytetu TEI w Pireusie, Grecja Komitet organizacyjny: Przewodniczący: prof. zw. dr hab. Andrzej Rapacz Członkowie: dr Wacław Kotliński; mgr Marta Telus Recenzent: prof. zw. dr hab. Aleksander Oksanycz Wydawca Copyright by Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach Kielce 2014 Druk i oprawa Drukarnia Cyfrowa COMPUS, Kielce, ul. Sandomierska 89 ISSN

5 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 3 PANEL I / PART I Problemy makroekonomiczne Macroeconomic issues SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS Murat Ayan, Suat Askin WPŁYW BEZROBOCIA NA JAKOŚĆ ŻYCIA MIEJSKIEGO Impacts of unemployment on urban life quality... 9 Jaroslava Heckova, Alexandra Chapcakova DZIAŁALNOŚĆ INWESTYCYJNA NA NIEPUBLICZNYM RYNKU KAPITAŁOWYM W EUROPIE Private Equity activity in Europe Alena Dankova, Jozef Danko WSPÓŁCZESNA SYTUACJA TRANSGRANICZNYCH FUZJI I PRZEJĘĆ W ZACHODNIEJ EUROPIE Contemporary position of cross-border mergers and acquisitions in Western Europe Jana Mitríková, Alena Madzikova, Anna Senkova WYBRANE ASPEKTY JAKOŚCI ŻYCIA SENIORÓW W KONTEKŚCIE STARZENIA LUDNOŚCI JAKO GLOBALNEGO PROBLEMU SŁOWACJI I UNII EUROPEJSKIEJ Selected aspects of the quality of life of seniors in the context of population ageing as a global problem in Slovakia and in the European Union Daniela Spirkova EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU WYNAJMU MIESZKAŃ NA SŁOWACJI Economic aspects of rental housing development in Slovakia Alena Paulickova PROBLEMY ROZWOJU FINANSÓW GMINY Problems of finance municipality development Marek Mróz, Dagmara Mróz ROLA I MIEJSCE UCZELNI WYŻSZYCH W KREATYWNEJ GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY The role and place of universities in creative knowledge-based-economy Jacek Krupa SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW POMOCOWYCH WSPIERAJĄCYCH INNOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE W LATACH Effectiveness of multi-aid instruments used to support the innovativeness in the range of environmental protection in Poland in years Wasyl Lypchuk, Natala Lypchuk LOKALNE SYSTEMY ŻYWNOŚCIOWE Local food systems... 87

6 4 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój О.В. Баула, Т.Л. Никитюк OSOBLIWOŚCI WYKORZYSTANIA POTENCJAŁU UNIWERSYTETÓW W KSZTAŁTOWANIU STRATEGII TRANSGRANICZNEJ WSPÓŁPRACY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO I OBWODÓW LWOWSKIEGO, WOŁYŃSKIEGO I BRZESKIEGO W LATACH The peculiarity of using the potential of universities in forming the strategy of cross-border cooperation between the Lubelskie province and Lviv, Volyn and Brest districts in the years О.В. Нагорнова, О.Р. Овчиннікова CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA SYTUACJĘ DEMOGRAFICZNĄ UKRAINY Factors of the influence on demographic situation in Ukraine Iryna Zablotska TEORETYCZNE I PRAKTYCZNE PODSTAWY TWORZENIA MODELU PRZYSTĘPNEGO RYNKU MIESZKANIOWEGO: ASPEKT SPOŁECZNY Theoretical and practical bases of forming a model of affordable housing market: the social aspect Ihor Kryvoviaziuk PROCES INWESTYCYJNY W SEKTORZE NIERUCHOMOŚCI: UKRAINA I ŚWIAT The investment process in the realty sector: Ukraine and the world Neonila Vojtovych OBRAZ EKONOMICZNEJ I POLITYCZNEJ PRZYSZŁOŚCI UKRAINY MŁODYCH LUDZI W WOŁYNIU Z RÓŻNĄ TOŻSAMOŚCIĄ NARODOWĄ The image of the economic and political future of Ukraine of young Volyn people with different civic identity Ganna Glukha ANALIZA ZALEŻNOŚCI WZROSTU GOSPODARCZEGO I TWORZENIA ŚRODKÓW TRWAŁYCH BRUTTO W ODNIESIENIU DO GLOBALNYCH TRENDÓW EKONOMICZNYCH Economic growth and gross fixed capital formation dependence analysis with regards to global economic trends Oksana Mykhailovska TRANSFORMACJA SYSTEMU MONETARNEGO I KREDYTOWEGO KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ WEDŁUG NORM UE Transformation of the monetary and credit system of countries in the Cenral- Eastern Europe according to the EU standards Oksana Antonyuk, Iryna Forkun ROZWÓJ SPOŁECZNY I EKONOMICZNY UKRAINY W KONTEKŚCIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Social and economic development of Ukraine in the context of European integration Lyudmyla Maksymiv, Yuliya Vdovych POLITYKA ZARZĄDZANIA ODPADAMI NA UKRAINIE Waste management policy in Ukraine Danylo Tarasyuk WPŁYW GLOBALNYCH I ŚWIATOWYCH TRENDÓW NA UKRAIŃSKI FIRMOWY RYNEK PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH The impact of global world trends on the Ukrainian corporate securities market

7 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 5 PANEL II / PART II Gospodarka turystyczna Tourism economy Rade Ratkovic, Milica Soc NOWE TRENDY W ROZWOJU I ZARZĄDZANIU PRZEMYSŁEM HOTELARSKIM New trends in development and management of lodging industry Slavoljub Vićić, Dorde Comić, Lazar Klamić MODELE PRZESTRZENNE PLANOWANIA TURYSTYKI NA OBSZARACH WIEJSKICH Spatial models of tourism planing in rural areas Ivo Amarenko, Misko Radjenović ANALIZA DZIAŁALNOŚCI RESTAURATORSKIEJ I GASTRONOMII NA RIVIERZE BUDWAŃSKIEJ Analysis restaurant business and gastronomy in Budvanska Riviera Ljiljana Kosar, Sasa Masic, Nikolina Kosar E - WOM JAKO CZYNNIK JAKOŚCI PRODUKTU HOTELARSKIEGO E-wom as a factor of hotel product quality Svitlana Bondaruk, Sergii Bondaruk INTEGRACJA EUROPEJSKA I NOWY EUROPEJSKI ŁAD KULTUROWY NA UKRAINIE: W KIERUNKU ZAGADNIEŃ ATRAKCYJNOŚCI TURYSTYCZNEJ European integration and new European cultural order in Ukraine: towards the issues of touristic attractiveness PANEL III / PART III Przedsiębiorczość Entrepreneurship Jurij Stadnicki, Julia Stadnicka PRZESTRZENNY SYSTEM TECHNOLOGII PRODUKCJI DOBRA Spatial technology system production of good I.A. Smirnova INNOWACJE JAKO WAŻNY CZYNNIK KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Innovation as important factor of competitiveness of the enterprise Soňa Hurná, Ondrej Železník WYKORZYSTANIE ZARZĄDZANIA ZMIANĄ W WARUNKACJ IMPLEMENTACJI ZARZĄDZANIA PROCESOWEGO Utilization of change management in the conditions of process management implementation Iryna Horbova KSZTAŁTOWANIE KULTURY KORPORACYJNEJ JAKO ELEMENT SKUTECZNEJ DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA Formation of corporate culture as a component of effective enterprise activity

8 6 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Zdzisława Gawrońska SPRAWOZDANIE FINANSOWE PRZEDSIĘBIORSTWA JAKO ŹRÓDŁO INFORMACJI W OCENIE ZAGROŻENIA UPADŁOŚCIĄ Financial statement of the company as a source of information in assessing the risks of bankruptcy С.В. Ожема, T.O. Жуковська POLITYKA TOWAROWA PRZEDSIĘBIORSTWA: PROCES FORMOWANIA Commodity policy of a company: the process of forming Марина Реслер ISTOTA I WPŁYW ELEMENTÓW OPERACYJNYCH ZARZĄDZANIA FINANSAMI NA ROZWÓJ I INTEGRACJĘ RACHUNKOWOŚCI EKONOMICZNEJ. The Essence and Impact of the Financial Management Operating Components on the Development and Integration of Economic Accounting

9 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 7 panel I Problemy makroekonomiczne part I Macroeconomic issues

10 8 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój

11 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 9 Murat Ayan Suat Aşkin (Adıyaman University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Department of Business Administration, Adıyaman, Turkey) WPŁYW BEZROBOCIA NA JAKOŚĆ ŻYCIA MIEJSKIEGO IMPACTS OF UNEMPLOYMENT ON URBAN LIFE QUALITY Abstract This study examines unemployment in Adıyaman / Turkey. It discusses the factors which cause unemployment and the outcomes arising from these factors. In addition, it analyses to what extent the cause and effects of the unemployment adapt to the European Urban Life Quality criteria. Keywords: unemployment, urban life, quality Streszczenie Niniejsze opracowanie bada bezrobocie w Adiyaman / Turcja. Omawia ono czynniki, które powodują bezrobocie i rezultaty tych czynników. Ponadto, analizuje ono, w jakim stopniu przyczyna i skutki bezrobocia adaptują się do europejskich kryteriów jakości życia miejskiego. Słowa kluczowe: bezrobocie, miejskie życie, jakość INTRODUCTION In today s world, unemployment is the most important social problem that all countries deal with. While the countries are developing technologically, their production systems change and it gets harder for labour to adapt to these developments. Creating employment opportunities for the labour which increases depending on the population growth. Whether an economic order works properly is measured by whether jobs are provided for everyone who wants to work for a valid salary. The fact that some people cannot find a job even

12 10 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój though they want to work is the defect of the applied economic policies. 1 Unemployment is a problem that all countries emphasize. Unemployment arises from the structure of economic system based on industry. 2 The research consists of 3 parts: Causes of unemployment Outcomes of unemployment Relationship between unemployment and EU Life Quality There are 40 questions in the survey; 10 questions are on the Causes of Unemployment, 10 questions are on the Outcomes of Unemployment and 20 questions are on the Relationship between unemployment and EU Life Quality. In the analyses following are determined; Explore (Data Structure) Bias/Distribution, Factor Analysis; (Determining the interrelated outcome groups), Frequency analysis, Manova Test (Consistence/Differences of in-group perception (age, gender, etc.) regarding each question group). 1. UNEMPLOYMENT Unemployment is the situation in which there are adults in an economic society who cannot find a job even though they want to work. A person who cannot find a job is called unemployed. 3 In economy, generally people who are 16 and older are included in the unemployed group. 4 It is the situation in which the people, who are of working age, do not have a disability which prevents them from working and have the desire to work, cannot find a job. This is not an optional, in other words voluntary, but an involuntary or obligatory unemployment here. 5 The fact that unemployment increases significantly in a country may cause serious economic problems as well as social problems. In that respect, the objective of both developed and underdeveloped almost all countries is to increase employment or eliminating unemployment. According to the types of emergence, there are different types of unemployment: 6 Technologic Unemployment: The unemployment, which emerges after the works carried out by people in the past started to be carried out by machinery, unemployment emerging from capital oriented technologies, Structural Unemployment: Unemployment which emerges from the lack of sufficient working area due to causes such as lack of capital, 1 Sadun AREN, İstihdam, Para ve İktisadi Politika, Ankara, Bilgi Yayınevi, Şubat 1975 (Beşinci Basım), s Sabahattin ZAİM Çalışma Ekonomisi, İstanbul, Filiz Kitapevi, 1997 (10.Baskı), s Who is not in the Labor Force? United States Department of Labor. Bureau of Labor Statistics. (Access: 26 June 2014) 4 Characteristics of Young Unemployed People United Kingdom Office for National Statistics. (Access: 26 June 2014) 5 What is the Unemployment (Access: 26 July 2014) 6 Naci ERDOĞAN & Kemal BİÇERLİ, Çalışma Ekonomisi, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi, Yayın No:1461, 2004 (İkinci Baskı), s. 206

13 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 11 Seasonal Unemployment: Unemployment which occurs in off-season especially in seasonal labour such as agriculture and construction, Cyclical Unemployment: Unemployment which occurs in an economy due to shrinkage in demand. Frictional Unemployment: Unemployment caused by temporary causes such as strike, flood, fire, etc. Concealed Unemployment: The situation in which people, who do not contribute in production, work even though they seem to be working. 2. CAUSES OF UNEMPLOYMENT Unemployment, which generally arises from lack of demand in developed countries, occurs in underdeveloped and developing countries due to lack of sufficient workplace and capacity. 7 In developing countries, unemployment problem mostly occurs as the outcome of transition from agriculture oriented economy to industry and service oriented economy. Population growth and labour migration from agriculture require higher employment ratios other than agriculture. Employment depends on the regular and sufficient increase in employment capacity, in other words investments. 8 In our country which has a young population, the most distinct feature of unemployment is that it has structural qualities. Factors such as insufficient capital and equipment in Turkey, properties arising from economic structure, the fact that our country mostly remains to be agricultural country and insufficient employment policies are effective in emergence of unemployment CAUSES OF UNEMPLOYMENT IN ADIYAMAN Employees could not receive a recompense for their work, Cultivated areas are not fully productive, Local Governments do not provide sufficient financial support in opening new work areas, Industrialization does not completely occur since the city is in the development process, Workers do not want to work in a work place since there is no occupational safety, Workers quit jobs due to lack of social security tights, Local governments do not encourage unemployed people about working and create new working areas, New job opportunities are limited since the city did not complete its developments in terms of trade, culture and tourism. Lack of education instigates unemployment, Government bodies do not follow the social security of the unemployed closely. 7 Sabri F.ÜLGENER, Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İstanbul, DER Yayınları, 1991 (7.Baskı), s TÜSİAD, Türkiye de İşgücü Piyasasının Kurumsal Yapısı ve İşsizlik, İstanbul, 2004, Yayın No. TÜSİAD- T/ /381, s Naci GÜNDOĞAN & M. Kemal BİÇERLİ, a.g.e., s. 211

14 12 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 3. OUTCOMES OF UNEMPLOYMENT Unemployment is one of the leading social problems and the communities in which the number of unemployed people is high are unhealthy. It is certain that mass unemployment is an outcome of industrial capitalism. 10 Failure to provide work for everyone not only causes financial and emotional problems for unemployed people, but also causes that current resources of economic order cannot be fully used and therefore the welfare of the country is not achieved at the desired high levels OUTCOMES OF UNEMPLOYMENT IN ADIYAMAN Economic problems cause domestic violence, Unemployed person takes illegal actions in order to live off, People prefer to immigrate because they cannot meet their ends, His friends and relatives put psychological and emotional pressure on the unemployed person, Unemployed people cannot get sufficient education or continue their education, The social relations of unemployed people within society are not quite healthy, Unemployed people could not buy sufficient food for their home, Unemployed people cannot meet the needs of their families sufficiently, Unemployed people cannot be actively present in the cultural and social life, People, who have difficulty in meeting their needs due to unemployment, make their children work at young ages. Unemployment in Adıyaman affects the life quality of the city directly or indirectly. In that context, life quality criteria agreed by European Union, which are required in a city, are determined. 4. EUROPEAN URBAN CHARTER 4.1. HISTORY OF EUROPEAN URBAN CHARTER European Urban Charter is formed on the basis of urban policies of European Council. These policies were developed within the scope of European Campaign for Urban Renaissance organized by the Council between 1980 and This campaign which covers Europe and is intended for public and local governments, aims improving life in settlements and focused on four main areas: 12 Improving physical urban environment; Improving present residence stock; Creating social and cultural opportunities in settlements; Encouraging community development and public participation; 10 Orhan TUNA & Nevzat YALÇINTAŞ, Sosyal Politika, İstanbul, Filiz Yayınevi, 1999, s Sadun AREN, a.g.e., s European Urban Charter without the Status of a Convention, (Erişim: 30 June 2014)

15 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 13 European Urban Charter was adopted on March 1992 in European Council Conference on Europe Local Governments. Unlike the others, the Charter was opened for the signature of local governments, not the Governments THE EUROPEAN DECLARATION OF URBAN RIGHTS Realization of following rights depends on the fact that the individuals accept equal obligations regarding solidarity and responsible citizenship. City dwellers who live in European settlements have the following rights: Safety: A city which is cleaned from crime, violence and illegal actions as much as possible; 2. Unspoiled, Healthy Environment: An environment where there is no air, noise, water and soil pollution and whose nature and natural sources are protected; 3. Employment: Creating sufficient employment opportunities and creating the chance to take share from economic development and individual economic freedoms; 4. Residence: Providing sufficient, purchasable residence stock in which privacy and immunity is guaranteed; 5. Circulation: Providing a harmonised order which does not limit the mobility and freedom of movement of all the users of the roads such as public transportation, private cars, pedestrians and cyclers; 6. Health: Providing the environment and conditions which helps protecting physical and mental health; 7. Sports and Recreation: Regardless of age, skills and income, providing sports and other recreational activities for each individual; 8. Intercultural Adaptation: Ensuring that communities, which contain different cultural and ethnical structures from past to present, live in peace; 9. Qualified Architecture and Physical Environment: Creating harmonised and beautiful spaces with the sensitive restoration of the historical building heritage and implementation on qualified modern architecture; 10. Harmonisation of Functions: Ensuring that living, working, travel functions and social activities are harmonised as much as possible; 11. Participation: Providing the principles of cleansing unnecessary bureaucracy, cooperation and information in pluralist democracies and city governments where the solidarity between institutions and organisations are principal; 12. Economic Development: All determined and educated local governments have responsibility in contributing into economic development directly or indirectly; 13. Sustainable Development: Local governments ensure reconciliation between the principles of economic development and protection of environment; 14. Goods and Services: Ensuring the accessible, comprehensive and qualified goods and service delivery by local governments, private sector or the partnership of both; 15. Natural Wealth and Resources: Protection and management of local natural resources and values by local governments in a rational, careful, productive and fair manner by protecting the benefits of the people living in the town; 13 Çev. Zerrin YENER ve Kumru ARAPKİRLİOĞLU, Avrupa Kentsel Şartı, İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara: 1996

16 14 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 16. Personal Integrity: Creating urban conditions for the social, cultural, moral and mental development and personal welfare of the individual; 17. Cooperation among Municipalities: Individuals are free and encouraged for directly participating in the inter-town or international relations of the town they live in; 18. Financial Structure and Mechanisms: Authorising local governments for finding required financial resources in order to ensure the rights granted in this declaration; 19. Equality: Local governments are obliged to provide these rights to all individuals equally regardless of gender, age, ethnicity, belief; social, economic and political discrimination; physical or mental disabilities. 5. STRUCTURE OF THE RESEARCH In this part, factors such as the subject, aim, importance, model of the research, hypotheses, target population and sample and data collection methods are described SUBJECT OF THE RESEARCH Presenting and examining the relation between the Causes and Results of Unemployment in Adıyaman and its impacts on the EU Urban Life Quality constitutes the subject of this study AIM OF THE RESEARCH In that context, the aim of the research is to determine the tendency (attitude) of the people living in Adıyaman towards unemployment, define the features of these variables on the Causes, Results of Unemployment and impacts on the EU Urban Life Quality and present and examine the relationship. However, it is also aimed with this study carried out in Adıyaman that the perception of Causes, Results of Unemployment and EU Urban Life Quality is examined and compared according to demographic factors (gender, age, marital status, education and income), the relations between those are presented and whether it differs according to variables is examined HYPOTHESES H 1 : There is a significant relationship between the Causes of Unemployment and Results of Unemployment. H 2 : There is a significant relationship between the Causes of Unemployment and EU Life Quality. H 3 : There is a significant relationship between the Results of Unemployment and EU Life Quality. H 4 : There is a significant relationship between the Causes of Unemployment and Demographic Factors. H 5 : There is a significant relationship between the Results of Unemployment and Demographic Factors. H 6 : There is a significant relationship between the EU Life Quality and Demographic Factors.

17 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach STUDY POPULATION AND SAMPLE Units that the results of the research generalize, which are included in the scope of research and have common features can be defined as the population. These units which form the population consist of event, phenomena or entities which are included in the scope of the research. In fact, the population consists of the features that these units show rather than the units themselves. However, in practice, while defining the population, the events, phenomena or differences which have these features are expressed rather than the features. The determined survey study is applied to especially poor and unemployed people living in Adıyaman. The population of the study consists of poor and unemployed people in Adıyaman. The population of central district of Adıyaman is The sample consists of 400 people who are selected randomly from the population. After the number of sample is determined, survey forms are handed out to mostly poor and unemployed people living in Adıyaman and they were required to answer the questions in the presence of the interviewer. If there was no previous study on the subject of the research, the p value which expresses community ratio and estimation is taken is 0, RESTRICTIONS OF THE RESEARCH It is assumed that the sample group in the research will represent the population and the subjects who participated in the research will be honest while answering the questions. In addition, it is assumed the perceptions of the mostly poor and unemployed people living in the central district of Adıyaman who participated in the research regarding the causes and Results of Unemployment and EU Urban Life Quality will represent Adıyaman province. Since it is not possible to conduct the research on all the people living in Adıyaman due to source and time restrictions, the study was carried out with the mostly poor and unemployed people living in central district of Adıyaman who are selected randomly considering the work load DATA COLLECTION METHOD Data in the practice part of the study is collected from the determined sample via survey. The survey study is handed out to people living in central district of Adıyaman who are mostly poor and unemployed. Since the survey forms are answered in the presence of the interviewer, there were no problems while answering the questions and the survey is carried out with 400 people. In the study, data acquired via survey is entered into computer and since it is determined to be non-parametric, comments are developed using various statistical methods (Explore, Reliability Analysis, Factor Analysis, MANOVA Analysis). Data regarding demographic factors are subjected to frequency analysis and significant values are interpreted. Preliminary test of the survey form is implemented on 30 people. In the preliminary test, the participants are required to answer the survey and express their opinions and suggestions regarding the overall survey and questions. As a result of the preliminary test, it was stated that the questions are clear and comprehensible, for that reason the practice was continued with the prepared survey form.

18 16 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój The survey which aims to measure the organisational justice and organisational commitment perceptions of workers consists of 2 parts. In accordance with the aims of the research, subject information form, which contains questions on the gender, age, marital status, education and income of the participant, is used in the first part of the survey. In the second part, scales, which consist of questions about measuring the perceptions of participants about the Causes and Results of Unemployment and EU Urban Life Quality, were used. The opinions of the participants on the questions are evaluated using 5 point Likert scale. In this part, data obtained in accordance with the responses of the participants on statements are taken into consideration and weighted average (index values) are calculated for each statement. While calculating index values, 5 value is given to Absolutely Agree, 4 value is given to Agree, 3 value is given to Uncertain, 2 value is given to Don t Agree and 1 value is given to Absolutely Don t Agree and an average value is found for each statement. Calculated averages are on the scale of 5 and the statements average of which are close to 5 indicate that the participants agree and statements average of which are close to 5 indicate that the participants don t agree. In the study, there are 10 questions regarding the Causes of Unemployment, 10 questions regarding the Results of Unemployment and 20 questions regarding the EU Urban Life Quality and the survey consists of total 45 questions along with the 5 questions regarding demographic factors. In the survey which is used as a means for collecting data, unique scales belonging to the researcher are used. The research scale consists of 2 main parts. In the first part there are 5 items containing demographic variables and in the second part there are statements consisting of 40 items on Causes and Results of Unemployment and EU Urban Life Quality DATA ANALYSIS Data obtained in this study is evaluated by means of SPSS 22 package software. Average, standard deviation, frequency and percentage values are obtained for the data. In addition, the study is examined in detail using Explore, Reliability Analysis, Factor Analysis, Frequency Analysis and MANOVA Analysis. The relationship between variables are examined with correlation analysis. Significance level is used as 0,05 and it was stated that there is significant difference if p<0,05 and there is no significant difference if p>0,05. In addition, the reliability of the survey form is measured by calculating Cronbach Alfa reliability coefficient. On the other hand, since data do not have normal distribution for every question group available, Non Parametric usage shall be suitable. With the Test of Normality which is done there are two different tests we come across. These are; the Kolmogorov-Smirnov and the Shapiro Wilk tests. Shapiro Wilk test is being preferred and used. Here, because the values of Sig. are higher than 0.05, for all groups H 0 hypothesis is being accepted. In other words, we can say that for all groups with a rate of 95% of reliability data are normal distributed. It is possible to see those in Table.2 for every three question groups first questions.

19 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 17 Table 1: Analysis of Test of Normality Tests of Normality 1st Group Question The exact reward is not being paid according to efforts made in work. 2nd Group Question Economic problems cause Violence increase in the family. 3rd Group Question Unemployed becomes a threat in a city clear of crime, violence and other illegal incidents. Explore Test Kolmogorov- Shapiro- Smirnov a Wilk Statistic df Sig. Statistic df Sig. H 0 : Data are normal distributed with a reliability of 95%. H 1 : Data are not normal distributed with a reliability of 95%., ,000, ,000, ,000, ,000, ,000, ,000 Factor Analysis Factor Analysis, as known, is being used to provide clues focused on the structure of the relationship between several variables that are thought that they are all interacting each other. The main logic in factor analysis is the belief that a complex phenomenon can be explained with less factors (base variables). It suggested to take -/+0.3 as minimal, -/+ 0.4 as very important and -/+5 as practically meaningful, while assessing factor loads. 14 Therefore, all questions seen on the Table can be taken as practically meaningful. Because, average factor of Causes of Unemployment=,693; average factor of Results of Unemployment=,792; factor average of EU Urban Life Quality=,645. Table 2. Factor Analysis on Variables Questions Causes of Unemployment Result of Unemployment EU Urban Life Quality C.U.,705 C.U.,701 C.U.,673 R.U.,806 R.U.,804 R.U.,766 U.L.Q.,657 U.L.Q.,652 U.L.Q.,627

20 18 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Reliability Analysis Table 3. Reliability Analysis Results Sub Scales Number of Entries Cronbach s Alpha Causes of Unemployment 10,895 Results of Unemployment 10,880 EU Urban Life Quality 20,876 Questionnaire form prepared is performed on a group of 30 individuals at first, and reorganised by dismissing the questions with the rates lower than above (-/+0.3). Reliability analysis belonging to factors that variables in the questionnaire has formed are inquired with Cronbach Alpha values. The result with 70 or higher points shows that variables are reliable enough. 14 In analysis, coefficient of reliability for Causes of Unemployment was found equal to,895; Results of Unemployment,880 ; EU Urban Life Quality,876; and the average of all three is,884. According to the results it can be said that whole study is highly reliable. Frequency Analysis Table 4: Frequency Analysis Belonging to Demographic Attributes Value Label Frequency (N) Sexual Situation Age Education female 164 male 236 Marriage 197 Single Upper 12 Didn t go to School 11 Primary School 78 Secondary School 78 High School 182 University 51 Total Salary Turkish Lira

21 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 19 Homogeneity Test Table 5: Homogeneity Test Variables Levene Test df1 df2 Sig. Causes of Unemployment 1, ,000 Results of Unemployment 2, ,000 EU Urban Life Quality 2, ,000 To approve the claim that variances of the groups are homogenous which is the one of the assumptions Manova test, homogeneity test has been performed and the fact that Sig. (Significance) value of all groups is lower than 0.05 has been observed. That indicates that the variables are not homogenous. And this one shows us that we can use the Turkey test, which is one of the multiple comparison tests. Table 6. Post Hoc Test Post Hoc Test (Causes of Unemployment) Age Questions Since the city is now developing in terms of trade, culture and tourism, new job opportunities are rare. Governmental institutions do not closely pursue social security measures for unemployed. 56 and above Sig. x x x,000 x x x,000 It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently) since the value is below (sig. < 0.05) level. Education Questions Unschooled Primary The exact reward is not being paid according to efforts made in work. The full crop cannot be gathered from agricultural areas.. Because the city is still developing, industrialization has not fully established. Since there is no occupational safety in workspaces, worker chooses not to work there. Since the city is now developing in terms of trade, culture and tourism, new job opportunities are rare. Elementa ry High School Universit y Sig. x x x,000 x x x x,000 x x x,000 x x,000 x x x,000 It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently) since the value is below (sig. < 0.05) level.

22 20 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój (Results of Unemployment) Age Questions Economic problems cause violence increase in the family. Unemployed person commits illegal acts to earn. By his/her inner circle, emotional and psychological pressure is being practised on unemployed. Unemployed people cannot be in an active position in the cultural and social life. Suffering from unemployment, people force their underage children to work. 56 and above Sig. x x x x,000 x x x,000 x x,000 x x x,000 x x x x,000 It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently) since the value is below (sig. < 0.05) level. Questions Economic problems cause violence increase in the family. Unemployed person commits illegal acts to earn. By his/her inner circle, emotional and psychological pressure is being practised on unemployed. Unemployed people cannot be in an active position in the cultural and social life. Suffering from unemployment, people force their underaged children to work. Unscho oled Education Primar y Elem entary High School Unive rsity Sig. x x x,000 x x x x,000 x x,000 x x x,000 x x x x,000 It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently) since the value is below (sig. < 0.05) level. (EU Urban Life Quality) Age Questions Unemployed becomes a threat in a city clear of crime, violence and other illegal incidents. City administrations are responsible of unemployed people s direct or indirect contribution to economic development. Unemployed people have an active role in provision of reachable, comprehensive, quality products and services by local governments, private sector or cooperation of both. Service of creation of urban conditions focused on social, cultural, moral and psychological improvement and personal wealth unemployment people are provided. 56 and above Sig. x x x,000 x x,000 x x,000 x x x,000 It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently) since the value is below (sig. < 0.05) level.

23 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 21 Questions Unemployed becomes a threat in a city clear of crime, violence and other illegal incidents. By creating adequate employment opportunities, city administrations enables unemployed people to have a chance to take share from the economic development and to be able to have economic freedom. Right to reach and participate in various cultural and creative activities is being ensured. Unemployed people have an active role in realising societies consisting different cultural and ethnic structures to live together in peace. Unemployed people, have a share to bind activities such as living, working, traveling functions and social activities. Promotion and freedom of participation in the city or international affairs directly of unemployed is being ensured. Unschool ed Education Primar y Elemen tary High School Univer sity Sig. x x x,000 x x x,000 x x x,000 x x x x,000 x x,000 x x,000 It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently) since the value is below (sig. < 0.05) level. CONCLUSION AND SUGGESTIONS Even if there are different types of unemployment in our country, the main type we are experiencing here is structural unemployment. Increase in population, the effect of rural-urban migration with the fact that work power has to move directly to service industry from agriculture cause structural unemployment. In this study; Causes and Results of Unemployment regarding to poor and unemployed living in Adıyaman and the effects of these perceptions on the EU Urban Life Quality has been examined. Plus, the effects of demographic conditions such as marital status, gender, age, income and educational status on the Causes of Unemployment, Results of Unemployment and EU Urban Life Quality levels have been researched. After the analyses of the data gathered in study, age and educational level have a significant impact on Causes and Results of Unemployment and EU Urban Life Quality. It is proved that the H 1, H 2, H 3, H 4, H 5, H 6 hypotheses have a significant relation and affect each other. In this case, Causes of Unemployment affect the Results of Unemployment and this affects EU Urban Life Quality level adversely. In brief, it is proven that between the Causes of Unemployment, the Results of Unemployment and the EU Urban Life Quality there is a significant relationship. At the end of the study, the view which is If the unemployment ruled out, EU Urban Life Quality level would increase demands authorities to pay essential attention to prevent unemployment in their institutions (central and local governments).

24 22 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój References 1. AREN, Sadun.(1975). İstihdam, Para ve İktisadi Politika, Ankara: Bilgi Yayınevi 2. ZAİM, Sabahattin.(1997). Çalışma Ekonomisi, İstanbul; Filiz Kitapevi 3. Who is not in the Labor Force? (2014). United States Departmen of Labor. Bureau of Labor Statistics 4. Characteristics of Young Unemployed People (2014). United Kingdom Office for National Statistics 5. What is The Unemployment (2014) ERDOĞAN, Naci & BİÇERLİ, Kemal.(2004). Çalışma Ekonomisi, Eskişehir; Anadolu Üniversitesi Yayını 7. ÜLGENER, Sabri F.(1991). Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İstanbul: DER Yayınları 8. TÜSİAD.(2004). Türkiye de İşgücü Piyasasının Kurumsal Yapısı ve İşsizlik, İstanbul: TÜSİAD- T/ /381 Yayın 9. TUNA, Orhan & YALÇINTAŞ, Nevzat.(1999). Sosyal Politika, İstanbul: Filiz Yayınevi 10. European Urban Charter without the Status of a Convention (2014) YENER, Zerrin & ARAPKİRLİOĞLU, Kumru.(1996). Avrupa Kentsel Şartı, Ankara: İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Yayını 12. ENGİZEK, Sait D.(2011). Örgütsel Güven, Örgütsel Bağlılık ve İş Tatmininin Çalışanlar Açısından Algısı; Kahramanmaraş Tekstil Sektöründe Bir Araştırma. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş: Yüksek Lisans Tezi, 13. ALTUNIŞIK, R.,vd.(2010).Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS UYGULAMALI. Adapazarı: Sakarya Kitabevi. i

25 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 23 Jaroslava Hečková, Alexandra Chapčáková University of Prešov in Prešov, Faculty of Management, Slovakia DZIAŁALNOŚĆ INWESTYCYJNA NA NIEPUBLICZNYM RYNKU KAPITAŁOWYM W EUROPIE PRIVATE EQUITY ACTIVITY IN EUROPE Streszczenie Znaczenie dynamicznych inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym i branży kapitału wysokiego ryzyka jest oczywiste. Prężny rynek inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym, zapewniając finansowanie kapitałowe małym i średnim przedsiębiorstwom, jest ważnym czynnikiem bardziej konkurencyjnej, przedsiębiorczej, innowacyjnej i dynamicznej gospodarki. Branża inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym i kapitału wysokiego ryzyka jest niezbędna dla rozwoju gospodarki europejskiej i jej rola w pomaganiu UE w tym okresie bezprecedensowej niepewności nie powinna być lekceważona. Niniejszy artykuł analizuje rozwój transakcji inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym w Europie oraz charakter tych transakcji. Słowa kluczowe: inwestycje, rynek kapitałowy, Europa Abstract The importance of a dynamic private equity and venture capital industry is self-evident. A buoyant private equity market, providing equity financing to small and medium-sized enterprises, is an important driver of a more competentive, entrepreneurial, innovative and dynamic economy. The private equity and venture capital industry is vital to the development of European economies and its role in helping the EU through this period of unprecedented uncertainty should not be underestimated. This paper examines the development of private equity transactions in Europe, and analyses the nature of these transactions. Keywords: investments, equity market, Europe

26 24 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Introduction Recent years have spurred interest in the role of private equity investments in the financing of small new firms. While banks are often reluctant to finance such firms because of high uncertainty, information asymmetry, and agency costs, private equity investors are specialized to overcome these problems through the use of staged financing, private contracting and active monitoring. These unique features make them more likely to finance early stage and technology companies than banks (Popov, A., Roosenboom, P., 2009, p. 5). Since 2007, European private equity has backed in excess of 21,000 portfolio companies, to the tune of more than EUR 271 billion. Most private equity investments, around 85 %, are into SMEs. Private equity contributes to the creation of up to 5,600 new businesses in Europe each year. But big numbers don t help us understand the hands-on nature of this kind of investment in European companies both, large and small, old and new. Business Builders aims to bring you right up close to companies building a healthy and more valuable future, with private equity partners involved every step of the way ( Venture capital provides finance to undertakings that are generally very small, that are in the initial stages of their corporate existence and that display a strong potential for growth and expansion. In addition, venture capital funds provide undertakings with valuable expertise and knowledge, business contacts, brand equity and strategic advice. By providing finance and advice to those undertakings, venture capital funds stimulate economic growth, contribute to the creation of jobs and capital mobilisation, foster the establishment and expansion of innovative undertakings, increase their investment in research and development and foster entrepreneurship, innovation and competitiveness in line with the objectives of the Europe 2020 Strategy set out in the Commission Communication of 3 March 2010 entitled Europe 2020: A strategy for delivering smart, sustainable and inclusive growth (Europe 2020) and in the context of the long-term challenges of the Member States, such as those identified in the report of the European Strategy and Policy Analysis System of March 2012 entitled Global Trends 2030 citizens in an interconnected and polycentric world. Private equity has been the subject of a significant number of professional and academic studies. While the profit motive of private equity capitalists has been discussed to great lengths in the media over the past years, recent empirical literature has suggested that this new type of finance also has real effects. Namely, it has been argued that venture capital represents an important engine for the Schumpeterian process of creative destruction, and that it is a major force in transforming scientific knowledge into commercial output. This effect has come both through the impact of venture capital on existing industries and through its role in creating and developing entirely new industries. This paper examines the development of private equity transactions in Europe, and analyses the nature of these transactions. This paper was compiled as a part of the projects VEGA No. 1/0054/14 Research into Business Risk Controlling in the EU Aimed at Proposing Models for Enhancing Solutions and Financial Risk Forecasting of Business Entities and KEGA No. 032PU- 4/2013 Applying E-Learning to Teaching Economic Disciplines of the Management Study Programme and New Accredited Study Programmes at the Faculty of Management of University of Prešov in Prešov.

27 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 25 Private Equity Structure Private Equity is a form of equity investment into private companies not listed on the stock exchange. It is a medium to long-term investment, characterised by active ownership. Private equity investment provides a strategy for company growth, with agreed time limits and targets. The strategy is tailored to the entrepreneur and the stage of the business, whether it s an innovative new start-up or an established Small Medium Enterprises (SMEs) looking to take the next step in its development ( There are seven generally recognised investment formats used in the private equity industry: Seed capital is financing provided to research, assess and develop an initial concept before a business has reached the start-up phase. Start-up capital is financing provided to companies for product development and initial marketing. Companies may be in the process of being set up or may have been in business for a short time, but have not sold their product commercially. Laterstage venture is financing provided for the expansion of an operating company, which may or may not be breaking even or trading profitably. Later-stage venture tends to finance companies already backed by venture capital firms. Growth is a type of private equity investment most often a minority investment but not necessarily in relatively mature companies that are looking for capital to expand operations, restructure operations or enter new markets. Buyout is financing provided to acquire a company. It may use a significant amount of borrowed money to meet the cost of acquisition. Rescue/Turnaround is financing made available to an existing business, which has experienced trading difficulties, with a view to re-establishing prosperity. Replacement capital is the purchase of a minority stake of existing shares in a company from another private equity firm or from another shareholder or shareholders (EVCA, 2014). Venture Capital is understood to be a subset of private equity. Venture capital investments are those which are made in unlisted companies for the launch, early development or expansion of a business. Venture capital is thus capital co-invested with the entrepreneur in order to provide seed or start-up capital, or to fund an expansion of the business. The bulk of the capital is in equity form, not debt. The high risk that investors take over a long term of investment and the increased risk of loss are off set by the expectation of higher than average returns. A venture capital investment is generally characterised by the following key aspects: Venture capital shares the business risk with the entrepreneur. Investment is generally long term, between 3 and 7 years. As the capital is at risk, venture capitalists work in a partnership with the entrepreneurs of the business. They assist at the strategic level and provide support and advice to entrepreneurs based on their expertise, experience and contact base. In short, venture capitalists add value to their equity investment to maximise the long-term return. Venture capitalists look at a company s market, at the strategy and above all at the management and entrepreneurial team before looking at the fi nancial side of a prospective investment. Venture capital has no special need for dividend returns, and investment returns are harvested primarily in the form of capital gains at the exit, when the company is listed on a stock market or when it is sold to another investor (OECD, 1996).

28 26 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Much, but not all, of the investing done in the private equity market is by private equity funds. A private equity fund is a form of investment club in which the principal investors are institutional investors such as pension funds, investment funds, endowment funds, insurance companies, banks, family offices/high net worth individuals and funds of funds, as well as the private equity fund managers themselves. The objective of a private equity fund is to invest equity or risk capital in a portfolio of private companies which are identified and researched by the private equity fund managers. Private equity funds are generally designed to generate capital profits from the sale of investments rather than income from dividends, fees and interest payments. A private equity fund may take minority or majority stakes in its investments, though invariably it will be the latter in the larger buy-outs. At the same time that a private equity fund makes an investment in a private company, there is usually some bank debt or other debt capital raised to meet part of the capital required to fund the acquisition. This debt is the leverage of a leveraged buy-out. Private equity funds can be structured in many possible ways, though in essence they are similar to many other collective investment vehicles. The differences that arise are largely due to regulatory and tax issues in the various jurisdictions that impact the operation of the fund and its investors and the fact that private equity funds usually have a 10-year limited life fund. Figure 1 illustrates one common structure for a private equity fund, and this section describes the function of each entity in this illustrative structure. The private equity fund is the collective vehicle that makes investments in a portfolio of target companies. It will be structured to achieve a balance between: maximum tax efficiency to the investors and managers; managing regulatory cost/burden and benefit; controlling and managing potential liabilities to the investors and managers; and maintaining confidentiality regarding its partners and investors. In most private equity funds it will usually be one (or potentially in any individual investment, a combination) of a limited partnership, an offshore limited partnership or a quoted private equity investment trust. In the EU the most common form is a limited partnership. This type of vehicle exists only to allow its partners to act collectively. Each partnership: has a finite life usually of 10 years with a possible two-year extension; has one general partner with unlimited liability for the liabilities of the partnership; has a number of limited partners (LPs) whose liability is limited to the amount of their investment in the partnership; and is managed by an investment manager on behalf of all the partners. The investment manager is a separate entity owned by the private equity fund managers collectively. It is structured as a partnership, possibly a limited liability partnership but often an offshore limited partnership. The manager receives a fee from the general partner of each fund it manages for providing management services to the fund. The general partner (GP) is a company owned by the investment manager. The general partner has unlimited liability for the liabilities of

29 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 27 the private equity fund. However, the individual partners cap their potential liability by investing through an appropriate structure. In addition, individual partners of the private equity fund manager are required by LPs to invest their own money directly in the fund; generally this will be in aggregate between 1 % and 5 % of the fund. External investors are limited partners (LPs) as they have limited their total liability to the amount of committed equity capital they have invested. LPs may be structured as corporations, funds or partnerships. The legal agreements between LPs and GPs are designed to align their interests one with the other (Gilligan, J., Wright, M., 2010). Figure 1: Private Equity Fund structure Source: Gilligan, J., Wright, M., 2010, p. 29 Given the specificities of the private equity and venture capital business model, which is active primarily through long-term commitments in private companies, investment funds need flexible management according to the different phases of their investment cycle. A country s investment fund structures should accommodate the needs of both domestic and non-domestic investors. Any failing in this area could lead to investors seeking out foreign structures (incurring significant set-up and transaction costs) and, therefore, fewer domestic investors committing funds in that country. The legal structure of fund needs to allow the fund manager to channel capital freely to the most promising entrepreneurial projects. Without this, investee companies will struggle to expand their businesses, especially in the early phase of their development. Economic theory, corporate governance and the principal-agent problem One of the ways private equity funds can create value is by reducing the agency costs between the agents and the principals. Economic theory argues that there is a principal-agent problem in many companies whereby managers (as agents of shareholders) are not incentivised to maximise the value to the shareholders (as principals) of a corporation. Because the principal does not have

30 28 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój perfect information about the agent's types and/or complete information about the agent's actions, the principal-agent contract must leave the risk-averse agent with too much risk relative to the first-best solution. The standard problem is that an agent could be a bad type or that an agent must take an action that is costly and unverifiable, such as expending effort. To combat either problem, the principal commits to a contract where the agent's payoff depends on an observable output. If output is subject to shocks that are beyond the agent's control, then these contingent contracts impose risk onto the agent. Private equity seeks to address this principal-agent problem by tightly aligning the interests of managers and shareholders to achieve economic efficiencies. This idea of alignment is central to all the economic structures observed in the private equity market. Some argue that private equity is an alternative long-term form of corporate governance to traditional public companies. Others see private equity as a type of transitional shock therapy for underperforming companies. Total private equity investments; total available European countries data from 2000 to 2013 Private equity activity has from a historic perspective behaved in waves. Just like any other cyclical industries where activity is highly correlated with volatile equity markets, macroeconomic turnarounds and the balance of credit markets, the private equity industry has historically been riding the global cyclical wave. Due to the fact that global private equity activity is closely connected to the general financial conditions, the private equity market experienced a low activity level during the 90s. This standstill was mainly due to lack of risk capital along with the recession in the American economy. Figure 2 below provides an overview of the evolution of the European private equity market between 2000 and 2013 through the main industry activity indicators: funds raised, investments and exits, as well as the total industry assets under management. Figure 2. Total private equity investments in Europe Source: EVCA, 2014

31 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 29 According to the statistics of the European Private Equity and Venture Capital Association (EVCA), the amount of funds raised by private equity houses in Europe reached a record EUR 112 billion in Around 75 % of the total funds raised, or EUR 84.3 billion, was earmarked for buyout investment. The share of venture capital in fundraising was EUR 17.5 billion, or 15.5 % of total funds raised, including EUR 5.9 billion for early-stage venture capital investment. The successful fundraising was led by investor interest in buyout funds, but the relative share of venture capital in fundraising also increased, even if less dramatically. Low interest rates combined with the easy credit conditions that prevailed until recently helped create an ideal environment for leveraged buyout investment in 2006, and contributed to the consequent strong supply of funds for investment. The favourable fundraising environment was further reinforced by institutional investors' increasingly positive attitude towards the asset class underpinned by attractive returns generated by buyout investment. One of the standard methods is also a ratio of actually carried out private equity investments (also venture capital investments) to total gross domestic product (GDP) of the given state in the given year. Their advantages include relatively simple explicability, the elimination of size differences between states and data availability. This indicator may subsequently be compared with other states and thus a real mutual comparison of venture capital investments activity in particular national markets is feasible. Aggregate data for the EU show a continuation of the pattern which has been clear since the financial crash in 2008 (Figure 3). Figure 3. Total private equity investments (% European GDP) Source: EVCA, 2014 Private equity investments; available European countries data in 2013 Overall investments in European companies in 2013 remained stable compared with 2012 but aggregate funding was modestly down compared with the height of the financial boom (2008: EUR 53.4 billion). With data on more than 1,200 European private equity firms, the 2013

32 30 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój statistics cover 90 % of the EUR 555 billion in capital under management in the European market. Fundraising more than doubled from 2012 to EUR 53.6 billion. This was driven by a change in the profile of the funds raised, with 12 buyout funds each raising in excess of EUR 1 billion, representing 66 % of total fundraising. The industry attracted significant levels of overseas capital into Europe accounting for around half of the funds raised (EUR 26.2 billion). The contribution from North American investors increased from 24 % in 2012 to 36 %. Pension funds and fund of funds accounted for more than half of the EUR 53.6 billion total funds raised. Pension funds were the source of almost 40 % of funds. Other major sources include fund of funds (16 %), sovereign wealth funds (11 %) and insurance companies (11 %). Venture capital accounted for 8 % of total fundraising. The EUR 4 billion raised represents an increase of 4 % on Government agencies contribution remained stable at 38 %. Family offices and private individuals contributed 23 % and fund of funds 12 %. Overall investment by private equity into European companies remained stable in 2013 at EUR 35.7 billion in more than 5,000 European businesses. Of these, more than 40 % were backed for the first time. Of the total EUR 35.7 billion, venture capital investment accounted for EUR 3.4 billion, in more than 3,000 companies. The amount invested increased by 5 % and the number of venture-backed companies remained stable since the previous year. A total of 2,290 European companies were divested or sold (exited) by private equity fund managers in 2013, representing former equity investments of EUR 33.2 billion. The number of companies exited increased by almost 10 % and the amount divested at cost increased by 54 %. The most prominent exit routes were trade sales (27 %), sale to another private equity firm (26 %) and sale of quoted equity (14 %). Almost 40 % of the divested companies followed these exit routes. The strength of public markets in 2013 was reflected by the steep increase in divestments by flotation (IPO). This exit route increased more than seven times by amount (EUR 2.2 billion) and almost four times by number of companies (23) (EVCA, 2014). Figure 4: Private equity investments amount and number of companies Source: EVCA, 2014 Looking at investment on a country-by-country basis scaled to GDP (Figure 5), the United Kingdom and Sweden continue to perform well, though less well than in Finland and Luxembourg, previously among the leaders, have dropped back.

33 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 31 Figure 5: Total private equity investments (% GDP) in 2013 Source: EVCA, 2014 Conclusion The importance of a dynamic private equity and venture capital industry is self-evident. A buoyant private equity market, providing equity financing to small and medium-sized enterprises, is an important driver of a more competentive, entrepreneurial, innovative and dynamic economy. The private equity and venture capital industry is vital to the development of European economies and its role in helping the EU through this period of unprecedented uncertainty should not be underestimated. Over the past decade, the industry experienced significant growth; it has become an increasingly important source of finance and expertise for ambitious companies seeking to develop. Since 2007, European private equity has backed in excess of 21,000 portfolio companies, to the tune of more than EUR 271 billion. Most private equity investments, around 85 %, are into SMEs. Private equity contributes to the creation of up to 5,600 new businesses in Europe each year. One recent phenomenon is flourishing of pan-european private equity funds, with local teams sourcing deals in more than one European country and investors from all over Europe (and often the rest of the world). However, the industry as a whole still works below its potential due to constraints in effective fund structuring. Certainly, there are natural obstacles arising from differences of language and legal and regulatory requirements. But on top of this, many private equity investment funds are faced with complex structuring issues because some european countries have standard solutions for domestic funds which will not be appropriate for use in other European countries. Complexities multiply when funds have investors from several countries and make investments in more than one country.

34 32 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój The private equity and venture capital industry could make a greater contribution to the Euroepean economy if only we had a more consistent tax environment across the EU one that took greater account of the industry's specific concerns. If funds were able to freely operate across borders, they would achieve economies of scale. In addition, we would see more sector specialists, which would increase investment sizes, diversify portfolios and, ultimately, boost investors returns. Most importantly, perhaps, lower costs would encourage new entrans to the market, thereby increasing competition. Bibliography 1. EUROPEAN COMMISSION Venture Capital. Available at: [cit ] 2. European Private Equity & Venture Capital Association, Private Equity Fund Structures in Europe. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association, Available at: European Private Equity & Venture Capital Association Central and Eastern Europe Statistics Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at: [cit ] 4. European Private Equity & Venture Capital Association Yearbook Activity Data on Fundraising. Investments and Divestments by Private Equity and Venture Capital Firms in Europe. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at: [cit ] 5. European Private Equity & Venture Capital Association Central and Eastern Europe Statistics Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at: [cit ] 6. European Private Equity & Venture Capital Association European Private Equity Activity Statistics on Fundraising, Investments & Divestments. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at: [cit ] 7. GILLIGAN, J. - WRIGHT, M Private Equity demystified. An explanatory guide. 2nd edition. ICAEW Corporate Finance Faculty, ISBN Available at: [cit ] 8. JABŁONSKI, S. WASZKIEWICZ, M Istota zjawiska private equity/venture capital (przykład Polski). In: Zarządzanie finansami firm teoria i praktyka: Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławie, Nr Wroclaw: Akademia Ekonomiczna, Nr. 1159, s ISSN Lukáč, S BBM - Praktické skúsenosti. In: Acta Montanistica, 6, mimoriadné číslo, s Košice: Technická univerzita v Košiciach. ISSN X. 10. NIELSON, J. N. HONORÉ, M. BARTHOLDY, J Has Private Equity lost its glory? Aarhus University, Available at: OECD Venture Capital and Innovation. Available at: [cit ] 12. OECD Financing SMEs and Entrepreneurs 2013: An OECD Scoreboard Final Report. Available at: 912/FINAL&docLanguage=En [cit ] 13. Official Journal of the European Union Opinion of the European Economic and Social Committee on the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament,

35 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 33 the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions Removing obstacles to cross-border investments by venture capital funds COM(2007) 853 final. Available at: [cit ] 14. Official Journal of the European Union Regulation (EU) No 345/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 April 2013 on European venture capital funds. Available at: xr! ?uri=celex:32013r POPOV, A. - ROOSENBOOM, P.., On the real effects of private equity investment evidence from new business creation. Frankfurt am Main: European Central Bank, ISSN [cit ]

36 34 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój

37 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 35 Alena Daňková, Jozef Daňko School of Economics and Management of Public Administration in Bratislava WSPÓŁCZESNA SYTUACJA TRANSGRANICZNYCH FUZJI I PRZEJĘĆ W ZACHODNIEJ EUROPIE CONTEMPORARY POSITION OF CROSS-BORDER MERGERS AND ACQUISITIONS IN THE WESTERN EUROPE Streszczenie Celem pracy jest analiza aktualnego rozwoju fuzji i przejęć oraz określenie możliwych trendów w różnych typach fuzji i przejęć w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Słowa kluczowe: Transgraniczne fuzje i przejęcia, motywacje łączenia się, kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Abstract The aim of the paper is to analyze the current evolution of mergers and acquisitions and identify possible trends in different types of mergers and acquisitions in selected countries of the Central and Eastern Europe. Keywords: Cross Border Merger and Acquisition. Incentives of Mergers. Central and Eastern Europe Countries. INTRODUCTION The gradual progress of globalization of the world economy logically forces enterprises to try to penetrate to and assert themselves in the challenging competitive market conditions. One of possible solutions as to how to fulfill these ambitions is, among other activities, to exploit possible forms of strategic alliances. Mergers and acquisitions, which become an existential necessity of an increasing competitive market environment, represent a best-known form used most. This paper is one of the outputs of the internal research project called Small and Medium- Sized Enterprises Development Promotion - Guarantee for Development of Regions No. 11/2013. Based on the analysis of the evolution of mergers and acquisitions in the developed economies of Europe, the aim of this paper is to identify possible trends in the development of different types of mergers and acquisitions in the selected European countries.

38 36 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój ACHIEVEMENTS AND DISCUSSION Although mergers and acquisitions are already quite widely utilized in the current world markets, research and practice show that many of them fail to produce for the stakeholders the market value or benefits they expect. HayGroup Company (Paris), as the only consulting firm in the field of integration, recommends the integration of both, the intangible and tangible assets. Research of this Company has resulted in two critical factors, which help achieving the desired success of mergers and acquisitions. It concerns the following factors: Identifying a proper balance between tangible and intangible assets - that is, the organizational capital (including management and the operating model), the relations capital (including relations with clients and other stakeholders), and the human capital - of companies to be merged - right from the beginning of the integration process; Impact of leadership - employing a new senior team in the merged organizations as soon as possible so they can start working in line with the new vision and values. Merger or acquisition transactions may not be successful, if the recommendations for the process of integration have not been complied with, or some other failures occurred in mergers of enterprises. The most common reason for it is the wrong strategy and mismanagement in merging entities. Since mergers and acquisitions merge two different businesses, different styles of work, sometimes it is necessary to consider not only national differences, but also different economic and social systems. The integration process may disrupt the functioning relationships among customers, suppliers, and users, which can lead to a reduction in the market value of the company. In general, it can be stated that regardless of the type of final interconnection between previously independent businesses, the pursuit to achieve the economic benefit of the newly created entity is the ultimately desired effect. At the same time, the value of the new business is expected to increase compared to the value of the company before the merger [Hrabovská, Z. - Hečková, J. - Chapčáková, A., 2012; pp.104]. In the following, we summarize the development in mergers and acquisitions in twenty six developed European countries. Documents available, which figures are referred to herein, define and quantify the following types of mergers and acquisitions: Acquisition acquisitions; Minority stake the purchase of a minority equity stake of company; Institutional buy-out an equity stake in the company obtained by institutional investor (owner of the venture or speculative capital), likely to sell the acquired equity stake in the near future. Table 1 summarizes the trends in the number and total volume of the transactions effectuated (mergers and acquisitions as broken down above). In the analyzed period, we have compared the data cross quarters. Although it is a relatively short period, it can be stated that overall, there is a

39 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 37 decline in the number of transactions effectuated (from 1751 down to 1323) as well as in the total value of transactions (in transactions with a known value) (from 45,180 million in 2011 down to 24,223 million in 2013). From the comparison of both, the volume and number of transactions, made in each quarter of 2011 and 2013, we can conclude that an increase in the number and volume of mergers and acquisitions effectuated occurred at the end of the calendar year, which was probably caused by tax incentives (expectations of the management of emerging enterprises probably related to the expected reduction of the tax basis of a new entity, which lowers the resulting tax liability in terms of the income tax). Table 1. Evolution of the Volume and Number of Transactions Made in Each Quarter of 2011 and 2013 Period Number of transactions Index Total Value of Transactions in mil.) Index Q , , Q ,757 1.,09 39, Q , , Q , , Q , , Q , , Q , , Q , , Q ,751-45,1,80 - Table 2 shows an overview of the volume of individual types of mergers and acquisitions. Regardless of the time-related continuity of the partial periods analyzed, it can be stated that acquisitions dominate in the tracked transactions, which ultimately leads to some form of close links between enterprises. This finding confirms a theoretical assumption, i.e. the concept but also the practical implementation of mergers of enterprises in a form of acquisitions also dominates in the business practice, as documented by figures. Mergers of enterprises are, when compared with the total volume of transactions, negligible. Table 2. Summary of the Volume of Individual Types of Mergers and Acquisitions Typ transakcie Q Q Q Q mil. EUR Q mil. EUR Q mil. EUR Akvizície Nákup minoritný podiel akcií (<50%) Špekulatívne nákupy akcií

40 38 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój From the above it is obvious that the data processed in the first quarter of 2012 confirm the finding of a general tendency, where the number and volume of transactions dominate in the form of acquisitions and/or purchase of a minority shareholding by investors. In examining the possible incentives that make the company management to bring mergers and/or acquisitions into effect, it is necessary to pay attention to the growth potential of various sectors of the economy. Based on the available data analyzed, we can conclude that the service and banking sectors are the ones that appear to be the most attractive ones in particular. It is quite difficult to study and clearly identify the incentives leading to mergers but, in the banking sector as well as in the services sector, these are likely the speculative personal motives of managers who expect the value of merged enterprises to increase. Table 3 provides an overview of mergers and acquisitions per economic sectors by number and volume (in million of EURO) Table 3. Overview of Mergers and Acquisitions per Economic Sectors by Number and Volume Hlavné cieľové sektory Q Q Q Q mil. EUR Q mil. EUR Q mil. EUR Kovy a kovové výrobky Ostatné služby Bankovníctvo Veľkoobchod a maloobchod Doprava Stroje, zariadenia, nábytok, recyklácia Chémia, guma, plasty, nekovové výrobky Potraviny, nápoje, tabak Primárny sektor (poľnohospodárstvo, baníctvo) Stavebníctvo Poisťovníctvo Plyn, voda, elektrina Vydavateľstvo, tlač Drevo, korok, papier Vzdelávanie, zdravotníctvo Hotely a reštaurácie Textil, odevy, koža Pošta a telekomunikácie Verejná správa a obrana

41 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 39 The overview of the volume of mergers and acquisitions by target countries of resulting transaction is summarized in the Table 4. In the tracked period, the largest volumes of transactions took place in selected countries in Poland, Ukraine and Romania, while these countries appear attractive also in terms of the volume of transactions identified. Data for Montenegro, Slovakia and Albania were not available. Table 4. View of the Volume of Mergers and Acquisitions by Target Countries of Resulting Transaction Cieľová krajina Q Q Q Cieľová krajina Poľsko Česká republika Ukrajina Macedónsko Litva Lotyšsko Rumunsko Srbsko Bielorusko Estónsko Maďarsko Bosna a Hercegovina Slovinsko Montenegro Bulharsko Slovensko Chorvátsko Albansko The Central and Eastern Europe [Hečková, J., Chapčáková, A., 2009; pp. 19] offers, in terms of mergers, an opportunity for capital companies to gain an access to the new markets and then, through the expansion of their businesses in the form of mergers, consolidate their positions in the business. Europe is being generally preferred, although new Asian markets also attract the attention of investors. Plans of potential investors from the Central Europe in the context of mergers and acquisitions do not extend beyond the Central and Western Europe. They pay very little or no importance to the territories, such as Asia, North America, Latin America and Middle East. Q Q Q CONCLUSION A global trend of concentration of ownership can be identified in light of the current economic situation of national economies. There are many reasons that lead managements of enterprises to the need to implement some form of property connections. The available literature offers different definitions which, in principle, can be described as the need for proprietary linkage with other enterprise for the purpose of establishing itself as a global company, influencing the shares on the global market, influencing the global competitive environment, disposing of additional financial resources, allowing economies of scale, ensuring the future growth of the enterprise and so on. [Smolková, E.,2009, pp. 146]. Enterprises in the Slovak Republic are also subjected to the pressures of globalization and ever-changing market conditions; thus, their business success depends on their ability to adapt to

42 40 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój the new market situation and earn attractive competitive advantages. Reaping the benefits of the joint venture is one of the options that can promote not only the success of individual enterprises but, due to the synergistic effect, also to the long-term economic growth of national economies. References 1. HEČKOVÁ, J. CHAPČÁKOVÁ, A. Vývojové trendy v oblasti fúzií (v európskom regióne) (Development Trends in Terms of Mergers (in the European Region). In: Biatec, Vol. 17, No. 3, 2009; pp , ISSN ; 2. HRABOVSKÁ, Z. - HEČKOVÁ, J. - CHAPČÁKOVÁ, A.: Súčasný stav cezhraničných fúzií a akvizícií v krajinách západnej Európy. In: Zborník vedeckých prác Katedry ekonómie a ekonomiky (The Current State of Cross-Border Mergers and Acquisitions in the Countries of Western Europe. In: Proceedings of the Department of Economics and Economy) ANNO Prešov: University of Prešov; 2012; pp ; ISBN SMOLKOVÁ, E. Strategické partnerstvá ako fenomén globálnej ekonomiky (Strategic Partnerships as a Phenomenon of the Global Economy); Bratislava: Infopress, 2009; ISBN ZephyrQuarterly M&A Report Western Europe, Q Available online: Europe,-Q [Cit ]

43 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 41 Jana Mitríková Faculty of Management, University of Prešov, Slovakia Alena Madziková Anna Šenková Faculty of Humanities and Natural Sciences, University of Prešov, Slovakia WYBRANE ASPEKTY JAKOŚCI ŻYCIA SENIORÓW W KONTEKŚCIE STARZENIA LUDNOŚCI JAKO GLOBALNEGO PROBLEMU SŁOWACJI I UNII EUROPEJSKIEJ SELECTED ASPECTS OF THE QUALITY OF LIFE OF SENIORS IN THE CONTEXT OF POPULATION AGEING AS A GLOBAL PROBLEM IN SLOVAKIA AND IN THE EUROPEAN UNION Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest analiza teoretycznych podstaw jakości życia w kontekście starzenia się społeczeństwa na Słowacji w odniesieniu do rozwoju ludności w UE. Słowa kluczowe: jakość życia, seniorzy, starzenie się społeczeństwa, Słowacja, Unia Europejska Abstract The aim of this paper is to analyze the theoretical basis of quality of life issue in the context of population ageing in Slovakia in relation to population development in the EU. Keywords: quality of life, seniors, population aging, Slovakia, European Union Population ageing and its effects (on society, economy) are perceived as a multidimensional social phenomenon. This is also reflected in the broad interest of various disciplines that are examining it from the aspects relevant to the subject of their field of study of demography, sociology, psychology, education, social work, medicine and other sciences. One of the consequences of demographic ageing is the increase in the proportion of old people in the population. Rychtaříková (2002) refers to this group of people as seniors. In defining of the lower bound of the interval of seniors, we have to also comprise the aspect of economic activity. Until

44 42 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój recently, the post-productive age of men and women was different - in Slovakia it was 60 years of age, or 54 and more. Due to the extension of the retirement this limit shifts to 60 years of age, or 65. Thus defined lower age limit is the most widely used conventional bound for seniority. From a spatial perspective, aging of the population is a global problem, particularly relevant for Europe, where the population is aging and this process is likely to continue in the future. According to demographic prognoses, by 2050 the number of Europeans over 65 years of age will double (Sedláková, 2010). The aging process in Europe is regionally differentiated. While in the northern and western Europe these changes have began in the 1960s, in the countries of postsocialist bloc - in the Central and Eastern Europe they have started not before the 1990ss, and they were characterized by higher intensity and relatively short time compared to the other regions of Europe (Jurčová, Vaňo, 2011). This issue also has a social, economic and political dimension. The year 1999 marked its significant milestone as it was declared the International Year of Older Persons by the General Assembly of the United Nations. The Resolution of the UN translated into the document, National Programme of the Protection of Older Persons (1999) that referred to the social, employment, and housing policy, and education in Slovakia and aimed at creating better living conditions for elderly people in our country. In the EU, the year 2012 was declared the European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations by the European Commission and it seeks to increase public awareness as well as to encourage various political subjects to take actions that would support active ageing for example by providing employment, education, healthy ageing. The World Health Organisation defines active ageing as a process that optimises opportunities for health, participation and security with the aim of increasing the quality of life of older people (Sedláková, 2010). Within the European challenge active ageing is perceived as creating opportunities for older people to participate in the society, providing job opportunities, and voluntary work as well as enabling independence thanks to changed housing, infrastructure, transport and access to information and the internet (European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations, As a reaction to the call, the proposal of the National Programme of Active Ageing was formulated building on the National Programme of the Protection of Older Persons from 1999 as well as on insights and experience gained by it. The National Programme of Active Ageing is primarily focused on citizens aged 50 and over and it is planned for the period of 7 years, from 2014 to The process of ageing of the Slovak population started in the mid-50s of the 20th century, after the completion of the compensatory phase after the WW II (Vaňo et al., 2011), developed dynamically in the 90s and is forecasted to progress in the future. Jurčová and others (2010) highlight considerable ageing of the population within demographical trends at the beginning of the millennium with anticipated beginning of the decrease of the population shortly after Population ageing in Slovakia has so far been significantly affected by the fall in the age category until 14 years of age due to fertility and birth rate decrease. However, at the same time this process is accompanied by a gradual increase of working-age population.

45 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 43 The growth of the absolute number and relative proportions of seniors is connected with ageing of the Slovak population. By comparing the number of citizens in senior 5-year age categories from 1970 to 2010 (Figure 1) we see the highest increase in the category of seniors aged Mortality decline and increase in life expectancy affect a rise of the number of old seniors (in higher age categories: aged 75-79, 80-84, 85-89). Concerning heterogeneity of seniors, those over 80 or 85 are considered significantly important. Káčerová and Mládek (2012) examine dependence between a group of inhabitants aged over 80 and the ones aged through the index of potential social support expressing a potential opportunity for intergenerational care. However, it is necessary to take into account the fact that decreasing fertility and disintegration of traditional families might lead to reduction of potential caregivers (Svobodová, 2011). In terms of impacts of demographic ageing on society, the increase of the number of seniors aged over 80 and/or 85 imposes further requirements for provision of a functional system of health and social care. Fig. 1. The number of seniors in the Slovak Republic according to 5-year age categories in 1970, 1980, 1990, 2000 a 2010 Source: processed according to the Statistical Office of the Slovak Republic Quality of life is nowadays becoming a part of numerous researches and the term is developing in several scientific disciplines (such as psychology, sociology, economics, as well as geography etc.). Basic identification of the role of geography can already be evident from the research of quality of life conducted by Frazier (1982), who argues that most of the problems related to human life have a geographic dimension. According to Andraško (2009), authors Helburn (1982), Murdoch et al. (1992); Dissart and Deller (2000) and Massai (2002) more than

46 44 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój directly indicate the existence of a "geographic dimension of quality of life." This view is closely related to a need to include the natural aspect of spaciousness in the context of quality of life in connection to the assumption that the quality of life not only changes "from one person to another," but also "from Despite the fact that quality of life is being examined in various disciplines, there is no well established definition that would define the meaning of the term. Andráško (2005) defines the concept of the quality of life by following basic features: disunity (in terminology, within the basic approaches and methods for measuring...), a multidisciplinarity (quality of life is explored by various scientific disciplines) and multidimensionality. Although numerous meanings of the term quality of life as well as of other terms related to this issue (e.g. health, habitability, well-being, the quality of the urban environment, sustainability, life satisfaction, happiness, quality of places and living etc.), can be found in the literature, Pacione (2003, in Ira - Andráško, 2007) argues that in most cases it refers either to the environmental conditions in which people live or to certain attributes of the people themselves. Quality of life according to Ira and Murgaš (2008) is thus a complex and very broad concept that is rather difficult to grasp because of its complexity and multidimensionality. It touches upon the understanding of human existence, the meaning of life. It seeks the key factors of being a selfunderstanding. It examines the environmental, economic, social, cultural, psychological, spiritual, and other conditions for a healthy and happy living. Comprehensive view on the term not only takes into account the environmental conditions, but also the internal dimensions of human life. The concept of quality of life is mostly abstract and is influenced by a large number of factors. Despite significant inconsistencies (influenced by the different viewpoint of individual scientific disciplines), quality of life becomes a holistic notion with a growing effort to define the concept complexly. Geographic view on the landscape is based on examining the interaction between man and environment. It is this relationship that is crucial for the determination of quality of life. Since quality of life is primarily related to human beings as well as to certain landscape that is seen as a place for human life, it thus shows certain signs of spatial differentiation. It is this aspect that predetermines the importance and significance of geography by its investigation. As country creates a basic framework for human life, it also influences it by forming of human feelings, attitudes and actions. The aesthetic quality of landscape has therefore an important role in the evaluation of quality of life (Ira, 2010). The basic principle, which is prominent in solving issue of aging at the international level, mostly through the WHO (World Health Organization), the UN and ILO (International Labour Organisation), is the principle of active ageing, which affects not only individuals but also society as a whole. The term active ageing reflects a process that allows people to use their potential to create the best possible conditions for life in the physical, mental and social areas, to participate in the life of society according to their needs and abilities, while the society provides them with adequate protection, security and nursing care.

47 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 45 The ageing of the Slovak population will be also regionally differentiated in the next period, depending on regional differences in the age structure, as well as the on the gap between fertility and mortality. We may conclude that the issue of quality of life covers several scientific disciplines, each of which focuses on the area that falls under the direct interest of the discipline. As a result, there are numerous of papers assessing the quality of life, focusing only on its certain part, with an absence of papers using an interdisciplinary approach to gain a comprehensive view on the issue. Such a view would be according to Ira and Andráško (2007) based on the examination of human - environment interaction, which in terms of quality of life appears to be crucial. This fact, as well as the subsequent manifestations of spatial differentiation in quality of life predetermines the importance and the role of geography in such a research. In Slovakia, this issue arises in connection to the monitoring of international, regional and intercity disparities. Therefore, Ira and Andráško (2007) ; Ira, Andráško and Michálek (2009); Kandráčová (2011); Kladivo et al (2009); Dubcová et al (2008); Frantál et al (2012); Andráško et al (2012); Andráško et al (2013) point out that within geography it is necessary to pay attention to several types of research, particularly to focus on the definition, clarification and understanding of the concept of quality of life, also on the ways of interpretation of spatial differentiation of quality of life and finally on the views of residents on this issue through a field survey, what according to them, requires a creation of standardized questionnaires and interviews. Despite inconsistencies in the research of quality of life, there are two basic dimensions that are acceptable in a broader scientific field. And they are: subjective (individual, personal, private) and objective (public, social, environmental) dimension, the mutual interaction of which can be understood as quality of life. This paper shows the theoretical basis for defining of the indicators for our further investigation of this issue and the subsequent implementation of an empirical research. Note: This paper is a part of the grant project VEGA No.1/0325/12 Dynamics of intraurban structures in Slovakia in the first decade of the 21 st century (Project leader: prof. RNDr. R. Matlovič, Ph.D.) and VEGA No /12 Space and political systems at the beginning of the 21 st century and perspectives of their development (Project leader: prof. RNDr. R. Ištok, Ph.D.). Bibliography 1. ANDRÁŠKO, I. Dve dimenzie kvality života v kontexte percepcií obyvateľov miest a vidieckych obcí. In Geografická organizace Česka a Slovenska v současném období [online]. [cit ], s Dostupné na internete: < percepcie-obyvatelov-miest-a-vidieckych-obci.pdf>. ISBN , ANDRÁŠKO, I. Sociálno-demografická dimenzia kvality života v Bratislave (vo svetle multivariačnej analýzy). In Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis Prešoviensis, Folia geographica 10. ISSN , roč. XLV, s , ANDRÁŠKO, I. Vnútorná štruktúra mesta z hľadiska kvality života. Dizertačná práca. Bratislava: Geografický ústav SAV, 140 s

48 46 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 4. ANDRÁŠKO, I. The role and status of geography in the quality of life research. In GEODAYS LIBEREC 2008: book of proceedings [online]. [cit ], s Dostupné na internete: < ANDRÁŠKO, I., KUNC, J., TONEV, P., BIOLEK, J. Percepcia kvality života v mestských častiach Brna. In XVII. česko-slovenský geografický akademický seminář ISBN ANDRÁŠKO, I., LESOVÁ, P., KUNC, J., TONEV, P. Perception of Quality of Life in Brno Housing Estates. Hungarian Geographical Bulletin, 63, 1, s ISSN DUBCOVÁ, A. a kol : Geografia Slovenska. Nitra : UKF, 351 s. ISBN FRAZIER, J. W. Applied Geography: Selected Perspectives. Prentice-Hall, 333 p. ISBN FRANTÁL, B., MARYÁŠ, J., JAŇURA, J., KLAPKA, P., KUNC, J., NOVÁKOVÁ, E., OSMAN, R., SIWEK, T., SZCZYRBA, Z., TONEV, P., TOUŠEK, V. Prostorové chování: vzorce aktivit, mobilita a každodenní život ve městě. 1. vyd. Brno: Masarykova univerzita, 140 s. ISBN IRA, V., ANDRÁŠKO, I. Kvalita života z pohľadu humánnej geografie. In Geografický časopis. ISSN , roč. 59, č. 2, s IRA, V., MURGAŠ, F. Geografický pohľad na kvalitu života a zmeny v spoločnosti na Slovensku. In Geographia Slovaca [online]. vol. 25 [cit ], s Dostupné na internete: < ISSN IRA, V., ANDRÁŠKO, I., MICHÁLEK, I. Quality of life: geographical research in Slovakia. In Geographia Slovaca [online]. vol. 26 [cit ], s Dostupné na internete: < 2010/ira/QoL%20in%20Slovak%20geography-Ira_et%20al.pdf>. ISSN IRA, V. Krajina, človek a kvalita života. In Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis Prešoviensis, Folia geographica 16. ISSN , roč. XL, s JURČOVÁ, D., MÉSZÁROS, J., PILINSKÁ, V., POTANČOKOVÁ, M., ŠPROCHA, B., VAŇO, B. Demografické trendy na Slovensku na začiatku nového milénia. In Slovenská štatistika a demografia. roč. 20, č. 3, s ISSN JURČOVÁ, D., VAŇO, B. Populačný vývoj na Slovensku v kontexte populačného vývoja v EÚ. In Demografická perspektíva EÚ a Európy pre 21. Storočie a národnostné i etnické menšiny v krajinách EÚ. Bratislava : SSZP a Úrad vlády SR, s ISBN KANDRÁČOVÁ, V. Kvalita života na mikroregionálnej úrovni. In Kvalita života v podmienkach globalizácie [online]. [cit ], s Dostupné na internete: < ISBN KLADIVO, P., FŇUKAL, M., HALÁS, M., KLAPKA, P., PTÁČEK, P., SZCZYRBA, Z., TOUŠEK, V. Vybrané aspekty kvality života Olomouce a blízkého zázemí. In: Lipský, Z., Popková, K., Poštolka, V., Šmída, J. (eds.): Geodny Liberec Výroční mezinárodní konference ČGS Liberec Sborník příspěvků. Liberec : TU v Liberci, FPHP, s RYCHTAŘÍKOVÁ, J. Úspěšné stárnutí leitmotiv 21. století. In Demografie, Praha : Český statistický úřad, roč. 44,č. 1,s , ISSN SEDLÁKOVÁ, D. Zdravotnícke systémy a dlhodobá starostlivosť o starších ľudí z pohľadu WHO. In Dlhodobá starostlivosť o starších ľudí na Slovensku a v Európe (I). Neformálna starostlivosť. Kvalita. Bratislava : IVPR, ISBN , s VAŇO, B. a kol. Populačný vývoj v Slovenskej republike Bratislava : Infostat. [cit ] Dostupné na internete: <

49 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 47 Assoc. Prof. Daniela Špirková, PhD. Institute of Management, Slovak University of Technology in Bratislava EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU WYNAJMU MIESZKAŃ NA SŁOWACJI ECONOMIC ASPECTS OF RENTAL HOUSING DEVELOPMENT IN SLOVAKIA Streszczenie Wynajem mieszkań, wraz z własnością mieszkaniową należą do podstawowych form budownictwa mieszkaniowego we wszystkich państwach członkowskich UE. Niska mobilność pracowników na Słowacji jest także związana ze strukturą użytkowania zasobów mieszkaniowych, co jest znacznie zdominowane przez mieszkania zajmowane przez właścicieli, podczas gdy sektor wynajmowania mieszkań w porównaniu z rozwiniętymi krajami Europy jest znacznie mniejszy. Celem niniejszego artykułu jest podanie determinantów rozwoju wynajmu mieszkań na Słowacji. Są to przede wszystkim instrumenty ekonomiczne, których twórcą jest państwo, jak również nieodpowiednia alokacja obszaru przestrzennego dla budowy społecznego wynajmu mieszkań. Słowa kluczowe: wynajem mieszkań, aspekt ekonomiczny, rozwój wynajmu mieszkań, Słowacja Abstract Rental housing, alongside with ownership housing together belong to basic forms of housing in all EU Member States. Low labor mobility in Slovakia is also related to the structure of use of the housing stock, which is significantly dominated by owner-occupied housing, while the tenant residential sector compared to the developed countries of Europe is significantly undersized. The aim of this paper is to name the determinants of the development of rental housing in Slovakia. Those are primarily economic instruments, which creator is the State as well as the inappropriate allocation of spatial area for the construction of social rental housing. Keywords: rental housing, economic aspects, housing development, Slovakia Introduction In the EU27, housing conditions differs considerably between Member States. These differences can be seen both in the type of housing in which people live and in the housing problems they

50 48 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój encounter 1. On average in the EU27 in 2009, 42% of the population1 lived in a flat, 34% in a detached house and 23% in a semi-detached or terraced house. A detached house is defined as a house which has no common walls with another house, while a semi-detached house shares at least one wall (this category covers also terraced houses). Other kinds of accommodation include accommodations that are situated in buildings that are used for other purposes than housing (schools etc.) and fixed habitations like a hut. Of the EU27 population, 18% lived in an overcrowded dwelling, while 16% lived in a dwelling where a leaking roof or damp were perceived as a problem, 7% considered their dwelling to be too dark, 4% had no indoor flushing toilet and 3% no bath or shower. A person is considered as living in an overcrowded dwelling if the household does not have at its disposal a minimum number of rooms equal to: one room for the household, one room per couple in the household, one room for each single person aged 18 or more, one room per pair of single people of the same gender between 12 and 17 years of age, one room for each single person between 12 and 17 years of age and not included in the previous category, one room per pair of children under 12 years of age. 1. Impact of housing sector on the economy Macroeconomic policy has both quantitative and qualitative impact on housing development 2. Inflation and interest rate influence decisions of households, companies and financial institutions, thereby actually affecting demand and supply of housing prices in the housing sector. The functioning of the housing sector is influenced by taxes and subsidies. Housing sector is a sector of economic activity, which provides housing services for the population. In this sector operate mainly following subjects: producers, consumers, credit institutions and public administration (municipal and local governments, central authorities). The role of housing policy is to create conditions for ensuring the necessary level of functioning housing market which will ensure the accessibility of housing for the population. The economic system, the housing market is connected to real, fiscal and financial circle 1 In real economic circuit, housing policy affects mainly investment, production, employment and prices. In the financial circuit, housing policy affects the network of financial intermediaries who provide funding for housing and infrastructure in villages and towns. In fiscal circuit, housing policy affects subsidies and revenue in the state budget. Some of these relationships are easily and directly measurable. In particular, those are relationships that affect the real sector of the economy and are the object of intense research. In 1 Eurostat, Sunega, Petr.: Macroeconomics of Housing, 2002.

51 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 49 contrast, the relationships that affect financial and fiscal circuit are less known and insufficiently systematically studied. Relationship between macroeconomic phenomena and the results of the housing sector is not clear. Functioning of housing sector has a significant impact on the functioning of the rest of the economy. For this reason, housing policy does not affect only housing, but also the economy as a whole. 2. Determinants of the development of rental housing in Slovakia Shaping of the rental housing policy in the Slovak Republic had already begun before the First World War. This was due to state efforts to improve housing conditions supporting the right form of rental housing. Extensive construction of new housing units in the cities of the former Czechoslovakia was a response to rapidly evolving industry 3. Big part in the structure of newly constructed rental apartments formed many small social flats. They were addressed with the pawlatsche system and their quality, technical and civic facilities represent different standards of living. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Graph 1. Evolution of rental housing in the years Source: processed according to data from the Statistical Office of the Slovak Republic, Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic. It should be emphasized that living in Slovakia in 1989, represents one of the areas where the state took responsibility. The result was a growing bipolarization of housing stock, which on the one hand, represents living in dwellings built by mass construction, but usually in a uniform neighborhoods. On the other hand, several higher standard family houses in that city were accessible only to a narrow group of residents. Directive planning system which rejects the position of the market had an idea of rectilinear solving of the housing problem. "Cheap apartments" become the advantage of non-market 3 Špirková, Daniela et al.: Housing and Housing Policy, 2009

52 50 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój economies. Cheap housing actually appeared before 1989, therefore, the real cost of housing was not reflected on rent. Cheap housing was inferred from the low rents and administratively set prices. Losses to the economy, which resulted from the procedure, are difficult quantifiable, but the result was the erosion of the housing stock. Solving of the housing issues in 1989 was based on greatly simplified philosophy that the housing shortage can be solved only by increasing the supply and administrative allocation of public housing authorities on the basis of social criteria. By that was defined fundamental difference with the distribution of housing market conditions, where the crucial economic criteria is price. Rental housing sector in the Slovak Republic in comparison with the developed countries of Europe, is now considerably undersized (demonstrated in the graph 2) 4. Graph 2. Structure of home ownership in selected European countries Source: processed according to data from Euorstat, 2009 The lack of rental housing was and still is the result of: inadequate realization of the concept of housing privatization, problems of economic transformation (slow transformation of the housing sector) - rent deregulation was done slowly to avoid disruption of social reconciliation, inadequate system of stimuli for the development of rental housing (private apartments for rent and lack of stimuli for social housing - unsustainable system of donations), lack of tax breaks and preferential credit conditions mainly by commercial banks, absence of non-profit developers in a greater extent, although legal preconditions for it are created - now in Slovakia are only two non-profit housing organizations that provide rental housing, weak institutional environment for the development of rental housing sector 5 4 Eurostat, Špirková, Daniela et al.: Housing and Housing Policy, 2009

53 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 51 Competence in the field of housing and housing policy in Slovakia is now divided between the public sector, which represents the state and municipalities (especially the area of providing rental housing) and the private sector, which represents the business community and citizens with a focus on owner-occupied housing. However, specific tasks of each participant changes with the evolution of the economic and social situation. The main reasons for the development of rental housing construction in Slovakia are primarily determined by the requirements on labor mobility, weak income structure of citizens and high prices of residential properties in the real estate market. However, rental apartments are not only social, which means that they cannot solve the problem of debtors. For the majority of the population in Slovakia is flat the most accessible solution for meeting the lifetime needs of housing. Authorization of using the apartment may result from a number of titles, such as an apartment lease, rent and apartment ownership. Tenants in rental sector should be characterized in several respects: lower income and marginalized groups, tenants living in houses returned to the original owner under the restitution laws, tenants in municipal rental flats approved after 2nd of February 2001 acquired from public funds and etc. It should be emphasized that the requirement for increased mobility housing is a prerequisite for greater labor mobility and thus better opportunities for its application in the labor market. This means that housing is a major source of employment. Immediate availability of housing, especially rentals for employees is an essential condition for the development of a dynamic labor market 16. On the other hand, the lack of rental housing blocks the development of employment. Rental housing can not therefore be understood only in terms of technical, environmental, economic and land use, but primarily the social. On the other hand, by the inappropriate spatial placement of rental apartment buildings, residents can get themselves almost on the edge of society - until their social exclusion. The reason for the low number of rental apartments is underdeveloped institutional environment in the Slovak Republic. This applies both to the field of economic instruments that would encourage development organizations to build rental housing, and on the other settings such legislative and economic conditions that would allow the establishment of a number of housing organizations of various forms (e.g., limited liability companies, incorporated companies, etc.), as it successfully works for decades in developed countries. 3. Sources of funding for municipal rental housing in Slovakia Currently there is only one type of rental housing supported by the state - for the socially disadvantaged. Subsidies for rental housing, subsidies for the construction of technical 6 Špirková, Daniela - Ivanička Koloman: 15 years of the real estate market in V4 and beyond

54 52 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój infrastructure and loan from the State Housing Development Fund (SHDF) 7 are public sources of funding which are currently the most utilized and also the most preferred. Other funding opportunities are own resources of towns, villages, and commercial loans. Their availability for municipal entities is limited in terms of higher interest rates and limiting factors of spending commercial loans and municipal entities in terms of the Financial Regulation, which must comply with municipal entities. It should be noted (based on the Law of the Financial Regulation of towns and villages) that the loans from the State Housing Fund are not added to loan indebtedness of the given municipal subject (unlike commercial loans, which are added to debt) Graph 3. Development of share of municipal rental flats in SR in overall quantity of completed flats in % Source: processed according to data from Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic Donation and loan policy in the rental housing sector in Slovakia Public funding sources, which are currently provided for the development of the construction of rental apartments have two forms subsidies and "cheap" loans from the State Housing Development Fund. It should be noted that in terms of economic theory, direct subsidies are considered as a one of the least efficient housing policy instruments and should therefore be used only where the market is unable to provide the needs of certain groups in the construction or reconstruction of housing fund, which is a source of serious problems. Subsidy (donation) 8 they are subsidies for rental flats, construction of technical infrastructure. According to the legislation, applicants can be only municipalities respectively boroughs. This means that applicants for grants cannot be housing organization that would be interested in rental housing for low-income groups. 7 Law on State Housing Development Fund 8 Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic

55 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 53 Government loans - they are provided by the State Housing Development Fund and are considered as "cheap loans" because their interest rate is at 1.0%. with a repayment of 40 years and the maximum loan amount per dwelling is EUR. However, the reality is that on the loan, from the State Housing Development Fund as well as different types of subsidies for the development of housing services provided by the Ministry of Construction and Regional Development, there is no legal entitlement and its provision and purposivefulness are set by strict conditions in the relevant law 7. Donations for housing are one of the claims in the provision of assistance in material need to cover housing costs. According to the legislation in the Slovak Republic (Act no. 599/2003 Coll. as amended), material need is a condition when income of citizens and individuals who are jointly assessed with the citizen, does not reach income of the subsistence minimum and citizen is not able to ensure its increase by his own efforts. Amount of subsistence minimum effective from 1st of July 2014 is: per month in the case of one adult person, per month in case of together further considered adult person, per month, if it is a supplied minor or dependent child. Conclusion In the article we tried to highlight some selected problems associated with the development of rental housing in Slovakia. It must be said that negative reality for the private rental market is poorly set social system in the form of municipal rental housing and housing donations, leading to crowding out of private owners from the market. "Housing donations have little meaning, because their eligibility is assessed rigorously and benefits are small. When recipients of such "financial assistance" find jobs, they lose their entitlement to housing support. This demotivates them from looking for work. Housing allowances should be available to those who work but are poor. Their amount should reflect local housing costs, in order to encourage migration to faster growing and more expensive regions of the country. Living in social rented accommodation simply reduces the incentives for people to move. "If is social housing massively subsidized, or the demonstration of resources is insufficiently forced, tenants have a strong incentive to remain in place as long as possible," note professionals of OECD. They believe that the provision of social housing should be targeted, have to be accessible to people who work and contributions could then be extended further. Another important factor in the development of the rental sector is well developed institutional environment in terms of both efficient economic instruments (especially the area of credit and tax policy), and also the establishment of organizations within the residential housing market. For housing organizations it would mean in practice an simplification and priority access to a support tool of housing development and chance of use of tax exemptions and concessions.

56 54 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój This would contribute to an increase in the proportion of rental housing sector in the Slovak Republic not only from the perspective of social rental housing but also with the creation of additional levels for middle and higher income groups of the population such as, for example in Austria, which is one of the largest municipal owners of apartments in Europe. Bibliography 1. Law No. 607/2003 on State Housing Development Fund,Collection of Laws, Slovak Republic 2. Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic: Information on housing construction in the Slovak Republic, Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic: Information on the ownership structure of the housing stock in the Slovak Republic. Slovak Republic, Statistical Office of the Slovak Republic, Statistics on Housing in the European Community: Housing conditions in the EU27 in [online], [accessed 8 June 2014]. Available from Internet: Sunega, Petr.: Macroeconomics of Housing.Praha, Czech Republic, Špirková, Daniela et al.: Housing and Housing Policy. Development, determinants of housing development and new approaches to rental housing policies in Slovakia. Slovak University of Technology, Bratislava, Špirková, Daniela Ivanička, Koloman: 15 years of the real estate market in V4 and beyond. Auckland, New Zealand, 2006

57 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 55 Dr.h.c. doc. JUDr. Alena Pauličková, PhD. Karel Englis College, Brno, Czech Republic PROBLEMY ROZWOJU FINANSÓW GMINY PROBLEMS OF FINANCE MUNICIPALITY DEVELOPMENT Streszczenie Wyższe podatki powstrzymują inwestorów. Taki sygnał został wysłany do Słowacji przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Jest to pierwsza organizacja międzynarodowa, która bezpośrednio nazwała negatywne skutki podnoszenia podatków korporacyjnych w Słowacji narzuconych przez rząd. Podniesienie podatków dla przedsiębiorstw powinno przynieść do budżetu państwa 300 mln euro, aby pomóc w redukcji słowackiego deficytu. Jeśli nie będzie napływu nowych inwestycji, Słowacja może zapomnieć o zmniejszeniu wysokiego stopnia bezrobocia. Słowacja z jej 23% stawką podatku dochodowego zaczęła prowadzić w regionie Europy Środkowej pod względem najwyższej stawki podatkowej przwidywanej dla firm. Możemy się spodziewać zmniejszenia się poszczególnych firm podwykonawczych. Artykuł ten analizuje jakie będą dalsze negatywne skutki tej decyzji rządu, a także inne zmiany dotyczące podmiotów gospodarczych, jak również próbuje on szukać sposobu wyjścia ztej sytuacji. Słowa kluczowe: finanse, rozwój gminy Abstract Higher taxes stop investors. Such a signal has been sent to Slovakia by the European Bank for Reconstruction and Development. It is the first international organization that has directly named negatives of raising corporate taxes in Slovakia forced by the government. Raising the taxes for the companies should bring into the state budget 300 million euro to help reducing the Slovak deficit. If there is no flow of new investments, Slovakia can forget reducing the high unemployment rate. Slovakia with its 23% income tax rate has started to lead the Central European region with the highest tax rate expected for the companies. We can expect decrease of particular subcontracting companies. What further negative impact this decision of the Government, as well as other changes relating to business entities will have, analyzes the paper as well as it tries to look for a way out. Keywords: finance, municipality development Strong and prosperous market economy requires existence of a strong middle class in a society. Its decisive leaders are freelancers, small and medium sized entrepreneurs. It is a

58 56 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój segment of a corporate sphere, which creates in Slovakia almost 50% of all the nationwide added value and provides 60% of employment. Its significant growth potential further strengthens with accession to the European Union, even if conditions of this development are becoming more difficult under the influence of increased competition. Therefore, increased attention needs to be paid to all the aspects of management of small and medium-sized enterprises. Finance of small and medium-sized enterprises are based on the same principles and work with similar procedures as finance of enterprises in general. Small and medium-sized enterprises, however, have more specifics. They relate to their smaller size, lower degree of diversification, low capital strength, more limited market and a higher risk. On the other hand, however, they are more flexible, they keep a narrower contact with customers, they can meet their needs more quickly; they are of a great importance for employment in the economy. All the above features are reflected in the organization of their financial management. Our goal was to summarise relatively briefly basic financial solutions for financial problems in the small and medium-sized enterprises, taking into account the current conditions of the Slovak economy. Financial terms and conditions for doing business in Slovakia are getting worse. The evidence is a Sberbank Slovakia`s survey. The bank examined where the payments went from the accounts of almost seven thousand entrepreneurs, with an annual turnover of up to million euros. While last year a small entrepreneur paid per month on average 2,400 euro to the state (survey for January, February and March 2013 compared to 2014), this year he has had to distract state up to 2,594 euros, which is about 8 percent more. Higher payments of entrepreneurs into the state treasury do not mean improving business and therefore higher revenues. Under increasing the state payments lies rather an annual increase in minimum social security contributions. We assume that its role has been also played by state measures to increase discipline of entrepreneurs in paying VAT. On average per month for the first three months of this year, this year the entrepreneur has done the largest amount to tax authority up to 1,351 euros, which is about 51 euros more than a year ago (+ 4 %). He paid more on social contributions in 8 percent more. Until last year it was 573 euros, this year it is up to 618 euros. Amount of money for health insurance contributions has not changed a year-on-year. A trader pays monthly 195 euro for the health insurance. Comparing regions most is paid monthly by Bratislava citizens - up to 2,766 euros. Year-onyear, their payments to the state increased up to 13 percent. Comparing the last year in amount of average payments the entrepreneurs from the Trenčín region have made a progress. While last year they paid to the state on average 1728 euro per month, this year it was 1865 euro (in about 14 percent more). A decrease in state payments by 3 percent has been recorded only by banks in the Košice and Banská Bystrica regions.

59 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 57 How much do the small businessmen pay monthly on the state account according to the regions * (in euro) Region Amount Year-on-year change Bratislava % Trnava % Prešov % Trenčín % Žilina % Nitra % Košice % Banská Bystrica % * data on the total monthly payments average from the account of one entrepreneur; average of 1-3/2013, compared with the average of 1-3/2014. Source: Sberbank Slovakia [1] Because a fact that the effort of the self-government during the crisis continues to evolve, awarding the title of the entrepreneurial region (EER -European Entrepreneurial Region) for 2012 to Trnava Self-Governing Region was the right decision of the Committee of the Regions (COR) of the European Commission (EC). The Trnava Self-Governing Region (TSGR) by its vision, which the COR has been submitted in 2010 and its fulfilment in the next two years has demonstrated that it is viable for the support of small and medium enterprises and employment. Simone Beissel has stated it in Trnava, while she has led an inspection mission of EER, aimed to fill stated objectives and intentions of the region. Beissel expressed her satisfaction with the findings, the members of the mission achieved during the two-day visit in Trnava Self/Governing Region. According to her comments, they have found good results of the work, the interest and the willingness to pursue their visions and continue in them. The EER label has been awarded to nine areas in Europe, yet; it has been gained to those who wanted to create business and green regions," said the Head of the Mission. The Trnava Self-Governing Region has obtained it as the sole representative of the former Eastern Bloc, and according to Beissel, it is all the more valuable thus that in comparison with other regions of Europe, as the Slovak ones have "unusually limited competences". The representatives of the region stated that for us it is a fundamental principle to cooperate with all those in the region who represent some strength. The head of the Trnava Self-Governing Region pointed the link of education with practice, the use of European funds, the origin of clusters. In near future there will be tourism and wine clusters developed as in addition to the current autocluster and energy cluster, even one with a nationwide scope. We greatly appreciate CoR activities aimed at promoting steps that can help develop the regions. Although the title Entrepreneurial Region of the Year 2012 for TSGR according to him, in Slovakia did not resonate so much, TSGR is ready to organize a seminar for the other regions, which could be an encouragement to join the next VR competition. In 2010, when it was done as a single TTSK from Slovakia and one in five of Eastern European, there were 1034 applications of the European areas evaluated. Trnava was assessed as one of the best and that was the confirmation, the region is at a European level. With Trnava Region the award was also given to the Region of Catalonia and the Helsinki Region. EER is a pan-european initiative that aims to

60 58 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój find and reward regions with exceptional vision and plan how to improve their business environment, regardless of their size, wealth, and the current situation. The initiative aims to reward regions with a clear vision, dynamic and environmentally friendly business environment. The proposed project must be based on demonstrable political commitment to implement this vision into practice [2]. In financing development of municipalities long-term and medium-term credit facilities are used. The long-term credit facilities are available to the company for more than five years. The medium is characterized by sources of credit with a maturity at an interval of 1-5 years. Common to them is that the debtor enterprises may use them a relatively long time; therefore, they are a part of its consolidated financial resources. In general, we include there the following credit forms: bonds, financial loans, supplier credit, leasing, forfeiting. To finance long-term assets of small and medium-sized enterprises, these forms of credit have different meanings. Bonds (bonds) Bonds are securities issued by the issuer (issuer) to obtain long-term or medium-term credit facilities. It acquires them by placing bonds issued on the capital market; it means it sells them to operators who invest their available funds to purchase of securities. The bond is the debtor`s bond issuer's obligations who is in the position of the lender. It is an obligation of the issuer to pay the holder of the bond interest income at a predetermined height and times and after maturity to pay off their debt. To get credit resources by issuing bonds may only large market and the companies known in the market. For small and medium-sized businesses, this form of credit is unavailable. Financial loans Financial loans are granted, accepted, and paid in cash under the credit agreement concluded between the creditor and the debtor. Lenders are generally commercial banks, but they can also be manufacturing, respectively business enterprises (one company provides the loan to another company), or private persons. Commercial loans for the acquisition of fixed assets are most frequently provided as development loans, mortgage loans, other forms of credit. Development loans are granted for the purchase of tangible or intangible fixed assets. Typically this funding works for finance the investment plan, which is a real-estate, a home machine or technological reconstruction and modernization of fixed assets, the purchase of knowhow etc. A condition for the granting of credit is a detailed analysis of the financial and overall applicant's economic situation, including recovery expected outcome of the project crediting and a long term view of the potential borrower's financial situation. The bank requires first-class coverage of credit or personal property, which does not depend on the results of the project, while limiting the amount of the loan so that the borrower covers his financial resources by the crediting of the project, usually in the amount of at least 30% - 50%. Loan amount, liability method, loan

61 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 59 drawdown term, remuneration, maturity period and repayment procedure is agreed between the company and the bank in the credit agreement. The bank then releases the loan according to the payable documents (supplier invoices) under the concluded contracts for the supply of investment, up to the approved loan amount and the by an agreed date of drawing. The enterprise pays the loan from its available resources (profit and depreciation) usually in quarterly instalments. In view of the increased riskiness of small and medium-sized enterprises and limited liability - based features, these companies experience difficulty in obtaining development loans from the banks. Mortgage loans are provided by commercial banks, which in their licenses have the right to provide them. They are designed primarily to finance housing of individuals. They are of a favourable interest rate and maturity date from 15 to 30 years. They are not provided to the corporations in our conditions in such a fold range (less than 5 % of the total amount of these loans in the state). Therefore, for small and medium-sized enterprises they are practically inaccessible. With funding of the acquisition of fixed assets some other certain forms relate to the credit provided by banks. These are in particular: Foreign currency loans granted to enterprises in particular for partial financing imports of fixed assets from abroad. Loans for opening letters of credit serving to ensure the financial coverage to open a letter of credit prior to exposure. We are referring to letters of credit issued in favour of domestic or foreign suppliers of long term assets. Loans for short-term bridge its financing business to the payment of value added tax supplier of technological equipment and construction work. The provision of a bank guarantee, which can be either by credit guarantees securing the fulfilment of payment obligations to the third subject (for payment of supplies for lease payments for customs debts and others), or non-payment guarantee for the fulfilment of other obligations such as the obligation to pay. Supplier credits are provided by suppliers of goods to consumers in the form of goods. They pay for them in cash. Usually these are medium-term loans to acquire businesses in the form of supply of machinery and equipment on credit under the contract, which determines the conditions of supply and repayment term. There are two variants met in a practice: At the conclusion of the supply contract, ownership passes to the customer who agrees to repay the value of the supply of successive instalments. The equipment which has been acquired this way is for the whole duration of the credit relationship for a security contractor. Therefore he establishes the amount and repayment terms so to be sure that at any moment the market value of the guarantees exceeds the balance of the debt so as to cover the debt and costs associated with the potential selling warranties. The contractor also after delivery to the customer remains the owner of the delivered facility throughout the entire loan period. A purchaser will become an owner of the relevant assets after the payment of the last instalment to the supplier. If the customer does not pay its debt on time, the supplier may take the device back because it is still his property.

62 60 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój In providing the supply of credit there are not explicitly fixed interest rates. Therefore, this form of loan may at first glance appear to be very beneficial. But do not forget that the contractor includes the relevant interest directly in the supply price, usually in excess of normal rates of interest on financial loans. It is because that he alone usually needs refinancing, which means that to be able to provide supplier credit, he must draw on a financial loan himself. Due to the availability of financial loans, the supply loans are particularly important loan in the form of acquisition of fixed assets for small and medium-sized enterprises. Leasing Another very common form of obtaining long-term assets form small and medium-sized enterprises is leasing. From a substantive point of view, it is renting of various components of fixed assets (vehicles, machinery, devices, but also real estate) to customers (businesses, organizations, individuals), using them for payment (lease payments) under agreed conditions. From a financial perspective, it is a specific form of credit cover of long-term needs of tenants. Equity component is rented to customers by a leasing organization (lessor) after conditions laid down in the lease contract. According to the time at which the leasing contract is concluded, and pursuant to other conditions rules, we divide leasing to the operational and financial ones. Operative (operating) leasing is generally closed for a short time, but always for a shorter period than the life of the equipment is. It is applied mainly by short-term cars lease, computers or special equipment. The owner of the property is throughout the leasing organization which does accounting and depreciation. It also provides its insurance and maintenance. A tenant pays the leasing company agreed lease payments, which includes a wear value, risk and profit margin of the lessor. After the expiry of the agreed term ownership of the leased property shall not pass to the lessee. The property returns to the leasing company, which rents it to other interested parties. It is possible to cancel the contract prematurely in case of the operating lease. Financial leasing is a long-term contract. The lease period includes the hefty portion of the life of the leased asset and essentially it ends by its prevention to ownership of the lessee. During the lease term the owner of the property is the leasing company that also depreciates it. Because the property is already obtained with the needs and requirements of the future tenants and it is intended for future transition to his property, generally a part of the obligations arising from ownership is transferred already during the lease term to the lessee. He takes care of the property insurance, its maintenance and repair. The contract requires such a care of the leased assets, that the value in each contract period exceed the rest of the outstanding lease payments. Leasing contract stipulates in detail all the conditions. It is a particular date hired leased object to use for the tenant, duration of the contract, service agreement, which will be provided by the leasing company to the lessee (e.g. training of its staff in the use of the leased asset etc.), adjustment of insurance, the provision of maintenance and repair, amount of down payment (the first lease payment, which pays the tenant before delivery of the leased asset), the amount and frequency of leasing payments, or the agreement of a bank guarantee, which ensures the tenant.

63 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 61 Getting part of fixed assets by leasing has in comparison with the purchase and possession of the tenant several advantages: It allows the lessee to acquire the necessary fixed assets without having to incur one-off cash to pay the cost. Gradually he pays lease payments practically from income reached using the leased asset. It increases competitiveness of the tenant, because it allows him to acquire the necessary assets in a very flexible way as a respond to the market needs, while the risks associated with investment is borne by the leasing company. The subject of the lease does not increase the tenant`s assets captured in the balance sheet (sometimes it is called "off-balance" acquisition of the property), and therefore he does not need any capital to cover it. This increases lending capabilities of the tenant in relation to the banks. Lease payments are a part of the costs of the lessee and thereby they reduce his earnings as an income tax base. The conclusion of the leasing contract is flexible and administratively less difficult (comparing with requirements of the banks by the conclusion of the credit agreement). As for disadvantages of the leasing, they consist mainly in the fact that: the acquisition of part of leasing is usually more expensive than a direct purchase. The corresponding difference is determined by the amount of the lease rate that is a ratio between the amount the tenant pays for the entire duration of the lease contract (including the residual value of the leased asset when it passes into the ownership of the lessee), and the sum of the cost of the leased asset. A leasing factor is significantly affected by the interest rate on loans applicable in the economy. During the lease term tenant lease payments depletes most of the income obtained by the use of the leased asset. The majority of ownership risks (insurance, repairs, maintenance) are transferred to the tenant, while he is limited in his usage rights by the lease contract. Despite these disadvantages advantages of leasing generally prevail. This is also an ever expanding volume of leasing in Slovakia. For small and medium businesses leasing is often the only feasible way to obtain necessary fixed assets. For small and medium businesses of which a part of the production is exported, there may be relevant and specific credit source, which is forfeiting. It is the sale exporter claims against the foreign buyer before the due period. This involves receivables with maturities generally exceeding one year. The claims are bought by a specialized organization - forfeiter who when buying pays exporter the amount of claim receivable minus his commission. Forfeiter`s commission shall include interest from the time of purchase receivables within its maturity, risk premium, and the cost of forfeiting and profit margin. Conditions in turn are reflected in the contract between the exporter and the forfeiter. The advantage for exporter is that for him, the sale of the credits (the supply of credit to the customer) actually changes to the cash sale. It decreases tying his capital in debts. The

64 62 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój disadvantage is the relatively high commissions of the forfeiters which may reduce earnings from the export contract. From the credit sources of financing long-term assets in small and mediumsized enterprises the most important are the supplier credit and leasing. Those of the less important volume are financial loans, or forfeiting. Raising funds by issuing bonds has been out of the question. [3] Despite a progress made in recent years, the Guardians of the euro currency and the European Commission (EC) see big problems in the financial markets of the euro area. DPA refers to the report of the European Central Bank (ECB) and the European Commission on financial stability and financial integration, which have been published in Frankfurt. They point the vide variations in interest rates at which banks lend money to businesses across euro area countries. Especially medium and small-sized enterprises in the southern states are difficult to obtain loans for the interest they would be able to repay. Both reports confirm how extremely important banking union is for being able to fulfil its role of the financial sector again in support of the economy. The new rules will ensure that banks will be subject to the same market discipline like any other undertaking, instead of in the event that if they get into the existential problems, they will be rescued from taxpayers' money. In the future, the banks will be rescued particularly by their shareholders and creditors. [4] Literature 1. Kollárová, Z.: Malí podnikatelia platia štátu viac ako vlani. Retrieved April 24, 2014, from 2. TASR: Víziu Podnikateľského regióna roka Trnavský kraj naplnil. Retrieved March 21, 2014, from 3. Jánoš, D. Mäsiarová, T.: Cudzie zdroje financovania: tiché spoločenstvo a finančný lízing. Poradca 3/2000, str TASR: V budúcnosti budú banky zachraňovať predovšetkým ich akcionári a veritelia. Retrieved April 28, 2014, from

65 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 63 dr Marek Mróz, mgr Dagmara Mróz Staropolska Szkola Wyższa w Kielcach ROLA I MIEJSCE UCZELNI WYŻSZYCH W KREATYWNEJ GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY THE ROLE AND PLACE OF UNIVERSITIES IN CREATIVE KNOWLEDGE-BASED-ECONOMY Streszczenie Celem prezentowanego artykułu jest przedstawienie założeń i efektów Procesu Bolońskiego, Strategii Lizbońskiej i Unii Innowacji jako wyzwań Unii Europejskiej w warunkach kształtowania się kreatywnej gospodarki opartej na wiedzy i korespondującej z tymi wyzwaniami ewolucji uniwersytetu od średniowiecza poprzez uniwersytet humboldtowski do uniwersytetu przedsiębiorczego III generacji. Słowa kluczowe: Proces Boloński, Strategia Lizbońska, Unia Innowacji, Uniwersytet III Generacji. Abstract The aim of the article is to present the assumptions and effects of the Bologna Process, the Lisbon Strategy and the Innovation Union as the challenges of the European Union in terms of shaping the creative knowledge-based-economy and the evolution of the university from the Middle Ages to Humboldt University and Entrepreneurship University which correspond with these challenges. Keywords: Bologna Process, Lisbon Strategy, Innovation Union, Entrepreneurship University.

66 64 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 1. PROCES BOLOŃSKI, STRATEGIA LIZBOŃSKA I UNIA INNOWACJI ZAŁOŻENIA I RZECZYWISTOŚĆ 1.1. PROCES BOLOŃSKI Proces ten narodził się we wrześniu 1988 r. gdy w Bolonii rektorzy wielu uniwersytetów europejskich uchwalili wielką kartę (Magna Charta Universitatum), która zawierała główne wyzwania dla uczelni europejskich, tj.: 1 uczestnictwo we wspólnych projektach; mobilność studentów i kadry akademickiej; dążenie do ekwiwalentności tytułów, stanowisk, wymogów egzaminacyjnych i kryteriów przyznawania stypendiów. W czerwcu 1999 r. europejscy ministrowie szkolnictwa wyższego podpisali w Bolonii wspólną deklarację i uruchomili tzw. Proces Boloński (Bologna Process). Celem Procesu Bolońskiego jako międzyrządowego procesu realizowanego w ścisłej współpracy ze środowiskiem akademickim jest stworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego dla wypracowania zasad współdziałania i wdrażania mechanizmów porównywania rozwiązań funkcjonujących w Europie, z uwzględnieniem zróżnicowania i autonomii poszczególnych państw i uczelni. Zatem Proces Boloński jest próbą zorganizowania system szkolnictwa wyższego w Europie tak, aby stał się on powszechnie zrozumiały i godny zaufania, a jednocześnie pozostał zróżnicowany, czy wręcz szczycący się swą różnorodnością. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że dla wielu krajów Proces Boloński stał się inspiracją do rozpoczęcia niezbędnych, a z różnych powodów odwlekanych reform w szkolnictwie wyższym a zarazem receptą na ich przeprowadzenie. Deklaracja Bolońska wytyczyła 10 podstawowych kierunków działania, którymi są 2 : 1. przyjęcie systemu czytelnych i porównywalnych ocen, czemu służy także wdrożenie Suplementu do Dyplomu w celu rozszerzenia możliwości zatrudniania obywateli Europy oraz międzynarodowej konkurencyjności europejskiego systemu szkolnictwa wyższego; 2. przyjęcie systemu dwustopniowego: niższy- licencjat i wyższy- studia policencjackie (magisterskie); 3. wprowadzenie punktowego systemu rozliczania osiągnięć studentów (ECTS) jako odpowiedniego środka promowania jak największej mobilności studentów; 4. promocja mobilności poprzez pokonanie przeszkód na drodze do swobodnego przemieszczania się studentów poprzez dostęp do zagranicznych studiów, szkoleń oraz związanych z tym usług a także migracji nauczycieli, pracowników naukowych oraz personelu administracyjnego poprzez uznanie okresów badań, nauczania i szkolenia; 5. współpraca w zakresie zapewnienia jakości kształcenia, z uwzględnieniem porównywalności kryteriów i metodologii oceny jakości; 1 A. Kraśniewski, Proces Boloński, dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?, Ministerstwo Edukacji i Nauki, Warszawa J.K. Thieme, Szkolnictwo Wyższe. Wyzwania XXI wieku, Difin, Warszawa 2009.

67 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach europejski wymiar kształcenia czyli promocja zagadnień europejskich w szkolnictwie wyższym; 7. rozwój kształcenia ustawicznego, które powinno sprostać wyzwaniom konkurencyjności i wykorzystania najnowszych technologii w celu zwiększenia spójności społecznej, równości szans i jakości życia; 8. stworzenie warunków dla współpracy instytucji szkolnictwa wyższego ze studentami jako kompetentnymi, aktywnymi partnerami w działaniach na rzecz ustanowienia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Programy studiów powinny zapewniać studentom jakość akademicką jednocześnie z przydatnością do trwałego zatrudnienia; 9. promocja atrakcyjności Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego wśród studentów pochodzących z Europy i z innych części świata. Niezbędna jest w tym celu czytelność i porównywalność w wymiarze ogólnoświatowym stopni nadawanych przez europejskie szkoły wyższe. Niezbędne jest do tego wypracowania wspólnych ram kwalifikacji i spójnego systemu gwarancji jakości wykształcenia oraz mechanizmów akredytacji/certyfikacji; 10. rozszerzenie dwustopniowej struktury studiów o trzeci stopień, czyli studia doktoranckie ze szczególnym naciskiem na zapewnienie ich interdyscyplinarności, co jest konieczne z uwagi na ścisłe związki zachodzące pomiędzy szkolnictwem wyższym a badaniami. Na konferencjach organizowanych co dwa lata z udziałem ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wyższe jest uzgadniany komunikat zawierający zalecenia i priorytety przyszłych działań. Proces Boloński, który miał się zakończyć w roku 2010 wymaga nadal wysiłku i wdrażania zarówno w naszym kraju jak i u naszych europejskich sąsiadów. Budowa europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego oraz realizacja założeń Strategii Lizbońskiej powodują, że pragmatycznie nie ma odwrotu od wytyczonych kierunków przemian. Proces Boloński dotyczy jedynie niektórych problemów europejskiej polityki edukacyjnej i nie rozwiązuje wielu dylematów i wyzwań stojących przed uniwersytetami zarówno w kraju jak i w Europie STRATEGIA LIZBOŃSKA (LISBON STRATEGY) Jest to wieloletni program reform i zmian strukturalnych dla Europy, przyjęty na szczycie przywódców państw Unii Europejskiej w marcu 2000 roku w Lizbonie, posiadający rangę nadrzędnego instrumentu kreowania rozwoju społeczno-gospodarczego UE do 2010 roku. Stanowi ona próbę rewitalizacji europejskiej gospodarki, tak by stała się ona wiodącą potęgą ekonomiczną świata. Głównym celem tej strategii jest tworzenie na obszarze UE do końca 2010 roku najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki światowej, opartej na wiedzy i zdolnej do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zapewniającej spójność społeczną 4. 3 A. Kraśniewski, Proces Boloński- to już 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009, s. 67 i nast. 4 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej (red. nauk. E. Małuszyńska, B. Gruchman), Wyd. Nauk. PWN Warszawa 2006, s. 230.

68 66 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój U podstaw Strategii Lizbońskiej znajdują się ofensywne dążenia do efektywniejszego wykorzystania dostępnych zasobów takich jak wiedza, praca, kapitał i środowisko oraz aktywne kształtowanie nowych przewag konkurencyjnych Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Osiągnięciu zakładanych celów mają służyć różnego typu działania ujęte w 5 komplementarnych obszarach 5 : 1) przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy obejmującego rozwój społeczeństwa informacyjnego, wzrost znaczenia nauki i sfery B + R, stymulowanie zdolności innowacyjnych oraz kształtowanie kwalifikacji i umiejętności pod potrzeby przyszłych rynków pracy; 2) wzrostu zatrudnienia i przebudowy modelu społecznego poprzez uelastycznienie rynków pracy, wzrost aktywności zawodowej, doskonalenie systemów edukacji, unowocześnienie modelu zabezpieczeń społecznych oraz ograniczanie biedy i wykluczeń społecznych; 3) rozwoju przedsiębiorczości, kształtowania warunków wolnej konkurencji poprzez deregulację i likwidację barier administracyjno-prawnych, tworzenie i rozwój biznesu, łatwiejszy dostęp firm i przyszłych przedsiębiorców do kapitału, wiedzy i technologii; 4) liberalizacji i integracji rynków i sektorów sieciowych dotychczas wyłączonych z reguł wspólnego rynku, takich jak telekomunikacja, energetyka, transport, poczta i usługi finansowe; 5) wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju i zachowania środowiska naturalnego. Ustalenia Strategii Lizbońskiej są skierowane bezpośrednio do instytucji unijnych i rządów poszczególnych państw członkowskich. Budowa gospodarki opartej na wiedzy w ramach Strategii Lizbońskiej opiera się na inicjatywach i działaniach w dwóch podstawowych segmentach, którymi są: społeczeństwo informacyjne- zapewnienie każdemu mieszkańcowi UE swobodnego dostępu do informacji za pośrednictwem elektronicznych środków przekazu (powszechny dostęp do Internetu); badania i innowacje- generowanie innowacji oraz rozwój nowoczesnych technologii oraz mechanizmów absorpcji wiedzy przez gospodarkę. Priorytety w tym zakresie obejmują stworzenie Europejskiego Obszaru Badawczego, polegającego na integracji działalności badawczo-rozwojowej na obszarze UE oraz zwiększeniu działalności kadry naukowej a także zwiększenie do 2009 roku nakładów na B + R do poziomu 3% PKB (w tym 2/3 środków ma pochodzić od przedsiębiorstw) 6. Ocenę postępów wdrażania strategii na poziomie unijnym jak i na poziomie poszczególnych państw członkowskich zawierają doroczne raporty przygotowywane przez Komisję Europejską. 5 S. Bukowski, Unia Europejska: W poszukiwaniu nowej strategii rozwoju [w:] Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania (red. E. Frejtag-Mika), Difin, Warszawa 2006, s. 64 i nast. oraz A. Nowakowska, Strategia Lizbońska- podstawowe narzędzie wzmacniania konkurencyjności europejskiej gospodarki [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów (pod red. A. Jewtuchowicz), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s K.B. Matusiak, A. Nowakowska, Dylematy Strategii Lizbońskiej- budowa gospodarki opartej na wiedzy [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, SOOiPP/Raport, Łódź/Warszawa 2004.

69 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 67 W sferze realizacji przyjęto w różnych dziedzinach ponad100 rozporządzeń, dyrektyw i programów. Po 4 latach realizacji Strategii Lizbońskiej wystąpiło duże zróżnicowanie osiągnięć poszczególnych państw. Zdecydowanie najlepiej poradziły sobie kraje Europy Północnej- Finlandia i Szwecja oraz Irlandia i Wielka Brytania natomiast problemy wystąpiły w odniesieniu do państw tzw. twardego jądra Europy tj. Niemiec, Francji i Włoch. Mimo szeregu pozytywnych efektów tempo wdrażania strategii w pierwszych 4 latach uznano za niewystarczające dla osiągnięcia założonych celów do końca 2010 roku. Zadawalających wyników nie odnotowano w żadnym z kluczowych obszarów. Przyczyny tego stanu rzeczy należy upatrywać w: radykalnym zwolnieniu tempa wzrostu gospodarczego w UE (w roku 2000 wzrost PKB osiągał 3,5%, zaś ostatnich 4 latach wynosił średnio ok. 0,8% rocznie; trudnościach w wypracowaniu kompromisu krajów członkowskich przy tworzeniu wielu rozwiązań prawnych, m.in. wspólnego prawa patentowego (wprowadzenie Wspólnego Patentu Europejskiego); opóźnieniu we wdrażaniu legislacji dotyczących rynku wewnętrznego, realizowania idei jednolitego rynku, przede wszystkim rynku energii. W związku z powyższym w roku 2004 dokonano okresowej oceny realizacji celów Strategii Lizbońskiej i dokonano ich reorientacji. Komisja Europejska opublikowała w roku 2005 nowy dokument 7, w którym koncentrowano się na osiągnięciu 3 głównych celów: 1) wiedza i innowacje siłą napędową zrównoważonego wzrostu gospodarczego; 2) uczynienie Europy bardziej atrakcyjnym miejscem do inwestowania i pracy; 3) tworzenie nowych, lepszych miejsc pracy. Realizacja Strategii Lizbońskiej nie przyniosła spodziewanych efektów, bowiem cele przyjęte w warunkach pomyślnej koniunktury i dynamicznie rozwijającej się Nowej ekonomii sformułowane zostały zbyt optymistycznie. Krach inwestycyjny, który wystąpił w sektorach ICT oraz załamanie tempa wzrostu gospodarczego spowodowały duże ograniczenia w możliwościach zwiększenia nakładów na B + R przez przedsiębiorstwa i rządy poszczególnych państw członkowskich UE. W tych warunkach proces deregulacji gospodarek europejskich napotykał na duży opór i mimo że nikt nie kwestionował wyznaczonych wskaźników gospodarki opartej na wiedzy, to w niewielkim tylko zakresie przekładały się one na decyzje budżetowe UNIA INNOWACJI (INNOVATION UNION) Jest jednym z siedmiu projektów przewodnich ogłoszonych w ramach strategii Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union opublikowanej w październiku 2010 r. przez Komisję Europejską. Celem Unii Innowacji jest poprawa warunków i dostępu do finansowania badań naukowych i innowacji oraz dopilnowanie, aby innowacyjne pomysły zamieniały się w produkty i usługi, które napędzają wzrost gospodarczy i tworzą nowe miejsca pracy 8. Strategia ta zakłada: 7 Working together for growth and jobs- a new start for the Lisbon Strategy, COM(2005)24. 8 Projekt przewodni strategii Europa 2020 Unia innowacji, SEC (2010) 1161, COM (2010) 546, Bruksela 2010, oraz K. Szmigiel, Determinanty innowacyjności krajów Unii Europejskiej na przykładzie Szwecji [w:] Konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki

70 68 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój dalsze inwestycje UE oraz państw członkowskich w edukację, B + R oraz rozwój technologii ICT; wzmocnienie mobilności i współpracy międzynarodowej pracowników sektora B + R oraz innowatorów (rozwój europejskiego obszaru badawczego ERA); współpracy sektora nauki z sektorem gospodarki; przełamanie barier uniemożliwiających przedsiębiorcom transferu innowacji na rynek (prawa własności intelektualnej), patent UE; lepsze wykorzystanie europejskich potencjałów z obszaru projektowania i kreatywności; lepszą współpracę z partnerami międzynarodowymi. Omawiany projekt porusza problemy, które nękają gospodarki UE takie jak np. deficyt publiczny, rynek pracy, przemiany demograficzne, energia, opieka zdrowotna. Odpowiedzią na te wyzwania jest innowacyjność traktowana strategicznie. Projekt nawiązuje do zagadnień, z jakimi musi zmierzyć się gospodarki Unii Europejskiej, by sprostać konkurencji ze strony USA, Japonii, Korei Południowej czy Chin. W projekcie tym dostrzeżono konieczność uwzględnienia innowacyjności we wszystkich politykach Unii Europejskiej. Zwrócono m.in. uwagę na rolę innowacji o charakterze społecznym (wykorzystanie pomysłowości różnych organizacji społecznych, humanitarnych, stowarzyszeń, itp., dzięki którym możliwe jest reagowanie na potrzeby społeczne, których państwo lub rynek nie są w stanie zaspokoić. Unia Innowacji porusza też kwestię znaczenia innego źródła nowych rozwiązań jakim jest sektor kultury i tzw. przemysły kreatywne 9. Projekt zwraca szczególną uwagę na konieczność współpracy ośrodków akademickich i badawczych ze sferą biznesu. Kształcenie powinno odpowiadać potrzebom rynku, stąd niezbędne jest uczestnictwo sektora prywatnego w opracowywaniu programów nauczania. Wymagana jest zatem reforma szkolnictwa wyższego, która by doprowadziła do uatrakcyjnienia oferty uczelni jak również promowałaby zaangażowanie pracowników naukowych w badania i rozwój. Projekt zakłada także utworzenie europejskiej przestrzeni badawczej, a więc światowej klasy infrastruktury generującej nowe pomysły będące odpowiedzią na potrzeby społeczeństwa i gospodarki. Unia Innowacji akceptuje też rolę inteligentnej specjalizacji regionów 10. Okazuje się bowiem, że taka właśnie koncentracja na kluczowych zasobach jest podejściem strategicznym i środkiem do osiągnięcia przez regiony przewagi konkurencyjnej. Ponadto projekt zakłada w Unii Europejskiej (pr. zb. pod red. A. Pruska) Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011, s Zob. M. Mróz, D. Mróz, Znaczenie gospodarki kreatywnej w rozwoju regionalnym i w podnoszeniu konkurencyjności regionów [w:] Gospodarka i Finanse Zeszyt 4, Rozwój lokalny i regionalny, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach, Kielce 2014, s. 39 i nast. 10 Inteligentna specjalizacja (Smart Specialisation) jest to koncepcja wdrażania polityki innowacyjnej, polegająca na efektywnym i synergicznym wykorzystaniu publicznego wsparcia na rzecz wzmacniania zdolności innowacyjnych poprzez koncentrację na najbardziej obiecujących obszarach przewagi komparatywnej. Inteligentną specjalizację można określić jako przedsiębiorczy proces identyfikacji obszarów nauki i technologii z których może korzystać wybrany region. (zob. Polityka regionalna jako czynnik przyczyniający się do inteligentnego rozwoju w ramach strategii Europa 2020, SEK (2010) 1183, KOM (2010) 553, Bruksela 2010, Na temat Smart Specialisation jako drogi wychodzenia regionów z kryzysu zob. D. Rynio, Regiony wobec kryzysu gospodarki światowej [w:] Europa wobec wyzwań kryzysu finansowego. Dylematy polityki społecznoekonomicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2013, s,

71 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 69 tworzenie europejskich partnerstw innowacji, które mają połączyć wszystkie istotne podmioty na poziomie unijnym, krajowym i regionalnym w celu sprostania takim wyzwaniom jak: zmiany klimatu i sektor energetyczny; skuteczniejsze i wyższej jakości dostawy wody; zapewnienie bezpieczeństwa łańcucha dostaw surowców innych niż energetyczne; zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych; zwiększenie dostaw żywności przy efektywnym wykorzystaniu zasobów; konkurencyjność UE w społeczeństwie cyfrowym; poprawa jakości życia starzejącego się społeczeństwa. W formie pilotażowej uruchomiono partnerstwo innowacji na rzecz aktywnej i zdrowej starości. Jego celem jest umożliwienie dłuższego, niezależnego życia w dobrym zdrowiu co jest możliwe poprzez opracowanie leków, terapii, technologii codziennego użytku oraz rozwiązań instytucjonalnych i organizacyjnych umożliwiających ludziom starszym lepsze życie. 2. ADAPTACJA INSTYTUCJI UNIWERSYTETU DO WYZWAŃ KREATYWNEJ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY 2.1. EWOLUCJA TRADYCJI AKADEMICKICH Instytucja uniwersytetu (z łac. universitas magistrorum et scholarium- ogół nauczycieli i uczniów) należy do najstarszych i najważniejszych w rozwoju całego kontynentu europejskiego. Początki nowożytnej idei uniwersyteckiej pojawiły się w połowie XI wieku a za pierwszy uważany jest Uniwersytet Boloński. Pierwsze uniwersytety były wytworem ówczesnej kultury miejskiej, a ich struktura organizacyjno-ustrojowa była wzorowana na instytucjach cechowych. Kościół miał olbrzymi wpływ na kształt uczelni a językami wykładowymi była łacina i greka. Rozkwit uniwersytetów, których utworzono łącznie ok. 80 i towarzyszących im ośrodków miejskich datuje się na XIII- XV w. Idea średniowiecznego uniwersytetu opierała się na tym, że zdolni ludzie wiedzący więcej od innych i chcący się tą wiedzą dzielić z młodymi i żądnymi wiedzy powinni mieć taką możliwość. W ciągu dziewięciu wieków istnienia uniwersytetu wywarły doniosły wpływ na rozwój nauki i stały się jednym z głównych czynników instytucjonalizacji poszczególnych dyscyplin naukowych. Celem średniowiecznego uniwersytetu była ochrona wiedzy z przeszłości oraz kultywowanie tradycji i wartości zgodnie z wykładnią doktryn kościelnych 11. Zapoczątkowana w XVII w. rewolucja naukowa dała bodziec do rozwoju nowożytnych uniwersytetów, które od średniowiecznych odróżniało wprowadzenie języków narodowych jako wykładowych a także skierowanie nacisku na osobistą pracę naukową profesorów i swobodę prowadzonych przez nich badań. W ewolucji instytucji uniwersyteckiej w Europie następowało 11 Zob. Dlaczego w średniowieczu powstały w Europie uniwersytetu, na jakich zasadach działały i co z nich warte jest naśladowania. Rozmowa z prof. Henrykiem Samsonowiczem [w:] Uniwersytety 700 lat sporów. Historia pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki nr 4/2014, s

72 70 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój różnicowanie się tendencji rozwojowych. O ile uniwersytety angielskie nastawione były na formowanie elit umysłowych, to uniwersytety francuskie zwłaszcza w efekcie reformy napoleońskiej, zmierzały do przygotowywania kadr specjalistów. Jednakże w obu przypadkach uniwersytetom była przypisana rola edukacyjna a nie naukowa. W przeciwnym kierunku poszły propozycje Wilhelma i Aleksandra von Humboldtów, którzy w odmienny sposób formułowali model uniwersytetu, tworząc po latach przygotowań Uniwersytet Berliński. Cele utworzonego w 1809 roku tzw. Uniwersytetu Humboldtowskiego zostały skierowane na rozwój nauki. Do zadań uczelni nowego typu należało 12 : 1) rozwijanie badań naukowych oraz pielęgnowanie swobody badań i wykładów; 2) uprawianie tzw. czystej nauki (badań podstawowych) i wdrażanie studentów do samodzielnej pracy badawczej; 3) kształcenie studentów w naukach teoretycznych i rozwijanie ich osobowości w duchu neohumanizmu; 4) kształcenie kadr do służby państwowej. Uniwersytet humboldtowski przez półtora wieku był wzorem dla uczelni na całym świecie. Z różnymi lokalnymi korektami stanowił model nowoczesnej uczelni, odgrywając istotną rolę w dynamizacji procesów edukacyjnych, społecznych i ekonomicznych. W ocenie rozwoju poszczególnych krajów brano pod uwagę uniwersytety i ich osiągnięcia. Krytyczne głosy o słabnącej atrakcyjności i inercji humboldtowskiego modelu pojawiły się w latach 60 ubiegłego wieku i były konsekwencją wielu zjawisk takich jak m.in.: umasowienie edukacji i dynamiczny rozwój szkół wyższych; rozbudowany system subwencji publicznych, w którym uczelnie stawały się źródłem rosnących kosztów; miary sukcesu uczelni oparte na liczbie studentów i rozwoju własnych struktur co powodowało powstanie naturalnych barier przed zmianami, innowacjami, przedsiębiorczością; systemy oceny produktywności badawczej określane za pomocą punktów za publikacje i cytowania według skomplikowanych indeksów (np. tzw. lista filadelfijska). System ten prowadzi w ocenie wielu specjalistów do tzw. małej nauki, polegającej na powtarzaniu publikacji innych pracowników naukowych z minimalnym wkładem oryginalnej pracy i zbierania punktów niezbędnych przy awansach akademickich; rozwój komercyjnych instytucji edukacyjnych szybko reagujących na zmieniające się potrzeby rynku pracy. W tych warunkach następuje inercja modelu uniwersytetu humboldtowskiego i poszukiwanie nowych rozwiązań. Strategicznym kierunkiem reform staje się budowa elastycznych relacji uczelni z otoczeniem, które tworzą sieciowe powiązania z biznesem i administracją tworzące tzw. akademicki klaster T. Kizwalter, Wielka rewolucja uczelniana [w:] Uniwersytety 700 lat sporów, op. cit. s Na temat roli klastrów we współczesnej gospodarce zob. M. Mróz, Klastry funkcjonujące na Podkarpaciu jako struktury generujące wzrost innowacyjności i konkurencyjności biznesu, sektora nauki i administracji [w:] Uwarunkowania konkurencyjności rynkowej organizacji, Wyższa Szkoła Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach, Kielce-Krosno 2013, s. 21 i nast.

73 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 71 W związku z powyższym wystąpiła konieczność stworzenia modelu przedsiębiorczego uniwersytetu, który dąży do uzyskania silnej pozycji konkurencyjnej na rynku dydaktycznym i badawczym oraz osiągnięcia korzyści z komercjalizacji wypracowanej wiedzy, w wyniku realizowanych prac i posiadanego know-how. Poszukiwania nowych rozwiązań organizacyjnych i dynamizacja reform akademickich miała miejsce w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku. Szczególnym przyczynkiem do tych poszukiwań były doświadczenia uczelni amerykańskich 14. W amerykańskim społeczeństwie od początku osadnictwa dużą rolę przypisywano edukacji i nauce jako fundamencie demokracji, sprawiedliwego rządu i rozwoju gospodarczego. Bez swoich uczelni Stany Zjednoczone nigdy nie osiągnęłyby obecnej pozycji ekonomicznej. Mimo że gospodarka wiedzy i jej współczesny wymiar- gospodarka kreatywna są relatywnie nowymi pojęciami, to w warunkach amerykańskich mają długą tradycję sięgającą roku 1636, w którym utworzono pierwszą szkołę wyższą za oceanem w Nefton koło Bostonu z fundacji purytańskiego duchownego i działacza społecznego J. Harvarda, po którego śmierci nazwany został jego imieniem Harvard College. Mimo że uczelnia została stworzona w celu kształcenia duchownych kościoła anglikańskiego na potrzeby nowej kolonii to już na początku pojawił się zapisany komentarz: Dusze! Do diabła z duszami! Zatroszczcie się może o tytoń! 15. To zawołanie można uznać za pionierską wizję amerykańskiego przedsiębiorczego uniwersytetu, która urealniła się w XX wieku. Pionierem w tym zakresie jest Uniwersytet Harvarda, który do dzisiaj jest liderem tzw. Ligi Bluszczowej (Ivy League) która grupuje 8 elitarnych uniwersytetów amerykańskich 16. Amerykański system szkolnictwa wyższego jest najbardziej pluralistycznym i różnorodnym systemem na świecie. Odziedziczył on większość z europejskich idei uniwersytetu, ale zaadaptował je w sposób elastyczny, uwzględniający rynkowe reguły wolnej konkurencji. Historia amerykańskiego szkolnictwa wyższego jest ciągłym procesem poszukiwania elastycznych powiązań z praktyką gospodarczą w dwóch wymiarach, tj. jako odbiorcy wypracowanego na uczelnia know-how oraz źródła dodatkowych środków finansowych, przy czym szczególne znaczenie mają darowizny i wpłaty od byłych absolwentów. Wyjątkową cechą amerykańskiego uniwersytetu są silne relacje wzajemne między instytucjami akademickimi i światem biznesu, oparte głównie na silnych związkach z wychowankami uniwersytetu. Hojne dotacje i subwencje od przedsiębiorstw dla instytucji akademickich są przedmiotem zazdrości we wszystkich innych krajach, ale jest to trudne do naśladowania, gdyż mechanizm ten został zbudowany dzięki specyficznym korzeniom kulturowym, które przez stulecia była pielęgnowane w społeczeństwie amerykańskim. Potęga amerykańskich uniwersytetów jest wynikiem modyfikacji humboldtowskiej uczelni badawczej w kierunku priorytetów dla działalności naukowej o praktycznym i utylitarnym charakterze. 14 A. Rybkowski, Uniwersytety jako element amerykańskiego modelu gospodarczego [w:] Amerykański model rozwoju gospodarczego. Istota, efektywność i możliwości zastosowania (red. W. Bieńkowski, M.J. Radło), SGH Warszawa 2006, s 62 i nast. 15 F. Rudolph, The American College and University: A History, Edition 2, University of Georgia Press, Athens 1990, s Zob. M. Rotkiewicz, Harvard Lider Ligi Bluszczowej [w:] Uniwersytety 700 lat sporów, op. cit. s

74 72 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Nastąpiło przesunięcie badań naukowych z elitarnej refleksji teoretycznej (odkryć dla odkryć) na rzecz specyficznej wiedzy i sztuki zastosowań na potrzeby praktycznego działania. W związku z tym, główny nurt działalności innowacyjnej przeniósł się z Europy do Stanów Zjednoczonych, gdzie wytworzyła się specyficzna kultura współpracy naukowca i inżyniera, którzy wspólnie rozwiązują konkretne problemy praktyczne. Niezwykle istotnym elementem amerykańskiego sukcesu w tworzeniu najbardziej innowacyjnej gospodarki na świecie były mechanizmy finansowania badań gdzie w komplementarny sposób na konkurencyjnych zasadach połączono trzy źródła, tj. fundusze publiczne, środki z biznesu i fundusze prywatnych instytucji non-profit. Na innowacyjność i dynamikę gospodarki amerykańskiej ma również wpływ wysoki udział wydatków na badania pochodzących od przedsiębiorstw POSZUKIWANIE NOWEGO MODELU UNIWERSYTETU ODPOWIADAJĄCEGO WYZWANIOM KREATYWNEJ GOSPODARKI W wyniku wzrostu znaczenia wiedzy jako czynnika wytwórczego oraz wielu zmian technologicznych oraz strukturalnych z końca XX wieku istotnym wyzwaniem stała się potrzeba rozwoju kontaktów nauki z gospodarką i pojawiło się fundamentalne pytanie jak ten problem efektywnie rozwiązać. Dotychczasowe modele akademickie, poza uczelniami amerykańskimi nie dostrzegały raczej potrzeby ewolucji w tym kierunku, a dominujący w Europie humboldtowski model uniwersytetu w wyniku skostnienia, rozrastającej się biurokracji i ingerencji państwa nie był w stanie sprosta wyzwaniom dynamiczne zmieniającego się otoczenia społecznoekonomicznego. Dotychczasowy model szkoły wyższej oparty na edukacji i badaniach naukowych zostaje poszerzony o przygotowanie do przedsiębiorczości rozumianej jako kształtowanie aktywnych zachowań umożliwiających samodzielne działanie na rynku. W tych warunkach wyzwaniem dla instytucji naukowych i edukacyjnych są następujące działania 17 : kształtowanie wśród pracowników i studentów kreatywności i proaktywnych postaw otwartych na przedsiębiorczość; współpraca z biznesem, rozwijanie wiedzy oraz powiązań technologicznych i organizacyjnych zorientowanych na potrzeby rynku a także sektora small businessu; zarządzanie własnością intelektualną kreowaną na uczelniach; przedsiębiorcze zarządzanie szkołą wyższą; inicjowanie partnerstwa i sieciowych relacji z miejscowym biznesem, administracją i sektorem społecznym. W tych warunkach świat nauki hermetycznie zamknięty dotychczas w idealistycznym modelu pracy u podstaw i misji wyższego rzędu staje się kompatybilny do kreatywnego społeczeństwa i praktyki biznesowej jako kluczowy zasób kreatywnej gospodarki wiedzy postrzegany przede wszystkim w perspektywie regionalnej. W tych okolicznościach rodzi się uniwersytet przedsiębiorczy trzeciej generacji, kreatywny, proaktywny, innowacyjny. Tabela 1 17 Matusiak K.B., Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy, SGH w Warszawie, Warszawa 2010, s

75 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 73 przedstawia charakterystyki poszczególnych modeli trzech generacji uniwersytetu, tj. średniowiecznego (I generacji), badawczego humboldtowskiego (II generacji) i przedsiębiorczego kreatywnego (III generacji). Tabela 1. Podstawowe cechy poszczególnych modeli (różnych generacji) uniwersytetu Źródło: J.G. Wissema, Uniwersytet trzeciej generacji, Uczelnia XXI w., ZANTE, Zębice 2009, s. 34. Kreatywna gospodarka zmienia oblicze współczesnych społeczeństw stąd też transformacja musi dotyczyć również instytucji naukowo-badawczych i akademickich w kierunku specyficznej kombinacji idei Humboldta (jedność edukacji i badań) i Schumpetera (twórcza destrukcja). Zatem model funkcjonowania uczelni XXI wieku powinien zawierać 18 : zdolność przystosowawczą do zmieniającego się rynku w wymiarze lokalnym i globalnym; umiejętność komercjalizacji posiadanego know-how; włączenie interesariuszy (studentów, absolwentów i władz publicznych) do zarządzania uczelnią; włączenie do oceny akademickiej pracowników naukowo-badawczych osiągnięć przedsiębiorczych ; wartość dodaną dla studentów i współpracującego biznesu. Tworząc scenariusze przekształceń tradycyjnego uniwersytetu w przedsiębiorczy- kreatywny należy uwzględnić zasięg jego oddziaływania w wymiarze globalnym, regionalnym i lokalnym co ilustruje rysunek M. Wójcicka, Uniwersytet i jego otoczenie dwa sposoby podejścia i ich możliwe konsekwencje [w:] Problemy zarządzania w uczelni opartej na wiedzy (red. Kaleja), Politechnika Gdańska, Gdańsk 2006, s

76 74 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Rys. 1. Scenariusze przekształceń uniwersytetu humboldtowskiego w przedsiębiorczy. Źródło: K.B. Matusiak, Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy, op. cit., s W kontekście obserwowanej akademickiej transformacji nie brak opinii, że przedsiębiorczy uniwersytet to górnolotna wizja nieprzystająca do specyfiki i potrzeb środowiska naukowego. Istotna jest tu odpowiedź na fundamentalne pytanie, czy uniwersytet jest instytucją, która powinna konkurować z innymi przedsiębiorstwami i instytucjami na rynku, czy powinien stać na straży tradycyjnych wartości akademickich odległych od rynku i komercyjnego myślenia. O ile w Europie dominują opinie wskazujące na potrzebę zachowania akademickiej autonomii względem rynku, to zdecydowanie inaczej jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie wypracowane nazwisko i pozycja w świecie nauki mają swój finał w utworzeniu i prowadzeniu firmy przez profesora, często z całym zespołem badawczym. Jednocześnie otwarte pozostaje pytanie, na ile uniwersytet ma podjąć nowe dla siebie wyzwania i zbliżyć się do gospodarki tak aby nie utracić kontroli nad spełnieniem swoich tradycyjnych funkcji oraz rozwiniętej przez wieki tradycji akademickiej. Każdy model funkcjonowania uniwersytetu musi uwzględniać specyfikę badań naukowych i edukacji jako tzw. rynków przyszłych, które nie poddają się w pełni regułom rynkowym. Stąd też transformacja uczelni przebiega w pięciu komplementarnych kierunkach, którymi są: 1. przedsiębiorczy uniwersytet; 2. kadry dla innowacyjnej gospodarki; 3. przedsiębiorczość studentów i absolwentów; 4. transfer i komercjalizacja technologii; 5. akademickie firmy odpryskowe (spin-off i spin-out).

77 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 75 Te kierunki i ich elementy są przedstawione na rysunku 2. W warunkach polskich budowa nowoczesnych relacji nauka-gospodarka oraz budowanie uniwersytetu III generacji to całkowicie nowe wyzwanie, bowiem nauka przez cały okres powojenny rozwijała się w oderwaniu od praktyki gospodarczej. Przebudowę modelu szkoły wyższej rozpoczęła ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym 19 z 2005 roku a proces ten jest kontynuowany przez pakiet ustaw wprowadzany od jesieni 2011 roku. Sektor szkolnictwa wyższego w Polsce pod względem ilościowym osiągnął stan nasycenia, ale pod względem jakościowym jest daleki od poziomu prezentowanego przez najlepsze uczelnie światowe. Należy mieć nadzieję, że nadchodzące lata będą czasem podnoszenia jakości oraz ewolucji uczelni (przynajmniej niektórych) w stronę uniwersytetów kreatywnych III generacji. Rozwojowi szkolnictwa wyższego w Polsce sprzyjają: Rys. 2. Funkcjonalne wymiary nowoczesnego uniwersytetu XXI wieku. Źródło: K.B. Matusiak, Uniwersytet III generacji [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć (red. K.B. Matusiak) PARP, Warszawa 2011, s Ustawa z dn Prawo o szkolnictwie wyższym Dz.U

78 76 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój globalizacja wymuszająca zmiany gdyż europejski rynek edukacyjny staje się konkurencją dla rynku krajowego; rozwój społeczno-gospodarczy kraju, postęp technologiczny i budowanie kreatywnej gospodarki wiedzy, implikuje rosnące zapotrzebowanie na wykwalifikowane kadry; presja społeczna na efektywniejsze wykorzystanie środków publicznych, kształcenie bliższe oczekiwaniom rynku pracy, większy wkład uczelni w innowacyjność gospodarki; konkurencja między uczelniami państwowymi i prywatnymi. Barierami, które utrudniają rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce są: czynnik demograficzny odczuwany w Polsce najsilniej spośród krajów Unii Europejskiej (poza Bułgarią), który nie jest kompensowany zwiększającą się liczbą studentów z zagranicy ani rozwijaniem nowych form kształcenia przez całe życie; opór wobec zmian w środowisku akademickim; nikła oferta dydaktyczna w językach obcych sprawiająca, że zainteresowanie obcokrajowców studiowaniem w Polsce jest niewielkie; niskie finansowanie nauki ze środków publicznych i brak mechanizmów wymuszających pozyskiwanie środków pozabudżetowych na działalność; nierówna konkurencja uczelni państwowych i prywatnych (wyrównywanie zasad gry wymagałoby wprowadzenia jednakowych rynkowych reguł odpłatności za studia we wszystkich typach uczelni, na co nie ma przyzwolenia politycznego i społecznego również ze strony studentów. Determinanty, dylematy i kierunki rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce zostały przedstawione na rysunku 3. Rys. 3. Rozwój sektora szkolnictwa wyższego w Polsce. Źródło: K. Leja, Zarządzanie uczelnią. Koncepcje i współczesne wyzwania, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2013, s. 272.

79 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 77 Literatura: 1) Bukowski S., Unia Europejska: W poszukiwaniu nowej strategii rozwoju [w:] Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania (red. E. Frejtag-Mika), Difin, Warszawa 2006; 2) Dlaczego w średniowieczu powstały w Europie uniwersytetu, na jakich zasadach działały i co z nich warte jest naśladowania. Rozmowa z prof. Henrykiem Samsonowiczem [w:] Uniwersytety 700 lat sporów. Historia pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki nr 4/2014; 3) Kątnik J., Analiza konkurencyjności polskiego szkolnictwa wyższego w porównaniu z krajami Unii Europejskiej [w:] Konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki w Unii Europejskiej (pr. zb. pod red. A. Pruska) Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011; 4) Kizwalter T., Wielka rewolucja uczelniana [w:] Uniwersytety 700 lat sporów. Historia pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki nr 4/2014; 5) Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej (red. nauk. E. Małuszyńska, B. Gruchman), Wyd. Nauk. PWN Warszawa 2006; 6) Kraśniewski A., Proces Boloński- to już 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009; 7) Kraśniewski A., Proces Boloński, dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?, Ministerstwo Edukacji i Nauki, Warszawa 2006; 8) Leja K., Zarządzanie uczelnią. Koncepcje i współczesne wyzwania, Oficyna a Wolters Kluwer Business, Warszawa 2013; 9) Matusiak K.B., Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy, SGH w Warszawie, Warszawa 2010; 10) Matusiak K.B., Nowakowska A., Dylematy Strategii Lizbońskiej- budowa gospodarki opartej na wiedzy [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, SOOiPP/Raport, Łódź/Warszawa 2004; 11) Matusiak K.B., Uniwersytet III generacji [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć (red. K.B. Matusiak) PARP, Warszawa 2011; 12) Mróz M., Klastry funkcjonujące na Podkarpaciu jako struktury generujące wzrost innowacyjności i konkurencyjności biznesu, sektora nauki i administracji [w:] Uwarunkowania konkurencyjności rynkowej organizacji, Wyższa Szkoła Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach, Kielce-Krosno 2013; 13) Mróz M., Mróz D., Znaczenie gospodarki kreatywnej w rozwoju regionalnym i w podnoszeniu konkurencyjności regionów [w:] Gospodarka i Finanse Zeszyt 4, Rozwój lokalny i regionalny, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach, Kielce 2014; 14) Nowakowska A., Strategia Lizbońska- podstawowe narzędzie wzmacniania konkurencyjności europejskiej gospodarki [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów (pod red. A. Jewtuchowicz), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004; 15) Polityka regionalna jako czynnik przyczyniający się do inteligentnego rozwoju w ramach strategii Europa 2020, SEK (2010) 1183, KOM (2010) 553, Bruksela 2010, uri=com:2010:0553:fin:pl:pdf. 16) Projekt przewodni strategii Europa 2020 Unia innowacji, SEC (2010) 1161, COM (2010) 546, Bruksela 2010, ) Rotkiewicz M., Harvard Lider Ligi Bluszczowej [w:] Uniwersytety 700 lat sporów. Historia pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki nr 4/2014; 18) Rudolph F., The American College and University: A History, Edition 2, University of Georgia Press, Athens 1990; 19) Rybkowski A., Uniwersytety jako element amerykańskiego modelu gospodarczego [w:] Amerykański model rozwoju gospodarczego. Istota, efektywność i możliwości zastosowania (red. W. Bieńkowski, M.J. Radło), SGH Warszawa 2006;

80 78 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 20) Rynio D., Regiony wobec kryzysu gospodarki światowej [w:] Europa wobec wyzwań kryzysu finansowego. Dylematy polityki społeczno-ekonomicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2013; 21) Szmigiel K., Determinanty innowacyjności krajów Unii Europejskiej na przykładzie Szwecji [w:] Konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki w Unii Europejskiej (pr. zb. pod red. A. Pruska) Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011; 22) Thieme J.K., Szkolnictwo Wyższe. Wyzwania XXI wieku, Difin, Warszawa 2009; 23) Ustawa z dn Prawo o szkolnictwie wyższym Dz. U ; 24) Wissema J.G., Uniwersytet trzeciej generacji, Uczelnia XXI w., ZANTE, Zębice 2009; 25) Working together for growth and jobs- a new start for the Lisbon Strategy, COM(2005)24; 26) Wójcicka M., Uniwersytet i jego otoczenie- dwa sposoby podejścia i ich możliwe konsekwencje [w:] Problemy zarządzania w uczelni opartej na wiedzy (red. Kaleja), Politechnika Gdańska, Gdańsk 2006.

81 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 79 Jacek Krupa AGH w Krakowie SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW POMOCOWYCH WSPIERAJĄCYCH INNOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE W LATACH EFFECTIVENESS OF MULTI-AID INSTRUMENTS USED TO SUPPORT THE INNOVATIVENESS IN THE RANGE OF ENVIRONMENTAL PROTECTION IN POLAND IN YEARS Streszczenie Przystąpienie Polski do UE w 2004 roku stanowiło przełom w zakresie uzyskania środków unijnych z funduszy strukturalnych UE na inwestycje krajowe w Polsce. Dostępne środki finansowe, przeznaczone były na realizacje priorytetowych obszarów gospodarki, których priorytety i cele zostały opisane w rządowych dokumentach planistycznych. Spośród sześciu krajowych programów, zostały zatwierdzone działania skierowane na zwiększenie innowacyjności gospodarki w postaci Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG), a także ochrona środowiska w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko (POIŚ). W referacie przedmiotem analizy i oceny będą zagadnienia dotyczące nie tylko oceny samej innowacji ale również oceny wpływu realizowanych projektów i zapisów na środowisko. Słowa kluczowe: innowacyjność, ochrona środowiska, efekt środowiskowy, kryterium. Abstract The accession of Poland to the European Union in 2004 was a breakthrough in the range of acquiring the EU funds from structural funds for domectic business investment in Poland. Availabe funds were intended to implement the priority areas of industry the aims of which were described in governmental planning documents. Among six domestic programmes, the activites aimed at increasing the innovativeness of industry in the form of Innovative Economy Programme as well as environmental protection in Infrastructure and Environemnt Programme, were approved. In a paper not only will the issue of innovativeness be analysed and assessed but also the influence of the ongoing projects and records on enviroment. Keywords: innovation, environmental protection, environmental effect, criterion.

82 80 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 1. Znaczenie zagadnień ochrony środowiska w programie POIG Przedmiotem PO IG jest wsparcie finansowe bezpośrednie i systemowe przedsiębiorstw na realizację innowacyjnych projektów dotyczących sektora badawczo-rozwojowego (B+R), nowoczesnych technologii oraz inwestycji związanych z wdrażaniem lub stosowaniem technologii komunikacyjnych i informacyjnych. 1 Realizacja celów POIG ma służyć ochronie środowiska zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, tzn. że wszelkie projekty realizowane w ramach tego programu nie powinny oddziaływać negatywnie na środowisko, lub też podjęte muszą być skuteczne metody zmniejszania skutków negatywnych na środowisko. Z założenia realizacja projektów powinna mieć potencjalnie korzystny wpływ na środowisko, gdyż minimalizuje negatywne oddziaływania na środowisko technologii i służy wykorzystywaniu prośrodowiskowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych skutkujących ograniczeniem energochłonności, materiałochłonności i wodochłonności produktów i usług. Realizacja projektów innowacyjnych ma wpływać na środowisko poprzez: ograniczanie emisji, eliminowanie z obiegu gospodarczego substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska, ograniczanie ilości odpadów trudnych do recyklingu, odzysku i unieszkodliwiania, zmniejszanie zapotrzebowania na nieodnawialne zasoby, ograniczanie i racjonalizację wykorzystywania energii, zwiększanie efektywności wykorzystania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych, zmniejszanie ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych do wód i powietrza, zmniejszanie ilości odpadów nienadających się do ponownego wykorzystania, poprawę efektywności wykorzystywania energii, ograniczanie emisji gazów szklarniowych. 2 W ramach PO IG możliwe było uzyskania wsparcia w ramach dziewięciu osi priorytetowych, z czego największy wpływ na środowisko posiadała IV Oś Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia, obejmująca pięć rodzajów działań: 4.1 Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R, 4.2 Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie wzornictwa przemysłowego, 4.3 Kredyt technologiczny, 4.4 Nowe inwestycje o wysokim potencjale inwestycyjnym, 4.5 Wsparcie inwestycji o dużym znaczeniu dla środowiska 3. 1 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Wstępna ocena oddziaływania POIG na środowisko założenia strategiczne, a realizacja projektów, Raport końcowy, Warszawa 2010, s Tamże, s Ministerstwo Gospodarki, Ocena wpływu projektów realizowanych w ramach IV Osi Priorytetowej PO IG na stan środowiska naturalnego oraz efektywność energetyczną w Polsce. Raport końcowy, Warszawa 2012, s. 29.

83 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 81 Wszystkie wyżej wymienione działania nie pozostały bez wpływu na środowisko naturalne w Polsce. Wśród kryterium wyboru poszczególnych projektów były trzy kryteria środowiskowe w postaci: oceny wpływu na polityki horyzontalne UE w zakresie ochrony środowiska, posiadania certyfikatów zarządzania jakością, BHP lub środowiskowych, premiowania wzorców produkcji i konsumpcji sprzyjających realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Jedynie pierwsze kryterium dotyczyło stanu docelowego, wynikającego z realizacji projektu, natomiast pozostałe kryteria odnosiły się do działalności beneficjenta w obszarze ochrony środowiska prowadzonej przed przyznaniem dotacji. Wymienione kryteria w różnym stopniu zostały włączone do analizowanych działań, gdyż w różnych działaniach Osi IV występował różny zestaw kryteriów środowiskowych, ponadto kryteria te miały zróżnicowaną wagę wśród Działań IV Osi. Podejście prośrodowiskowe najbardziej wyeksponowane było w Działaniu 4.4. Kryterium wpływu przedsięwzięcia na polityki horyzontalne UE w zakresie ochrony środowiska miało pierwszoplanowe znaczenie, z uwagi na to, że zagadnienia związane z ochroną środowiska zostały wprost wymienione jako przykładowe rodzaje priorytetowych projektów, a deklaracje wnioskodawcy w zakresie pozytywnego wpływu na środowisko musiały zostać odzwierciedlone we wskaźnikach rezultatu. W przypadku gdy zakładana zmiana wskaźnika wynosiła minimum 10%, wówczas kryterium było uznawane za spełnione. Kryterium dotyczące certyfikatów miało niską wagę, niemniej posiadanie certyfikatu zarządzania środowiskowego (ISO lub EMAS) miało duże znaczenie, ze względu na znaczącą konkurencję przy wyborze projektów. Kryterium promujące wzorce produkcji i konsumpcji zgodnej z zasadami horyzontalnymi zostało zmodyfikowane i uelastycznione, a ponieważ wystarczająca była realizacja polityki równych szans, więc kryterium straciło ściśle środowiskowy charakter. W stosunku do pozostałych działań to kryteria miały mniejsze lub większe znaczenie, za wyjątkiem działania 4.3 gdzie nie miały zastosowania. 2. Skuteczność instrumentów pomocowych w zakresie ochrony środowiska W ramach działania 4.1 prawie jedna trzecia beneficjentów wykazała realny pozytywny wpływ projektu na poprawę środowiska, a większość projektów miała charakter środowiskowy. Wymogiem dopuszczającym do ubiegania się o dotacje w ramach tego działania było wskazanie na co najmniej neutralny wpływ składanego projektu na środowisko naturalne. Najczęściej wskazywanym efektem środowiskowym było zmniejszenie emisji zanieczyszczeń tj. emisji CO 2, tlenków azotu (NOx), pyłów oraz węglowodorów do środowiska w procesie produkcji lub w odniesieniu do produktu. np. poprzez zmianę szczególnie uciążliwych dla środowiska etapów produkcji. Poza tym do efektów środowiskowych należało w szczególności eliminacja emisji ścieków poprzez zamknięcie obiegu wody, wyłączenie z użycia technologii i materiałów zawierających ołów oraz zmniejszenie emisji hałasu oraz szkodliwych dla człowieka pyłów

84 82 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój w miejscu pracy. Prawie 25% beneficjentów dokonała wdrożenia innowacyjnych technologii przyjaznych środowisku, które nie były elementem wtórnym realizacji projektu, a co dziesiąte z dofinansowanych przedsięwzięć zakładało bardziej ekologiczną produkcję i powstania nowych produktów. Wśród produktów ekoinnowacyjnych znalazły się: dodatek katalityczny, zwiększający efekt procesu spalania oraz zmniejszający emisję szkodliwych substancji do atmosfery; surowiec wtórny (regranulat) na bazie przetworzonych odpadów foliowych do zastosowania w produkcji przemysłowej opartej o tworzywa sztuczne; nowe typy okien z tzw. ekologicznym kołnierzem o wysokich parametrach izolacyjności termicznej, energooszczędne membranowe urządzenie przepływowe, obniżające hałas; folie zawierające recyklaty na potrzeby przemysłu spożywczego; olfaktometr będący narzędziem do monitorowania emisji uciążliwych zapachów do środowiska. Wdrożenie takich ekoinnowacji może wydatnie zwiększyć skalę uzyskanego efektu środowiskowego. 4 W odniesieniu do działania 4.2 także jednym z warunków dopuszczających do ubiegania się o dotacje było wskazanie co najmniej neutralnego wpływu składanego projektu na środowisko naturalne. W przypadku prawie trzeciej części projektów beneficjenci deklarowali wpływ projektu na efektywność wykorzystania zasobów, a najczęściej wskazywano na możliwość poddania danego materiału recyklingowi. Co piąty projekt zakładał działania prewencyjne w zakresie ochrony środowiska poprzez zwłaszcza zmniejszanie emisji szkodliwych substancji wskutek technologii wychwytujących, pochłaniających i odpylających te substancje. Efektami środowiskowymi było zwłaszcza zakupienie przez beneficjentów maszyn w mniejszym stopniu emitujących pyły oraz inne odpady produkcyjne, gazy cieplarniane, spawalnicze oraz zmniejszenie produkcji odpadów poprzez zastosowanie zmian technologicznych oraz kupno niezbędnych urządzeń do ich zagospodarowania. Efektem końcowym projektów jedynie w mniej niż 10% wspartych inwestycji było wdrożenie technologii przyjaznych środowisku, bowiem większość obejmowało wprowadzenie nowych wzorów przemysłowych lub użytkowych. Zauważalne ekoinnowacje to: laboratorium optymalizujące procesy przepływu i spalania oraz prowadzące symulacje w zakresie zmniejszenia poziomu hałasu; obudowa z materiałów termoutwardzalnych i termoplastycznych pochodzących z recyklingu znajdująca zastosowanie w przemyśle energetycznym; innowacyjna linia wzornicza z indukcyjnym systemem grzewczym oraz wzór użytkowy przetwarzany z folii wielowarstwowej niekurczliwej o właściwościach proekologicznych. 4 Tamże, s

85 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 83 W tym działaniu beneficjenci deklarowali wpływ na zrównoważony rozwój w postaci ograniczenia emisji i wykorzystywanych zasobów. Projekty zrealizowane miały co najmniej neutralny wpływ na środowisko, natomiast uzyskanie pozytywnego efektu środowiskowego stanowiły najmniejszy odsetek w porównaniu z pozostałymi działaniami ponieważ w niewielkim stopniu wsparcie dotyczyło działań związanych ze środowiskiem. 5 Działanie 4.3 w najmniejszym stopniu uwzględnia kwestie dotyczące wpływu projektu na środowisko naturalne. Jedynym kryteriów przyznania premii technologicznej było kryterium dotyczące co najmniej neutralnego wpływu projektu na polityki horyzontalne UE, więc w realizacji tychże projektów zagadnienia środowiskowe nie miały istotnego znaczenia. Jedynie w ponad połowie projektów wskazano na występowanie jakiegokolwiek aspektu proekologicznego, a ci którzy te aspekty uwzględnili, wskazywali na ograniczenie energochłonności oraz materiałochłonności procesów technologicznych, w tym maksymalizację wykorzystania surowców i innych używanych materiałów, przy minimalizacji ilości odpadów produkcyjnych. Ograniczenie materiałochłonności procesów dotyczyło zmniejszenia zużycia materiałów wykorzystywanych w procesie produkcyjnym, zmniejszenia ilości odpadów poprodukcyjnych nawet do 75% oraz ponowne wykorzystania odpadów poprodukcyjnych. Z kolei na ograniczenie emisji zanieczyszczeń wskazywali projektodawcy, których inwestycje musiały być poprzedzone procesem oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ), gdyż dotyczyły one procesów wytwórczych w ramach, których planowano: minimalizację ilości wytwarzanych ścieków, redukcję emisji szkodliwych oparów i gazów procesowych, zmniejszenie emisji dwutlenku węgla oraz ograniczenie emisji pyłów. W wyniku wdrożenia nowej technologii co piąty produkt będzie ekologiczny, gdyż w wyniku inwestycji powstaną produkty o zdecydowanie korzystniejszych parametrach zarówno w odniesieniu do energochłonności oraz emisji zanieczyszczeń, nowe inwestycje będą polegać na wdrożeniu technologii prowadzących do odzysku i ponownego wykorzystania odpadów oraz zostanie wdrożona produkcja elementów instalacji OZE. 6 Kolejne działanie 4.4 dotyczące nowych inwestycji obejmowało projekty, które spełniły kryterium zmiany o minimum 10% wskaźników: zmniejszenia materiałochłonności produkcji, zmniejszenia energochłonności produkcji, zmniejszenia wielkości emisji zanieczyszczeń, zwiększenia stopnia ponownego wykorzystania materiałów bądź odpadów, zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym oraz wydłużenia czasu użytkowania produktu. Ponadto premiowano projekty, które zakładały udostępnianie publicznie informacji dotyczących celów oraz wyników realizacji polityki w zakresie zrównoważonego rozwoju, uwzględnienie kryteriów środowiskowych podczas realizacji zakupów oraz współpracy z podwykonawcami oraz uwzględnieniu aspektów ochrony środowiska w rachunkowości. Ponad 90% wniosków poddanych ocenie spełniło to kryterium lub kryterium fakultatywne oparte na wskaźnikach własnych i wykazało pozytywny wpływ na środowisko naturalne. W przypadku większości projektów beneficjenci 5 Tamże, s Tamże, s

86 84 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój deklarowali ich pozytywny wpływ na zrównoważony rozwój w zakresie energooszczędności i materiałochłonności, przy czym w około 25% wszystkich przedsięwzięć jako działalność proekologiczną uznano stosowanie recyklingu i utylizacji odpadów, a ponadto: w ponad 40% za pozytywny wpływ projektu na zrównoważony rozwój miało ograniczenie emisji pyłów oraz gazów, 20% projektów dotyczyło efekt w postaci zmniejszenia emisji hałasu, promieniowania, Prawie 15% dotyczyło zmniejszenia ilości ścieków, 15% dotyczyło wdrażania technologii OZE. Realizacja projektów wynikała w znacznej mierze także z konieczności dostosowania się firm do obowiązujących przepisów i poprzez wymianę nie ekologicznego sprzętu i dostosowanie linii technologicznych do nowych wymogów. W wyniku realizacji projektów efekt ochrony środowiska nastąpił poprzez zastosowanie technologii ograniczających emitowanie zanieczyszczeń oraz odpadów organicznych, wykorzystanie odpadów do produkcji paliwa alternatywnego jak biomasy, peletu, stosowanie biodegradowalnych materiałów oraz stosowanie zamkniętych obiegów wody. W ramach Działania 4.4, w około 20% celem projektów było wdrożenie innowacyjnej technologii środowiskowej. Przykładem ekoinnowacji jest w szczególności zakład produkcyjny ekologicznych zrębków z drewna, innowacyjna technologia obróbki antykorozyjnej, innowacyjna metoda oczyszczania ścieków przemysłowych, technologia budowy inteligentnych domów, technologia produkcji paliw alternatywnych, nowoczesne centrum recyklingu odpadów organicznych. Przedsiębiorstwa, które uzyskały wsparcie najczęściej wskazywały efekt środowiskowy w postaci zmniejszenia zużywanych materiałów i energii, ponadto duża część projektów wdrażała innowacyjny produkt technologii środowiskowych. 7 Ostatnie działanie 4.5 pt. Wsparcie inwestycji o dużym znaczeniu dla gospodarki dzieliło się na dwa podziałania, ale oba wymagały określenia pozytywnego wpływu projektu na polityki horyzontalne UE oddzielnie dla polityki równości szans i zrównoważonego rozwoju. Premiowane projekty musiały uwzględnić także takie aspekty jak: udostępnianie publicznie informacji dotyczących celów oraz wyników realizacji polityki w zakresie zrównoważonego rozwoju, uwzględnienie kryteriów środowiskowych podczas realizacji zakupów oraz współpracy z podwykonawcami oraz uwzględnieniu aspektów ochrony środowiska w rachunkowości. Zdecydowana większość projektów zawiera w sobie wymiar proekologiczny, ale jego skala i znaczenie były zróżnicowane. Najczęstsze efekty środowiskowe realizowanych inwestycji polegały na szerokorozumianym zmniejszeniu energochłonności, następnie zmniejszeniu emisji zanieczyszczeń oraz materiałochłonności, a także zwiększenia stopnia ponownego wykorzystania odpadów. W poddziałaniu najwięcej efektów przyniosło zmniejszenie emisji zanieczyszczeń, które wynikało z unowocześnienia linii i procesów produkcyjnych obejmujących m.in. branże samochodową i przemysł OZE, w połowie projektów obniżenie materiałochłonności związane zostało z unowocześnieniem procesów produkcyjnych oraz samych produktów,

87 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 85 w postaci paliw kopalnych, wody, czy kleju wykorzystywanego w procesie produkcji płyt wiórowych, natomiast w pozostałej części recykling obejmował ponowne wykorzystanie opakowań oraz odpadów produkcyjnych z uwzględnieniem wykorzystania ich jako biomasy. Z kolei w poddziałaniu dominującym efektem prośrodowiskowym tj w 2/3 było zmniejszenie emisji zanieczyszczeń oraz materiałochłonności, poprzez unowocześnienie procesów produkcyjnych i ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów i emitowanych zanieczyszczeń np. poprzez zastosowanie nowych materiałów i technik, wykorzystywanych głównie w analizach laboratoryjnych, w 1/4 projektów wskazywano na zwiększenie stopnia ponownego wykorzystywania odpadów oraz materiałów wykorzystywanych w produkcji, w tym wykorzystywanie papieru z recyklingu, a w przypadku projektów polegających na utworzeniu centrum usług wspólnych lub centrów IT, główne efekty w zakresie ochrony środowiska związane są ze zmniejszeniem materiałochłonności, zwłaszcza w odniesieniu do materiałów biurowych, szczególnie papieru, dzięki wprowadzenie elektronicznego obiegu dokumentów. Ponadto w nielicznych przypadkach efektem środowiskowym było ograniczenie emisji zanieczyszczeń, w większości CO 2 poprzez ograniczenia strat ciepła. Wpływ na ochronę środowiska inwestycji realizowanych w działaniu 4.5 był jednak ograniczony, szczególnie w stosunku przedsięwzięć dotyczących tworzenia centrów IT oraz usług wspólnych, ale większe efekty środowiskowe związane były z tworzeniem i udoskonalaniem linii produkcyjnych oraz centrów B+R, szczególnie poprzez ograniczenie emisji zanieczyszczeń. Jedynie około 10% z wspartych projektów charakteryzuje ekoinnowacyjność procesów produkcyjnych i samych produktów, głównie w ramach przedsięwzięć produkcyjnych oraz tworzenia centrów badawczorozwojowych wspieranych w obu poddziałaniach. 8 Podsumowanie. Według deklaracji wnioskodawców 63% zbadanych przez PARP projektów osi IV POIG miało pozytywny wpływ na środowisko wynikających z wdrożenia zasad zrównoważonego rozwoju, natomiast pozostałe były neutralne pod tym względem. Korzystne oddziaływanie projektu na środowisko wiąże się przede wszystkim z wprowadzeniem nowego lub ulepszonego produktu, który jest bardziej przyjazny dla środowiska, ponieważ zużywa mniej energii, ma niższy poziom hałasu niż wcześniejsze urządzenia albo jest urządzeniem wykorzystywanym w technologiach środowiskowych. Drugi istotny aspekt związany jest z ulepszeniem procesu produkcji wskutek czego zużywa on mniej zasobów typu materiały, energia, woda lub generuje mniej zanieczyszczeń w postaci odpadów, ścieków, pyłów, promieniowania itp. W wyniku realizacji projektów okazało się, że uwzględniając cechy produktów oraz modyfikacje procesów produkcji aż 86% projektów miało korzystny wpływ na stan środowiska naturalnego w zależności od zrealizowanego celu projektu. W przypadku projektów, których celem było wprowadzenie 7 Tamże, s Tamże, s

88 86 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój nowego lub udoskonalonego produktu czy usługi, aż 83% z nich miało cechy korzystne dla środowiska. Ponadto produkty były bardzo zróżnicowane pod względem korzystnych dla środowiska właściwości ze względu na energooszczędność, ograniczenie zużycia materiałów i emisji zanieczyszczeń, wydłużenie czasu użytkowania czy opracowaniu technologii wykorzystywanych do recyklingu, chociaż nie można jednak wykluczyć, że wskaźniki energooszczędności, materiałochłonności, redukcji emisji i recyklingu dotyczą częściowo także procesu wytwarzania produktu, a nie tylko jego właściwości. Z kolei w przypadku projektów, których celem było udoskonalanie procesu produkcji, wprowadzane zmiany w 91% przynosiły efekty korzystne dla środowiska, przy czym najczęściej modyfikacje procesu powodowały zmniejszenie energochłonności, materiałochłonności i wytwarzania odpadów. Ponadto zmniejszenie produkcji odpadów wiązało się w 65% ze zmniejszeniem materiałochłonności, a tylko w 28% z wprowadzeniem recyklingu. 9 POIG spotkał się z bardzo dużym zainteresowaniem ze strony przedsiębiorców i okazuje się, że proekologiczne postawy i motywy przedsiębiorców wobec składania wniosków i realizacji projektów nie są bez znaczenia. Przedsiębiorcy podzielają przekonanie, że problemy ekologiczne są ważne lub umiarkowanie ważne. Dla przedsiębiorców wprowadzanie rozwiązań bardziej ekologicznych jest jednak trudne, z uwagi na bariery zniechęcające w postaci wysokich kosztów związanych z produkcją ekologicznych wyrobów, co przekłada się na zainteresowanie ich samych, jak również klientów. Przekonanie o wyższych kosztach rozwiązań ekologicznych jest słuszne, szczególnie biorąc pod uwagę krótkoterminowe zyski, jednak z drugiej strony zastosowanie technologii środowiskowych lub ekoinnowacji może zwiększać konkurencyjność przedsiębiorstwa w dłuższym horyzoncie czasu. Zachętą w stosunku do przedsiębiorców w zakresie zwiększenia ich prośrodowiskowych postaw są właśnie wsparcia ze środków krajowych i UE, jak również zwiększenie zainteresowania klientów na produkty ekologiczne. Wydaje się uzasadniony wniosek, że polska gospodarka, która obecnie w porównaniu z innymi krajami UE nie jest materiałooszczędna ani energooszczędna, z czasem zmieni swoje oblicze, co będzie z korzyścią dla środowiska naturalnego. Bibliografia: 1. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Wstępna ocena oddziaływania POIG na środowisko założenia strategiczne, a realizacja projektów, Raport końcowy, Warszawa 2010, 2. Ministerstwo Gospodarki, Ocena wpływu projektów realizowanych w ramach IV Osi Priorytetowej PO IG na stan środowiska naturalnego oraz efektywność energetyczną w Polsce. Raport końcowy, Warszawa Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Innowacje Wśród Nas POIG dla Środowiska, Przewodnik po projektach programu Innowacyjna Gospodarka, Warszawa Tamże, s. 81.

89 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 87 Vasyl Lypchuk, Natala Lypchuk Politechnika Świętokrzyska, Lwowski Narodowy Uniwersytet Agrarny (Ukraina) LOKALNE SYSTEMY ŻYWNOŚCIOWE LOCAL FOOD SYSTEMS Streszczenie Celem opracowania jest przedstawienie gospodarczej, środowiskowej oraz społecznej celowości lokalnych systemów żywnościowych, korzyści dla lokalnych producentów i konsumentów, obszarów wiejskich i regionów oraz podstawowych problemów ich tworzenia i rozwoju. Słowa kluczowe: systemy żywnościowe, żywność lokalna, istota, znaczenie, kryteria. Abstract The aim of this paper is to present the economic, environmental and social usefulness of local food systems, the benefits for local producers and consumers of rural areas and regions, and fundamental problems of their creation and development. Keywords: food systems, local food, essence, meaning, criteria. Wstęp Obecny system produkcji żywności z jednej strony osłabia globalne bezpieczeństwo żywnościowe, z drugiej strony, powoduje dużo marnotrastwo żywności. Skutki bieżących trendów w świecie rolnym i żywnościowym rynku są katastrofalne dla konsumentów, rolników, lokalnych gospodarek i dla środowiska, lecz pomimo tego, większość rządów wciąż ma zamiar ten proces przyspieszać poprzez politykę, której celem jest zwiększanie eksportu, usuwanie barier w handlu, wzrost zużycia środków chemicznych i większe zastosowanie inżynierii 1. Pogoń za zyskiem i wynikami postępu naukowego i technologicznego, rozwoju handlu międzynarodowego i rolnictwa przemysłowego prowadzi do nieuchronnej zagłady środowiska. 1 Norberg-Hodge H., Merrifield T., Gorelick S. Lokalna zywność. Lokalne alternatywy dla globalnych korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. Zielone Brygady, 2007.s.1

90 88 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Problem systemów żywności lokalnej jest dość nowy tak w nauce ekonomicznej, jak i w praktyce zarządzania. Badania wielu światowych naukowców bezwarunkowo wskazują na gospodarcze, ekologiczne i społeczne znaczenie konsumpcji lokalnej żywności 2 [4; 5; 7; 12]. Szczególnie cenna pod tym względem jest publikacja książki J. i A. Robins " Voicesofthe food revolution. You canheal your body and your world with food" 3 oraz dyskusje, które powstały na temat żywienia. Systemy żywnościowe System żywnościowy dotyczy zagadnień jak żywność jest produkowana, osiąga konsumentów i wyboru żywieniowego konsumentów. System żywnościowy obejmuje procesy wytrważania i dystrybucji żywności, uczestników kanału żywnościowego oraz same produkty żywnościowe System żywności można podzielić na trzy podstawowe elementy: biologiczne, ekonomicznopolityczne i społeczno-kulturowe. Aspekt biologiczny odnosi się do biologicznych procesów produkcji ekologicznej żywności; aspekt ekonomiczno-polityczny odnosi się do moderacji instytucjonalnego udziału w różnych grupach i systemach kontroli; aspekt społeczno-kulturalny odnosi się do stosunków osobistych, społecznych i wartości kulturowych, wpływając na stosunki wzajemnego oddziaływania obywateli z powodu jedzenia 4. Na ogół wyróżnia się dwa systemy żywnościowe globalny i lokalny. Globalny system żywnościowy charakteryzują wysoko zmechanizowane, monokulturowe uprawy na wielką skalę, wymagające stosowania dużej ilości środków chemicznych i których produkcja jest przeznaczona na odległy i coraz bardziej globalny rynek. Ogromna ilość zewnętrznych nakładów, wielkich maszyn i transportu na duże odległości oraz infrastruktury komunikacyjnej, czynią ten system ekstremalnie kapitało- i energochłonnym. Taki system żywnościowy cechuje również silne uzależnienie od wiedzy i technologii wytwarzanych przez niewielką liczbę instytucji w zachodnim stylu. Celem jest ciągłe podnoszenie wydajności upraw, które jest definiowane jako maksymalizowanie plonu wąskiego zakresu produktów rolnych, którymi handluje się na globalnym rynku, przy jednoczesnym minimalizowaniu nakładów pracy ludzi. Zbyt często technologie promuje się wśród gospodarstw rolnych, nie zwracając uwagi na lokalne uwarunkowania ekologiczne i społeczne 5. 2 Aranda, A.; Scarpellini, S.; Zabalza, I.; Valero Capelli, A.: Ananalysis of the present food's transport Model basedon a case study carrie doutin Spain. 6th International Conferenceon LCA in the Agrifood sector, Zurich, 2008, pp ; Coley, D., Howard, M., Winter, M.: Local food, food milesand carbone missions: a comparison of Farms hopand mass distribution appro aches, in: Food Policy, 34 (2009), pp ; Jones, A. Anenviron mental assess ment of Food Supply Chains: a case study on dessert apples, in: Environmental Management, Vol. 30, 4 (2002), pp Sundkvist, A., Jansson A., Larsson, P.: Strengths and imitations of localizing food production as a Sustainability building strategy ananalysis of bread production on the island of Gotland, Sweden, in: Ecological Economics, 37 (2001), p Robbins J., Robbins О. Voicesofthe food revolution. You canheal your body and your world with food.- Conari Press, Tansey Geoff, Worsley Tony The food system :. Food Policy Volume 21, 1996, p Norberg-Hodge H., Merrifield T., Gorelick S. Lokalna zywność. Lokalne alternatywy dla globalnych korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. Zielone Brygady, с. 3

91 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 89 Produkcja żywności masowej ma negatywny wpływ przede wszystkim na jakość naszego życia i naszej planety To przejawia się przez: stosowanie dużych ilości pestycydów i środków chemicznych do uprawy roślin, zwłaszcza w dużych gospodarstwach; dodawania sztucznych wzmacniaczy smaku w produkcji żywności; marnotratstwo żywności; dysproporcje równowagi masy i jakości żywności; brak wartości odżywczych, smaku i aromatu; wzrost emisji dwutlenku węgla do atmosfery podczas transportu żywności, które wpływa na efekt cieplarniany i turbulencje w atmosferze. W odniesieniu do środowiska ilość energii potrzebnej do transportu żywności jest znacznie większa niż ilość energii ciała odbiera od jej zużycia 6. W przeciwieństwie do takiego systemu jest przystosowany do konkretnej sytuacji społecznej, ekonomicznej i ekologicznej, tradycyjnej kulturу i mentalności lokalny system żywnościowy, stanowiące alternatywę dla globalnego modelu żywności. Systemy te są jednostką miary, według której uczestnicy lokalnych ruchów żywności pracują, aby zwiększyć bezpieczeństwo żywności i zapewnienia równowagi gospodarczej, ekologicznej i społecznej społeczności. 7 Istota і znaczenie lokalnego systemu żywnościowego Potrzeba tworzenia lokalnych systemów żywnościowych związana jest z: pogorszenie jakości taniej żywności; rosnące zainteresowanie konsumentów żywnością wysokiej jakości, wywołane nowymi wzorcami konsumpcji oraz sposobu życia; wspieranie lokalnych małych producentów rolnych i małych przetwórców produktów rolnych; wspieranie lokalnej gospodarki i rozwój regionów wiejskich, stworzenie mozliwości ich wielofunkcyjnego rozwoju; tworzenie relacji producent-konsumentów oraz ich poprawy; pogorszenie sytuacji ekologicznej. Wyjściowym punktem systemu żywnościowego staje się sama żywność jako produkt wymiany rynkowej. Podstawą Charakterystyczne cechy lokalnej żywności są: lokalnego systemu żywnościowego jest żywność lokalna. produkcja w okolicy; bezpośredni lub bliski związek między producentem a konsumentem; mała odległość między miejscem produkcji i miejscem sprzedaży; niepowtarzający się smak związany z jedzeniem produktu w miejscu, szczególnie w krótkim okresie jego przydatności. 6 Żywność lokalna kontra żywność masowa, kuchnioteka/artykuly. 7 Dunne, Jonnie B.; Chambers, Kimberlee J.; Giombolini, Katlyn J.; Schlegel, Sheridan A. "What does local mean in the grocery store? Multiplicity in food retailers' perspectives on sourcing and marketing local foods". Renewable Agriculture and Food Systems (Cambridge University Press) 26 (1): 2011, p

92 90 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Lokalną żywność często definiuje się jako jedzenie produkowane i sprzedawane w danym obszarze lub pochodzące ze źródeł w pobliżu produkcji 8. Najprościej można określić produkt lokalny, jako taki, który mieszkańcy danego terenu uważają za coś oczywistego, czasem wręcz pospolitego, a osoby z zewnątrz za specyficzne i niepowtarzalne 9. Lokalny produkt, czyki żywność produkowana tradycyjnymi metodami w małych ilościach z lokalnych surowców. Często produkt lokalny wyznacza się geograficznie. Najczęściej jest to odległość pomiędzy producentami i konsumentami w granicach 100 kilometrów. Wokół dużych miast tą odległość tradycyjnie przyjmuje się w promieniu 30 kilometrów. W Wielkiej Brytanii za lokalne uznawane są wyroby produkowane w odległości nie większej niż 30 mil (48 km) od miejsca zakupu 10. Wymienione kryteria odległości mogą być uznane za kryteria gieograficzne lokalnego systemu żywnościowego. Kształtowanie lokalnego systemu żywnościowego ma przede wszystkim duże znaczenie dla konsumentów, ponieważ kupują żywność raczej bardzo wysokiej jakości, wyprodukowaną wyjątkową, tradycyjną metodą, mają możliwości wyboru i identyfikacji poszczególnych wyrobów, poznania miejsca pochodzenia, tradycji związanych z produktem, samego producenta i jego środowiska, oszczędności przy zakupach. Zmniejszenie odległości między producentem a konsumentem zapewnia: świeżość i jakość towarów; niższe koszty (mniej pośredników); większa część przychodów z produktów wytwarzanych i sprzedawanych towarów. Skrócenie dystansu pomiędzy rolnikami a konsumentami może się okazać najbardziej strategicznym i dającym najwięcej korzyści sposobem, by przynieść fundamentalną zmianę na lepsze. Świat, w którym każdy ma dostęp do lokalnej, zdrowej żywności, to świat, w którym ludzie mają więcej władzy, poczucia wspólnoty i kontaktu z przyrodą. Przez wiele lat kolonializm i rozwój gospodarczy prowadziły świat w całkowicie przeciwnym kierunku - oddzielając nie tylko producentów od konsumentów, ale również nas wszystkich od świata przyrody 11. Zasada bliskości to prawdopodobnie coś, co najłatwiej zrozumieć jako połączenie praw fizyki i tego, co kiedyś nazywaliśmy zdrowym rozsądkiem... Zasada ta mówi, że powinniśmy się starać zaspokajać większość codziennych potrzeb, których spełnienie jest konieczne dla wyżywienia i fizycznego dobrostanu, w obszarze możliwie najbliższym środka terenu, w którym żyjemy. Wtedy staramy się uzyskiwać świeżą żywność z naszego własnego ogródka, w naszym lokalnym niezależnym sklepiku, na targu, gdzie przybywają rolnicy albo bezpośrednio od najbliższego ekorolnika Dolecka Eliza. Czym jest żywność ekologiczna, gotowanie/czym-jest-zywnoscekologiczna?inspager=2 9 Produkt tradycyjny i lokalny: wytwarzanie, promocja, budowa marki, dystrybucja Kompendium dobrych praktyk.- Fundacja Rolniczej Różnorodności Biologicznej AgriNatura.- Warszawa с.(с.4) 10 Żywność lokalna kontra żywność masowa, kuchnioteka/artykuly 11 Norberg-Hodge H., Merrifield T., Gorelick S. Lokalna zywność. Lokalne alternatywy dla globalnych korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. Zielone Brygady, с Rose Julian Krach finansowy i powrót do lokalności,

93 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 91 Bardzo ważne jest gospodarcze znaczenie lokalnych systemów żywnościowych. Chodzi przede wszystkim o dodatkowe możliwości małych gospodarstw rolnych, pojawja się więc nowa nisza rynkowa. Pracochłonność i często trudne warunki wytwarzania nagrodzone certyfikatem jakości, zwiększają sprzedaż produktu, co pozwala na dodatkowe dochody. To ważne ze wzgłędu na te, że 700 tys. polskich gospodarstw rolnych jest na skraju bankructwa. Najbliższe kilka lat to czas, który zadecyduje o kształcie polskiego rolnictwa 13. System żywności lokalnej, z uwagi na specyficzne i unikalne funkcjonalności może stymulować rozwój lokalnej przedsiębiorczości, prowadzić do zróżnicowania gospodarki wiejskiej. Najpierw to dotyczy turystyki wiejskiej przez promocje produktów lokalnych. Ważne są również społeczne korzyści lokalnych systemów żywnościowych. Na przykład metody uprawy bardziej zrownoważone pod względem środowiskowym, świeżą żywność wysokiej jakości, zaangażowanie społeczne, przywrocenie powiązań między obszarami wiejskimi i miastami oraz rozwoj gospodarki lokalnej. Konsumenci uzyskują informacje na temat tych korzyści społecznych, ponieważ są bliżej producentow, i tym samym zdobywają wiedzę i zaufanie będące podstawą gospodarczych relacji między nimi. Często korzyści te są nierozerwalnie związane z praktykami w ramach lokalnego systemu żywnościowego. 14 Dobrze jest pamiętać, jak wymienia J.Wiktorczyk, że podaż produktów lokalnych: - prawdziwych, tradycyjnych, oryginalnych, zrównoważonych, sezonowych lub innych przyczynia się do spójności społecznej, tworzy poczucie wspólnoty oraz zachęca społeczność do działań promujących środowisko 15. Jest to nierozerwalnie związana z pojęciem patriotyzmu lokalnego. Ekologiczne korzyści stosowania lokalnych systemów żywnościowych polegają na zmniejszeniu zaśmiecania środowiska naturalnego poprzez skrócenie łańcucha dystrybucji i transportu, zminimalizowanie ilości opakowań, emisji CO 2. W celu rozwoju lokalnych systemów żywnościowych szczególnie ważne jest tworzenie krótkich łańcuchów dostaw żywności. Przyczynia to znaczne do oszczędności zasobów i daje korzyści uczestnikom kanału. Problem polega w strukturze kanałow sprzedaży, co widać w porównaniu Polski i Niemiec na przykładzie żywności ekologicznej. Struktura kanałow sprzedaży w Polsce wygląda następująco: sprzedaż bezpośrednia 66 %; sklepy ze zdrową żywnością 27%; sklepy ogólnospożywcze 5%; inne 2%. Gdy tymczasem w Niemczech: sklepy spożywcze 37%.; sklepy ze zdrową żywnością 34%; sprzedaż bezpośrednia 16%; rzemiosło 7%; inne 7%. Przy czym szacuje się, że do 2015 roku same sklepy dyskontowe w Niemczech będą obsługiwać ok. 40% rynku produktów ekologicznych Wykańcznie polskich gospodarstw?, gospodarstwa- _bankrutuja.html 14 Karner, S. i in. Lokalne systemy żywnościowe w Europie: Analizy przykładów z pięciu państw i ich skutki dla polityki i praktyki., IFZ, Graz,, 2010,: PRINT.pdf 15 Wiktorczyk J. Miasto wieś. Dobrze jeść., art&art_id= Kosiński Tomasz. Budowa marki i dystrybucja produktów tradycyjnych, lokalnych, regionalnych, ekologicznych,

94 92 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Głównymi przeszkodami promowania lokalnej żywności i kształtowania lokalnych systemów żywnościowych są: 1) Brak dostępnej informacji dla grup społecznych, osób prywatnych oraz producentów na temat szans związanych z rozwojem regionalnej żywności, społecznych i ekonomicznych korzyści. 2) Wysoki poziom globalizacji i ujednolicenia procesów produkcyjnych w przemyśle spożywczym i rolnictwie. 3) Wady prawne dotyczące potrzeby ujednolicenia przepisów w zakresie żywności lokalnej i lokalnych systemów żywnościowych. WNIOSKI Podsumowując należy nadmienić, że wzrastająca grupa ludzi, interesujących się lokalnym pochodzeniem produktów, powoduje rozwój lokalnych systemów żywnościowych, które powinny być przedmiotem większego zainteresowania, ponieważ to może przynieść korzyści ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. Tworzenie lokalnego systemu żywnościowego wymaga dalszego naukowego i praktycznego uzasadnienia. Literatura 1. Aranda, A.; Scarpellini, S.; Zabalza, I.; Valero Capelli, A.: Ananalysis of the present food's transport Model basedon a case study carrie doutin Spain. 6th International Conferenceon LCA in the Agrifood sector, Zurich, Coley, D., Howard, M., Winter, M.: Local food, food milesand carbone missions: a comparison of Farms hopand mass distribution appro aches, in: Food Policy, 34, Dolecka Eliza. Czym jest żywność ekologiczna, gotowanie/czym-jest-zywnoscekologiczna?inspager=2 4. Dunne, Jonnie B.; Chambers, Kimberlee J.; Giombolini, Katlyn J.; Schlegel, Sheridan A. "What does local mean in the grocery store? Multiplicity in food retailers' perspectives on sourcing and marketing local foods". Renewable Agriculture and Food Systems (Cambridge University Press) 26 (1): Jones, A. Anenviron mental assess ment of Food Supply Chains: a case study on dessert apples, in: Environmental Management, Vol. 30, 4, Karner, S. i in. Lokalne systemy żywnościowe w Europie: Analizy przykładów z pięciu państw i ich skutki dla polityki i praktyki., IFZ, Graz,, 2010,: 7. Kosiński Tomasz. Budowa marki i dystrybucja produktów tradycyjnych, lokalnych, regionalnych, ekologicznych, 8. Norberg-Hodge H., Merrifield T., Gorelick S. Lokalna zywność. Lokalne alternatywy dla globalnych korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. Zielone Brygady, Produkt tradycyjny i lokalny: wytwarzanie, promocja, budowa marki, dystrybucja Kompendium dobrych praktyk.- Fundacja Rolniczej Różnorodności Biologicznej AgriNatura.- Warszawa Robbins J., Robbins О. Voicesofthe food revolution. You canheal your body and your world with food.- Conari Press, Rose Julian Krach finansowy i powrót do lokalności, Sundkvist, A., Jansson A., Larsson, P.: Strengths and imitations of localizing food production as a Sustainability building strategy ananalysis of bread production on the island of Gotland, Sweden, in: Ecological Economics, 37, Tansey Geoff, Worsley Tony The food system :. Food Policy Volume 21, Wiktorczyk J. Miasto wieś. Dobrze jeść., art&art_id= Wykańcznie polskich gospodarstw?, gospodarstwa_bankrutuja.html 16. Żywność lokalna kontra żywność masowa, kuchnioteka/artykuly.

95 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 93 Баула О.В., к.е.н., доцент Волинський Інститут Економіки Та Менеджменту Никитюк Т.Л., к.е.н., доцент Луцький Національний Технічний Університет OSOBLIWOŚCI WYKORZYSTANIA POTENCJAŁU UNIWERSYTETÓW W KSZTAŁTOWANIU STRATEGII TRANSGRANICZNEJ WSPÓŁPRACY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO I OBWODÓW LWOWSKIEGO, WOŁYŃSKIEGO I BRZESKIEGO W LATACH THE PECULIARITY OF USING THE POTENTIAL OF UNIVERSITIES IN FORMING THE STRATEGY OF CROSS-BORDER COOPERATION BETWEEN THE LUBELSKIE PROVINCE AND LVOV, VOLYN AND BRESK DISTRICTS IN THE YEARS ОСОБЛИВОСТІ ВИКОРИСТАННЯ ПОТЕНЦІАЛУ ВУЗІВ У ФОРМУВАННІ СТРАТЕГІЇ ТРАНСКОРДОННОГО СПІВРОБІТНИЦТВА ЛЮБЛІНСЬКОГО ВОЄВОДСТВА, ЛЬВІВСЬКОЇ, ВОЛИНСЬКОЇ ТА БРЕСТСЬКОЇ ОБЛАСТЕЙ НА РОКИ Streszczenie Artykuł przedstawia cechy potencjalnych uczelni granicy białorusko-polsko-ukraińskiej, aby zapewnić tworzenie strategii współpracy transgranicznej tego obszaru, przeprowadzono SWOT Analizę Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach współpracy transgranicznej, i zasugerowano obszary poprawy. Słowa kluczowe: potencjał uniwersytetów, współpraca transgraniczna, województwo Lubelskie, obwód Wołyński, Lwowski i Brzeski Abstract In the article the features of potential universities bilorusko Polish-Ukrainian border to ensure the formation of cross-border cooperation strategy of the area, conducted SWOT Analysis for Science and Higher Education as part of cross-border cooperation, and suggests areas of improvement. Keywords: potential of universities, cross-border cooperation, Lubelskie province, Lvov, Volyn and Bresk districts У статті розглянуто особливості потенціалу вузів польсько-білоруськo-українського прикордоння у забезпеченні формування стратегії транскордонного співробітництва даної території, проведено SWOT аналіз для Науки та вищої освіти, як складової транскордонної співпраці, а також запропоновано напрями її удосконалення.

96 94 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Завданням вищої школи традиційно є не тільки узагальнення і передача студентам накопичених раніше знань, умінь і навичок, а й розвиток наукових досліджень з метою отримання нових знань, необхідних для забезпечення НТП в країні. А за умов необхідності забезпечення інноваційного розвитку країни все більш значною стає інноваційна функція вищої освіти. Володіючи унікальним інноваційним потенціалом, вища школа повинна стати рушійною силою переходу країни на інноваційний шлях розвитку, формування інноваційної культури та інноваційного менталітету нації. На даний час 90% щорічного приросту світових багатств забезпечують наукомісткі технології, які є інтелектуальною продукцією, а не природними ресурсами. А в розвинених країнах, у Японії, Німеччині, Франції та ін., цей показник наближається до 100% [1]. Саме тому, інноваційний потенціал вищих навчальних закладів доцільно розглядати як одну із сильних сторін та можливостей при формуванні стратегій економічного розвитку як окремої країни, так і її територіально-адміністративних одиниць, що виступають суб єктами транскордонної співпраці. Прикордонні регіони з давніх часів виступали зв язуючим містком між сусідніми країнами, з часом їх роль не змінилася, а навпаки зросла. Розробка Стратегії транскордонного співробітництва Люблінського воєводства, Волинської області, Львівської області та Брестської області на роки є важливим кроком у цьому напрямі. Стратегія була ініційована 1,5 роки тому Маршалком Люблінського воєводства Генріхом Гетьманом. Необхідність розробки Стратегії ТКС певною мірою можна пов язати з можливість отримати підтримку з боку Європейського Союзу, зокрема через мережу Структурних фондів, які нині також формують власну семирічну стратегію на аналогічний період. За допомогою спеціально підготовлених програм ЄС підтримує заходи спрямовані, з одної сторони на покращення стану безпеки та ущільнення кордону, спрощення її перетину, а з іншої сторони на стимулювання соціально-економічного розвитку прикордонних територій. Генеральна мета Стратегії передбачає підвищення соціально-економічної конкурентоспроможності транскордонної території на європейському, національному, регіональному та місцевому рівні, шляхом ефективного використання ендогенних потенціалів та пом якшення обмежень, які виникають з факту функціонування зовнішнього кордону ЄС. На підставі мети сформульовано чотири основні цілі, а саме: економічне співробітництво; природне середовище, культура та туризм; транспортна інфраструктура, інфраструктура на кордоні; наука та вища освіта. Американські економісти-теоретики К. Макконнелл і С. Брю стверджують: «Інвестиції в людський капітал це будь-які дії, які підвищують кваліфікацію і здібності і, тим самим продуктивність праці працівників. Витрати, які сприяють підвищенню продуктивності, можна розглядати як інвестиції, бо питомі витрати здійснюються з тим розрахунком, що дані витрати будуть багаторазово компенсовані зростаючим потоком доходів в майбутньому» [2]. Більш лаконічно це звучить наступним чином: інвестиції

97 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 95 в освіту інвестиції в майбутнє. Тому важливим елементом суспільно-економічного потенціалу аналізованої транскордонної зони є вищі навчальні заклади. У навчальному році в них навчалося загалом 296,0 тис. студентів, у тому числі у Львівській області - 131,2 тис. студентів (44,3%), у Люблінському воєводстві - 96,2 тис. (32,5%), у Брестській області - 36,9 тис. студентів (12,5%), у Волинській області - 31,7 тис. студентів (10,7%). У нинішній структурі розташування вищих навчальних закладів на аналізованій території можна виділити наступні центри вищої освіти: Львів найважливіший центр вищої освіти аналізованого транскордонного регіону (108,7 тис. студентів у 2011 р.), він є також одним з найбільших центрів вищої освіти в Україні, тут знаходиться 20 вищих навчальних закладів, у тому числі Львівський національний університет ім. Івана Франка, Національний університет «Львівська політехніка», Львівська комерційна академія, Львівська сільськогосподарська академія, Львівська медична академія ім. Данила Галицького та багато інших; Люблін другий за величиною центр вищої освіти в аналізованому транскордонному регіоні (80,8 тис. студентів у 2011 р.) і шостий за величиною центр вищої освіти в Польщі, в якому розташовані 9 вищих навчальних закладів, у т.ч. Університет ім. Марії Кюрі-Склодовської, Люблінський католицький університет ім. Іоанна Павла II, Люблінська політехніка та інші; Луцьк найважливіший центр вищої освіти у Волинській області, другий за величиною на українській частині прикордоння, а також третій на всій аналізованій території (26,6 тис. студентів), тут знаходиться 8 вищих навчальних закладів, у т.ч. Луцький національний технічний університет, Східноєвропейський національний університет ім. Лесі Українки та інші; Брест один з найбільших центрів вищої освіти Білорусі (21,1 тис. студентів), в якому розташовані 2 вищих навчальних заклади: Брестський державний університет ім. А.С. Пушкіна і Брестський державний технічний університет; Барановичи другий після Бреста найважливіший центр вищої освіти в Брестській області (9,9 тис. студентів), тут знаходиться Барановицький державний університет; Дрогобич другий після Львова найважливіший центр вищої освіти Львівської області (9,8 тис. студентів), в ньому розташовані кілька вищих навчальних закладів, у т.ч. Педагогічний університет ім. Івана Франка та Український нафтогазовий інститут; Бяла-Підляска (5,9 тис. студентів) в ній знаходяться Державна вища школа ім. Папи Іоанна Павла II і філія Варшавської академії фізичної культури; Пінськ (5,8 тис. студентів) в ньому розташовані Поліський державний університет, філія Білоруської державної сільськогосподарської академії та Пінська філія Вітебської державної академії ветеринарної медицини;

98 96 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Замістя (4,0 тис. студентів) в ній знаходяться Вища школа управління та адміністрації, Вища професійна школа ім. Шимона Шимоновича і Вища гуманітарно-економічна школа ім. Яна Замойського; Хелм (3,6 тис. студентів) в ньому розташовані Державна вища професійна школа та Вища школа міжнародних відносин і комунікації. Отже, в аналізованій транскордонній зоні можна виділити два найбільші центри вищої освіти (з кількістю студентів понад 50 тис.), тобто Львів та Люблін, два великі центри (від 10 тис. до 50 тис. студентів), тобто Луцьк і Брест, три середні центри (від 5 тис. до 10 тис. студентів), тобто Барановичі, Дрогобич, Бяла-Підляска і Пінськ, а також більше десяти малих центрів (менше ніж 5 тис. студентів), з яких до найбільш важливих слід віднести Замістя і Хелм. Найбільший вибір спеціальностей представляють вузи двох найбільших центрів вищої освіти польсько-білоруськo-українського прикордоння - Львова та Любліна. У Львівській області у навчальному році домінували студенти факультетів суспільних наук, економіки і права (33,6%), інженерно-технічних (17,5%), а також гуманітарних і художніх (11,2%), в Люблінському воєводстві - економічних та адміністративних (16,5%), медичних (12,8%), педагогічних (10,7%), суспільних наук (9,4%) гуманітарних (8,7%), у Брестській області - суспільних наук (42,7%), педагогічних (20,3%), технічних і технологічних (12,6%), а також архітектурних і будівельних (10,1%), a у Волинській області економічних і адміністративних (17,1%), педагогічних (16,3%), інженерно - технічних (13,6%) і гуманітарних (7,7%) [3]. Вищі навчальні заклади на польсько-білоруськo-українському прикордонні пропонують також досить широкі можливості навчання в аспірантурі. У навчальному році найбільше аспірантів навчалося у вузах Люблінського воєводства (2799 чол.) та Львівській області (2787 чол.). Значно менша кількість аспірантів навчалась у вищих навчальних закладах Волинської області (462 чол.) та Брестської області (92 чол.). З початку 90-тих років ХХст. успішно розвивається інституційне співробітництво вищих навчальних закладів Люблінського воєводства та прикордонних областей Білорусі й України. Воно приймає форму насамперед спільних конференцій і семінарів, а також дослідницьких проектів, окрім того, прикордонні ВНЗ Польщі охоче користуються професорськими кадрами українських і білоруських вузів. Особливим проявом польськоукраїнського співробітництва в галузі вищої освіти була створена в 2000 р. в Любліні Європейська колегія польських і українських університетів, яка мала покласти початок створенню Польсько-Українського університету. Колегія перестала функціонувати у 2011 р., а навчання аспірантів взяли на себе Центр Центральної та Східної Європи Університету ім. М. Кюрі-Склодовської та Центр громадськості та культури Східної Європи Люблінського католицького університету. Одним з найбільш важливих факторів, що визначають розвиток центрів вищої освіти в умовах прогнозованого демографічного спаду, є навчання іноземних студентів. У навчальному році у вузах Люблінського воєводства навчалося 3,2 тис. іноземних громадян, а частка іноземців в загальній кількості студентів склала майже 4,0%. З державних вузів найбільшу зацікавленість іноземців викликали Люблінський медичний

99 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 97 університет (1055 студентів цього вузу були іноземцями), Університет ім. Марії Кюрі- Склодовської (472 студенти-іноземці) і Вища професійна школа ім. Шимона Шимоновича у Замості (325 студенти-іноземці). У свою чергу, у групі приватних вузів безсумнівним лідером за кількістю іноземних студентів був Люблінський католицький університет ім. Іоанна Павла II (346). Найбільше іноземців, що навчаються у вузах Люблінського воєводства, було громадянами України (47,9 % загальної кількості іноземних студентів) та Білорусі (8,5 %), на це мала вплив великою мірою близькість державного кордону. Іноземці складають також значну групу серед студентів львівських вузів, так, у Львівській медичній академії ім. Данила Галицького у навчальному році навчалося 907 іноземців, у тому числі багато поляків [4]. Таким чином, в економіці, що спирається на знання важливого значення набуває функціонування ВНЗ та науково-дослідних установ, як у плані формування та абсорбції інновацій, так і креативного навчання кадрів. З огляду на вагу цієї проблематики у новій парадигмі регіонального розвитку, яка закладена у середньостроковій стратегії ЄС «Європа-2020», вона обов язково має розглядатися у якості транскордонного співробітництва. Стратегічний аналіз SWOT для сфери: Наука та вища освіта представлена в таблиці 1 [5]. Таблиця 1. SWOT аналіз для Науки та вищої освіти, як інноваційно-інвестиційної складової транскордонної співпраці Люблінського воєводства, Львівської області, Волинської області та Брестської області на роки СИЛЬНІ СТОРОНИ відсутність істотних мовних бар'єрів; порівняно високий рівень освіти населення; добре розвинена база вищої освіти; висока доступність науково-дослідних центрів. МОЖЛИВОСТІ можливість більш тісного міжнародного наукового співробітництва; можливість залучення значних зовнішніх фінансових коштів на наукові дослідження від міжнародних інституцій. СЛАБКІ СТОРОНИ селективна інтернаціоналізація вузів; відсутність загальної пропозиції вищої освіти для іноземців; диференційований рівень розвитку наукової інфраструктури; недостатня координація наукових досліджень; низький рівень комерціалізації наукових досліджень. ЗАГРОЗИ зниження кількості студентів, обумовлене демографією; «відтік мізків»; конкуренція відомих вузів. На підставі аналізу SWOT можна сформулювати мету для досліджуваної сфери транскордонного співробітництва: побудова економіки, що спирається на знання, шляхом підтримки ВНЗ та науково-дослідних установ у плані наукових досліджень та дидактики. Результатом заходів прийнятих для її досягнення має бути покращення якості освіти,

100 98 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój надання міжнародного характеру освітній пропозиції та дослідним колективам побудованим на базі різних ВНЗ. Для досягнення ефективності транскордонної науково-інноваційної співпраці та обміну студентами доцільно реалізувати такі напрямки: поширення Болонської системи в усіх ВНЗ транскордонного регіону, підведення освітньої пропозиції до змінних вимог економіки, що базується на знання; створення партнерств між різними ВНЗ з метою абсорбції зовнішніх коштів на наукові дослідження. Виконання даних напрямків дій може відбуватися через наступні проекти: транскордонне співробітництво з університетами та науково - дослідними установами; співпраця освітніх установ - території транскордонного регіону; підготовка навчальних програм системи обміну студентами; покращення доступу до професійної та вищої освіти сільської молоді. Оскільки, в останні роки відбувається переорієнтація структури світового господарства у бік зростання цінності сировинних товарів (зокрема продуктів харчування та сільськогосподарської сировини), відновних джерел енергії та вирішення проблеми голоду у світі, а також виходячи з наявного природного (аграрного) потенціалу усіх чотирьох учасників ТКС, нами було запропоновано внести деякі зміни у проект Стратегії ТКС зокрема: по-перше, у міцних сторонах SWOT - аналізу включити: сприяння створенню сільськогосподарських підприємств молоддю, виходячи з цього додати пункт щодо розвитку системи самоорганізації бізнесу в сільській місцевості, особливо молоддю; по-друге, у міцних сторонах SWOT - аналізу включити: сприяння підготовці кваліфікованої, високоосвіченої та здатної до швидкої адаптації робочої сили в сільській місцевості, виходячи з чого додати пункт щодо покращення доступу до професійної та вищої освіти сільської молоді; по-третє, в пропонованих проектах «Економічне співробітництво» включити: Розвиток самоорганізації бізнесу у сільській місцевості, особливо молоддю; по-четверте, в пропонованих проектах «Наука і вища освіта» включити: Покращення доступу до професійної та вищої освіти сільської молоді; по-п яте, заходи пропонуємо фінансувати з Європейського фонду орієнтації і с/г гарантій. Отже, на наш погляд, запропоновані зміни до проекту Стратегії ТКС «Єврорегіон «Буг»» сприятимуть інновваційно-економічному розвитку прикордонних територій України, Республіки Білорусь та Польщі. Зокрема, формуванню аграрних господарств молоддю, забезпеченню існуючих агрофірм молодими креативними та високопрофесійними кадрами, брак яких відчувається нині. Луцький національний технічний університет має всі необхідні умови, зокрема наукові, методичні, кадрові та лабораторнотехнічні для підготовки фахівців у сфері сільського господарства.

101 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 99 Література 1. Бажал А. Шляхи до прибуткової науки і освіти / А.Бажал. [Електронний ресурс]. Режим доступу: 2. Макконнелл К.Р. Экономикс: принципы, проблемы и политика. Пер. с англ. 11-го изд. / К.Р. Макконнелл, С.Л. Брю. К., Хагар- Демос, с. 3. Дані по Львівській області представлені відповідно до класифікації факультетів ВНЗ Державного комітету статистики України, по Брестській області - відповідно до класифікації Державного комітету статистики Республіка Білорусь, по Люблінському воєводстві та Волинської області - дані відповідно до Міжнародної класифікації ISCED 97 ЮНЕСКО. 4. Офіційний сайт ЛНМУ [Електронний ресурс]. Режим доступу: 3&lang=uk (дані від 28 серпня 2013р.). 5. Проект Стратегії транскордонного співробітництва Люблінського воєводства, Львівської області. Волинської області та Брестської області на роки [Електронний ресурс]. Режим доступу:

102 100 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój

103 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 101 Нагорнова О.В., к.е.н., Волинський Інститут Економіки Та Менеджменту Овчиннікова О.Р., к.е.н, Хмельницький Національний Університет CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA SYTUACJĘ DEMOGRAFICZNĄ UKRAINY FACTORS OF THE INFLUENCE ON DEMOGRAPHIC SITUATION IN UKRAINE ЧИННИКИ ВПЛИВУ НА ДЕМОГРАФІЧНУ СИТУАЦІЮ В УКРАЇНІ Streszczenie Artykuł przedstawia wpływ świadczeń socjalnych na liczbę ubogich rodzin na Ukrainie. Autorki wzięły pod uwagę wpływ czynników na sytuację demograficzną w kraju. Omawiają one dynamikę dochodów i stałą ludność na Ukrainie. Przedstawiają problemy bezpieczeństwa społecznego i sposoby ich rozwiązania. Słowa kluczowe: sytuacja demograficzna, Ukraina Abstract In the article the impact of social benefits on the number of poor families in Ukraine. We consider the effect of factors on the demographic situation in the country. The dynamics of income and permanent population in Ukraine. Outlines the problems of social security and their solutions. Keywords: demographic situation, Ukraine Вступ Негативні тенденції демографічної ситуації в Україні відображаються в різкому скороченні чисельності населення, зниженні народжуваності, підвищенні рівня захворюваності

104 102 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój та смертності. Все це в свою чергу впливає на економічне, соціальне, культурне середовище життя країни. Тому визначення чинників, які спричиняють негативні тенденції у відтворенні населення є необхідними для врегулювання ситуації. Зокрема на демографічну ситуацію впливає соціальна політика держави: соціальні виплати та послуги, проведення соціальних реформ, які можуть різнобічно впливати на відтворення та рівень життя населення. Результати досліджень. Тенденції соціально-економічного розвитку держави є результатом дії системи чинників, серед яких особливу роль відіграють демографічні: чисельність населення, його статевовікова структура, особливості перебігу демографічних процесів. Поступальний розвиток економіки потребує неперервної заміни осіб, які вибувають з виробничого процесу внаслідок виходу на пенсію або смерті, відповідною кількістю контингентів, що вступають працеактивного життя. Щоправда, на етапі постіндустріального суспільства, коли розвиток більшості галузей потребує забезпечення трудовими ресурсами невеликої чисельності, але відповідної якості, залежність економічного прогресу від кількісних параметрів робочої сили дещо знижується. Однак і в сучасних умовах вона повністю не зникає. До того ж залишається в силі споживчий аспект взаємодії демографічного та економічного розвитку. Чисельність населення та його склад є тим чинником, який разом із купівельною спроможністю індивідів визначає потенційний обсяг спожитих товарів та послуг і таким чином безпосередньо впливає на виробництво, сферу обслуговування, масштаби експортно-імпортних операцій. Головними проблемами загальної теорії народонаселення є його роль у суспільному прогресі, соціально-економічна зумовленість розвитку народонаселення та його окремих процесів, вплив законів суспільного розвитку на народонаселення, специфічне місце народонаселення в історично конкретній системі виробничих відносин, історичні типи відтворення населення, закони й закономірності демографічних процесів, взаємозв'язки між окремими демографічними процесами, співвідношення соціального та біологічного, стихійного та свідомого в розвитку народонаселення та у конкретних демографічних процесах [1; 2]. Сучасні обсяги зменшення чисельності населення не є серйозною проблемою. Якщо на теренах України житиме не 52 чи 49, а млн. осіб, то не відбудеться ніяких катастроф. Чисельність населення країни далека як від рівня перенаселення, так і від рівня, мінімально необхідного для господарської освоєння території. Однак ситуація може змінитися за умови довготривалого збереження несприятливих тенденцій. Тому проблема стабілізації демографічного розвитку України, подолання існуючих негативних рис та запобігання їм у майбутньому стає надзвичайно актуальною. Однією з передумов її вирішення є виявлення причин ситуації, що склалася, та науково обґрунтоване передбачення майбутнього демографічного розвитку держави.

105 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 103 Розглянемо основні чинники впливу на демографічну ситуацію в Україні. Науковці по-різному класифікують чинники, що впливають на основні демографічні процеси, такі як народжуваність, смертність, міграція. Зокрема серед чинників виділяють соціальні, економічні, зокрема трудові, а також медико-демографічні чинники, які зазвичай відносять до безпосередніх детермінант народжуваності. Окрім цього деякі вчені виділяють культурні, психологічні, антропологічні. Охарактеризуємо кожну групу чинників [1]. До соціальних чинників слід віднести тип поселення, освіта, ставлення до релігії, моральні цінності, статус в суспільстві. Наприклад, міське населення України більшою мірою зосереджує свою увагу на професійній кар єрі, навчанні, ніж сільське, як результат це обмежує їх кількість дітей в сім ї. Традиційно, релігійність населення позитивно впливає на народжуваність. Хоча останнім часом спостерігається зменшення впливу цього чинника на відтворення населення та переважанням економічних чинників. Рівень освіченості жінок сьогодні не має значного впливу на кількість народжених дітей, хоча у ХХ столітті спостерігалось зниження народжуваності при зростанні рівня освіти. Проте цей фактор позитивно відображається на можливості жінки краще працевлаштуватись, а отже можливості самореалізації та матеріального забезпечення сім ї. З іншого боку професійна зайнятість жінок скорочує її потребу в народженні дитини. Моральні цінності постійно змінюються, а тому змінюються традиційні погляди на сім ю, зростає поширення гендерної рівності. Відтак для багатьох жінок самореалізація та кар єрний ріст мають більше значення ніж шлюб та народження дитини. З іншого боку моральні цінності впливають на народження позашлюбних дітей, що особливо проявляється в Україні в останні роки. Економічні чинники визначаються рівнем доходів, забезпеченістю житлом, статусом на ринку праці, соціальним захистом населення з боку держави. Матеріальне забезпечення сім ї є важливим чинником при вирішенні народження дитини. Між рівнем доходу та народжуваністю існує пряма залежність: вищий рівень доходів населення стимулює народжуваність. Окрім цього достатній рівень доходу в країні зменшує трудову міграцію, підвищує добробут населення, а отже рівень життя та скорочує смертність. Соціальний захист населення незначно позитивно впливає на народжуваність, переносячи рішення про народження дитини раніше запланованого терміну. Окрім цього підвищення соціальних виплат без забезпечення економічного зростання не забезпечує підвищення рівня життя населення, а може спричиняти інфляційні процеси, що в свою чергу негативно відображається на демографічній ситуації. До медико-демографічних чинників належить участь в шлюбі або партнерстві, кількість вже наявних дітей, стан репродуктивного здоров я. Останнім часом спостерігається зміна шлюбної поведінки, що в свою чергу відображається на демографічній ситуації країни, тобто репродуктивна поведінка не диференціюється за шлюбним станом. Стан репродуктивного здоров я, на що впливає несприятлива екологічна ситуація, може значно позначитись на смертності та народжуваності населення.

106 104 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Розглянемо основні індикатори чинників впливу на демографічну ситуацію в Україні, зокрема рівень доходів, наявний дохід у розрахунку на одну особу, захворюваність населення, кількість вищих навчальних закладів, обсяги викидів забруднюючих речовин та кількість зареєстрованих шлюбів Роки Доходи, млн. грн. Чисельність постійного населення, тис. осіб Рис. 1. Динаміка доходів та чисельності постійного населення України за роки З 2003 року чисельність постійного населення України скорочується, не зважаючи на те, що рівень доходів зростає (рис. 1.) [3]. Це пояснюється тим, що реальні доходи населення залишаються на низькому рівні. Як свідчать дані, у структурі доходів найбільшу частку займає заробітна плата, при цьому обсяг соціальної допомоги у структурі доходів населення також є високим, що є негативним. Зважаючи на те, що при достатньому рівні соціальних виплат в Україні спостерігається демографічна криза, ми вважаємо, що цей фактор не відіграє основної ролі в зростання чисельності населення та його добробуту. У структурі витрат переважають витрати на придбання товарів та послуг, які у 2012 році становили 81,87 % від загальних витрат. Це пояснює той факт, що в Україні найбільша частка сімей з однією дитиною, оскільки доходів для простого або розширеного відтворення недостатньо. Соціальні реформи, як правило, відносно швидко надають відчутні позитивні результати, такі як зміцнення соціальної справедливості, покращення рівня життя, полегшення доступу до соціальних послуг і підвищення їх якості, що зміцнює довіру населення до влади. Майже за два десятиріччя ринкових економічних перетворень в Україні реформи у соціальному секторі були здійснені тільки частково. Значною мірою він досі зберігає риси радянської системи, такі як максимальне охоплення населення соціальною допомогою, велика кількість платежів при дуже малому їх розмірі, незначний зв'язок між платежами й потребами, відсутність прив язки державного фінансування до послуг, що надаються, великий обсяг необґрунтованих видатків. Як наслідок, соціальний сектор України потерпає від трьох недоліків. По-перше, соціальні видатки в цілому занадто великі для країни з таким рівнем економічного

107 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 105 розвитку, як Україна. Зокрема, Україна має найвищу в світі частку державних пенсійних видатків до ВВП близько 18 відсотків, що майже вдвічі більше, ніж у Європейському Союзі. По-друге, соціальні послуги не дуже ефективні, й населення вельми незадоволено обсягом і якістю послуг, що надаються. По-третє, соціальна допомога більшою частиною надається людям, які не дуже її потребують, тоді як ті, хто насправді потерпають, належної соціальної підтримки не одержують [4]. За даними табл. 1 можна зробити висновок про скорочення частки соціальних виплат населенню за роки у фактичних видатках державного бюджету України, зокрема у 2012 році вона становила 13,73 %, що можна оцінити позитивно. Видатки на соціальний захист, не зважаючи на їх скорочення у структурі бюджету, у 2012 році зросли, зокрема загалом на 7,19. Таке зростання можна пояснити підвищенням розміру мінімальних розмірів соціальної допомоги загалом. Таб. 1. Динаміка соціальних виплат в Україні за роки Показник Фактичні видатки Соціальний захист та соціальне забезпечення Абс. значення, млн. грн 2010 р р р. Питома вага, % Абс. значення, млн. грн Питома вага, % Абс. значення, млн. грн Питома вага, % Темп приросту, % 2010/ / ,7 100, ,7 100, ,5 100,00 25,27 9, ,3 21, ,6 14, ,2 13,73-17,08 7,19 Як свідчать дані табл.. 2, обсяг соціальної допомоги сім ям з дітьми за досліджуваний період зростає, зокрема у 2011 році на 36,55 %, у 2012 році на 22,22 %. У 2011 році найбільшими темпами відбувалось зростання допомоги по догляду за дитиною до досягненню нею трирічного віку, допомоги при усиновленні дитини, допомоги на дітей, над якими встановлено опіку чи піклування. У 2012 році різким зростанням характеризувались одноразові виплати при народженні та усиновленні дитини.

108 106 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Таб. 2. Динаміка та структура соціальних виплат сім ям з дітьми в Україні за роки Показник Абс. значення, тис. грн Роки Питома вага, % Абс. значення, тис. грн Питома вага, % Абс. значення, тис. грн Питома вага, % Темп приросту, % Допомога у зв язку з вагітністю та ,4 1, ,1 1, ,6 1,37 24,65 19,46 пологами Допомога при народженні , ,2 55, ,9 56,70 20,74 24,34 дитини одноразова ,3 - -5,22 56,14 щомісячна , , ,7-32,20 14,29 Допомога по догляду за дитиною до ,8 18, , ,9 25,77 87,97 23,97 досягненню нею трирічного віку Допомога на дітей, над якими встановлено ,9 5, ,8 5, ,7 4,99 40,98 9,48 опіку чи піклування Допомога на дітей одиноким ,8 11, ,9 11, ,04 39,83 14,69 особам Допомога при усиновленні дитини 14794,9 0, ,4 0, ,7 0,14 76,98 22,57 одноразова 7932,8-9378, ,1-18,22 59,49 щомісячна 6862, , ,6-144,91 1,97 Всього ,8 100, ,4 100, ,8 100,00 36,55 22, / 2010 Окрім цього допомога при народженні дитини займає найбільшу частку серед усіх видів соціальної допомоги сім ям з дітьми, зокрема у 2011 році вона становила 56,70% [3]. Розглянемо детальніше соціальну допомогу при народженні. У 2011 році виплати при народженні дитини зросли на ,2 тис. грн, у 2012 році на ,7 тис. грн. Найбільше виплат здійснюється у Донецькій, Дніпропетровській, Львівській, Одеській, Харківській областях та м. Києві (їх частка перевищує 5%). Частка одноразової соціальної допомоги при народженні дитини у розмірі від 3% до 5% характерна для Вінницької, Житомирської, Закарпатської, Запорізької, Івано-Франківської, Київській, Луганської та Рівненської областей, а також АРК. Соціальні виплати, частка яких менша3 % у загальних виплатах по Україні, здійснювались в Волинській, Кіровоградській, Миколаївській, Полтавській, Сумській, Тернопільській, Херсонській, Хмельницькій, Черкаській, Чернівецькій, Чернігівській областях та м. Севастополі. Така тенденція виплат пояснюється відповідною кількістю народжених осіб в регіоні Окрім цього допомога при народженні дитини займає найбільшу частку серед усіх видів соціальної допомоги сім ям з дітьми, зокрема у 2011 році вона становила 56,70% [5; 6]. 2012/ 2011

109 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 107 Таким чином, підсумувавши вище зазначені тенденції, можна сказати, що витрати на соціальне обслуговування та соціальне забезпечення займають значну частку у державному бюджеті України. Характерним є те, що соціальна допомога сім ям з дітьми щороку підвищується, зокрема виплати при народженні дитини, що є недостатньо обґрунтованим, оскільки відображає популістський характер соціальної політики в Україні. Однією з найбільших проблеми системи соціального забезпечення є неефективність вітчизняної системи соціальних пільг. Так, в Україні згідно чинного законодавства пільги надаються за категоріальним принципом, тобто громадяни отримують їх в результаті приналежності до тієї чи іншої пільгової категорії громадян. При цьому не враховуються доходи і матеріальний добробут пільговика та його родини, оскільки пільги цим категоріям надаються без попередньої перевірки рівня їх доходів чи засобів існування, а розмір пільг встановлюється залежно від категорії отримувача. Як наслідок, частка осіб, які отримують соціальну допомогу, серед тих, хто не належить до числа бідних за критерієм поточних доходів, навіть перевищує кількість отримувачів серед бідних. Дві третини загальної суми пільг та допомоги припадають на частку домогосподарств з середнім доходом, більшим за прожитковий мінімум. Окремі категорії громадян отримують пільги за багатьма підставами протягом тривалого періоду часу без оцінки потреби в них. Розміри допомоги, яку отримують бідні та небідні, практично не різняться між собою. Оскільки пільги переважно надаються незалежно від доходу та потреби в них (від чого потерпають найбідніші), вони неспроможні забезпечити бідним прожитковий мінімум. Загострює проблему ще й те, що доступ до пільг по країні вкрай нерівномірний: так, частка міських сімей, що користуються пільгами на оплату транспортних послуг, втричі перевищує аналогічний показник для сільського населення (12,6 % та 30,9%). Однією з проблем сьогодні незавершеність соціальної реформи, відсутність політичної волі та політичного розуміння необхідності поглиблення та завершення соціальної, в першу чергу, пенсійної реформи. Це зумовлено хронічною нестачею коштів в пенсійних та інших фондах, та не ефективне або не цільове використання їх. Також в системі соціального забезпечення є велика низка проблем наступного характеру: низька адресність соціальних пільг; невідповідність між розмірами пільг та реальними можливостями їх забезпечити; залишкове фінансування медичного забезпечення, що не дозволяє підтримувати систему медичного захисту на належному рівні. Отже, очевидно, що нинішня система надання пільг є неефективною та має дуже багато проблем, тому потребує реформування. Покращувати систему соціальних пільг, на мою думку, потрібно за такими основними напрямками: відхід від категоріального принципу, тобто переорієнтація пільг на людину, якій вони справді потрібні. Це можна реалізувати шляхом попереднього з'ясування

110 108 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój рівня доходів адресата пільги, і якщо дохід виявляється вищім за середній, він втрачає право на користування пільгою. Доцільно, буде також створити систему моніторингу за доходом пільговика. Хоч це і підвищить витрати на обслуговування розрахунків з пільговиками, проте ефективність системи значно підвищить, та й сума пільгових виплат знизиться, адже більшість пільговиків це особи із доходами вище середнього; з метою зменшення невідповідності між виплатами по соціальним пільгам та їх реальною сумою, доцільно закріпити за кожним видом пільг нормативний документ та конкретне джерело його (виду пільг) фінансування. Наприклад, це можуть бути або кошти бюджетів різних рівнів чи кошти з фондів соціального страхування; розробка єдиного законодавчого акту, який би охоплював всю систему надання соціальних пільг. Це зробило б більш прозорою і зрозумілою процедуру надання цих пільг. Демографічний процес являє собою сукупність демографічних подій у житті людини. Він може проявлятись у трьох формах: природному, механічному та соціальному русі населення. Основними демографічними процесами виступають народжуваність, смертність, шлюбність та розлучуваність, які відображають демографічну ситуацію в країні. Найголовнішим завданням, що стоїть у галузі поліпшення якісної структури населення є створення можливостей для підвищення якості життя всіх людей, ефективного використання як працездатного населення, так і соціального, культурного і трудового потенціалу населення старшого віку. Всебічне вивчення соціально-економічних характеристик різних вікових груп людей, особливо професійної придатності, яка пов`язана із віком і досвідом, дасть можливість переглянути деякі негатив ні моменти, пов`язані із старінням людей. Проаналізувавши основні чинники впливу на демографічну ситуацію, можна сказати, що демографічні процеси залежать від трьох основних груп факторів: соціальних, економічних та медико-демографічних. В Україні відтворення населення значною мірою залежить від рівня реальних доходів, а другорядними чинниками виступають рівень захворюваності, соціальні виплати, кількість шлюбів та забруднення навколишнього середовища. Реформи у соціальному секторі здійснюються тільки частково. Більшість соціальних реформ не схвалюються населенням України, зокрема пенсійна та реформи системи пільг, оскільки вони стосуються не заможних верств населення. Окрім цього, фактичне реформування соціальної сфери не відбувається, оскільки всі соціальні зміни стосуються здебільшого підвищення або зниження розмірів соціальних виплат різним категоріям населення.

111 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 109 Висновки Стратегічне значення демографічного чинника має непересічне значення для майбутнього розвитку держави. Центральну роль у цьому мають відігравати: 1. подолання бідності, запобігання розвиткові хронічної та успадкованої бідності на основі зростання доходів та рівня життя всього населення; 2. глибоке реформування сфери праці, оскільки саме тут формуються провідні важелі репродуктивних і міграційних настанов, соціальної поведінки, здорового способу життя; 3. забезпечення ефективної зайнятості, яка має стати надійною гарантією належного рівня життя не тільки для самого працюючого, а і для його утриманців; 4. справедливі соціальні виплати, що покликані підтримувати економічний прогресивний розвиток держави. Список використаних джерел 1. Прибиткова І.М. Основи демографії : Посібник для студентів гуманітарних і суспільних факультетів вищих навчальних закладів / І.М. Прибиткова. К.: «АртЕк», с. 2. Дорошенко Л.С. Демографія : Практикум / Л. Дорошенко. - К.: МАУП, с. 3. Державна служба статистики : [Електронний ресурс] : Режим доступу : 4. Безтелесна Л. Удосконалення механізму соціального захисту дітей в Україні / Л. Безтелесна, Т. Максимчук, Г. Юрчик // Науково-економічний та суспільно-політичний журнал «Україна: аспекти праці». Київ, Вип. 4. С Міністерство соціальної політики України : [Електронний ресурс] : Режим доступу : 6. Закон України «Про державну допомогу сім ям з дітьми» : [Електронний ресурс] : Режим доступу:

112 110 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój

113 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 111 Iryna Zablotska Senior Lecturer, Volyn Institute for Economics and Management, Ukraine TEORETYCZNE I PRAKTYCZNE PODSTAWY TWORZENIA MODELU PRZYSTĘPNEGO RYNKU MIESZKANIOWEGO: ASPEKT SPOŁECZNY THEORETICAL AND PRACTICAL BASES OF FORMING A MODEL OF AFFORDABLE HOUSING MARKET: THE SOCIAL ASPECT Streszczenie Artykuł definiuje problemy przystępności mieszkań społecznych na Ukrainie, analizuje międzynarodowe doświadczenia w zakresie tanich mieszkań, proponuje model nowoczesnego rynku tanich mieszkań, który jest przeznaczony do rozwiązywania istniejących problemów społecznych i podstawowych zasad funkcjonowania. Słowa kluczowe: rynek mieszkaniowy, aspekt społeczny Abstract The article defines social housing affordability problems in Ukraine, analyzes international experience of affordable housing, proposed model of a modern market of affordable housing, which is designed to solve existing social problems and solved the basic principles of operation. Keywords: housing market, social aspect У статті визначено соціальні проблеми доступності житла в Україні, проаналізовано світовий досвід будівництва доступного житла, запропоновано сучасну модель ринку доступного житла, яка покликана вирішити існуючі соціальні проблеми та розкрито основні принципи її функціонування. В Україні нараховується понад 14 млн сімей, з яких понад 2,5 мільйонів родини, що знаходяться в важких матеріальних умовах. За офіційними даними, 1,3 млн. українців стоять у квартирній черзі, 400 тисяч мають право на отримання житла соціального

114 112 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój призначення. Майже стільки ж українських громадян готові самостійно вирішити квартирне питання, але за умови наявності пропозицій доступного житла на ринку нерухомості. Наразі, масштабність житлової проблеми в Україні занадто вражаюча, щоб і надалі її ігнорувати та використовувати лише як привід для порожніх політичних дискусій. В Україні часто плутають поняття «соціального» та «доступного» житла. Якщо соціальне житло має законодавче закріплення у Законі України «Про житловий фонд соціального призначення» року, то статус доступного житла й досі не врегульовано. «Соціальним» є житло всіх форм власності з житлового фонду соціального призначення, що безкоштовно надається на основі договору найму на певний строк громадянам, які потребують соціального захисту. За загальною практикою, доступне житло це збудовані і ті, що будуються за державною підтримкою, житлові будинки та квартири. Держава частково компенсує будівництво доступного житла чи надає пільгові іпотечні житлові кредити в уповноваженому банку для його придбання. Право на отримання такого житла надається громадянам, які потребують поліпшення житлових умов. Зараз соціальне житло в Україні практично не будують. Існує єдиний механізм, коли на комерційній основі будується будинок, а потім 15-20% квартир забирають у забудовника та безоплатно роздають черговикам. Це часто називають красивою назвою «фонд соціального житла». За поділ соціального житла відповідає місцева влада 2. На сьогодні для пересічного українця доступне житло радше мрія, ніж реальність. І причин для такого стану речей є кілька: 1. Програм, направлених на вирішення житлових проблем українців чимало, однак жодна з них не була забезпечена належним фінансуванням. На сьогодні в Україні діє шість Програм, метою реалізації котрих є забезпечення різних верств громадян доступним житлом - за рахунок будівництва, придбання на пільгових умовах, приватизації гуртожитків, тощо. Проте жодна з них не фінансується в повному обсязі. 2. Чисельні проблеми будівельної галузі. Наслідки фінансово-економічної кризи боляче вдарили по системі житлового-кредитування і спричинили чимало проблем у будівельній галузі. Аби уникнути повторення історій на кшталт «Еліта-центрів», багато зусиль було спрямовано на проблемні будівельні об єкти, аби завершити їх та здати в експлуатацію. З одного боку це дозволило рятувати будівельну галузь і захистити приватних (індивідуальних) інвесторів, що вклали гроші у майбутні квартири на стадії будівництва. З іншого, це стало на заваді старту новим будівельним проектам, в межах Програм будівництва доступного житла. 1 Закон України «Про житловий фонд соціального призначення» редакція від р. Офіційний веб-портал Верховної Ради України. [Електронний ресурс]. Режим доступу: /laws/show/ Ірина Бережна Соціальне та доступне житло: завдання для влади. [Електронний ресурс]. Режим доступу: videonews.com.ua/analytics/zutlopobereznoj.html

115 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach Відсутній системний підхід. Питання забезпечення громадян доступним житлом часто переносилося з економічно-соціальної площини в політичну. Через це фінансування програм та контроль за їх виконанням не був системним, і як наслідок ми повертаємося до проблеми, про яку вже згадували вище. 4. Відсутність довіри до державних програм. Не зважаючи на те, що житлове питання для багатьох українців є досить гострим, ставати учасниками державних програм громадяни особливо не поспішають. З одного боку, багато хто вважає цю справу просто безперспективною через шалені черги, інші - просто не мають достатньої інформації про нині діючі програми, за рахунок участі у котрих можна поліпшити житлові умови. 5. Небажання місцевої влади йти назустріч. На жаль, не поодинокі випадки коли місцева влада замість того, щоб сприяти будівництву нових житлових об єктів, навпаки, перешкоджає цьому процесу. Звісно, багато місцевих чиновників піддаються спокусі сприяти будівництву елітного житла у центральних та паркових районах міст, замість так званих «соціальних» проектів, де б частина квартир могла виділятися соціально незахищеним громадянам в рамка тієї чи іншої держпрограми 3. У Росії, країнах Західної Європи та США існує чимало програм соціального житла, які реалізовуються як на загальнодержавному, так і на регіональному (муніципальному) рівнях. Слід зазначити, що зазвичай заходи, спрямовані на забезпечення соціальним житлом є частиною більш широких програм, спрямованих на забезпеченню населення доступним житлом. Програми по доступному житлу спрямовані на більш широкі верстви населення, в той час як програми по соціальному житлу спрямовані на малозабезпечених та соціально вразливих громадян, які в принципі не в змозі забезпечити себе житлом. Соціальне житло це найчастіше малогабаритні квартири в типових будинках. У більшості країн ЄС (без Центральної і Східної Європи) розмір житлової кімнати на одну людину не може бути меншим, ніж 4 кв.м (у Німеччині не менш 8 кв.м) при висоті стелі не менш 2 м. Розміри і зручності соціального житла сильно варіюються від країни до країни, а іноді і від міста до міста. Держава в тій чи іншій формі володіє ними і здає в оренду на пільгових умовах малозабезпеченим громадянам. Інколи це житло можна викупити в держави за прийнятною ціною. Аналізуючи досвід зарубіжних країн можна виділити три основні схеми фінансування доступного житла: американська схема; німецька схема; китайська схема. Американська схема фінансування доступного житла базується на іпотечному кредитуванні. Іпотека в США регулюється Федеральним Урядом. У США тільки в ряді штатів є прецеденти масового будівництва дешевого житла, переважно, дерев'яного. 3 Володимир Вечерко Доступне житло міф чи реальність [Електронний ресурс]. Режим доступу:

116 114 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Основний акцент зроблений на федеральну підтримку іпотеки. Ключові соціальні програми, що організовуються урядом, зводяться до пільгового кредитування соціально уразливих груп населення ветеранів, незаможних, інвалідів. На вторинному ринку іпотечних цінних паперів частка держави складає 90 % серед інвесторів. Головні іпотечні установи іпотечні і комерційні банки, кооперативні банки, кредитні союзи. Провідна і найбільш характерна організаційна риса американської моделі іпотеки стрижнева роль банку в процесі кредитування. Слід зауважити, що банк зацікавлений у розтягуванні терміну кредитування, і тому нерідко стягує штраф за дострокове погашення кредиту. Іпотечні кредити, видані на первинному ринку, сек юритизуються на вторинному ринку агентствами шляхом випуску іпотечних боргових цінних паперів. Кредити в США видаються на термін від 3 до 30 років. Процентна ставка коливається від 2,5 до 8 %, кредит видається на 70 % від вартості нерухомості. В даний момент у США, порівняно з іншими країнами світу, є найбільш капіталізованим іпотечний ринок, його обсяг близький до 400 млрд. доларів у рік. Загальна кредиторська заборгованість у США по іпотеці складає 3 трлн. дол. Серед розвинутих держав американська схема поширена в Австралії і Канаді, майже аналогічними до неї є ряд іпотечних схем у Великобританії. Такий метод застосовується в ряді країн третього світу, зокрема, у латиноамериканських державах і на Філіппінах; у країнах СНД ця схема є домінуючою. Німецька схема заснована на системі будівельноощадних кас (БОК). Дана система набула поширення по всій Європі. Слід зауважити, що необхідно розрізняти власне іпотеку по німецькому типу, при якій задіяний банк, і БОК в чистому вигляді. У першому випадку протягом визначеного часу (звичайно це до 3 років) банк переконується в кредитоспроможності клієнта: відкривається рахунок цій особі, на який здійснюються відрахування із зарплати та інших доходів. За цей період необхідно накопичити 30% вартості житла. Тоді банк може виступити додатковою ланкою між БОК і клієнтом, прокредитувавши залишок суми. Покупець може заселятися в квартиру, однак вона залишається у власності банку. Термін кредитування від 10 до 36 років, ставки від 5 до 7 % річних. У випадку з БОК у чистому виді, квартира протягом усього процесу залишається у власності БОК до повної виплати покупцем суми. БОК займають близько 30% усієї німецької індустрії житла, в інших європейських державах цей відсоток дещо нижчий, але також значний. У Німеччині БОК користуються власними активами, не залучаючи фінансування ззовні. В інших європейських державах можливе залучення коштів інвесторів. БОК юридично є товариствами взаємного кредиту. Термін внесення передоплати 5 років, передоплата звичайно дорівнює від 30 до 40 % від вартості житла. Максимальний термін кредитування від 12 до 18 років, мінімального терміну не існує, штрафів за дострокове погашення не передбачено. Ставка коливається від 3 до 5 % річних. Державою практикуються різного роду субсидії для пільгових категорій громадян і для молодих державних службовців, що мають родину і дітей. Особливо така практика

117 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 115 субсидування поширена у Швеції. Окремим варіантом БОК є некомерційні і контрольовані державою житлові товариства у Великобританії і Гонконзі. Китайська система іпотеки близька до німецької. У Китаї існують житлові акціонерні товариства (ЖАТ), які дещо схожі на БОК. ЖАТ прийшли на зміну житловим зобов'язанням державних підприємств перед своїми співробітниками. Це комерційні організації, незалежні від держави, яким державні підприємства передали свій житловий фонд. Житлові витрати виводяться з бюджету підприємства, житло або здається в оренду, або продається, а за рахунок виключення з бюджету підприємства витрат на придбання і утримання житла формується ресурс для підвищення зарплати співробітникам, що компенсує їм витрати на оренду чи придбання житла за ринковими цінами. Фінансування схем здійснюється комерційними банками. На основі досвіду ЖАТ був прийнятий «Національний проект зручного житла». По цій програмі в Пекіні, Шанхаї і ряді інших великих міст було продане житло, надане державою підприємствам для своїх співробітників. Також поширена практика фондів житлових заощаджень, куди, як у пенсійний фонд, відраховуються підприємством гроші з зарплати співробітника (5% на місяць). У Російській Федерації з 1997 р. функціонує ВАТ «Агентство з іпотечного житлового кредитування», яке було створено згідно постанови Уряду з метою забезпечення ліквідності комерційних банків, які надають довгострокові житлові кредити населенню, за рахунок купівлі прав вимог за такими кредитами за кошти, що залучаються шляхом розміщення облігацій Агентства на фондовому ринку. Єдиним акціонером Агентства є держава, акції на ринку не обертаються. З 2003 р. Агентство здійснює випуск корпоративних облігацій, відтоді було 9 випусків. Система рефінансування діє на всій території РФ, функціонує мережа регіональних агентств. Загалом станом на листопад 2007 р. було рефінансовано іпотечних кредити на загальну суму 73,1 млрд руб., причому за 10 місяців 2007 р. цей показник зріс на 33,7 млрд руб. В багатьох країнах світу доступне житло підтримується також різноманітними іншими способами зокрема, державними субсидіями, грантами, гарантіями і податковими пільгами. Наприклад, організація, що видала громадянину іпотечну позику на житло, у свою чергу, одержує гарантію держави (центральної чи місцевої влади). Одночасно позичальнику видається субсидія, що знижує процентну ставку по кредиту до прийнятних розмірів. Пільги по іпотечних відсотках практикуються в Бельгії, Великобританії, Голландії, Данії, Ірландії і Франції. 4 Вирішення зазначених вище проблем вимагатиме реалізації комплексу узгоджених заходів, як у сфері власне житлової політики, так і в сферах антимонопольної, податкової, антикорупційної, бюджетної політик. 4 Можливі напрями удосконалення житлової політики в Україні. Аналітична записка Відділу економічної та соціальної стратегії Національного інституту стратегічних досліджень при Президентові України [Електронний ресурс]. Режим доступу:

118 116 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój На наш погляд, оптимальна стратегія держави на ринку житла полягає в створенні максимально сприятливих умов життя для соціально й економічно активних прошарків населення, сприянні формуванню середнього класу з одночасною підтримкою соціально незахищеної частини населення. При цьому, виступаючи в якості співінвесторів і замовників будівництва соціального житла, держава і місцеві органи влади можуть встановлювати і регулювати ціни, домагаючись від проектних і підрядних організацій зниження собівартості житла. Варто виокремити низку можливих перспективних напрямків удосконалення житлової політики держави з метою поліпшення становища у цій сфері. 1. Необхідно на державному рівні затвердити адекватні сучасним реаліям мінімальні соціальні житлові стандарти, у відповідності з якими б визначався рівень державної участі в програмах фінансування соціального житла. До числа державних житлових стандартів слід віднести: стандарти визнання громадян такими, що потребують покращення житлових умов (на основі критеріїв забезпеченості житлом і рівня доходів); норми надання житлових приміщень за договорами безплатного користування і соціального найму; нормативи споживання комунальних послуг; стандарти допомоги громадянам, які потребують соціальної підтримки в забезпеченні житлом і поліпшенні житлових умов; стандарти надання допомоги незаможним громадянам при оплаті житловокомунальних послуг; граничний розмір частки сукупного бюджету домогосподарства, що може направлятися на оплату житлового кредиту граничний розмір припустимої частки витрат домогосподарства на оплату найму житла (коефіцієнт доступності соціального і некомерційного найму); граничний розмір витрат домогосподарства на утримання житла (коефіцієнт доступності комунальних платежів). 2. Плата за найм і утримання соціального житла повинна встановлюватися диференційовано в залежності від доходів населення з розрахунку соціальної норми надання житла. Частка сукупного доходу родини, що залишається після оплати наймання житла і комунальних послуг, повинна відповідати встановленому законом прожитковому мінімуму родини. Для родин, у яких в результаті повної оплати найму і комунальних послуг ця частка стає меншою за прожитковий мінімум, розмір оплати за найм і комунальні платежі має знижуватися, а частина витрат, що залишилася, компенсуватися державою. В тих випадках, коли економічні умови створюють невигідним організацію відокремлених фондів соціального житла, можливо передбачити надання громадянам, які цього потребують, субсидій, що покривають частину оплати за найм приміщень у житловому фонді комерційного використання.

119 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach Одним з варіантів реалізації державної політики в сфері активізації будівництва та продажу доступного та соціального житла можна вважати створення мережі операторів (житлових асоціацій), які б безпосередньо отримували бюджетні кошти, що виділяються в рамках житлової політики, а також мали змогу залучати кошти приватних інвесторів (в тому числі фізичних осіб). Основне призначення житлових асоціацій здійснення функцій замовника-інвестора соціального житла. Виступаючи в цій якості, вони на конкурсній основі мають здійснювати підбір забудовників (девелоперів), що організують комплексний розвиток територій і житлове будівництво, які, у свою чергу, наймають підрядні будівельні організації. Функції щодо управління побудованого соціального житла повинні передаватися житловим асоціаціям, в той час як власниками побудованого соціального житла повинні бути муніципалітети. Асоціації могли б реалізовувати конкретні програми соціального житла в тому чи іншому регіоні, і, в свою чергу, бути підзвітні Національній житловій асоціації, створеній у формі некомерційної громадської організації, а також місцевій владі. В органи управління житлових асоціацій повинні входити представники громадськості і зацікавленого бізнесу, а також органів місцевого самоврядування. 4. Ефективним механізмом, що сприяє активізації будівництва соціального житла, є податкове регулювання. Про це свідчить досвід зарубіжних країн, зокрема досвід США, де механізм надання податкових пільг одержав значне поширення. Податкові звільнення можуть надаватися з державного бюджету забудовникам (девелоперам), які беруть участь у програмах будівництва соціального житла. У свою чергу, забудовники повинні мати право продати такі податкові звільнення банкам, які здійснюють фінансування будівництва. Такий механізм дозволить державі стимулювати будівництво соціального доступного житла без істотних грошових вкладень з бюджету, а також перекласти на банки контроль виконання соціальних зобов'язань забудовниками. 5. Суттєву роль у вирішенні житлового питання може відіграти політика стимулювання будівництва житла підприємствами і надання цього житла їх співробітникам на умовах соціального наймання. Зацікавленість у будівництві і утриманні такого житла з боку власників диктується необхідністю залучення на підприємства трудових ресурсів, чиї результати діяльності виступають основним джерелом прибутку виробництва. З боку держави така діяльність може стимулюватися шляхом надання податкових преференцій для соціально відповідального бізнесу. 6. Розв язання проблеми підвищення доступності житла потребує поліпшення відповідного фінансового забезпечення. Для цього нагальним є формування організаційнофінансової схеми, яка дозволить скоординувати за термінами і обсягами кредитнофінансові та інвестиційно-будівельні цикли, визначає необхідність розвитку системи іпотечного житлового кредитування (ІЖК). Система ІЖК є сукупністю механізмів, які забезпечують узгоджений розвиток ринку житла, ринку іпотечних кредитів і ринку іпотечних цінних паперів у спосіб:

120 118 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój збільшення пропозиції на ринку житла за рахунок активізації інвестиційної діяльності в будівництві; збільшення платоспроможного попиту через банківське іпотечне житлове кредитування, у т.ч. створення надійних схем накопичення коштів населення на придбання житла; зменшення ризиків іпотечного кредитування. При цьому слід наголосити, що одночасно одним з першочергових завдань економічної політики є налагодження стабільних фінансових потоків у формі інвестицій в будівництво з метою підвищення координації між темпами формування ринку іпотечних кредитів і нерухомості. Адже відставання темпів нарощування пропозиції житла від збільшення обсягів грошових вкладень у іпотечне житлове кредитування населення може привести до дисбалансу попиту і пропозиції і стрибкоподібного зростання цін на ринку нерухомості. Ефективно функціонуюча система іпотечного житлового кредитування, яка заснована на диференційованому підході до різних категорій громадян і охоплює інвестиційнобудівельну діяльність, механізми надійного накопичення коштів населення і довгострокове іпотечне кредитування у поєднанні з адресною державною підтримкою спроможна істотно сприяти розв'язанню проблеми підвищення доступності житла. Забезпечення населення доступним та соціальним житлом є актуальною і глобальною проблемою, рішення якої стане універсальною відповіддю на цілий ряд проблем соціального характеру. Усвідомлення цього - тільки перший крок. Наступним має бути вдосконалення законодавства в сфері соціального та доступного житла, яке б містило реальні кроки держави, з урахуванням її поточного соціально-економічного розвитку. А ефективна реалізація законодавчих норм буде залежати від координованої та злагодженої роботи центральної і місцевої влади. Literature 1. Закон України «Про житловий фонд соціального призначення» редакція від р. Офіційний веб-портал Верховної Ради України. [Електронний ресурс]. Режим доступу: 2. Ірина Бережна Соціальне та доступне житло: завдання для влади. [Електронний ресурс]. Режим доступу: videonews.com.ua/analytics/zutlopobereznoj.html; 3. Володимир Вечерко Доступне житло міф чи реальність [Електронний ресурс]. Режим доступу: 4. Можливі напрями удосконалення житлової політики в Україні. Аналітична записка Відділу економічної та соціальної стратегії Національного інституту стратегічних досліджень при Президентові України [Електронний ресурс]. Режим доступу:

121 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 119 Ihor Kryvoviaziuk Ph.D. in Economics, Professor, Lutsk National Technical University, Ukraine PROCES INWESTYCYJNY W SEKTORZE NIERUCHOMOŚCI: UKRAINA I ŚWIAT THE INVESTMENT PROCESS IN THE REALTY SECTOR: UKRAINE AND THE WORLD Streszczenie Istota, atrakcyjność i sposoby inwestowania w nieruchomości są omówione w niniejszym artykule. Dokonano analizy trendów, rozwiązano problemy i zdefiniowano perspektywy rozwoju procesu inwestycyjnego w sektorze nieruchomości na Ukrainie i za granicą. Słowa kluczowe: proces inwestycyjny, sektor nieruchomości, Ukraina, świat. Abstract: The essence, attractiveness and ways of investing in real estate are revealed in the article. Analysis of trends is made, problems are solved and prospects of development of the investment process in real estate sector in Ukraine and abroad are defined. Keywords: investment proces, realty sector, Ukraine, world. Introduction Real estate is one of the most important objects of investments. Income from direct investments in real estate objects and securities in real estate, with effective management can exceed the interest from loan capital and income from other securities. Thus the purchase of real estate objects as means of ensuring the obligations, is very attractive for investors because real estate objects are real assets and have higher reliability, because they are more transparent for risk assessment and calculation of profitability. Attention to the process of investing in the real estate sector has increased in recent years and also because existing trends and problems are showing prospects of stabilization or destabilization of the economy in general. That is why, the research of trends, problems and prospects of development of investment process in the real estate sector in Ukraine and the world is an extremely important task.

122 120 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Brief Literature Review Scientists of many countries have researched various aspects of process of investment in different types of real estate. Thus, the research of Baker, H. Kent and Ricciardi, Victor 1 (2014) revealed behavioral aspects of the psychology of financial planning and investment (including cognitive and affective factors of influence on the decision-making process during the investment). The research of Berman, Andrew 2 (2013) clarified range of problems of deficit in financing the commercial real estate and also examined non-traditional method of investing investing in share capital by purchasing preferred shares. Bianchi, Michele Leonardo and Chiabrera, Agostino 3 (2012) described trends of forming the commercial real estate in the Italian industry by revealing the characteristic features and risk s factors of this sector, using the Monte Carlo method. Higgins, David Mark 4 (2013) investigated the features of financing of commercial real estate market of Australia, which allowed him to establish the correlation between the terms of financing, amount of financing, level of interest rate, risk and possible profits from made investments. He concluded that management of debt liabilities has a decisive influence on the stability and profitability from real estate and is a central element of investment strategy. The dynamics of private and public real estate markets of USA during the period are analyzed by Ling, David C. and Naranjo, Andy 5 (2014). In this article it is proved that own capital of state companies respond faster to the hidden information about the change of asset price than the private sector. Therefore, mortgageinvestment trusts serve as transmission channel to private companies of information about the dynamics of market profitability of their assets. Sebastian, Steffen P. and Steininger, Bertram I. and Wagner-Hauber, Melanie 6 (2012) were focused on the advantages and disadvantages of investing in real estate. As the main factors of influence they considered amount of investment, information, risk, liquidity, operational costs, investment term, inflation. They suggested using diversification of investment portfolio in order to redistribute the negative influence of factors. 1 Baker, H. Kent and Ricciardi, Victor, Chapter 1: Investor Behavior: The Psychology of Financial Planning and Investing. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc., Available at SSRN: /abstract= Berman, Andrew, Mezzanine Debt and Preferred Equity in Real Estate. Alternative Investments: Instruments, Performance, Benchmarks, and Strategies. H. Kent Baker & Greg Filbeck eds., John Wiley & Sons Available at SSRN: 3 Bianchi, Michele Leonardo and Chiabrera, Agostino, Italian Real Estate Investment Funds: Market Structure and Risk Measurement. Bank of Italy Occasional. Paper No (April 27, 2012). Available at SSRN: 4 Higgins, David Mark, Debt Financing and Australian Commercial Property Performance: Do the Risks Justify the Reward? (August 09, 2013). Available at SSRN: or / /ssrn Ling, David C. and Naranjo, Andy, Returns and Information Transmission Dynamics in Public and Private Real Estate Markets. Real Estate Economics, Forthcoming. (February 4, 2014). Available at SSRN: 6 Sebastian, Steffen P. and Steininger, Bertram I. and Wagner-Hauber, Melanie, Vor- und Nachteile von direkten und indirekten Immobilienanlagen. Advantages and Disadvantages of Direct and Indirect Real Estate Investments (January 23, 2012). Available at SSRN: or / /ssrn

123 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 121 Research of Levchuk A. 7 (2014) revealed trends of investment in commercial real estate of Poland, and research of Galenko D. and Kalantay Y. 8 (2014) in real estate of Ukraine. At the same time, given the crisis phenomena in global economy and the economy of Ukraine in particular, research of problems of investment in real estate requires more thorough investigation. Purpose To reveal essence, trends and existing problems of the investment process in the real estate sector in order to identify further prospects of its development. Results Real estate investment it is the purchase of a particular real estate object or investment instruments in order to gain profit. Every real estate object in market system with developed economies and formed market is not only stable asset but also the real estate that brings revenue. There are several theories, according to which purchasing housing in personal property is also considered as an investment in real estate, that brings revenue. Indeed, in countries with a market economy, any real estate object provides increase in value (capital) over time and brings a steady income to the owner. Thus, a particular real estate object is an investment instrument, similar to stocks, bonds and other securities. Investing in real estate can be carried out by direct purchase of real estate object or rights to it in order to further development; purchase of buildings and structures in order to their operation and earning income. Investment in real estate is carried out through a variety of investment instruments and technologies. The most widely used are: own and loan capital, mortgage, debt liabilities, mutualshare funds. However, search for new ways and forms in this area constantly goes. Means from the sale of shares, stocks, rights for using the technologies and trademarks, income from property rental are most often used for financing of residential construction. A common and effective direction to attract financial resources is shared participation of population in residential construction. To borrowed funds for construction of housing can also be classified the funds received through debt liabilities (bonds of housing loan, housing certificates, promissory notes) and bank commercial loans. However, the key issue is the detection of attractive regions of the world and the types of real estate markets in which it is advisable to invest. According to the data of international consulting company ATKearney 9 the most attractive countries by rating of investment attractiveness for foreign investors in all sectors, including real 7 Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. Національний портал нерухомості. Режим доступу: 8 Галенко Д.С., Калантай Я.А. Інвестиційний клімат України // Молодіжний науковий вісник УАБС НБУ, Серія: Економічні науки, 6/2014. С

124 122 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój estate in 2014 are United States, China, Canada, United Kingdom, Brazil, Germany, India, Australia, Singapore, France, United Arab Emirates, Mexico, South Africa, Switzerland, Malaysia, Sweden, Chile, Spain, Japan, Italy, Belgium, Netherlands, Denmark, Turkey, Indonesia. Russia and Poland dropped out from rating in 2013, and Ukraine wasn t in top 25 countries. Direct foreign investments in the real estate market of Ukraine in 2013 totaled billion dollars or 7.5% of their total volume 10. According to Global Property Guide 11 the 12 cities that have strong investitional potential for growth are Tel Aviv (Israel), Melbourne (Australia), Miami (USA), Dublin (Ireland), Panama City (Panama), Beirut (Lebanon), Istanbul (Turkey), Cape Town (South Africa), Jakarta (Indonesia), Lagos (Nigeria) and Chennai (India). According to the data of Knight Frank 12 company, that makes Global House Price Index, the leaders of rising real estate prices, ie of attractiveness of investment in real estate at the beginning of April 2014 are Dubai, China, Estonia, Turkey and Taiwan. Ukraine, which just last rating was in strong 10, now not even hit top 54 countries. In this rating Poland occupies 29 place, Russia 31. According to the research results of international consulting company CBRE 13 over the past two years, increased inflows of capital from other global regions have boosted total investment market turnover in European real estate. Cross-regional global investors share of European purchases rose from 17% in 2011 to 25% in H1 2013, with capital coming from increasingly diverse sources. There was a strong proportionate increase in the flow of capital from Asia and the Middle East, with investment totalling 8 billion in H1 2013, following 10.6 billion in Investors from North America were also active, with 7.4 billion in purchases in H1. Given the recent scale of global capital prospectively targeting European real estate, its destinations are of significant interest. Two particular characteristics of direct property investment across global regions have been widely noted: the large average lot size of global investors purchases, and their concentration on a limited number of core markets. A closer look at global capital s European destinations, however, reveals a more multi-faceted pattern in which, alongside the strong focus on the top-tier markets, global investors are targeting a diverse spread of markets and property types. 9 Paul A. Laudicina, Erik R. Peterson and Johan Gott, Foreign Direct Investment (FDI) Confidence Index. ATKearney, Available at: 10 Державна служба статистики України. Інвестиції зовнішньоекономічної діяльності України у 2013 році. Експрес-випуск. Київ: Державна служба статистики України. 14 лютого Global Property Guide. These 12 cities will become favourite destinations for global real estate investors. Global Property Guide, May 13, Available at: 12 Knight Frank LLP Global House Price Index: Global House Price slow in first quarter. London, Knight Frank LLP, Peter Damesick, About Real Estate. What Determines the Destinations of Global Capital in European Real Estate? CBRE, Inc., USA, Novemder 18, 2013.

125 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 123 One of priority directions now is investment in commercial real estate as the most profitable sector, which in 2013 characterize significant growth in the world 14. The gradual recovery of the world economy and improvement of liquidity led to the growth of global volume of financial investments in commercial real estate in the 4th quarter of 2013 to $ 183 billion, that for the entire 2013 was $ 549 billion, which is 18 % more than in From pic. 1 we see that markets of commercial real estate demonstrate a steady positive dynamics over the past 7 years. Pic. 1. The dynamics of investments in commercial real estate in the world 15. The highest growth was observed in the Asia-Pacific region (26%). Here, the volume of investments in commercial real estate have returned to pre-crisis level of 2007 $ 124 billion. One of the important factors of growth in 2013 was the restoration of the Japanese market its indicators increased by 63% in dollars. Now Japan is the third most active market in the world after the USA and Great Britain. Record growth of investment amount observed in China (66%) and Australia (30%). Despite some manifestations of economic and political instability, the financial situation in the U.S. market as a whole showed positive changes in the last year, which affected the level of investor confidence. The total amount of investments in commercial real estate in North and South America for the entire 2013 reached $ 240 billion, which is 18% more than relevant indicator in At high volatility markets of South America, the picture is more uncertain as a result of quite low indicators which are observed at the Brazilian market. 14 Світовий обсяг інвестицій у комерційну нерухомість в 2013 р. виріс на 18 % / Офіційний сайт новин РБК Україна [Електронний ресурс]. Режим доступу: 15 JLL, January Available at:

126 124 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Europe has demonstrated one of the best results during the period from 2007 increase by 14% in dollars. During 2013 the volume of investments in commercial real estate in this market was $ 184 billion. In particular, in the UK and Germany, that are among three leaders in the region, the increase amounted to 19% and 17% respectively. Other European markets of investment showed a significantly higher activity in some sectors of real estate. The market of investment in the trading real estate in Europe continues rapid growth that started in the second half of According to JLL 16, amount of direct investment in the trading real estate of Europe in 1-st quarter of 2014 totaled 6,6 billion, which is 27% more than the result of the same period in 2013 ( 5,2 billion) and 20% more than the average quarter meaning for the last five years. The highest activity of investors is observed in large liquid markets of the UK and Germany (63% of total volume of transactions falls to these countries). Thus, the volume of direct investment in UK commercial real estate totaled 2,3 billion, which is 27% more than the average quarter meaning for the last five years. In Germany as a result of several major deals the investment amount rose to 1,8 billion, which is 56% more than the average quarter meaning for the last five years. Speaking of other countries in the region, restoration of activity observed in the markets of Italy, Spain and Ireland, and the Netherlands. This is an indication that more and more investors are ready for regional expansion became one of the most active years since the financial crisis from the perspective of investment in commercial real estate in Central and Eastern Europe. The main drivers of investment growth in the region are Russia and Poland. These countries generally identify more than 80% of the total investment. Poland continues to be promising market for investment in the region, and commercial real estate objects in this country are priority for most investors. According to the latest research results of real estate market of Poland 17, investment in commercial real estate in 2013 totaled 3,12 billion, which is equivalent to the results of the pre-crisis Note that this is the best indicator for all the last seven years. In 2014, experts predict growth of investment in commercial property of Poland as world investors show more and more interest to it. If we consider the amount of investments by sectors, the largest amount, namely 44% of all funds belong to the trade establishments, 38% of investments placed in the commercial real estate sector, 14% belongs to the warehouse real estate and 4% all other objects of the commercial construction. As for the investors, in 2013, most of the money invested in real estate of Poland by Germans 25% of total investments, 21% - Americans, 15% UK residents. The segment of the real estate market has not same successful indicators, the level of demand here is much lower, but prices continue to rise. 16 Объем инвестиций в европейскую торговую недвижимость достиг 6,6 млрд евро. JLL, 5 травня Available at: 17 Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. Національний портал нерухомості, 13 березня Available at: 13/Investytsiyi-u-komertsiynu-nerukhomist-Polshchi-dosyagly-do-kryzovogo-rivnya.html.

127 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 125 Russia has shown 40% increase in 2013 compared to Investment in commercial real estate of Russia in 2013 totaled 5,2 billion. In the first half of 2014 the volume of investments in real estate fell by 59%. The reason was political and military confrontation between Russia and Ukraine, which led to a reduction of investment attractiveness of the Russian economy. Czech Republic also showed high investment activity. The growth of investment in the Czech Republic was 68% compared with 2012 ( 1,02 billion), due to stable economic forecast for 2014, as well as closing some great deals throughout the year. In region of Central and Eastern Europe has been a tendency of growth in investment activity in segment of commercial real estate in those countries that have remained passive in recent years. Especially in Romania, and Hungary investment volume increased significantly during 2013 to 229 and 225 million respectively 18. Ukrainian real estate market has become less attractive to investors, according to EY 19 company research. In 2013, 80% of study participants viewed Ukraine as an attractive investment direction. But in fresh report this indicator dropped to 66%. This is the worst result among 15 countries in Europe except Italy and France. However, the most important event that took place in real estate market in 2013 is a significant strengthening of Ukraine s position in the World Bank s rating Doing Business Ukraine has risen in the the rating at once by 145 points from 186 to 41 place in terms of Obtaining building permits. The number of procedures decreased from 32 to 3-5 depending on the complexity of the object, and the timing of obtaining necessary documents decreased from 296 days to days, again depending on the complexity of the object. However, in terms of protection of investors rating remains low and worsens: from 127 to 128 place. In the rating of ease of doing business Ukraine takes 112 place between Lebanon and Papua New Guinea. And Singapore, Hong Kong, New Zealand, USA and Denmark are leaders. According to consulting company DTZ 21, the total amount of secondary investment in real estate market in Ukraine in 2014 will be million, while in 2013 it was 48 million dollars. Quality retail and office properties located in Kyiv and retail properties in some other major cities of Ukraine remain the most sought-after investment assets in the country. Also experts forecast growth of investment in the housing sector of the market. Capital investment in residential construction in 2013 amounted to billion UAH 22. At the same time, experts note that investment in housing in general is the best and most effective method of saving money. Purchase of logistics real estate, in most cases, is interesting to companies for their own purposes, related to operating activities. In 2013, the cumulative amount of new supply of 18 УНІАН. Інвестиції в європейську нерухомість зросли на 31%. Економіка/нерухомість. Інформаційне агентство УНІАН. 14 січня 2014 року. Режим доступу: investitsii-v-evropeyskuyu-nedvijimost-vyirosli-na-31.html. 19 За матеріалами Finance.ua. 19 лютого 2014 р. 20 World Bank Doing Business 2014: Understanding Regulations for Small and Medium-Size Enterprises. Washington, DC: World Bank Group. DOI: / DTZ Property Times 2013 Q4: Uncertainty or opportunity? Kiyv, DTZ. 27 February, Державна служба статистики України. Капітальні інвестиції в Україні за січень-грудень 2013 року. Експрес-випуск. Київ: Державна служба статистики України. 24 лютого 2014.

128 126 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój warehouse and logistic facilities in Kyiv region amounted to about sq m (GLA), which is almost 25% higher than the indicator of Due to the small amount of new supply scheduled for implementation in the Kiev region in the short term, the indicator of primary vacancy in segment of warehouse and logistics real estate in Kyiv region will remain relatively low during The cumulative amount of warehouse and logistic facilities given into lease in the Kiev region throughout 2013, amounted to about sq m, which is 32% higher than 2012, and only 1.5% less than the historical maximum registered in At the end of December 2013 the primary vacancy level in segment of warehouse and logistics real estate in Kyiv region dropped to the record 3%, which is 5.9% lower compared with it in the third quarter of In 2012, the completion of several major investment deals in Ukraine was postponed to 2013 due to unfavorable market conditions and an increase in risk. However, the volume of the secondary investment in real estate in the country was low according to the results of Though investors are interested in purchasing a number of properties in Ukraine, they take all decisions very carefully. During January and November 2013, the most active buyers on the secondary investment market in the segment of commercial real estate in Ukraine were Ukrainian companies and private investors with ample cash amount of available financial resources. They demonstrated particular interest in purchasing quality real estate objects in Kyiv and other cities over one million with price under $ 50 million. Increasing the supply of office space in Kiev, coupled with a decrease in rental rates in the segment led to increase in activity of tenant companies during In 2013 the cumulative volume of new supply of office space, put into operation in Kiev reached approximately sq m (GLA), which is 17% lower than registered in 2012 and The potential of retail market in Ukraine is very high, despite the economic and political instability, the country s perceived risks and relatively low incomes of the population. According to DTZ company in January 2014, in Kiev, new objects of commercial real estate with lease area of around 900,000 sq m (GLA) are in the active construction phase. If these objects will be put into operation in accordance with declared terms to the end of 2017, the current volume of commercial real estate of capital s market will grow more than 40%, which in turn would increase tenants market. Therefore competition in the segment of commercial real estate in Ukraine is enhanced by the emergence of an increasing number of modern objects as well as real, high quality projects, and currently providing high quality and professional management of objects are more and more determines the success of the existing and new commercial centers in the country. Conclusions The conducted research of current trends in the field of investment in real estate in the world and in Ukraine leads to the following results. Despite the current aggravation of political and economic situation, Ukraine has the necessary potential and competitive advantages associated with big consumer market and

129 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 127 infrastructure that contributes to the development of relations in the market of real estate. Nowadays, the current unfavorable political and military situation does not allow investors to profitably invest in real estate objects. Therefore, in 2014 we should expect the decline in investment in the real estate sector of Ukraine. However, in the future, given the active European integration processes after the stabilization of economic and political situation, the scale of investment in the economy and sector of real estate can be enormous compared to previous years. As for real estate investing on a global scale, in 2014, we should expect further growth in investment in both commercial and residential real estate. In conditions of aggravation and destabilization of real estate savings in both the private and public sectors often appears the most reliable source. The most rapid growth can be expected in North and South America. As factors in increasing global financial flows should be considered accelerating economic growth, stabilization of the political environment and improving liquidity in the background of positive dynamics in the markets of debt liabilities and securities. Positive changes also occur in the field of investment in real estate of Europe. The main growth factors in this market will be the geographic expansion of investors activity, exploration of new market segments. In the Asia- Pacific region the positive trend will continue on the background of global economic recovery and steady demand from local investors. Overall rate of growth of investment in the real estate sector will vary between 5-20%. Literature 1. Baker, H. Kent and Ricciardi, Victor, Chapter 1: Investor Behavior: The Psychology of Financial Planning and Investing. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc., Available at SSRN: 2. Berman, Andrew, Mezzanine Debt and Preferred Equity in Real Estate. Alternative Investments: Instruments, Performance, Benchmarks, and Strategies. H. Kent Baker & Greg Filbeck eds., John Wiley & Sons Available at SSRN: 3. Bianchi, Michele Leonardo and Chiabrera, Agostino, Italian Real Estate Investment Funds: Market Structure and Risk Measurement. Bank of Italy Occasional. Paper No (April 27, 2012). Available at SSRN: 4. Higgins, David Mark, Debt Financing and Australian Commercial Property Performance: Do the Risks Justify the Reward? (August 09, 2013). Available at SSRN: or 5. Ling, David C. and Naranjo, Andy, Returns and Information Transmission Dynamics in Public and Private Real Estate Markets. Real Estate Economics, Forthcoming. (February 4, 2014). Available at SSRN: 6. Sebastian, Steffen P. and Steininger, Bertram I. and Wagner-Hauber, Melanie, Vor- und Nachteile von direkten und indirekten Immobilienanlagen. Advantages and Disadvantages of Direct and Indirect Real Estate Investments (January 23, 2012). Available at SSRN: or 7. Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. Національний портал нерухомості. Режим доступу: 8. Галенко Д.С., Калантай Я.А. Інвестиційний клімат України // Молодіжний науковий вісник УАБС НБУ, Серія: Економічні науки, 6/2014. С ;

130 128 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 9. Paul A. Laudicina, Erik R. Peterson and Johan Gott, Foreign Direct Investment (FDI) Confidence Index. ATKearney, Available at: Державна служба статистики України. Інвестиції зовнішньоекономічної діяльності України у 2013 році. Експрес-випуск. Київ: Державна служба статистики України. 14 лютого 2014; 11. Global Property Guide. These 12 cities will become favourite destinations for global real estate investors. Global Property Guide, May 13, Available at: Knight Frank LLP Global House Price Index: Global House Price slow in first quarter. London, Knight Frank LLP, 2014; 13. Peter Damesick, About Real Estate. What Determines the Destinations of Global Capital in European Real Estate? CBRE, Inc., USA, Novemder 18, 2013; 14. Світовий обсяг інвестицій у комерційну нерухомість в 2013 р. виріс на 18 % / Офіційний сайт новин РБК Україна [Електронний ресурс]. Режим доступу: ; 15. JLL, January Available at: Объем инвестиций в европейскую торговую недвижимость достиг 6,6 млрд евро. JLL, 5 травня Available at: Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. Національний портал нерухомості, 13 березня Available at: УНІАН. Інвестиції в європейську нерухомість зросли на 31%. Економіка/нерухомість. Інформаційне агентство УНІАН. 14 січня 2014 року. Режим доступу: За матеріалами Finance.ua. 19 лютого 2014 р; 20. World Bank Doing Business 2014: Understanding Regulations for Small and Medium-Size Enterprises. Washington, DC: World Bank Group. DOI: / ; 21. DTZ Property Times 2013 Q4: Uncertainty or opportunity? Kiyv, DTZ. 27 February, 2014; 22. Державна служба статистики України. Капітальні інвестиції в Україні за січень-грудень 2013 року. Експрес-випуск. Київ: Державна служба статистики України. 24 лютого 2014.

131 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 129 Voitovych Neonila O. Volyn Institute of Economics and Management OBRAZ EKONOMICZNEJ I POLITYCZNEJ PRZYSZŁOŚCI UKRAINY MŁODYCH LUDZI NA WOŁYNIU Z RÓŻNĄ TOŻSAMOŚCIĄ NARODOWĄ THE IMAGE OF ECONOMIC AND POLITICAL FUTURE OF UKRAINE OF YOUNG VOLYN PEOPLE WITH DIFFERENT CIVIC IDENTITY Streszczenie W artykule przedstawiono wyniki teoretycznych i empirycznych badań nad zawartością obrazu przyszłości gospodarczej i politycznej na Ukrainie wołyńskich studentów i ich tożsamości narodowej. Ukazuje on podstawową treść kategorii obrazu przyszłości, jego cechy jakościowe i relacje tożsamości narodowej. Słowa kluczowe: obraz przyszłości, tożsamość społeczna, tożsamość narodowa, gospodarcze perspektywy samodzielnego życia. Abstract In the article there are presented the results of theoretical and empirical research of the content of the image of economic and political future of Ukraine of the Volyn students and their national identity. There are revealed the basic content of the category of the image of the future, its qualitative characteristics, and the relationship of national identity. Keywords: image of the future, social identity, national identity, economic self-life perspective. In the center of the psychological problems of the Ukrainian state there is the problem of civil identification of person. At a time of acute political and socio-economic transformations taking place in the Ukrainian society, there is an aggravation of the crisis of identity of the individual. During the renewal of society, political, social and economic changes that are taking place in Ukrainian society, finding a place in the ethno-political space, consciously taking

132 130 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój a particular social position in question "Who am I in the Ukraine?", "What kind of Ukrainian I am?". This will help strengthen the integrity of the individual and the ordering of self-perception, to overcome the crisis of identity. As well as in other countries which are experiencing an era of acute social and political instability also in Ukraine the identification of such communities as an ethnic group, nation, civil community got much importance. Considering that a person's own awareness of belonging to certain people in his life plays an important role and a significant factor in human relations, it becomes clear the need of psychological research of national and civic identification. One of the areas of psychological research in this area concerns the problem of the image of the future in human subjects of national and civic community, including its economic and political aspects. The fact that civic identity, like any social identity of the individual in general, involves not only the experience of their membership of a particular community, but also "appropriation", interiorization of tendencies and characteristics inherent in this community. Connecting these or other characteristics of the image of the future and the level of national and civic identity allows to influence the formation of the identity mentioned above. This is conditioned by the importance of problems chosen for research. Therefore, the relevance of the problem is due, on the one hand, to the need to establish an adequate civil identity of the inhabitants of Ukraine to ensure the normal development of the country; on the other hand to the importance of this kind of identity for social and psychological maturation of the individual, which is impossible without a full understanding of his life in a broad socio-cultural context. This article presents the results of a study of economic and political characteristics of the image of the future of Ukraine, and the relationship of these characteristics with the national identity of Volyn youth. The problem of the image of the future is being developed quite rapidly both in Ukrainian and foreign psychological research. On the one hand, the image of the future is one of the components of subjective picture of life and study which is closely associated with the development of the scientific problems of psychological time of personality. In the images of the future not only a "potential of person" can be seen, as well by studying the life plans of young people can be predicted the development of society. On the other hand, the formation of ideas about the future can be a criterion of personal and social maturity. The majority of publications are aimed at the study of ideas about the future at a young age. This is primarily due to the fact that this age is considered very important in the formation of personality associated with regular exercise choice: of the profession, values, a partner in marriage, ways to make money and so on. These choices are reflected in the subjective picture of the future. The presence of mature attitudes about the future at this age becomes a prerequisite for further development of the individual. Based on the above we can assume that the image of the future is a complex integral form, which includes the value orientation and the first life plans as planned and anticipated events, learned patterns of social behavior and elements of self-esteem, attitudes and emotional attitude towards the future.

133 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 131 It is extremely important process in the development of youth identity the formation of personal identity, a sense of individual identity and integrity. The most thoroughly and in detail the problem addressed in the works of E. Erickson [1]. Social identity of the individual is the process of identifying the man himself through membership in the social structure. The content of this process is a subjective feeling that a person different social communities based on sustainable emotional connection as well as assimilation and acceptance of their own group norms and values. Resulted in identification of different communities are numerous identity, relevance and importance of which vary according to time and situation. The combination of them is a complete social identity of the individual. In this system, an important place is given to national identity, consisting of ethnic and civil [7]. We consider national identity as the process of identification, assimilation which face themselves with the national community of learning based on various national phenomena of realworld of ethnic integrating and ethnic differentiating signs. As the main source of national identity formation identification with the national community plays systemic role in its structure. The identity of their origin is social because it is formed by the interaction of a person with others and learning its language, produced in the process of social interaction. Changing identities is conditioned by changes in the social environment of the individual. Identity has a certain structure, the main components of which are meaningful and evaluation, which are in close interaction and relationship. Identity is a dynamic structure, it develops throughout life. This development is uneven and nonlinear, runs through overcoming the identity crisis which may occur in both progressive and regressive direction. Why is the national identity of the individual takes such a significant role in the modern world? To understand the causes of this phenomenon, it is necessary to consider the interaction of the identification process of the basic needs of the individual, which include the need for self-preservation, self-assertion, self-expression, protection of others, finally, the fundamental need for the individual to belong to a society, to feel part of society, particular reference group [6]. So, a person needs to feel particle "We". Defining its place in the system of social relations is one of the basic social needs of the individual, which cause his physical and social survival in nature and society. National identification of a person is the process of identification, assimilation personality itself with a particular nation (ethnic group). The content of this process is a subjective feeling of belonging to a national community-based sustainable emotional bonding that occurs in the individual as a result of the formation of a relatively stable system of conscious perceptions and evaluations of real differentiating and integrating signs of life of people (the nation), and the adoption of group norms and values. The result of this long and rather complicated process of national self-determination rights, formation of national identity is the formation of self-image of the individual as a subject of some national community. The concept of modern psychologists authentication mechanisms based on isolating the cognitive, affective and communicative-active borders of the identification process. Decisive role in the formation of self-image plays a cognitive component of national identity: the more clearly

134 132 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój these knowledge systems are presented in the minds and consciousness of man, the more certain is the self-image of the individual, which is formed as a result of identification with a particular ethnic community. A crucial step in the formation of national identity, of its consolidation and strengthening is a period of student years. At this time it reaches the highest development of intellectual and theoretical level. Further changes it is no longer the development and formation, but rather a transformation that depends on the socio-political, economic and other conditions of life of the national community. Thus, the image of the future - is a complex integral education that includes values, life plans as planned and anticipated events, lessons and units stereotypes of social behavior, elements of reflection and self-esteem, emotional attitude to the future. The criterion for successful socialization in early youth is the formation of ideas about the future, which is determined by the following parameters: the representation of short, medium and long term, realistic life plans, and prospects of a combination of concrete, coherent life plans, goals and values, activity and independence in the formation of life perspective, plant optimistic for the future. Given the above, we set ourselves the task to investigate how students create the models of their financial future, what is the meaning of the image of their own economic future; its form: rationally worked out, exploitative or implicit-collapsed. To what extent ideas about their financial future refracted disposition on the economic and political space of the state. At first glance, it might seem that the idea of the state to the individual is only an abstract idea that does not affect it directly, and therefore has no effect on its deep experience, life plans, self-concept. But in fact, a system of ideas largely determines the adaptive behavior of the individual in society, directs its choice of methods of self-realization [5, Page 39]. Which is the image of the economic and political future of Ukraine of the Volyn Youth? Our studies involved identifying guidelines of economic space of state in the context of self-concept of the current respondents. These guidelines actualized through the specification of self-concept of himself in the future. Assumed that the idea of your future financial and economic status can actualize latent model of general economic and political situation and development of a state. The sample of our study was consisting of 90 students from Volyn region. The procedure for the study consisted of two phases. The first was aimed at updating ideas about themselves and the future, particularly on the specification of desired characteristics of the material and financial situation. The second phase consisted in the fact that on the base of the image of its own future (the economic side) was actualizing the economic and political situation, which would enable to achieve desired financial status. The first phase involved the free fantasy accordance with existing demands and level of aspiration. Second - identified cause-and-effect relationship between "planned" material standards of his life and parameters of economic and political situation in the country, which made it possible to implement them. Diagnosed were asked to imagine themselves and their lives in 20 years, provided that it will include the best and write an essay "My Financial Future" about the material and economic

135 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 133 conditions of their desired future. Thus the subjects were asked to highlight the following issues: 1) where will you make money and how much will you earn; 2) how will you spend your money; 3) whether you will save money and how; 4) will you pay taxes to the state and how much; 5) will you have the benefits from the state (free tours to the resort, official car, apartment, etc.). Next, based on simulated personality of the future - they described the economic situation as a result of which will be described living conditions. In particular, it was proposed to answer the following questions: 1) in what kind of institution will you work and what it is going to be; 2) how most of people like you will make money, and upon what mostly the size of earnings will depend; 3) on what will spend money (fun, pleasure), or where the money will be invested by people like you; 4) how the state will collect taxes and spend them; 5) what will think your closest friends about tax policy of state; 6) who have benefits from the state by that time and what they will constitute. Answers to these questions should have been diagnosed logically linked with the previous ones. Essays were crafted by content- analysis. As a result, we have reason to analyze two aspects of the economic aspect of the image of the future: first - guidelines for the economic and political space of the state; second - some features of their economic self-determination. In particular, most respondents see themselves not hired worker in a private firm but as a business owner, entrepreneur (58%) with the profits directly depending on the income of the company (45%), was found some initiative and law-abiding attitude concerning income tax (37%). As for the benefits and privileges from the state - they no longer expect them (76%), as well as from the company as the employer (33%). During statistical analysis of assays were analyzed the following categories: financial level of aspiration, business development and private initiatives, tax policies, the status of material benefits from the state. So in this research we revealed the following tendencies. The share of these groups is as follows: the development of private initiative ; maintain a high state control over the economy: 0.09; equitable distribution of public funds: 0.03; unfair distribution of public funds: 0.23; high status privileges from the state: 0.03; low status privileges from the state 0,24. It is interesting that young people expect more state control over the economy. There is a significant decrease of paternalistic expectations that are traditionally linked with the state in countries of post soviet space. There is little resistance to describe their ideas about future tax policy (the share of this category is higher), which is probably a testament to the growth of social and economic competence of youth. With regard to economic self-determination of students, it is characteristic of the time that more than half of them refused to work in the recruitment, wants to have their own business. However, a third of wanting to "work on yourself" had on this occasion quite specific ideas and rational decisions (38%). To mind the image of their financial future is amorphous, vague, which is mainly based on financial harassment and privileges of hedonistic character. There were lack of pragmatism and too big distance from dreams to goals, objectives of the plan. Between thought and reality - a considerable distance. Less than a third of those who declared their own business, have a more exploitative understanding of their own financial future. They already know about the area in which they will

136 134 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój build up their business, with which type of tax (financial payment or a flat tax) and the name of the organization, who will perform a co-owner and under what conditions, how much time will be spent on the "promotion" of the company, what is their personal functionality and more. Thus, the image of the future in the groups of diagnosed is more efficiently exploitative, detailed content - explicit reminiscent plan that includes impulse to act. It is characteristic that the financial demands of the group diagnosed as relatively modest. This is something that applies to students who wish to have their own business. It is logical to assume that it is of such a nature image financial future is a prerequisite for real financial success. What is the socio-economic future of those who claim to entrepreneurship (42%)? Most of them tends to occupy the post of senior executives at prestigious private organizations (28%), some willing to work not by profession, being oriented just on a good earnings (9%), part of them (5% - mainly girls) - obediently agrees to average earnings, relying on other values in life (family, spirituality). Analyzing their essay comes to mind that these students are aware about the fact of deliberately refuse to socioeconomic self "working abroad" (as they say), they are attracted to quiet and measured life without risks. It is their consistent level of financial claims. Obviously, this type of image sharpness financial future is conceived and rather resembles the position of the life plan, which is characteristic of the individual as opposed to the traditional to postmodern. However, a more thorough theoretical-methodological study of these points is the prospect of the study. At the moment we have empirical evidence of tendencies of destruction stereotype "do not rely on our own strength," which was characteristic of the post soviet mass consciousness. Therefore, we can talk about the positive changes in the economic mentality of students, and thus predict the economic and political progress of the state. One of the most important characteristics of identity is a measure of its relevance now for the individual and the relationship with the image of the future. To identify national and civic identities in our study we used a modified Kuhn and McPartland Twenty Statements Test "Who am I?" [3]. The question "Who am I?" logically associated with those categories which identifies the individual, that is, with social status and those features which, in his opinion, are associated with it. An indicator of the degree of relevance of the categories of our interest (national and civic identities) are: 1) the existence of these categories in the self-description of the respondent; 2) the frequency with which these types of identity indicated in the responses of studied under conditions of free categorization. We conducted a pilot study, the sample comprised 20 people, where the findings did not give the desired result, ie, students are not reported categories that would be associated with the national and civic identities. After analyzing the data obtained after the pilot study, we have compiled a list of 15 categories. That list included the categories specific to the ages. The concept of "Ukrainian" and "citizen" were questioned under the numbers 9 and 13. Before performing this task investigated was supplied by instructions: " Below you will find the answers to the question" Who am I? ". Carefully read and without long thinking choose the answer, selecting the category that most fully describes you and put in the right column in the opposite, a score of 1 to 15. Score

137 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 135 "1" - best reflects how you see yourself, score "15" - the least. You can put each score only once. " Respondents set corresponding rank to each category and we counted these scores. The results showed that during the previous testing students didn t indicate the necessary categories, and when they were offered a ready list, during the ranking almost none of the respondents put the categories studied by us, in last place. Analysis and interpretation of the results showed the following: the students (about a third), having a clear and structured way of the future, in whose plans are provided for an active lifestyle, are with enough expressed national identity (in the top five categories of test). Students which demonstrate consumer intentions and paternalistic guidance have significantly lower expression of national identity. Thus it becomes apparent correlation between the socio-psychological characteristics of personality - the way of the future and national identity. Comes to mind that the image formation and structuring future and national identity associated with psychological maturity of the individual, is the prospects for our future research. Literature 1. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис: Пер. с англ. - М.: Прогресс, с. 2. Кон И.С. психология ранней юности.: Книга для учителя. М., Кун М., Макпартленд Т. Эмпирическое исследование установок личности на себя // Современная зарубежная социальная психология. Тексты / Под ред. Г.М. Андреевой и др. - М.: Изд-во МГУ, С Словарь практического психолога / Сост. С.Ю Головин. Минск: Харвест, Хазратова Н.В. Аналіз настанов щодо держави в школярів та студентів //Педагогіка і психологія, 2002р., 3,ст Ядов В.А. О диспозиционной регуляции социального поведения личности // Методологические проблемы социальной психологии. - М, С Barret M. English children's acquisition of European identity // Breakwell G., Lyons E. (Eds.) Changing European Identities: Social- Psychological Analyses of Social Change. - Oxford Pergamon Press, 1996.

138 136 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój

139 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 137 Ganna Glukha PHD, associate professor at Dnipropetrovsk Alfred Nobel University ANALIZA ZALEŻNOŚCI WZROSTU GOSPODARCZEGO I TWORZENIA ŚRODKÓW TRWAŁYCH BRUTTO W ODNIESIENIU DO GLOBALNYCH TRENDÓW EKONOMICZNYCH ECONOMIC GROWTH AND GROSS FIXED CAPITAL FORMATION DEPENDENCE ANALYSIS WITH REGARDS TO GLOBAL ECONOIC TRENDS Streszczenie Artykuł omawia zagadnienie dynamiki tworzenia środków trwałych brutto na Ukrainie i w innych krajach, oraz teoretycznie uzasadnia zależność między wzrostem gospodarczym i tworzeniem kapitału. Ponadto, aby zrealizować wytyczone cele, dokonano analizy trendów wzrostu gospodarczego i środków trwałych brutto w 14 krajach. Otrzymane wyniki potwierdzają, że dynamika PKB i tworzenie środków trwałych brutto są współzależne. Obliczenia, które zostały wykonane na okres rozpoczynający się w 1990 roku i trwający do 2012 pokazują, że parametry pozostały niemal takie same dla gospodarek rozwiniętych, takich jak Niemcy, USA, Francja, Szwajcaria i Szwecja, i dramatycznie zmieniły się w prawie wszystkich krajach posowieckich, z wyjątkiem Rumunii i Rosji. Biorąc pod uwagę globalne trendy gospodarcze, dokonano analizy wzrostu realnego PKB i środków trwałych brutto na Ukrainie. W czasie prowadzenia badań okazało się jasne, że inwestycje, które mogą stymulować wzrost gospodarczy na Ukrainie są po prostu nieobecne w wystarczających ilościach. Ten problem powinien być rozwiązany w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju. Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, inwestycje, tworzenie kapitału brutto. Abstract The article looks into the matter of GFCF dynamics in Ukraine and other states and theoretically justifies the interdependence between economic growth and capital formation. Moreover, to fulfill the objectives that have been targeted we have conducted economic growth and GFCF trends analysis in 14 countries. The results received confirm that GDP dynamics and gross fixed capital formation are interdependent. Calculations that have been made for the period

140 138 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój starting in 1990 and lasting up to 2012 demonstrate that parameters remained almost the same for developed economies such as Germany, the US, France, Switzerland and Sweden and dramatically altered for almost all post soviet countries, except Romania and Russia. Taking into account global economic trends, the real GDP growth and GFCF in Ukraine have been analyzed. Carrying out research it has become clear that investments which can stimulate economic growth in Ukraine are simply not present in sufficient quantities. This problem should be resolved to ensure sustainable development. Keywords: economic growth, investments, gross capital formation. Introduction Almost all the scientists who carry out studies in the field of economic processes acknowledge that investments are particularly important for economic growth. Mostly researchers focus upon the issue of gross fixed capital formation. As the example they always draw attention to Japan, when after the World War II due to investments the economic climate considerably improved. The annual influx of investments that made up 2.1% led to the economic growth of 8.8% [14, p. 177]. А. Abramov [1], G. Biletska [2], Yi. Brailovsky [3], А. Galytchinsky [4], Т. Zatonska [5], S. Yischuk [6], М. Кostromsky [7], О. Lemishko [8], G. Nayda [9], Т.Pavlyuk [10], G. Pilipenko [11], О. Pirog [12], V.Soslovkiy [13], О. Schevchenko [14] have studied the economic growth investments models and their impact upon the economic growth. However, despite the extensive research in this area still it is not clear how to apply these investment models to stimulate the economic growth in Ukraine. Objectives The article aims to study GFCF in Ukraine basing on the theoretical data in the field of economic growth and real investments and to compare the situation in Ukraine and other states in the world. Results Classic school theory that became popular in the mid 20 th century stipulates that investments positively impact the economic growth. Since economic theory serves as the foundation for implementing economic policy these ideas allowed to state that capital mobility brings benefits to economy. Thereby multiple financial institutions were established and they started to allocate significant funds to different states economies. Paul Anthony Samuelson the Nobel Prize laureate formed the mechanism of economic growth and investments dependence. It is based upon the acceleration principle. It implies that real GDP increases if the amount of investments grows and vice versa if the preceding trend continues in future. However it is noteworthy that here in the context of real investments we mean the capital increase (houses, buildings, machinery, vehicles) and production stores.

141 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 139 A.Abramov who analyzed the economic activity of 20 most developed world states from 1961 to 2005 proved that acceleration mechanism works. Here are the real GDP growth and investments influx correlation rates for: Germany that makes 0,90, France 0,87, Japan 0,81, Іtaly 0,78, USA 0,77, Canada 0,72, Great Britain which makes up 0,63 [1]. However Mr. Abramov noted that global economic activity gradually slows down. In the period from 1961 to 2005 average annual GDP growth in 12 developed economies made 4.1%; in the same rate decreased and made up 2.8%. If we compare it to the previous 30 years period indicators which made 4.7% we ll see significant negative difference. The same processes we can observe in G7 states. The main reason is the lack of investments to stimulate the GDP growth [1]. V.Soslovky and A.Zhilun analyzed the loans and investments impact upon the ordinary citizens welfare and how these options affect the GDP. The model that encompasses investments and credit terms to boost economic growth has been chosen. The basic parameters are as follows: X1 are capital investments within the given year, X2 quarterly investments, X3 investments donated by the commercial banks by the end of the quarter, X4 credit base change since 2006 to The assumption that the investments amount and bank crediting impact GDP in the short run was confirmed. The dependence of all these factors can be described by the production function that is quite similar to Cobb-Douglas one. As the result we came to conclude that investments play crucial role in the economic development and form the household proportions at the macro level [13]. We have tested the theories mentioned above by identifying the correlation coefficient for the 14 countries: Table 1. Economic growth and GFCF correlation coefficient* State Real GDP Economic growth and GFCF GFCF dynamics growth correlation coefficient Bulgaria 1,8 0, ,69** 0,93** Hungary 1,6-1,7-3,6-11,2 0,56 0,80 Germany 3,3 0,7 6,4-4,9 0,87 0,89 Moldova 6,8-0,8 13,1-2,8 0,82 0,76 Poland 4,5 1,9 11,2-4,2 0,86 0,95 Russia 4,3 3,4 22,6 6,6 0,83 0,80 Romania 2,2 0,7 7,3 2,1 0,77 0,75 Slovakia 3 1,8 9,5-16 0,68 0,69 USA 1,8 2,2 2,4 6,9 0,94 0,92 Turkey ,91** 0,93** Ukraine 5,2 0,2 17,3-12,9 0,85 0,88 France 2 0 8,4-5,3 0,90 0,94 Switzerland 1, ,1 0,74 0,78 Sweden 2,9 0,9 10,7-2,8 0,92 0,93 * calculated by the author basing upon UNECE data[15] ** for the period up to 2011.

142 140 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój The results received demonstrate strong interdependence between GDP growth and GFCF positive dynamics. It is worthy to mention that in 2012 in the majority of states under the study we observe the economic activity slowdown. And not only this phenomenon occurred in developed economies such as Germany, France, Switzerland, Sweden, but also in the developing ones like Bulgaria, Poland, Russia, Romania, Slovakia, Ukraine. The real GDP there decreased. GFCF negative dynamics was observed in Russia and Romania as well as in Hungary, Germany, Moldova, Poland, Slovakia, Ukraine, France, Switzerland and Sweden. Let s focus upon Germany and Ukraine s GDP and GFCF dynamics which are demonstrated on the chart below: GDP growth rate, % GFCF dynamics indicator, % Chart 1. Germany s GDP growth and GFCF rates ( ). (based on the data from source [15]) GDP growth rate, % GFCF dynamics indicator, % Chart 2. Ukraine s GDP growth and GFCF rates ( ). (based on the data from source [15])

143 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 141 Only US demonstrate positive rate as to the economic growth and GFCF. The strong interdependence between economic growth and GFCF is borne out by the correlation coefficient for the countries under the study in the period from 2000 to The same calculations for the demonstrate that situation with economic growth and investments remained practically the same for the developed economies (Germany, USA, France, Switzerland, Sweden) and it changed drastically for the post Soviet countries (except Russia and Romania) The same view on the role of investments in the economic policy of the state does not mean the unanimity in the investments sources use to simulate the economic growth in Ukraine [9]. We have made a decision to analyze GDP growth and investments influx in Ukraine s economy. Chart 3 demonstrates the GFCF stake in the Ukraine s economy for the period from 1990 to Maximum rate 36.3% was observed in Since that time it decreased and in 1999 made 17.4%. In the situation slightly improved. In 2007 the GFCF stake made 28.2%. However in times of economic crisis the indicator significantly dropped. In 2009 it made 19%. Nevertheless these calculations demonstrate deviation from Mr. Abramov theory that stipulates the strict dependence of GDP growth and real investments share in its structure. By comparing GDP real investments share growth and the actual growth itself we see that any correlation between these two factors in Ukraine is simply absent ,5 26,3 34, ,3 35, ,7 22,7 21,4 20,8 17,4 19,7 21,8 20, ,2 22, Chart GFCF share in Ukraine (%) [15] For the developed economies such rate is sufficient for economic growth (chart 4) 24,8 28,2 27,9 17, ,5 20,7 18,3

144 142 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Sweden 18,17 France 19,33 Ukraine 24,00 Turkey 20,58 USA 18,46 Slovakia 26,66 Romania 24,88 Russia 23,52 Poland 20,78 Moldova 29,49 Germany 20,15 Hungary 22,50 Bulgaria 21,66 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 Chart 4. Average GFCF share in different states form 1992 to 2002 (%) [15] It is clear that the GFCF share for 2012 (17.3% or mln Euro) is 67 times bigger than in Ukraine. The real investments amount for Ukraine in 2012 made mln hryvnas or 18.3% GDP. Thus if we mention the limitation of investment funds the matter is not in the GFCF share in GDP, but in the GDP actual size. When the issue of capital application is discussed another problem arises, namely the capital restructuring. While supporting G.Pilipenko and V. Chernobaev s ideas as to Ukraine s economic realities, it is worth mentioning that in Ukraine the investment funds are not used to stimulate hi tech economic activity, nor they are used to apply innovation. Investments are mostly used in those areas that allow receiving maximum profit with the least possible expenditures [11, p. 68]. The necessity to increase GFCF in Ukraine is predetermined by the number of factors: market infrastructure is dilapidated, machinery is outdated, production consumes too many materials, there is clear lack of new technologies, and most important that Ukrainian goods are simply not competitive on the world market. Technological structure is quite crucial for any economy and in the developed states it is always up to standard (technological mode #5), what we definitely cannot say about Ukraine.

145 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 143 According to the assessments prepared by authoritative organizations, Ukraine s economy is in the state of the 3rd technological mode (production output that corresponds to that mode 58%, of the 4th mode 38%, of the 5th 4%) [16]. In some cases the machinery on particular factories conforms to the 2nd techno mode. Such enterprises produce primitive agricultural goods or extract minerals. More than 90% of Ukrainian works have no modern equipment [10]. This definitely is reflected in quality and competitiveness of Ukrainian products and detracts residents from buying them. Such economic methods are wasteful for manufacturers at the macro level, slow down innovative processes and create obstacles on the way of national economic development. The highest priority issue to be resolved is that major assets became obsolete and this is fraud with ecological catastrophe. In % of means of production in Ukraine were outdated, within the industry the rate was 61.8%, in processing industry 64.9%, transport 83.9% [10]. Not less significant is the technological innovations implementation. Despite the fact that government actively backs up the trend this segment is not so actively developed. According to Ukraine s State Statistical Service data for the period of the businesses innovative activity net weight decreased and in average made 20.4%. Only 5% of the enterprises under the study introduce products and processes innovations, 10.4% implement marketing and organizational (non-techno) innovations, 5 % resort to technological and non-technological innovations [17]. Various factors hindered innovations implementation at the enterprises. Among them are: the lack of funds, exorbitant expenditures for innovative activities, financing shortage. To cope with these problems investments are needed [17]. Nevertheless there is still an array of enterprises that use highly technological, resources saving and waste-free technologies. However their quantity is not sufficient. Hence Ukrainian economy is characterized by intense materials capacity and extreme energy consumption. The use of fuel-energy resources per person in Ukraine is much higher than in developed economies. Industrial goods cost price energy component in Ukraine is one of the biggest in the world (3.7 times greater than in EU countries, 2.9 times higher than in neighboring Poland and 1.4 times more than in Russia) [10]. Conclusion Thus to achieve the aim that was stated at the beginning of the research we have analyzed economic growth and GFCF trends in 14 countries. The results of the study confirmed the assumption that real GDP growth depends upon GFCF in all of the states. GFCF dynamics in Ukraine has been analyzed. The GFCF and real GDP correlation coefficient for Ukraine makes 0.88, which demonstrates a strong link that exists between these two categories. In Ukraine the GFCF dynamics consideration allowed to unveil particular problems that are connected with the lack of investment funds to provide growth. To receive them is vital. State on its part should improve the investment policy, which would renew economic growth potential. In case if the policy is efficient it will boost industrial production and improve the population welfare.

146 144 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój References 1. Аbramov А.Ye. Economic growth, investments and stock market. Available at : ed=0cdaqfjab&url=http%3a%2f%2fwww.hse.ru%2fdata%2f019%2f854%2f1235%2fabr amov.doc&ei=698lu5r6eqe_ygoqh4iq&usg=afqjcnf7rr5dq_xidpg7arvr0rsmfcaqaw&bv m=bv ,d.bgq. 2. Biletska G.М. Investment climate: problems and ways to improve it. / Еconomy. Finances. Law p Brailovsky І. А. Investment activity and economic growth: methodological aspect: author s abstract / Ministry of Education and Science Donetsk National University. Donetsk, p. 4. Galchinsky А. Ukraine s economic growth investment model elaboration // Ukraine s Economy p Zatonatska Т.G. Ukraine s new generation investment policy implementation aspects. // Ukraine s Finances p Іschuk S.О. Major capital investments and their impact upon regional socio-economic development. // Regional economy p Kostromsky М.V. State investment policy and its impact upon Ukraine s economic growth. // Academic review p Lemishko О.О. Major capital investments and their impact upon Ukraine s economy. // Ukraine s Finances p Naida G.М. Investments role in state economic development and means of attracting them. Available at: Pavlyuk Т. Socio-economic development trends: micro and macro economic aspect. // VNAU scientific articles digest. Category: Economic sciences (69). p Pilipenko G.М. Theoretical models to regulate innovations and investments activity. Economic growth, European model: scientific papers digest (3). С Pirog О.V. Foreign investments as the key for Ukraine s economic growth. Available at: Soslovsky V.G. Ukraine s economic growth and its dependence on investments and loans //Financial and credit activity: theoretical and practical issues. Scientific papers digest (10) edition. p Schevchenko О.V. Regional investment activity and its impact upon the economic growth // Strategic priorities (10). p United Nations Economic Commission for Europe Statistical Database. Available at: Regions of Ukraine 2010: statistical digest / edited by. О. G. Osaulenko. Kyiv.: Consultant V p. 17. Ukraine s State Statistical Service. Express edition dated /69 Available at: gov.ua

147 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 145 Oxana Mykhaylovska D.Sc. in Economics., Professor, Head of the Department of International Economics, Chernivtsi Institute of Trade and Economics of KNUTE TRANSFORMACJA SYSTEMU MONETARNEGO I KREDYTOWEGO KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ WEDŁUG NORM UE TRANSFORMATION OF THE MONETARY AND CREDIT SYSTEM OF COUNTRIES IN THE CENRAL-EASTERN EUROPE ACCORDING TO THE EU STANDARDS Streszczenie Artykuł ten jest studium transformacji systemu pieniężnego i kredytowego krajów Europy Środkowo-Wschodniej według norm UE. Unia Europejska, po integracji krajów Europy Środkowo-Wschodniej, wykazała się praktyką konsolidacji i rozwoju integracji w ramach strefy euro. Słowa kluczowe: transformacja, system monetarny i kredytowy, Europa Środkowo- Wschodnia, standardy Unii Europejskiej Abstract The article is a study of transformation of the monetary and credit system of countries in the Cenral-Eastern Europe according to the EU standards. The European Union, upon inclusion of CEE countries, has demonstrated the practice of consolidation and expansion of integration within the eurozone. Keywords: transformation, monetary and credit system, central-eastern Europe, EU standards

148 146 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój The European practice of implementing different alternatives of monetary policy has shown that stabilization mechanisms used in CEE countries are objectively different from the practices of the developed countries in the EU. Financial integration of small European countries that depend on foreign borrowing is a preventive measure to internal and external speculative attacks against their national currencies by the world market. It has been determined that the priority issue in the monetary policy of CEE countries, given the undertaken analysis, should be a further increase in the financial capacity, reduction in the vulnerability of national economies and dependence of national banking systems on external funding, boosting investments at their own expense and increase in household savings, increase in revenue by reforming fiscal systems. Monetary policy in CEE countries should focus more attention on the countercyclical dimension of the monetary policy, rather than the ECB. Also, the substantial difference observed in inflationary mechanisms must be removed, inflation being the most difficult convergence measure for the CEE countries. In addition, inflation targeting is the main instrument of managing price dynamics in most of the new countries of the EU, considering that eurozone mostly employs a mixed model (monetary growth benchmark plus price growth benchmark). This imposes more stringent commitment on national governments, than on the ECB. In fact, the European Union has been most successful in terms of stabilizing the financial markets. Most Member States have carried out large-scale assistance programs for the banking sector, have increased government guarantees on deposits as well as supervision of banks and insurance companies. Since the crisis, the EU has allocated about 400 billion euros, equivalent to 3.3% of total GDP, to support the real sector and the general population1. The greater part of these funds were invested by state authorities. The financial contribution of the EU is much smaller. Thus, through regional policy in 2009, a decision was made to conduct advance payments of $ 6.26 billion from the Consolidation Fund, the European Regional Development Fund and European Social Fund. As a result, the total amount of annual payments for that part of the EU budget is projected to increase from 5.0 to billion euros. At the same time, the rule on mandatory co-financing of projects by national authorities was abolished. In June, the European Investment Bank announced readiness to increase annual lending for projects carried out in 5 EU countries and candidate countries from the usual 45 billion euros to 60 billion euros. The combined GDP of all EU countries fell by almost 4% in 2009, while gross investments decreased by 10.5%. The current recession is deepest in post-war history of the Eurozone. During the energy crisis in , highest decline in GDP was 2% in %, % during the current crisis, GDP dropped by 5 5% (see Table 1.).

149 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 147 Table 1. Main macroeconomic indexes ЕС-27 in (% up to the previous year) GDP 3,1 2,9 0,9-4,0-0,1 Private consumption 2,3 2,2 0,9-1,5-0,4 State consumption 1,9 1,9 2,2 1,9 1,7 Gross investment 6,2 5,4 0,1-10,5-2,9 Employment 1,5 1,7 0,7-2,6-1,4 Інфляція 2,3 2,4 3,7 0,9 1,3 Balance of state budget, % GDP -1,4-0,8-2,3-6,0-7,3 State debt, % of GDP 61,3 58,7 61,5 72,6 79,4 The current crisis has led to some changes in the long-term economic strategy for the European Union, therefore the procedure of Maastricht criteria, which were adopted in 1992, revision will gain momentum to ensure the stability of the euro, which, respectively, will affect the overall strategy and the monetary policy of the ECB. Also, the current crisis demonstrates high dependence on the global economic conditions of the new EU members. The first signs of the external shock manifested in CEE countries in the spring and summer of The rise in world prices for energy and food has led to rapid inflation and decrease in purchasing power of the population. CEE countries found it difficult to resist inflationary pressures from the outside, because of their high share in energy imports, whereas energy capacity of GDP is higher than in Western countries. Since autumn 2008, there has been a decline in GDP and unemployment growth in all CEE countries. The situation remains particularly dire in Hungary and the Baltic States. According to the spring economic forecast of the European Commission, in 2009 GDP will decline in Hungary by 6.3% in Estonia by 10.3%, in Lithuania by 11.0%, in Latvia by 13.1%. The fall in gross investment will be down to 10.6% from 24.0%. (see Table. 2.). In addition, Latvia faced a sharp increase in the budget deficit. 1 World Economic Outlook. Crisis and Recovery.Washington, Apr [electronic source]. Mode of access: 2 European Commission [Electronic resource]. - Mode of access: ec.europa.eu/index_en.htm.

150 148 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Table 2. Main economic indexes of EU and CEE countries in GDP, Annual growth Gross capital investments, annual growth Inflation Unemploymen t rate State budget balance, Share of GDP EU-27 4,0-10,5 0,9 9,4-6,0 Bulgaria - 1,6-12,7 3,9 7,3-0,5 Hungary - 6,3-10, 6 4,4 9,5-3,4 Latvia - 13,1-24,0 4,6 15,7-11,1 Lithuania - 11,0-22,1 3,6 13,8-5,4 Poland - 1,4-6,2 2,6 9,9-6,6 Romania - 4,0-6,5 5,8 8,0-5,1 Slovakia - 2,6-5,2 2,0 12,0-4,7 Slovenia - 3,4-13,6 0,7 6,6-5,5 Czech Republic -2,7-5,1 1,1 6,1-4,3 Estonia - 10,3-20,7 0,6 11,3-3,0 However, the CEE countries, which are not members of the EMU, are assisted in overcoming the crisis waves in the economy through the financial resources received from the European Economic Area in these economies, regardless of whether these were direct investments or long-term loans. Analysis of the degree of vulnerability of the CEE countries from the financial crisis of will occur according to the following algorithm: STAGE 1 Factors that characterize vulnerability of modern economy at present STAGE 2 Calculation of values of the required indicators STAGE 3 Formation of clusters Factors that showed crisis dependency were selected according to the following characteristics: STAGE 4 Analysis of the obtained results 1. The energy dependence of the country (the energy balance of the country). 2. Energy capacity: describes the amount of energy resources in unit cost of 1 USD. 3. Import to export ratio. 3 European Commission [Electronic resource]. - Mode of access: ec.europa.eu/index_en.htm.

151 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach External debt. 5. Loan-to-deposit ratio. 6. Short-term loans ratio (% national reserves ratio). 7. Diversity of sources of foreign capital - the share of foreign capital, which accounts for the largest investor country. 8. Consumer loans ratio (% of total loans). 9. Share of foreign capital in the banking sector (% of total bank capital). 10. Inflation. 11. Households' savings rate. Based on official statistics of international organizations, reports, statistical information of the ECB and Eurostat, values of the selected factors have been calculated. The majority of indicators point to the vulnerability of the financial system of the national economy. The focus of research is particularly on financial components, as the global financial and economic crisis of 2008 demonstrated vulnerability of national economies in the CEE countries, where economic growth was based on the comprehensive use of foreign credit. The next step in assessing the degree of vulnerability of the CEE countries is to calculate the correlation and group formation. This requires, above all, perform the calculation factors according to the following formula: N where N ij normalized value of a factor; V ij set value of a factor; ij V AVG ( V AVG(V ij ) mean value of a factor in the selection; S mean quadratic deviation. ij ij =, (1) S ) Processing of output data resulted in formation three groups of countries: 1. Countries with the low level of vulnerability: Czech Republic, Poland, Slovakia. 2. Countries with the medium level of vulnerability: Bulgaria, Romania, Lithuania and Hungary. 3. Countries with the high level of vulnerability: Estonia and Latvia.

152 150 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Fig. 3. Grouping of countries by cluster analysis according to level of vulnerability. The first group of countries (Czech Republic, Poland, Slovakia) is characterized by acceptable levels of external debt (less than 60% of GDP), import to export ratio ranges from 0.94 to 1.07, indicating the foreign economic security of a country. The total amount of leverage in form of households deposits in banking institutions substantially exceeds the amount of loans, which means that the banking system is harmonious, is characterized by moderate consumer loans (less than 20% of all loans) and a high ratio of public savings. The share of foreign capital in the banking system is substantial, which is characteristic of all markets in CEE countries, except Ukraine, but the degree of diversification of incomings is sufficient, which reduces the risk of a significant decline in credit revenues from investor country resulting in its failure to provide funds in the necessary amounts. In addition, the share of short-term loans does not exceed international reserves of the country, which positively affects the financial security level. The inflation rate in Czech Republic, Poland and Slovakia was 4.8% on average in 2008, i.e. an increase in prices during the formation of the crisis was insignificant. The energy dependence (except Slovakia) and energy capacity levels of GDP are low, which strengthens energy security under rise in global energy prices. The second group of countries is divided into two subgroups: Bulgaria, Hungary and Lithuania. This division into subgroups is logical, because the level of socio-economic development varies considerably in these countries. The characteristic feature of this group of countries is rather low energy dependence, with high energy capacity levels. The import to export ratio is less than 1, i.e. the countries import more goods and services, than they sell abroad. This situation has a negative impact on the GDP growth. As to the financial system, each country of this subgroup has its own strengths and weaknesses. The external debt of Ukraine and Romania does not exceed 60% of GDP, which does not pose a threat to economic security. In terms of short-term loans as a share of international reserves, Bulgaria and Ukraine can be classified as countries with a low level of vulnerability, as this indicator ranges between 50-55%. The diversity of sources of foreign capital is high, with the volume of aggregate consumer loans being insignificant.

153 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 151 The third group of countries, which are classified as countries with high levels of vulnerability, includes Estonia, Latvia and Romania. In recent years, these Baltic countries and Romania have showed the fastest rate of economic growth and increase in global competitiveness. Build-up of economic potential was due to strong foreign investment, especially in the banking sector. However, in the wake of the global financial crisis, these countries proved the most vulnerable because of their high dependence level on external sources of funding. The gross external debt of Estonia and Latvia equals 118.6% and 142.5% of GDP, which is a threat to the economic security of these countries. Current liabilities exceed international reserves by 1.7 times, the diversity of sources of foreign capital is low, more than 80% of foreign investment in the banking sector in Estonia comes from Sweden, which increases financial dependence on that country. Consumer loans ratio in Estonia and Latvia exceeds the similar index in other countries of the selection by almost 2 times, while consumer loans account for more than 40% of total loans. Inflation rate ranges from 10-15%, which strengthens the financial vulnerability of these countries. It should be concluded that the priority issue for the countries with regard to monetary policy of the CEE countries, given the undertaken analysis, there should be a further increase in financial capacity, reduction in the vulnerability of national economies and national banking systems depending on external funding, boosting investments at their own account and increase in the level of household savings, increase in revenue by reforming the fiscal system. Monetary policy in CEE countries should be focused on measurement of countercyclical monetary policy, rather than the ECB. Additionally, the significant difference observed in inflationary mechanisms must be removed, inflation being the most difficult convergence index for the CEE countries. Besides, inflation targeting is the main instrument of managing price dynamics in most of the new countries of the EU, considering that eurozone mostly employs a mixed model (monetary growth benchmark plus price growth benchmark). This imposes more stringent commitment on national governments, than on the ECB. Conclusions The transformational elements of modern monetary policy of the EU member states have instigated the following conclusions: 1. We found that the processes of financial integration in the EU are pre-conditioned by the asymmetric nature of the exchange rate policies of member states against the dollar and the need to create the appropriate implementation of the EMU convergence criteria of the Maastricht agreement. The crisis manifestations in the economic and financial sectors of the EU showed discrepancy between the actual convergence and the nominal one. Criteria for monetary policy are aimed primarily at ensuring internal stability of currency management and fiscal policy - to prevent monetization on behalf of the European Central Bank, which otherwise would create the

154 152 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój preconditions for the emergence of inflationary pressures in the eurozone. Compliance with the convergence criteria forced convergence of macroeconomic performance of member states of the EMU. However, practically, improvement of indexes in a number of countries, particularly in the field of public finances, was often achieved by emergency measures and even revaluation of gold and forex reserves. 2. Utilization of the theory of optimum currency area proved that the EMU countries do not have the characteristics that would make renunciation of national currency favorable. In exchange rate policy, change from one exchange rate to another depends on market expectations about future economic conditions. If market participants believe that future economic conditions will differ from the current ones, pressure on the currency market will arise for the purpose of restructuring the market in line with the expectations of market participants and there will be selfrealization of foreign exchange market, even if there are no real changes in economic policy. 3. The analysis of optimum currency area criteria demonstrated that they reflect the relationship of regional economies and show convergence through indicators for capital mobility and openness of economy. It is necessary to differentiate between various nature of these criteria and, therefore, reasons for this situation. 4. The distinctive feature of the transmission mechanism of shared monetary policy of the EU is that the main transfer channels controlled by the ECB are complemented by national central banks, which take into account the peculiarities of the economic development of member countries. Thus, the inflation channel explains the dynamics of aggregate demand in France. There is a monetary channel in the German Bundesbank, which reflects pulses through interest rate changes. The Italian model has two additional channels: a business activity channel that affects expectations in inflationary changes of inflation and a portfolio channel that demonstrates the effect of the redistribution of portfolios of households and firms. Central Bank of Belgium uses a cash channel, other than income channel. 5. Analysis of implemented instruments of monetary stabilization in old and new EU member states has showed that the states of the second group are not able to compensate for the loss of relatively effective macroeconomic stabilizers. Therefore, the tension within the EMU will grow further, which will inevitably affect the stability of the single European currency, while the financial crisis waves of will act as a catalyst for these processes within the EMU. This, in turn, will obligate that EU countries find new mechanisms to ensure the stability of the monetary system in the EU and shaping out new tasks for the ECB, apart from maintaining price stability in the euro area. List of sources used: 1. World Economic Outlook. Crisis and Recovery.Washington, Apr [electronic source. Mode of access: 2. European Commission [Electronic resource]. - Mode of access: ec.europa.eu/index_en.htm.

155 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 153 Iryna Forkun Khmelnytsky National University, Ukraine Oksana Antonyuk Khmelnytsky Cooperative Trade and Economic Institute, Ukraine ROZWÓJ SPOŁECZNY I EKONOMICZNY UKRAINY W KONTEKŚCIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ SOCIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT OF UKRAINE IN THE CONTEXT OF EUROPEAN INTEGRATION Streszczenie: Autorki analizują istotę rozwoju społecznego i gospodarczego Ukrainy w okresie niestabilności finansowej i gospodarczej. Definiują one czynniki rozwoju społecznego i ekonomicznego regionów oraz priorytetowe kroki Ukrainy na drodze do Eurointegracji. Słowa kluczowe: Rozwój społeczny i ekonomiczny, integracja europejska, Ukraina Abstract: The authors analyze the essence of social and economic development of Ukraine during the period of financial and economic instability. The factors of social and economic development of the regions and top priority steps of Ukraine on the way of Eurointegration are defined. Keywords: Social and economic development, European integration, Ukraine The highlight of the 20th and 21st centuries is active impact of global integrating processes on peculiarities of social and economic development of any country. Ukraine is not an exception: by joining WTO in 2008 Ukraine confirmed pro-european vector of external policy as well as ambition to integrate EU. Globalization processes are an indispensable feature of modern life. They call for sustainable development of economies by developing local standards and adapting them to international norms. Modern trends of economic development prove that any changes in financial sphere have to take

156 154 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój into account their impact on social welfare of local communities as any negative changes in social sphere will inevitably impact on income to local budgets, incur deficit of financial resources. Eurointegrating ambitions of Ukraine have become an indispensable part of modern political life. Pro-European vector has been officially confirmed in a set of normative documents, bilateral agreements and action plans for Ukraine and EU. Nevertheless, widespread use of pro-european phraseology very often disguises superficial understanding of the underlying mechanisms and core processes which define efficiency of implementing the whole integrating strategy. The process is to be seen as an exact step-by-step plan of formal procedures to be carried out. All this makes the Eurointegrating process nonflexible and fragmented, which leads to loss of consistency and general efficiency of the whole strategy. Political speculations, based on incorrect suggestions or unreasonable assumptions, as well as prejudices which accompany some aspects of pro-european integration perplexes some of the European partners and restricts development of mutually beneficial cooperation. In national economics the problems of social and economic development were considered by V. Geets, N. Dubrovina, V. Ivanov, T. Klebanov, O. Cherniak. Forecasting of the regional social and economic development is paid great attention by such Ukrainian scientists as V.Bidak, E. Boyko, S. Bukovinsky, O. Vasylyk, V. Voitsekhivsky, Ya. Grit, B. Danilishin, I. Dziuba, A. Yerinoyi, O. Kirilenko, E. Kushnariov, I. Lunina, I. Lyutyi, M. Minchenko, V.Mischenko, V. Oparin, L. Chizhov, A. Frolkova, O. Yastremskaya etc. Economic aspects of European integration of Ukraine are deemed of considerable importance among scientists. L. Halperina 1, I. Egorov 2, M. Kalina 3, V. Onishchenko, V. Papp have analyzed the various aspects of correspondence between Ukrainian economics and European standards and its direction. The objective of the article is to analyze and assess the current state of social and economic development of Ukraine in the context of Eurointergrating processes. Practical achievements in the sphere of European integration demand a shift from political and ideological declarations to implementing particular pragmatic strategies. Eurointegration of Ukraine is to be viewed as an instrument of implementing strategic objectives and tasks of social and economic, public and cultural development. The most complicated problems arise in economic sphere. EU as an integrity subject is relatively uniform in terms of economic standards, where single regulating norms apply to various businesses. Any country that intends to become a member of this Union must prove its ability to follow the existing norms and standards, guarantee social and economic stability of the region, raise its international competitiveness and become a source of development in social and economic, political and cultural aspects. The pro-european vector, adopted and officially approved in corresponding normative documents, may be regarded as a valid response to global processes and logical evolution of relations between the countries of European region. 1 Dolishnij M. I. Regional'na polityka: metodologija, metody, praktyka / M. I. Dolishnij // NAN Ukrani'y. L'viv 2 Jegorov, I. Ju. Ukrai'na v svitli jevropejs'kyh indykatoriv naukovo tehnichnogo rozvytku / I. Ju. Jegorov // Nauka ta naukoznavstvo p Kalyna, M. Jevrointegracijna polityka Ukrai'ny v konteksti neobhidnosti dosjagnennja vidpovidnosti kopengagens'kym kryterijam Jevropejs'kogo Sojuzu / M. Kalyna // Visnyk NADU pry Prezydentovi Ukrai'ny p

157 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 155 Social and economic transformations in Ukraine, openness of its economy, intensification of economic competition on internal as well as international markets have created preconditions for forming civil society and competitive dynamic economic model similar to those functioning in Europe. This is considered as the only way of preserving national and political identity and unity. Any other alternative will inevitably lead to loss of its positions on the world economic and political arena, its fragmentation between the more powerful regional players, gradual decline of national economy and social misbalance. At the same time, ambitions to introduce European standards in public, political or legal spheres, their immediate or full-scale implementation are suspended due to flaws in the sphere of economic reforms and lack of properly functioning normative base to regulate economic relations in Ukraine. These are to be seen as fundamental reasons for inconsistency and inefficiency of actions aimed at European integration of Ukraine. While extreme openness of Ukrainian economy is leveled by relative diversification of export markets in CIS, EU, Asia and Africa etc., low competitiveness qualities of goods and high dependence of export industry on energy resources contributes to high vulnerability of Ukrainian enterprises to changes on global market. We deem it possible to balance the openness of economy by increasing the share of internal consumer market in national GDP by attracting more consumers from 46 million population of Ukraine. Even taking into account low level of income of its citizens, Ukraine has a huge internal market which can be filled by national goods in case their production is provided. Favorable perspectives of some industry branches on international market may foster import substitution: for example, introduction of European standards in agricultural sector would favor its internal positions; demand for investments in metal and machine building industry would stimulate development of corresponding industries and reduce unemployment levels in the country. Economic development of any country is impossible without attracting local financial resources to solving numerous everyday issues. Currently, this problem is one of the key in the process of state s development. It is clear that stable and sufficient financial resources of a region are a vital for proper local governing. Local (i.e. regional) budgets require thorough approaches to their forming and allocating as they are a factor of social and economic development of the country as a whole. Flaws in the sphere of managing local financial resources may be explained by inefficient strategies of using social and economic potentials by local authorities. Consequently, we encounter inconsistency between measures of state inter-budget regulation by the central government and actions of local authorities which are often widely off base of qualitative analysis and strategic planning. An urgent problem which calls for thorough analysis are disproportions in social and economic development of regions, low competitive qualities and insufficient investment and innovative activity. Being unsolved this problem complicates consistent policy in the sphere of social and economic transformations, increases the risk of regional crises, national economy

158 156 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój misbalance, hinders forming internal market of consumer goods and services; lowers competitiveness of national economy and its integration in the global market 4. Adaptation of population to peculiarities of social and economic system is a compulsory precondition of reforms aimed at establishing market economy. By understanding their rights, duties and responsibilities for their choices people foster introduction of market economy mechanisms. Social factor should be considered as a priority factor in the process of developing and implementing corresponding economic transformations. Lack of attention or even ignoring social dimension of economic transformations doesn t foster sustainable economic development. In Ukraine transformation processes, democratization of social sphere, development of civic society prompted changes in system of local governing. Delegation of rights to local authorities to carry out social, cultural and economic functions was supported by granting them rights to allocate corresponding financial resources. Nevertheless, the triangle of state-business-society will function properly in case of the right choice of a basic component. The fundamental of national well-being is support of national manufacturer of goods, minor and medium business, and development of farming industry. This will create preconditions for state sovereignty. Besides, local authorities should be granted more rights in managing local taxes as well as introduce instruments to stimulate local budget income; local target development programs are to get necessary financial support. Development of any region is a multipurpose and multi-criteria process. The nature of each region s development may vary corresponding to their potentials and peculiarities. Among the objectives of social and economic development of a region may be the following: increase of budget income, enhancement of educational services, environmental protection, equality of opportunities, protection of privacy, cultural development 5. Some of these objectives are identical for all regions, but under certain circumstances they may have significant differences. In case of limited financial opportunities funds may be directed either in the sphere of healthcare or environmental protection. Thus, a misbalance of priorities is obvious. The system of criteria and indicators is defined in compliance with the objectives of regions development. Although countries and regions differ in terms of value priorities and priority of objectives, international organizations tend to evaluate levels of their development according to some universal or integral indicators. One of such indicators is human development index (HDI) which was introduced in UNO Action plan. A unit-free index ranges all countries on a scale between 0 and 1. The cumulative index includes several indicators of economic nature: Life expectancy index; Education index; GDP. 6 HDI may be used not only for comparing countries but also some regions. 4 Gal'perina, L. Jevropejs'kyj vybir Ukrai'ny ta mozhlyvosti dotrymannja Maastryhts'kyh kryterii'v z tochky zoru vnutrishn'oi' makrorivnovagy / L. Gal'perina // Strategija rozvytku Ukrai'ny p Burdun A. V. Cili ta kryterii' social'no-ekonomichnogo rozvytku regioniv / A. V. Burdunov // Ekonomichnyj forum Gal'perina, L. Jevropejs'kyj vybir Ukrai'ny ta mozhlyvosti dotrymannja Maastryhts'kyh kryterii'v z tochky zoru vnutrishn'oi' makrorivnovagy / L. Gal'perina // Strategija rozvytku Ukrai'ny p Social'no-ekonomichne stanovyshhe Ukrai'ny [online resource]: ( )

159 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 157 Indices of economic development not always define strategic objectives. Sometimes tactic objectives of regional development are interim tasks, which represent compulsory conditions of sustainable development. The following may be referred to tactic objectives of regional or city development: New types of business introduction; Expansion of the existing business; Development of small entrepreneurship; Downtown development; Industrial development; Service sphere development; Employment of population. Important role in measuring level of economic development of a region belongs to the traditional indicators which estimate intensity and correlation between goods production and their consumption as well as their dynamics in per capita terms (Gross National Product (GNP), Gross Domestic Product (GDP), Real Gross Domestic Product per capita, dynamics of these indeses). Here we suggest analysis of the above-mentioned indices of social and economic development for different regions of Ukraine according to the data of State Statistics Service of Ukraine 7. Table 1. Region (Oblast) Gross Regional Product Absolute deviation Relative deviation (mln. UAH) / 2012/ Ukraine ,5 20,3 AR Crimea ,4 17,9 Vinnytsya ,3 23,4 Volyn ,0 22,2 Dnipropetrovsk ,4 20,6 Donetsk ,3 24,8 Zhytomyr ,2 17,0 Zakarpatya ,0 18,0 Zapoizhska ,1 15,9 Ivano-Frankivsk ,6 30,8 Kyiv ,7 31,6 Kirovohrad ,6 27,3 Lugansk ,4 25,6 Lviv ,9 25,1 Mykolaiv ,3 14,9 Odesa ,8 14,1 Poltava ,7 18,0 Rivne ,9 21,5 Sumy ,2 24,9 Ternopil ,9 28,0 Kharkiv ,8 17,7 Kherson ,5 17,9 Khmelnitsky ,8 26,2 Cherkasy ,5 20,8 Chernivtsi ,6 21,0 Chernihiv ,2 24,4 Kyiv city ,0 13,8 Simperopol city ,7 20,2

160 158 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój As it is inferred from Table 1 the index of Gross Regional Product within the period of was increasing in terms of relative deviation it was 18.4% in 2011 and 20.3% in 2012 in comparison to the previous year. Further we analyze index of consumer prices, which is deemed a vital indicator to track inflation processes in an economy of a country and is used as a starting point for determining strategies of state transformation processes, analyzing and predicting pricing in economy, changing welfare allocation polices, solving legal issues, reappraisal of system of national accounts into real prices. Table 2. Index of Consumer Prices in Regions of Ukraine, Region (Oblast) Index of Consumer Prices Absolute Deviation Ukraine 109,1 104,6 99,8-4,5-4,8 AR Crimea 109, ,4-3,6-7,6 Vinnytsya ,8 99-4,2-3,8 Volyn 108,1 103,2 99-4,9-4,2 Dnipropetrovsk 109,3 104,3 99,7-5 -4,6 Donetsk 110, ,3-5,3-3,7 Zhytomyr 108,9 103, ,9 Zakarpatya 108, ,8-5,5-4,2 Zapoizhska 109,7 104,6 99,3-5,1-5,3 Ivano-Frankivsk 108,3 102,9 99,3-5,4-3,6 Kyiv 107,9 103,9 99,1-4 -4,8 Kirovohrad 108,5 103,7 98,8-4,8-4,9 Lugansk 110,5 105,6 100,3-4,9-5,3 Lviv 109,7 104,9 99,3-4,8-5,6 Mykolaiv ,4 99,3-5,6-5,1 Odesa 110,5 105,4 99,4-5,1-6 Poltava 108,4 103,7 99,1-4,7-4,6 Rivne 108,3 103,4 98,9-4,9-4,5 Sumy 108,9 103,6 98,8-5,3-4,8 Ternopil 108,5 103,7 98,9-4,8-4,8 Kharkiv ,1 99,2-4,9-4,9 Kherson 110,6 104,5 99,4-6,1-5,1 Khmelnitsky 109, ,6-5,6-4,4 Cherkasy ,5 99,5-5,5-4 Chernivtsi 108,2 102,4 98,8-5,8-3,6 Chernihiv 109,5 103,6 98,8-5,9-4,8 Kyiv city 109,8 106,1 101,6-3,7-4,5 Simperopol city 112,8 106,7 100,7-6,1-6 Data in Table 2 shows decline of the index of consumer prices. The most considerable decline of this index was typical for Kherson and Chernihiv regions in 2011, and for AR Crimea in So, in order to develop a properly functioning mechanism of regulating social and economic processes in conditions of financial and economic crisis it is necessary to introduce a complex of measures to encourage cooperation of financial and non-financial sectors of economy and coordinate actions of all governmental institutions with business entities to monitor quality of

161 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 159 their fulfillment. Taking into consideration probability of financial instability, we deem it appropriate to introduce an institute of monitoring financial system and banking sector. It is necessary to develop the corresponding normative base to provide smooth functioning of this monitoring institution. Nowadays developing and implementing the state strategy of economic and social development is priority number one for Ukraine. This strategy should be aimed at boosting development of different branches of economy, shifting policy of export-import of energy resources and their efficient use, balancing monetary policy of the National Bank of Ukraine. The existing system of credits and loans (including banking sector) has not yet become an efficient instrument of state building as it does not favor economic stability of the country, does not encourage development of the real sector. Improvement of social standards is impossible without corresponding changes in economic sphere of the country, positive dynamics of GDP per capita. In terms of GDP per capita Ukraine is far behind the developed countries of the world. One of the most important aspects of social policy is reducing inequality in allocation of material values between citizens of various social strata. The main task of the current period is providing manageability of economic reforms, creating conditions for building socially-oriented market economy based on development of prospective industry sectors, their modelling in compliance with the criteria of economic growth. The significant priority steps which should be made to improve the process of further Eurointegration of Ukraine are: economic diplomacy support of the consortia and alliances creation between Ukrainian enterprises and powerful companies of EU; distribution of information about the investment needs and potential of Ukrainian agriculture, information, methodological and legal support of investments from the countries of EU into Ukrainian agriculture; practical cooperation according to Lisbon strategy of EU, e.g. in a form of a special program of scientific and technological cooperation of Ukraine and EU; introduction of pricing monitoring within transnational companies to prevent tax evasion on the territory of Ukraine; introduction of the modern forms of common international financing of the strategic investment projects, primarily in the spheres of power supply, information, transport infrastructures; formation of the system of mutual protection of investments and counteraction against unfair competition of the partner countries as well as third countries. Thus, scientific research aimed at the investigation of the practical ways of the development of economic interrelations between Ukraine and EU is in its prospects. Primarily, it concerns trade and investment spheres which are to make Ukrainian economic more adjusted and competitive on the European market.

162 160 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Bibliography 1. Burdun A. V. Cili ta kryterii' social'no-ekonomichnogo rozvytku regioniv / A. V. Burdunov // Ekonomichnyj forum Gal'perina, L. Jevropejs'kyj vybir Ukrai'ny ta mozhlyvosti dotrymannja Maastryhts'kyh kryterii'v z tochky zoru vnutrishn'oi' makrorivnovagy / L. Gal'perina // Strategija rozvytku Ukrai'ny p Dolishnij M. I. Regional'na polityka: metodologija, metody, praktyka / M. I. Dolishnij // NAN Ukrani'y. L'viv 4. Jegorov, I. Ju. Ukrai'na v svitli jevropejs'kyh indykatoriv naukovo tehnichnogo rozvytku / I. Ju. Jegorov // Nauka ta naukoznavstvo p Kalyna, M. Jevrointegracijna polityka Ukrai'ny v konteksti neobhidnosti dosjagnennja vidpovidnosti kopengagens'kym kryterijam Jevropejs'kogo Sojuzu / M. Kalyna // Visnyk NADU pry Prezydentovi Ukrai'ny p Social'no-ekonomichne stanovyshhe Ukrai'ny [online resource]: ( )

163 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 161 Lyudmyla Maksymiv, Yuliya Vdovych Ukrainian National Forestry University, Lviv, Ukraine POLITYKA ZARZĄDZANIA ODPADAMI NA UKRAINIE WASTE MANAGEMENT POLICY IN UKRAINE Streszczenie W artykule scharakteryzowano zarządzanie odpadami stałymi na Ukrainie. Szczególną uwagę zwrócono na analizę ilości nagromadzenia odpadów i recyklingu. Omówiono problem unieszkodliwiania odpadów i zarekomendowano rozwiązania tego problemu. Słowa kluczowe: zarządzanie odpadami, polityka, Ukraina. Abstract The solid waste management in Ukraine is characterized. Special attention is paid to the analysis of amounts of waste accumulation and recycling. The problem of waste disposal is discussed and the recommendationsof resolving these issuesare proposed. Keywords: waste management, policy, Ukraine. Introduction Ukraine has a problem of waste generation in general and solid waste generation problem as well. Industrial waste is dominated by all kinds of waste produced in Ukraine. The main sources of waste are the sectors: mining, chemical industry, machinery, fuel, energy, construction, agriculture, and metallurgy. According to official statistics, in Ukraine, about 36 billion tons of waste accumulated or more than 50 thousand tons per 1 sq. km. of which only 30% of industrial waste and 4% of municipal waste are utilized (Concept, 2013). Only 7% of waste are recycled and disposed, including 3% due to separate collection and recycling (1% due to collection centers of recycling materials), and 4% of waste are burned. About 59 million m 3 of solid waste were generated in Ukraine in It disposed by 6.7 thousand dumps and landfills, with a total area of 10 thousand hectares. The number of overloaded landfills is 334 units (5%) and 878 units (13%) are not comply the environmental safety standards (Waste management, 2013).

164 162 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój In contrast, the countries with high income practice re-use of waste and waste recycling. This approach makes possible to conserve natural resources and improve efficiency of their management. The program of 3R (Reduse, Reuse and Recycle) is one of the most successful programs. When Ukraine signed an Association Agreement with the EU, an important precondition for the implementation of effective waste management policies is the harmonization of Ukrainian legislation with the EU legislation. Waste Management Policy in Ukraine should comply with the EU Waste Framework Agreement (European Parliament Directive, 2008). It makes sense to use the experience of Germany, as a leader in the implementation of environmental policy. The Ministry of Environmental Protection and Nuclear Safety in Germany with the federal states implemented the Program to prevent the generation of waste in 2013 (Abfallvermeidungsprogramm, 2013), which is adapted to the EU Waste Framework Agreement. This Program covers the current and potential measures and instruments towards preventing waste generation at the federal level, individual provinces level and the level of local governments. All measures are assessed on economic, environmental and social approaches and agreed with the sustainable development concept. However, this approach initiated a dialogue between federal, provinces and local governments and other stakeholders on waste generation prevention. Analysis To solve the waste problem in Ukraine, we have National Program for Waste Management for The Program aims to create an effective waste management system to reduce the environmental pressure, minimize waste generation, increase the waste reuse and to establish an effective management system. According to the Program, the amount of hazardous waste (I - III hazard classes) generated per 1 million of GDP will reduce to 1,4 kg in 2020; the waste reuse increase as secondary raw materials by 25% in 2020; to remove wastes, that are not recycling, by the development and implementation of new technologies and environmentally sound methods of waste management facilities; to slow growth rate of solid waste disposal to 2015 and to stabilize and reduce the disposal to 2020 (National Program, 2013). There are the regional waste management programs at the regional level. So, for Lviv region we have the Regional Program of Solid Waste Management for the period of It was adopted by the decision of the Lviv regional council in In addition, we have a draft of Regional Program of Solid Waste Management for the period of The aim of the article - to analyze solid waste generation in Ukraine in general and in terms of regions, in particular; to compare policies of solid waste management in Ukraine with the EU countries; and to develop policy recommendations for improving waste management in Ukraine to context of European integration processes.

165 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 163 Results and discussion According to the Ukrainian legislature a waste means any substances, materials and other things produced by human activity and have no further use and are getting rid of their owner, by recycling or removing (Ukrainian Law On Waste ). The Ukrainian Law On Waste defines waste management process as actions, aimed to prevent waste generation, their collection, transportation, disposal and removing, including the control and monitoring of these operations. In Ukraine, all wastes are divided into four classes of risk (The environment, 2013). The first class (I class) is extremely hazardous waste. These wastes contain, for example, mercury (and other hazardous substances); including spent fluorescent lamps containing mercury compounds, and others. The second class (II class) is highly hazardous waste. These wastes include spoiled or waste oils, industrial waste containing copper chloride, nitrate lead, and others. The third class (III class) is moderately hazardous waste. There are wastes of painting sludge production, oiled filters and rags, waste that containing, for example, lead oxide, and others. The fourth class (IV class) consist of solid waste and such production waste, as coal slag, glass, waste tires, agricultural residues, waste polymers, wood waste, and others. In Ukraine special attention is given to management of the hazardous wastes that belong to I-III hazard classes. But their fraction in the total volume of waste is small. For example, in the Table 1 it is presented a comparison of different waste hazard classes in Ukraine. Table 1. Waste generation in Ukraine Year Waste generation, TOTAL, tones I-III hazard classes waste generation, tones I-III hazard classes waste fraction, % IV hazard class waste generation, tones IV hazard class waste growth rate, % , , , , , , , (source: State Statistics Service of Ukraine) As it seen from table 1 the fraction of hazardous waste in the total waste generation is very low less than 1%. There is also the waste reducing of I-III hazard classes in recent years. As for waste of IV hazard class, we can identify their significant growth in 2011 compared to 2010 (7%). In the following years are minor variations within 1%. In Table 2 the waste generation (all hazard classes) in some Ukrainian regions analyzed. In the same table we calculate waste generation per capita.

166 164 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Table 2. Waste generation in Ukrainian Regions (2013 year) Region Waste generation, tones Population, peoples Generation per capita, tones/year 1. Dnipropetrovsk ,30 2. Donetsk ,27 3. Kirovograd ,42 4. Lugansk ,97 5. Poltava ,05 6. Zaporizhia ,59 7. Vinnitsa ,80 8. Lviv ,04 9. Crimea , Mykolaiv , Kiev , Kharkiv , Ivano-Frankivsk , Rivne , Khmelnytsky , Cherkasy , Sumy , Odessa , Ternopil , Chernihiv , Zhytomyr , Volyn , Kherson , Chernivtsi , Transcarpathian ,10 (source: State Statistics Service of Ukraine) The analysis of these results allows identifying areas with the highest volume of waste. The biggest waste-generating region is the Dnipropetrovsk region. The next three regions are: Donetsk, Kirovohrad and Luhansk regions. Much higher amounts of waste in these regions, compared to others, can be explained by the extraction of mineral resources and the effects of such activities. It should be noted that the same regions are leading in waste generation per capita. Thus, almost all the waste, generated in Ukraine, belongs to the IV hazard class. One of the main fraction among them is solid waste. Municipal solid waste is the waste generated in the process of human life and activity and accumulated in homes, social and cultural institutions, educational, medical, commercial and other facilities (food waste, household items, debris, leaf litter, waste from cleaning and repair of apartments, paper, glass, metal, plastic wastes and other) and have no further use for the place of their formation (Ukraine State qualifier, 1996).

167 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 165 The composition of MSW which is generated in Ukraine corresponds to the category of transitional countries. The domestic household waste structure is presented in the Table 3. Table 3. Morphological composition of waste in Ukraine (Suprunenko O., 2008). Type of waste % Type of waste % Type of waste % Food 25 Textile 4 Leather, rubber 3 Paper 20 Metal 10 Plastic 5 Wood 3 Glass 12 Other 18 Breakdown by category of solid waste in various countries listed in the Table 4. Table 4. Solid waste fractions in different countries (Suprunenko O., 2008). Type of country Type of waste Developed Transient Underdeveloped Paper 34% 16% 1,5% Organic 26% 45% 64% Other 12% 9% 22% Glass 11% 1,5% 4% Plastic 7% 12% 0,5% Metal 7% 1,5% 1% Textile, leather, rubber 3% 15% 7% From the Table 4 it can be seen that the largest waste fraction in developed countries is paper and in the less developed and transition countries - organics. It was decided to compare the waste generation in Ukraine and in other countries. Therefore two indicators were chosen: solid waste generation per capita and the environmental pressure (Fig. 1). The Environmental pressure is the amount of the municipal solid waste generated in a country divided by country s area, expressed in tones per square kilometer (tones/km 2 ) (Waste Atlas). For the analysis 28 EU countries selected and three countries that have signed an association agreement with the EU (Ukraine, Georgia and Moldova). The data for the diagram are collected for three years period ( ). On the right side of the figure it is the rate of Environmental pressure (tones/km 2 ), and on the left the rate of Solid waste generation per capita (kg/year). As it can be seen can see from the diagram, Ukraine has the lowest rate of solid waste generation per capita and one of the lowest rates of Environmental pressure. Such countries as Denmark, Cyprus, Luxembourg and Moldova generate the highest amount of solid waste per capita. And the top three countries that make the highest Environmental pressure are Malta, Netherlands and Belgium (because of small country s area). This situation of Ukraine in fact is not so optimistic because of small fraction of waste reuse and recycling.

168 166 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Fig. 1. Solid waste generation and the Environmental pressure in different countries (Waste Atlas). In Table 5 the generation of solid waste in Ukraine in , and the amount of recycling and incineration wastes are presented. Table 5. Solid waste management in Ukraine Year Solid waste generation, tones Waste incineration, tones Waste recycling, tones TOTAL waste incineration and recycling, tones Waste incineration and recycling, fraction, % , , ,83 (source: State Statistics Service of Ukraine)

169 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 167 The analysis of the presented data allows concluding that the situation of solid waste management in Ukraine is critical. The generation of solid waste is increasing, while the fraction of waste incineration and recycling is decreasing. Although, some materials have high level of recycling (they are metal, paper, rubber, glass, plastic, wood waste more than 25%) (State Statistics). But the waste recycling and incineration in oter countries is much higher (Germany - 80%, Sweden - 84%) (Waste Atlas). Another problem of the waste disposal in Ukraine is the functioning of, illegal dumps. The system of solid waste management in the cities is imperfect. The private sector generated about 32 thousand of illegal dumps, occupying an area over one thousand hectares (Waste management, 2013). To solve the problems that exist in Ukraine in the field of solid waste management, it is necessary to improve the current system of waste management. In particular, to increase the fraction of recycled waste we should develop a collection center network of recycling materials. It is accordingly will reduce the load on existing landfills and the amount of illegal dumps. Conclusions. Industrial and domestic human activity inevitably accompanied by the generation of waste, considerable part of which is classified as a solid waste. Practical experience in solid waste disposal in different countries shows that there is no universal method that satisfies the current environmental and economic requirements of resource conservation and market demands. In the international practice these requirements are satisfied by the introduction of an integrated solid waste collection and disposal system, which provides the opportunity for waste reuse. Ukraine is characterized by high level of solid waste generation, for which proper disposal still does not fined. With the aim to close the gaps with the EU legislation in the field of waste management and to adopt the experiences of the leading European countries members of the EU, Ukraine should develop a national comprehensive Program of waste generation prevention. The adoption of such Program would be an important step towards the harmonization of national and the EU legislation, in particular it will contribute to the implementation of the requirements of the EU Waste Framework Agreement. Bibliography 1. The environment in Ukraine. Information-analytical review. Ukrainian Scientific Research Institute of Ecological Problems. Kyiv, State Statistics Service of Ukraine. Access: 3. Waste Atlas. Access: 4. Waste management in the Ukraine (review of 2012). Regional Development Ministry of Ukraine. Kyiv, Suprunenko O. Waste era: from dawn to dusk. Access:

170 168 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój 6. European Parliament Directive on waste 2008/98/EC. // Official Journal of the European Union, National Program for Waste Management for Access: 8. Ukrainian Law On Waste. Access: %D0%B2%D1%80 9. Ukraine State qualifier. Breakdown of waste DK Access: Abfallvermeidungsprogramm des Bundes unter Beteiligung der Länder / Hrsg. Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit (BMU), S. 11. Concept of the National waste management program for the years / Cabinet of Ministers of Ukraine Ordinance on January 3, p. Access:

171 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 169 Danylo Tarasyuk Postgraduate Student, Department of Finance, Currency and Credit, Ivan Franko National University of L viv WPŁYW GLOBALNYCH ŚWIATOWYCH TRENDÓW NA UKRAIŃSKI FIRMOWY RYNEK PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH THE IMPACT OF GLOBAL WORLD TRENDS ON THE UKRAINIAN CORPORATE SECURITIES MARKET Streszczenie Artykuł rozważa obecne trendy globalnego funkcjonowania rynku papierów wartościowych w szczególności globalizację, spowolnienie wzrostu głębokości finansowej, aktywny rozwój pochodnych i mechanizmów sekurytyzacyjnych. Słowa kluczowe: rynek papierów wartościowych, światowe trendy Abstract The article concerns current trends of global corporate securities market functioning, in particular globalization, slowdown of financial depth increase, active development of the derivatives and securitization mechanisms. Keywords: securities market, world trends Introduction Obligatory requirement for creation and effective functioning of market economic system in the state is the existence of a developed corporate securities market. Currently one of the main obstacles for economic entities in Ukraine is limited access to financial resources external funding is complicated and long process. Commercial banks, due to the current numerous risks in doing business, significantly increased the standards for granting credit loans, making them unavailable for enterprises. The role of the corporate securities market as an effective mechanism

172 170 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój for the accumulation and redistribution of available financial resources is highly rising in such conditions. Brief Literature Review Foreign scholars were quite interested in theoretical and practical aspects of the functioning of corporate equity market. Most researchers emphasize the importance of corporate securities market in savings mobilization, capital allocation, corporate control strengthening and risk management. Furthermore, some concepts justify such position that large and most effective stock markets accelerate financial growth. In particular, Levine Ross and Sara Zervos 1 (2002) learned dependence between stock market development and long-term economic growth. M. Mirkin 2 (2002) described the impacts on the stock market (including internal and external factors). B. Pshyk 3 (2013) analyzed the background and the main directions of cooperation of the financial and real sectors of the economy, treating a number of modern economic theories. Hlazyuk N. and О. Zelinska 4 (2013) followed the impact of financial globalization on the development and formation of the financial market of Ukraine. Appreciating their contribution to solving the problems of corporate equity market, it should be noted that a number of issues remain insufficiently studied. Especially it concerns basic world tendencies in the financial sector and their impact on the corporate equity market. Purpose To reveal current trends in global corporate securities markets and in financial areas in general and estimate its impact on Ukrainian corporate securities market formation. Results It should be mentioned that the Ukrainian corporate securities market is part of the international financial market, therefore global trends, which are formed in world market, influence strongly on its development. It is safe to say that the global financial system is influenced by fundamental changes that affect the current state and will affect the future establishment of effective Ukrainian corporate securities market. Major tendencies include the following: 1) The current financial system and securities market in particular are under the influence of globalization processes which relate to all participants in the economic system and the interaction 1 Levine Ros. Stock Market Development and Long-Run Growth World-Bank-Economic. 10(2)/2002. Available at: 2 Myrkyn I. Securities market of Russia: influence of fundamental factors, prognosis and development policy. Moskow, Alpina Publisher, p. 3 Pshyk B. Interaction between financial and real sectors of the economy: theoretical and methodological aspects. Visnyk The University of Banking of the National Bank of Ukraine. 3/2013. Available at: 4 Галазюк Н., Зелінська О. Вплив фінансової глобалізації на розвиток і формування фінансового ринку України. Економічний форум. 3/2013. Available at:

173 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 171 between them. Free international movement of capital, "dilution" of national boundaries, increasing role of international credit relations, universalization of financial instruments and regulatory mechanisms, the internationalization of stock markets and the creation of the world's financial centers, increasing impact of international financial institutions are characteristic features of financial globalization. Internationalization of production processes is important feature of globalization. It was noticed that national markets lost their top priority for resident enterprises: producers are oriented on satisfaction of needs on international, not on state internal scale. To achieve these objectives and access global markets the scale of a company becomes more important and stimulates formation of transnational companies. Thus, in accordance to research data, conducted by accounting company PWC, the overall market capitalization of the companies listed as a hundred of the biggest in the world by the level of capitalization, increased from 84 billiard US dollars to 150 billiard US dollars in 2014 (dated ) (Pig. 1) 5. Pig. 1 Overall Market Capitalization 100 Biggest Companies, billiard US dollars. In Ukrainian scientific studies is traced the idea that globalization of world financial markets causes weakening of ties with the real economy and causes loss of control of the state and international organizations over the activities of companies. Therefore, the development of financial globalization threatens economic stability at national and international levels creating necessity of special control realized by the governments of different countries. It should be noted that a weak system of state regulation of financial markets in the developing countries was one of the reasons which caused of the financial crisis in That means that quality and effectiveness of state administration are very important 6. 5 PricewaterhouseCoopers LLP. Global Top 100 Companies by market capitalisation, Available at: 6 Мошенський С. Фінансова глобалізація: загрози і переваги для інвестиційної безпеки України. Проблеми системного підходу в економіці підприємств. 4(4)/2007. Available at: edu.ua/index.php/epsae/article/view/3958/4106

174 172 VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój Globalization dramatically exacerbates the problem challenges of our time, objectively affecting the economic security of states and their national financial systems. Previously, places of development appeared in different parts of the world, very often no one knew about their existence and their disappearance in crisis conditions didn t cause crisis of other economic systems. Though globalization processes have quite different scenario. The development is common, and therefore the economic upheaval is also common that affect both the national financial system and the economic security of each state. There comes a time to consider gross domestic product of the global economic system, not only individual territories because they are closely linked to each other. Paying attention to the multifaceted nature of globalization, we consider it is appropriate to distinguish positive and negative effects on the development of economic system. Table 1. Positive and Negative Effects of the Financial Globalization Influence on Ukraine 7 Positive Improvement of national financial markets effectiveness by integrating in global financial markets Reducing inflation pressure, cheaper resources under the influence of international competition High mobility of capital, its significant volumes, favorable price and high liquidity Multifunctionality of financial markets Simplification of financial transaction procedures through computerization and information Increase of the banking services quality, technology and staff skill level Negative Threat of rapid appearance and spread of financial crises from one economy to another Growth of international competition instability of national financial markets Influence of external factors on the implementation of national monetary policy High mobility of capital markets, its large volume, favorable price and high liquidity Significant losses from migration of financial resources Spontaneous movement of speculative capital, a certain isolation of finance capital from the real economy 2) Reduction of the growth rate of the global financial depth is the main development trend in world financial markets after the global financial crisis in 2008 year. One of the distinct features of globalization in the economy is financial depth under which one should understand ratio of money and quasi GDP. At its core, it is synonymous to the capitalization of the economy and reflects the direct relationship between the richness of economy with financial resources and the level of GDP. The greater financial depth of the economy is the greater need for financial markets, which would provide temporary free redistribution of financial resources. 7 Glaziuk N., Zelinska O. The influence of financial globalization on development and formation of Ukrainian financial market. Economic forum. 3/2013. Available at:

175 Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach 173 Pic. 2 Dynamics of Global Financial Instruments and Financial Depth, The financial department of the consulting company McKinsey & Company provided detailed analysis of indicators of financial depth of 183 countries, including Ukraine (Pic. 2). The study showed that financial depth had been actively growing during the period from 1995 to 2007, reaching its maximum level - 355%, and then began to decrease, falling in 2012 to 312%. Instead, the value of global financial assets in 2012 was the highest trillion US dollars to 206 trillion US dollars in It can be noted that the growth rate of global financial assets decreased: in the period average annual growth was 7.8%, in %, in %. In the context of financial instruments over the past five years to 9.1% increase in the total value of corporate bonds, government bonds - 9.2% bonds of financial institutions - by 1.5%, bank loans by 4.1%. In 2012 global capitalization shares placed on the stock markets declined by 5.5% compared to According to these data it can be concluded that in 2012 year the market share of corporate securities in total financial assets was 27%, which indicates its important role in the financial system. 3) One of the most important trends in the global financial markets during the last 15 years was active development of the derivative financial instruments (derivatives) that creates both positive and negative impact on the financial security of the global economic system. Today, global derivatives market develops in two forms: the stock market (about 10% of global trade turnover) and over the counter market (about 90% of world trade). According to the Bank for International Settlements, the volume of global derivatives market at the end of 2013 is 710 trillion US dollars, which increases in 44 times the size of global GDP (74.8 trillion US dollars in 8 McKinsey Global Institute. Financial globalization: retreat or reset. March Available at: