Journal. of Ecology nr 3 Aktualna punktacja MNiSW 2,0 ISSN

Transkrypt

1 Journal of Ecology and Health ISSN nr Aktualna punktacja MNiSW 2, Ukazuje się od / Founded in 1996

2 Szanowni Czytelnicy i Sympatycy pisma, prezentując kolejny jego numer pragnę podziękować wszystkim Autorom oraz całej Redakcji za trud włożony w jego powstanie. Jak zwykle problematyka w piśmie zawarta choć skupiona wokół ekologii i zdrowia okazuje się być zróżnicowaną, a poprzez to interesującą dla wielu wysublimowanych pod względem treści odbiorców. Znajdujemy zatem w zeszycie rozważania dotyczące rozwiązań technicznych w zakresie dróg i kanałów wodnych, oddziaływania różnych środków i materiałów na środowisko życia człowieka oraz jego organizm. Dość licznie reprezentowany jest obszar merytoryczny poświęcony zasobom ludzkim i odpowiedzialności w tym zakresie dotyczącej biznesmenów oraz podmiotów gospodarujących kapitałem ludzkim i skoncentrowanych również wokół problematyki zarządzania i bezpieczeństwa zawodowego. W tym względzie podniesione zostały także wątki ochrony zdrowia i diagnostyki prowadzonej na rzecz profilaktyki chorób. Nieco więcej miejsca chcę poświęcić artykułowi Marka Ciechowskiego, w którym autor podejmuje problemy społeczno-mieszkaniowe warunkujące zdrowotność ludności w II Rzeczypospolitej. To bodaj drugi tekst poświęcony tym sprawom i mający charakter oraz znaczenie analizy historycznej. Pierwszy taki zamieścił już na łamach naszego pisma Mirosław Wójcik w numerze 5 z 211 roku, a podjął w nim kwestię zdrowotnych aspektów życia rodzin robotniczych w II Rzeczypospolitej. To dobrze, że problematyka ta jest kontynuowana, ponieważ wiele współczesnych rozwiązań spraw socjalnobytowych i zdrowotnych ma swoją logiczną konsekwencję w odniesieniu do jakości życia obywateli i rodzin z lat Marek Ciechowski prezentuje zatem w swym opracowaniu czynniki kształtujące zdrowotność w II Rzeczypospolitej w odniesieniu do typologii warunków społeczno-mieszkaniowych. W swej analizie prowadzi refleksję skłaniającą do powiązania obu zmiennych społeczno-środowiskowych, dochodząc do konstatacji, że warunki społecznomieszkaniowe należały do kluczowych determinantów zdrowotności populacji Polaków w latach międzywojennych. Opracowanie oparto na ciekawym materiale dokumentarnym i faktograficznym zgormadzonym za sprawą podążania śladem źródeł historycznych i opracowań tamtego okresu. Problematyka przedstawiona przez M. Ciechowskiego jest na wskroś aktualna i może powodować wnikliwych i wrażliwych odbiorców tekstu do przenoszenia prezentowanych w nim zależności na warunki współczesne życia w Polsce. Niechby tak się stało, gdyż niedostrzeganie, bądź marginalizowanie kwestii społecznej skutkuje poważnymi konsekwencjami zdrowotności populacji, które muszą w perspektywie przełożyć się na niebezpieczne koszta związane ze zdrowiem Polaków w trzecim tysiącleciu. Zachęcając do lektury kolejnego zeszytu pozostaję w nadziei, że pozwoli ona zaspokoić zainteresowania naukowe i gusta czytelnicze, tych którzy już tradycyjnie sięgają po nasze pismo. Journal of Ecology and Health (2) wsew.edu.pl ul. Kruczkowskiego 12, Ruda Śląska tel. (2) , biuro@omn.com.pl CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM - DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ Redakcja,,Journal of Ecology and Health, Górnośląska WSP, Ś (2) REDAKTOR NACZELNY Mirosław Czapka Nakład: 25 egz. 21, zł w 212 r. - 84, zł ISSN Copyright by Górnośląska WSP Mysłowice

3 Redaktor naczelny Prof. nadzw. dr hab. inż. Mirosław Czapka Rada Redakcyjna Redaktorzy tematyczni: Dr n. med. Henryk Jaskólecki Nauki medyczne Dr inż. Renata Przywarska Inżynieria i ochrona środowiska Dr inż. Bronisław Wyżgolik Inżynieria i ochrona środowiska Journal of Ecology and Health VI (9) lipiec-wrzesień 212 Kwartalnik Lidia Pośpiech tel. (2) , journaleh@wsew.edu.pl Redaktorzy językowi: Dr Joanna Trzaskalik Mgr Joel Pomeroy Redaktor statystyczny: Mgr Pelagia Suszka-Morejko Doc. dr hab. n. med. Tomasz Irzyniec Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Przewodniczący Prof. Dr. Gerhard Banse Institut für Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse /ITAS/, Karlsruhe, Niemcy Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová CSc. Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre, Słowacja Prof. dr hab. Krzysztof Gasidło Politechnika Śląska, Gliwice, Zakład Planowania Regionalnego, Wydział Architektury Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Gaździk Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice Prof. dr Muhammad Iqbal Head Dep. of. Botany, Hamdard University, New Delhi, Indie Prof. Dr. Jürgen Kopfmüller Institut für Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse /ITAS/, Karlsruhe, Niemcy Prof. Yuriy Kundiev, MD Ph D Dr. Sci Institute for Occupational Health of National AM of Ukraine, Kyiv, Ukraina Prof. dr hab. Sergiej Maksymenko Instytut Psychologii Narodowej Akademii Pedagogicznych Nauk Ukrainy Prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Malik Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika Opolska Prof. Dr. Sci (med) Antonina Nahorna Institute for Occupational Health of National AMS of Ukraine, Kyiv, Ukraina Ph Dr. Zlatica Plašienková, CSc. Dep. of. Philosophy, Uniwersytet Comeniusa, Bratysława, Słowacja Prof. MUDr Martin Rusnák CSc. Uniwersytet Trnawski w Trnawie Prof. zw. dr hab. n. med. dr h.c. Aleksander Sieroń Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice Prof. PhDr. Josef Šmajs, CSc. Katedra Filozofie Uniwersytet Masaryka, Brno, Republika Czeska Prof. zw. dr hab. n. med. Henryk Trzeciak Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Prof. nadzw. dr hab. Ligia Tuszyńska Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego Prof. dr hab. Wiesław Włoch Uniwersytet Opolski, Katedra Biosystematyki, prac. nauk. Ogrodu Botanicznego CZRP PAN w Warszawie-Powsinie Prof. nadzw. dr Mirosław Wójcik Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Bogusław Szuba: Podziemny tunel przeciwpowodziowy alternatywą kanału ulgi w Nysie; Underground flood tunnel as an alternative to the relief channel in Nysa... Henryk Maciołek, Anetta Zielińska, Tadeusz Domarecki: Oddziaływanie azbestu na środowisko przyrodnicze i organizm człowieka; The impact of asbestos on people and the environment... Oksana Seroka-Stolka: Ekologiczna i społeczna odpowiedzialność biznesu w opinii przedsiębiorstw regionu częstochowskiego; Environmental and corporate social responsibility in the opinion of enterprises from the Częstochowa region... Bożena Gajdzik: Znaczenie kapitału ludzkiego w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy; The place of human capital in safety and health management systems... Alicja Jochymczyk, Mirosław Czapka: Wymagania kwalifikacyjne pracowników w działalności leczniczej. Część I; Qualification requirements for workers in therapeutic activities. Part I... Miroslava Bilecová Rabajdová, Peter Urban, Andrea Grešová, Ján Varga, Kristína Gregová, Marek Stupák, Mária Mareková: Current and potential oncomarkers in diagnosing breast cancer; Obecnie używane i potencjalne markery nowotworowe w diagnostyce raka piersi... Antonina Nahorna, Genadiy Slabkyi: Age and seasonal peculiarities of premature death in men of the able-to-work age; Przypadki przedwczesnych zgonów mężczyzn w wieku produkcyjnym w powiązaniu z wiekiem i porą roku... Marek Ciechowski: Warunki społeczno-mieszkaniowe jako czynnik kształtujący zdrowotność ludności w II Rzeczpospolitej; Social and housing conditions as a factor affecting the health of the population in the Second Polish Republic... Andrzej Myśliwiec, Andrzej Knapik, Edward Saulicz, Michał Kuszewski, Tomasz Wolny, Tomasz Poledniok: Ocena natężenia dolegliwości bólowych oraz jakości samopoczucia osób po 5 roku życia posiadających i nieposiadających psa; Assessment of pain intensity and quality of well-being of people over 5 years of age who own dogs and those who do not... Fot. na I okł. Urszula Kontny Nut in the Night Minori ad Majus Czasopismo jest indeksowane w Bazie danych o zawartości polskich czasopism technicznych. BazTech Redakcja informuje, że wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie papierowe

4 POLITYKA D. Korespondencja, listy do Redakcji REDAKCYJNA 1. Korespondencja w sprawach dotyczących publikacji powinna wpłynąć do Redakcji w terminie do 6 dni po czasie publikacji w czasopiśmie. 2. W korespondencji nie powinny znaleźć się stwierdzenia Journal of Ecology and Health zamieszcza prace oryginalne, nieuprzejme, oszczercze, mało precyzyjne. poglądowe, metodyczne i kazuistyczne z zakresu ekologii i szezdyskredytowanie. Nie powinna też ona zawierać argumentów, mających na celu opinii lub wyników. roko pojętej tematyki zdrowia. 4. W czasopiśmie będą uwzględniane tylko listy wartościowe Ponadto pismo publikuje sprawozdania i materiały ze zjazdów merytorycznie. i konferencji naukowych oraz recenzje książek. E. W przypadku ujawnienia wykroczeń przeciwko etyce zawo- Journal of Ecology and Health wydawany jest systematycznie dowej Autorów Redakcja będzie wyciągać konsekwencje drukiem i jako kwartalnik i posiada swój numer ISSN. wynikające z zapisu Ustawy o Szkolnictwie Wyższym. Celem czasopisma jest koncentrowanie zainteresowania społecznego zróżnicowanych środowisk, a przede wszystkim uczokacji Procedura recenzowania artykułów zgłoszonych do publi- nych oraz podmiotów akademickich, także środowisk zawodowych na problemach ekologii i zdrowia stanowiących o jakości życia społecznego w obszarze kraju, Unii Europejskiej i świata. Procedura recenzowania artykułów w czasopiśmie jest zgodna Pismo przyjmuje sobie zatem jako cel uświadamianie i propago- z zaleceniami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego wanie, a w konsekwencji kształtowanie postaw ekologicznych (opisanymi np. w broszurze Dobre praktyki w procedurach i prozdrowotnych wśród szerokiego grona odbiorców, będących recenzyjnych w nauce, MNiSW, Warszawa 211).! twórczo odpowiedzialnymi za bezpieczne ekologicznie i zdrowe Autorzy, przesyłając artykuł do publikacji w czasopiśmie, życie społeczności lokalnych i ponadlokalnych. wyrażają zgodę na proces recenzowania.! Artykułowi nadawany jest numer redakcyjny, identyfikujący A. Autorstwo prac go w dalszych etapach procesu wydawniczego. 1. Uznanie autorstwa powinno uwzględniać:! Nadesłany artykuł jest poddawany ocenie formalnej przez - zasadniczy wkład w koncepcję: projekt, zebranie danych radę redakcyjną, a następnie jest recenzowany przez recenlub analizę i interpretację danych; zenta zewnętrznego, który: - napisanie artykułu lub krytyczny przegląd go pod kątem [ jest specjalistą w danej dziedzinie, istotnej zawartości naukowej; [ nie jest członkiem Rady Naukowo-Programowej czasoostateczną akceptację wersji do opublikowania. pisma, - 2. Autorzy powinni spełniać wszystkie wymienione kryteria. [ nie jest zatrudniony w jednostkach wydających czaso- W przypadku prac zbiorowych, wymagane jest wskazanie pismo, osoby, która przyjmie bezpośrednią odpowiedzialność za [ nie jest afiliowany przy tej samej placówce, z której publikację. Współautorzy powinni uczestniczyć w sporzą- pochodzi Autor. dzeniu publikacji w takim stopniu, aby mogli wziąć odpo-! Artykuł jest recenzowany poufnie i anonimowo (tzw. podwiedzialność za właściwe fragmenty treści, jej zawartość wójnie ślepa recenzja). oraz za konflikt interesów.! W przypadku tekstów powstałych w języku obcym, co B. Konflikt interesów najmniej jeden z recenzentów jest afiliowany w instytucji Autorzy są zobowiązani do ujawnienia Redakcji poprzez zagranicznej innej niż narodowość autora pracy.! podanie na odrębnej stronie dołączonej do pracy wszystkie Recenzentom nie wolno wykorzystywać wiedzy na temat konflikty interesów: artykułów przed jego publikacją.! - zależności finansowe (jak np.: zatrudnienie, doradztwo, Recenzja ma formę pisemną i kończy się jednoznacznym posiadanie akcji, honoraria, płatne ekspertyzy); wnioskiem co do dopuszczenia artykułu do publikacji lub - związki osobiste; jego odrzucenia.! - współzawodnictwo akademickie i inne, mające mieć Autor jest informowany o wyniku recenzji oraz otrzymuje wpływ na merytoryczną stronę publikacji; recenzję do wglądu.! - sponsoring części lub całości badań. W przypadku ewentualnych uwag możliwa jest korespon- dencja z Redakcją czasopisma. W piśmie tym powinny być wymienione związki z firmami! Recenzenta wskazuje Redaktor Naczelny. komercyjnymi, związanymi z przedstawionymi w publikacji! Rada Recenzentów współpracujących z Redakcją publikorozwiązaniami praktycznymi. wana jest raz w roku w czasopiśmie w wersji drukowanej.! C. Odpowiedzialność cywilna Ostateczną decyzję o terminie publikacji artykułu podejmuje Redakcja stara się czuwać nad merytoryczną stroną pisma, Redaktor Naczelny.! jednak za treść artykułów odpowiadają Autorzy. Za treść umieszzowany w sumie przez przynajmniej recenzentów. Każdy numer wydanego czasopisma jest uprzednio zrecen- czanych w piśmie reklam odpowiada sponsor lub firma marketingowa. Redakcja będzie dokumentować wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania zasad etyki obowiązującej w nauce. 16 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

5 1 BOGUSŁAW SZUBA Katedra Budownictwa i Architektury Wydział Budownictwa, Politechnika Opolska w Opolu Podziemny tunel przeciwpowodziowy alternatywą kanału ulgi w Nysie Underground flood tunnel as an alternative to the relief channel in Nysa Streszczenie: Artykuł podejmuje problem zabezpieczenia miasta Nysy przed skutkami powodzi. Nysa była miastem poszkodowanym w czasie powodzi w 1997 roku. W historii miasta powódź powtarzała się wielokrotnie. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy z 29 roku przewiduje rezerwę terenu dla kanału obiegowego. Powstaje nowy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla kanału ulgi. Jednak przebieg kanału znacznie ogranicza rozwój miasta, stwarza problemy wywłaszczeń, prowadzi do konieczności budowy nowych mostów, dezorganizuje przestrzeń. W artykule przedstawiono alternatywę dla kanału ulgi w postaci podziemnego tunelu. Koncepcja pozwala uniknąć ww. uciążliwości oraz zachować harmonijny rozwój przestrzenny miasta. Abstract: This article discusses the problem of protecting the city of Nysa against the effects of floods. Nysa was affected during a flood in Throughout the city's history flooding has occurred repeatedly. The Study of Conditions and Directions of the Spatial Planning of the Municipality from 29 proposes a reserve area for a relief channel. A new local land use plan is being considered for this purpose. However, the course of the channel curbs city development, creates problems for expropriations, requires construction of new bridges, and disrupts land usage. The article presents an alternative to a relief channel an underground tunnel. This concept detours the nuisances mentioned above and preserves the harmonious spatial development of the city. Słowa kluczowe: zabezpieczenia przeciwpowodziowe, podziemne tunele przeciwpowodziowe Keywords: flood safety barriers, underground flood tunnels Zagrożenia powodziowe gminy Nysa ców, woda dokonała zniszczeń miejsc pracy, spowodowała uciążliwe zawilgocenia obiektów budowlanych, spękania Obszar gminy Nysa zagrożony jest okresowym występo- konstrukcji, uszkodzenia fundamentów, dróg i ulic, a także waniem powodzi ze względu na obecność rzeki Nysy samego koryta rzeki. Funkcjonowanie obiektów użytecz- Kłodzkiej, a także jej dopływów. Górski charakter rzek ności publicznej, handlu i usług uległo poważnemu zapowoduje, że powodzie mogą pojawiać się w sposób nag- kłóceniu. Biorąc pod uwagę ogrom zniszczeń, gmina Nysa ły i gwałtowny. Największe wezbrania powodziowe wys- była jedną z najbardziej poszkodowanych gmin w Polsce tępują w górnym biegu zlewni rzeki Nysy Kłodzkiej i Bia- na skutek powodzi z lipca 1997 r. łej Głuchołaskiej oraz w rejonie Jeziora Nyskiego. Największe poziomy wód zalewowych odnotowano na frag- Planowane zabezpieczenia przeciwpowodziowe mencie murów tzw. Zespołu Dworu Biskupiego w Nysie w latach: 178, 1829, 188, 198, Ze względu na zachowanie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego istotne jest prawidłowe działanie i zarządza- Podczas powodzi w lipcu 1997 roku doszło do całkowitenie systemem zbiorników retencyjnych na rzece Nysy go zalania doliny Nysy Kłodzkiej oraz obszaru śródmieś- Kłodzkiej: Nyskiego, Otmuchowskiego, Kozielna cia miasta Nysy. Podtopieniu uległa znaczna część miasi Topoli. Dokonane analizy wskazują jednak potrzebę ta. Zalane zostały okoliczne wioski: Kubice, Konradowa poprawy istniejącej sytuacji poprzez budowę nowych część Wyszkowa Śląskiego, Biała Nyska, Morawa, Iława, zbiorników ( Kamieniec ), zwiększenia drożności istnie- Przełęk, Hajduki Nyskie i Lipowa. Powódź przyniosła jącego koryta rzecznego w obszarze miasta, a także moolbrzymie straty materialne. Ucierpiało wielu mieszkańdernizację wałów przeciwpowodziowych. Z uwagi na możliwość niebezpiecznego spiętrzenia wody w okresie 1 dr inż. arch. b.szuba@po.opole.pl, tel JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

6 powodzi w rejonie tamy na Jeziorze Nyskim, uważa się u c iążl i wości eksploatacyjne. Polemikę w zakresie senza niezbędne wybudowanie kanału ulgi, którym w razie sowności ich stosowania podejmuje między innymi prof. zagrożenia można by odprowadzić nadmiar wody ze zbior- dr hab. inż. Józef Dziopak, Kierownik Katedry Infrastruknika. tury i Ekorozwoju Politechniki Rzeszowskiej [2]. Nysa, podobnie jak wiele innych miast polskich, podąża w kierunku rozwiązań jak najszybszego usuwania wód opadowych z zainwestowanych terenów. Zmniejsza się powierzchnia terenów chłonnych, przybywa różnego ro- dzaju kanalizacji deszczowej, z obszaru międzywala rzeki usuwa się zadrzewienie. Zubaża to krajobraz, przyczynia się do degradacji systemów przyrodniczych. Jednak szyb- kie usuwanie nadmiaru wód opadowych z odwadnianego terenu do coraz bardziej obciążonych deszczówką rzek może powodować problemy powodziowe na innym obszarze. Miasta powinny gospodarować wodą deszczową podobnie jak czynią to systemy przyrodnicze. Zbieranie deszczówki jest uzasadnione również ze względów ekonomicznych (wykorzystywanie wody deszczowej do celów gospodarczych, spłukiwania toalet, podlewania ogródków, etc.). Aktualnie opracowywana jest dokumentacja modernizacji zbiornika Nysa w aspekcie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego przez Hydroprojekt Wrocław sp. z o.o. Jako bezpieczne granice zabudowy przyjęto zasięg zalewu katastrofalnej powodzi z lipca 1997 roku. Budowa kanału obiegowego, choć słuszna z punktu widzenia zabezpieczeń przeciwpowodziowych, generuje szereg problemów urbanistycznych (rys. 1). Rys. 1. Wycinek Studium wraz z przebiegiem planowanego kanału obiegowego (gruba linia ciągła) oraz alternatywnego proponowanego przez autora tunelu zrzutowego (linia punktowa). Opracowanie autora na podstawie [1]. Fig. 1. Part of the Study with the course of planned widespread channel along (fat solid line) and of alternative proposed by author underground tunnel (spot line). Authors drawing up on the base [1]. Kanał obiegowy jest inwestycją stwarzającą bariery roz- wojowe dla południowej części miasta. Realizacja kanału pociągnie za sobą konieczność wykupu znacznej ilości gruntów. Oznacza to nie tylko koszty finansowe, ale rów- nież społeczne, związane z utratą własności, względem których wielu ludzi wiąże określone plany ich wykorzystania. Wykonanie kanału niesie za sobą konieczność realizacji nowej infrastruktury komunikacyjnej (osiem dodat- kowych mostów). Budowa kanału obiegowego stwarzać będzie potencjalny ubytek wartości przyrodniczych, krajobrazowych, a także powodować zakłócenia w funkcjo- nowaniu ekosystemów żywych. Nysa nie jest jedynym miastem zagrożonym okresowym występowaniem powodzi. Podobną inwestycję w postaci kanału obiegowego planuje Kraków. Jednak kanały ulgi coraz częściej są krytykowane, jako nieskuteczne i niespełniające oczekiwań, powodujące znaczne, dodatkowe 18 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212 Na świecie spotyka się realizacje obiektów zaopatrzonych 2 w dachy bezodpływowe, zbiorniki wody deszczowej, czasowo wypełnianych wodą przestrzeni zielonych służących rekreacji. Powstaje szereg rozwiązań alternatywnych dla kanalizacji wód deszczowych [, 4, 5, 6, 7, 8]. Konieczne jest wypracowanie nowej strategii w postępowaniu z wodą deszczową, skierowanej na kompleksowe zagospodarowanie wody opadowej na terenie miast. Poza środkami technicznymi wspomagającymi zatrzymanie i zagospodarowanie wody opadowej na terenie miast, w pełni zasadnym wydaje się stosowanie środków biotektonicznego kształtowania obiektów architektonicznych, w postaci szaty biologicznie czynnej roślinności wzbo- gacającej powierzchnie dachów, tarasów i ścian naszych domów, ogrodów zimowych, a także możliwie maksymalne wprowadzanie czynnych biologicznie przestrzeni w rejonie zamieszkiwania w postaci łąk, lasów itp. W wyniku zazieleniania ścian i dachów budynków, tworzenia w ten sposób przyrodniczych powierzchni biotopowych, można zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza środowiska mieszkalnego, zwiększyć jego wilgotność poprzez wpływ na gospodarkę wodną i parowanie roślin. Takie traktowanie zewnętrznych powierzchni obiektów budowlanych umożliwia uzyskanie właściwego rozkładu temperatur oraz poziomu wilgotności powietrza wraz ze zwiększoną ilością tlenu przy jednoczesnym obniżeniu poziomu zawartości kurzu oraz zanieczyszczeń. Sugerowane rozwiązania powinny prowadzić do sukcesywnego przekształcania istniejącej infrastruktury kanalizacji deszczowej w system sieci zbierających wody opadowe do celów gospodarczych [9]. 2 Tego typu konstrukcja ma za zadanie przechwycenie wody deszczowej, a następnie umożliwienie jej odparowywania do atmosfery.

7 Tunel zrzutowy, jako rozwiązanie alternatywne dla cego kanał ulgi w Nysie. Autor sugeruje możliwość za- Nysy stosowania dla zbiornika nyskiego podziemnego tunelu zrzutowego, o przekroju zapewniającym przepływ wiel- Podziemne tunele zrzutowe były realizowane w różnych kości wody równy do planowanego w kanale obiegowym miejscach na świecie. Przykładem może być tunel zreali- (rys. 4). zowany w pobliżu miejscowości Seremban w Malezji. Budowa geologiczna podłoża gruntowego Nysy posiada Tunel służy do automatycznego zrzucania nadmiaru wosprzyjający układ warstw naturalnych. Do głębokości ok. dy ze sztucznego jeziora w przypadku przekroczenia 9m pod powierzchnią terenu znajdują się nawodnione maksymalnego poziomu wody w jeziorze, co występuje piaski, żwiry i pospółki. Poniżej zalegają na przestrzeni często w porze deszczowej i ma związek z gwałtownymi ok. kilkudziesięciu metrów iły, stanowiące łatwo uraopadami deszczu w tym czasie. bialną, nienasiąkliwą skałę. Badania geologiczne podłoża Na wyspie Penang w Malezji został wykonany tunel słu- gruntowego, wykonane z racji wykonywania dokumenżący do odprowadzania wód opadowych zatapiających tacji projektowych w różnych częściach miasta wskazują, rejony miasta w porze deszczowej. Obiekt służy nie tylko że przekrój geologiczny nie powinien ulegać znaczącym mieszkańcom Georgetown, ale również zapewnienia kom- zmianom na trasie przebiegu tunelu. fort przebywających w tym mieście turystom z całego Analizy wstępne wskazują, że przewidywany tunel może świata. być wykonany metodą urabiania mechanicznego przy zastosowaniu Innym przykładem jest tunel o dł. 1 km służący dostawie koparki tunelowej oraz hydraulicznego młota wody pitnej do stolicy Malezji Kuala Lumpur. Tunel udarowego, stosowanego na maszynie wymiennie w mia- został wykonany przy użyciu maszyny wiercącej TBM rę potrzeb. Budowa geologiczna pozwala sądzić, że do (Tunneling Boring Machine) (rys. 2, ) [1, 11]. wykonania tunelu nie będzie potrzebne stosowanie materiałów wybuchowych, co stanowi znaczne ułatwienie W Polsce tunele dostarczające wodę do generatorów w przypadku prowadzenia robot w terenie zabudowaelektrowni zostały wykonane przy zbiorniku Świnna Ponym, a w szczególności specjalnie chronionym ze wzglęręba, jak również przy elektrowni szczytowo-pompowej du na obecność wielu obiektów zabytkowych. Pozwala to na górze Żar w Międzybrodziu Żywieckim. Wszystkie uniknąć wszelkich niekorzystnych efektów wynikających tunele, niezależnie od funkcji jaką spełniają, zapewniają z użycia materiałów wybuchowych, takich jak wibracje ochronę powierzchni terenu (w tym rejonów z zabytkową gruntu, hałas czy zanieczyszczenie atmosfery toksyczarchitekturą miast lub obiektów użyteczności publicznej) nymi gazami postrzałowymi. W przypadku wystąpienia oraz poprawę infrastruktury bez ingerencji w istniejący zwartych skał o dużych wymiarach istnieje możliwość stan zagospodarowania terenu. ich defragmentacji z zastosowaniem specjalnych materia- Powyższe przesłanki skłaniają do poszukiwania korzyst- łów pęczniejących lub przy użyciu metod mechaniczniejszego rozwiązania przeciwpowodziowego zastępują- nych. Rys. 2. Tunel w Kuala Lumpur. Schemat ilustrujący pracę Rys.. Schemat graficzny wyjaśniający przekrój tunelu tunelu w zależności od różnych warunków klimatycznych i jego wykorzystanie [11]. [1]. Fig.. Graphical representation of a cross-section of the Fig. 2. Tunnel w Kuala Lumpur. Schematic showing how tunnel [11]. the tunnel will work in differing climatic conditions [1]. JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

8 Zastosowanie specjalnych maszyn do drążenia tunelu TBM choć technicznie uzasadnione przy takich długościach tunelu nie jest możliwe ze względów ekonomicznych. Ceny maszyn tunelowych sięgają setek milionów USD, równocześnie maszyny te, jako bardzo ciężkie, mają tendencje do zapadania się w słabym spągu, który w omawianym przypadku może występować ze znacznym prawdopodobieństwem. Wydaje się, że najprostsze usprzętowienie, jak koparki tunelowe, młoty hydrauliczne oraz ładowarki, górnicze wozy odstawcze produkcji krajowej, stanowić mogą najtańszy i w zupełności wystarczający zestaw sprzętowy. Ze względu na rodzaj skał, tunel powinien być drążony na warstwy (prawdopodobnie trzy), z odpowiednim wyprzedzeniem warstwy górnej względem środkowej i dolnej. n =,12 (współczynnik szorstkości jak dla dobrze wykonanej warstwy z betonu) i promienia hydraulicznego 4 d średnica w przewodu w [m] Tab. 1. Zestawienie obliczeń. Tab. 1. Comparing calculations d [m] Pow. przekroju F [m 2] 78, ,86 2,96 R h C λ 2,5, ,97,95,9,91 Prędkość V [m/s] 5,4 5,87 6,29 6,68 (4) Wydatek Q=VxF [m /s] ,1 967,78 142,45 Wstępne obliczenia hydrauliczne dla alternatywnego roz- wiązania kanału obiegowego w formie syfonu na od- prowadzenie wód powodziowych ze zbiornika nyskiego przedstawiają się następująco: Q = 874m/s wydatek syfonu L = 15m długość tunelu H = 18m różnica poziomów wody Prędkość wody w przewodzie syfonowym obliczono ze wzoru [12]: Źródło: opracowanie własne. Source author. W celu zobrazowania zagadnienia obliczenia zestawiono tabelarycznie dla kilku przekrojów (tab.1). Z uwagi na to, że przewiduje się remont koryta rzecznego, wynikiem którego przepustowość rzeki ma wynosić ok. 14m /s zatem wielkość pożądanego zrzutu uzupełniającego ma wynosić ok. 4m /s (łączna wymagana przepustowość Rys. 4. Schemat przekroju podłużnego tunelu podziemnego. Źródło autor. Fig. 4. Scheme of the longitudinal cross section of the underground tunnel. Source author. cieków wodnych w czasie zagrożenia powodziowego sza- cowana jest na ok. 18m /s). Jak z powyższych obliczeń wynika średnica tunelu zrzutowego wyniosłaby ok. 1m. Przebieg trasy tunelu można wyznaczyć najkrótszą z możliwych dróg (w stosunku do kanału obiegowego stanowiącej jego cięciwę). Sposób zabezpieczenia syfonu, przed ewentualnym wypłukiwaniem masy betonowej w trakcie szybkiego spływu wody powodziowej, można współcześnie oprzeć o metodę, polegającą na wykonaniu chemicznie utwardzalnej powłoki polipropylenowej. Zabezpieczenie przed niepożądanym penetrowaniem obiektu przez ludzi w postaci gęstych krat. Ochronę przed opadami atmosferycznymi można uzyskać poprzez dach w formie kapelusza uniesionego ponad krawędzią wydostającego się na powierzchnię lustra wody syfonu. (1) Koszt realizacji 1mb tunelu, określony szacunkowo, bowiem nie są znane na tym etapie szczegółowe warunki Sz S geotechniczne gruntu i związane z tym metody realizacji, wynosi od 1 tys.usd do 25 tys.usd. Zatem, nie są to gdzie: kwoty zaporowe, co więcej są porównywalne z szacog przyspieszenie ziemskie wanym kosztem realizacji całości zadania kanału obie- Sz suma strat = z 1+2z 2 (2) gowego. z 1 współczynnik strat ciśnienia na wlocie, przyjęto dla φ - 45 =,812 z 2 współczynnik strat na łuku =,65 8 λ = () Nowe rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe Urobek powstały z budowy tunelu może służyć nie tylko jako materiał przydatny do podnoszenia wałów C współczynnik prędkości przyjęto z nomogramu dla spadku Informację dotyczącą kosztów zasięgnięto na podstawie dotychczasowo realizowanych podobnych obiektów podziemnych w Azji Wschodniej, przy udziale polskich pracowników i specjalistów. 11 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

9 ochronnych rzeki czy też jeziora. Istnieje realna możliwość wytwarzania z niego chemoutwardzalnych blocz- [1] Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania przestrzennego L I T E R A T U R A ków nadających się do wykonania wewnętrznej okładziny Gminy Nysa 29. tunelu. Zamiast stosowania tradycyjnej obudowy żelbenictwo Inżynieryjne, Wrzesień Październik 21, 44-47, dostępny [2] Dziopak J.: Krakowski kanał ulgi nam nie ulży, Nowoczesne Budow- towej warto rozważyć zastosowanie metody chemoutwar- w : h t t p : / / w w w. n b i. c o m. p l / a s s e t s / N B I - dzania również w przypadku zabezpieczenia tunelu przed pdf/21/5_2_21/pdf/15_jozef_dziopak_kanal_ulgi.pdf [pobrano ]. zawaleniem. Zaletą proponowanego rozwiązania jest sta- [] American City & Country: Chicago digs deep to better manage bilizacja ziemi z użyciem 1% gruntu rodzimego, bez stormwater, American City & Country, , dostępny w: użycia cementu. Stosowane do tego celu preparaty che- _deep. [pobrano ]. miczne (w ilości ok. -4% wagowo) poprawiają właś- [4] Burton G.A., Pitt J.R.: Stormwater Effects Handbook: A Toolbox for ciwości fizykochemiczne gruntu, zwiększają jego wy- Watershed Managers, Scientists, and Engineers, CRC/Lewis Publishers. trzymałość na ściskanie, a także wodoodporność. Wią- New York 21. dotzsmart (Stormwater Management And Road T u n n e l ), K u a l a L u m p u r, M a l a y s i a, d o s t ę p n y w : zanie gruntu stosowane tą metodą następuje niezwykle szybko. Powyższe, nowe technologie mogą stać się przyook/mainedfs_book.html. [pobrano ]. %2Effects%2Handbook%2by%2%2Burton%2and%2Pitt%2b czyną olbrzymich oszczędności finansowych. Metoda wy- [5] Suligowski Z., Gudelis-Taraszkiewicz K.: Alternatywne rozwiązanie katwarzania materiałów budowlanych metodą chemoutwar- nalizacji wód opadowych, Gaz, Woda i Technika Sanitarna nr 12/2. dzania jest obecnie przedmiotem badań prowadzonych [6] Suligowski Z., Gudelis-Taraszkiewicz K.: Infiltracja do gruntu alter- natywa dla tradycyjnej kanalizacji wód opadowych, Przegląd Komunalprzy Instytucie Architektury PWSZ w Nysie. ny nr 5/2. [7] Suligowski Z., Gudelis-Taraszkiewicz K.: Propozycje w zakresie projektowania alternatywnej kanalizacji wód opadowych cześć 2. Podsumowanie Wiadomości Izby Projektowania Budowlanego nr1/25. [8] Schueler T., Hirschman D., Novotney M., Zielinski J.: Urban Subwatershed Restoration Manual No. : Urban Stormwater Retrofit Practices. Center for Watershed Protection, Washington, D.C. 27. [9] Szuba B: Problem wody deszczowej w mieście, Problemy Ekologii nr (69), maj 28 wyd. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach. [1] Roadtraffic-technology.com.: SMART (Stormwater Management And R o a d Tu n n e l ), K u a l a L u m p u r, M a l a y s i a d o s t ę p n y w : [pobrano ]. [11] Roadtraffic-technology.com.: SMART (Stormwater Management And R o a d Tu n n e l ), K u a l a L u m p u r, M a l a y s i a d o s t ę p n y w : [pobrano ]. [12] Bednarczyk T.: Budownictwo wodnomelioracyjne syfony podstawy Podziemny tunel zrzutowy nie generuje uciążliwości rozwojowych miasta Nysy, jak w przypadku kanału obiegowego. Jego eksploatacja występuje jedynie w okresie zagrożenia powodziowego (w okresach międzypowodziowych pozostaje suchy). Koszty konserwacji są nieporównywalnie niższe od kanału obiegowego. Dodać należy, że konstrukcja syfonowa tunelu w czasie zagrożenia powidziowego zabezpiecza miasto przed powstaniem tzw. cofki. Głęboko pod ziemią położony tunel nie ma wpływu na zabudowę miasta, walory krajobrazowe oraz zmiany w środowisku przyrodniczym. projektowania, skrypty dla szkół wyższych, Akademia Rolnicza im H. Kołłątaja w Krakowie, Kraków 1987: 9. Realizacja kanału podziemnego, sprzężona z modernizacją i zabezpieczeniem rzeki, może wyglądać bardzo interesująco z punktu widzenia wykorzystania urobku wydobywanego z tunelu, możliwego do wykorzystania przy pracach podnoszenia wałów ochronnych. Szacuje się, że w 95% procentach urobek będzie stanowił ił. Pozwoli to zaoszczędzić koszty związane z zakupem i transportem surowca przeznaczonego na podbudowę i podnoszenie wałów ochronnych. Współczesne możliwości technologiczne mogą skutecznie zastąpić drogie technologie żelbetowe na utwardzone chemicznie masy gruntów rodzimych jako właściwe zabepieczenie wykopanego tunelu. W świetle powyższych rozważań przyjęcie rozwiązania alternatywnego dla kanału obiegowego jest słuszne ze względów ekonomicznych, planistycznych, przyrodniczych i społecznych. Poza kanałem obiegowym nie powstało ani jedno rozwiązanie alternatywne dla miasta Nysy. Tunel zrzutowy jest jednym z nich. JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

10 1 2 HENRYK MACIOŁEK, ANETTA ZIELIŃSKA, TADEUSZ DOMARECKI 1 Uniwersytet im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim 2 Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa Powiatowy Inspektorat Weterynaryjny, Skierniewice Oddziaływanie azbestu na środowisko przyrodnicze i organizm człowieka The impact of asbestos on people and the environment Streszczenie: Azbest pod względem chemicznym jest to uwodniony zespół krzemianów, z domieszką niektórych metali, wapnia, magnezu, aluminium, sodu i żelaza. Z uwagi na budowę, rozróżnia się dwie grupy azbestu: 1. Azbest serpentynowy tzw. azbest biały najczęściej stosowany w przemyśle, rolnictwie stanowi 9% światowego zużycia azbestu. Jego włókna mają przekrój rurkowy o średnicy od,2 do,15 mikrona i długości do 6 mikronów. Są więc niedostrzegalne w mikroskopie świetlnym. 2. Azbest amfibolowy krokidolit zwany niebieskim azbestem należy do grupy tzw. amfiboli, które stanowią około 7% światowego rynku azbestowego. Ze względu na toksyczność i szkodliwość azbestu znajduje się na liście substancji działających rakotwórczo na człowieka, szczególnie w warunkach narażenia zawodowego. Wszystkie gatunki azbestu są karcynogenne rakotwórcze dla ludzi. Azbest jest pochłaniany przez układ oddechowy do organizmu. Okres utajony choroby nowotworowej spowodowanej wdychaniem pyłów azbestu wynosi od 15 do 2 lat. Abstract: Asbestos, in chemical terms, is a hydrated silicate band with an admixture of certain metals: calcium, magnesium, aluminum, sodium and iron. As regards its use in construction, there are two groups of asbestos: 1. Chrysotile asbestos, or white asbestos, the most widely used type in industry and agriculture represents 9% of asbestos consumption worldwide. Its fibers have a tubular cross section with a diameter of microns, and up to 6 microns. Therefore, they are invisible in light microscopy. 2. Amphibole asbestos, or crocidolite asbestos, also known as blue asbestos, belongs to the so-called amphibole group, which constitutes about 7% of the world's asbestos market. Due to its toxicity and harmfulness, asbestos is on the list of active substances carcinogenic to humans, especially in conditions of occupational exposure. In conclusion it should be emphasized that all types of asbestos are carcinogenic as it is absorbed by the body's respiratory system. The latency period of cancer caused by inhaling asbestos dust is between 15-2 years. Słowa kluczowe: azbest, gleba, szkodliwość, środowisko, człowiek Keywords: asbestos, soil, harmfulness, environment, human Ważnym zjawiskiem, z jakim spotykano się w ostatnich 2,7 mln ton azbestu, ale w 199 r. nastąpił spadek do 6% latach w szeroko rozumianej prewencji zdrowia, ludzi ś w iat ow ej pr o d ukcji, tj. od 1986 r. do 5% w 1996 r. Niei zwierząt jest rezygnacja ze stosowania pewnych ma- którzy europejscy producenci azbestu całkowicie zaprzesteriałów i technologii, które okazały się istotnie szkodli- tali jego wydobywania np: Finlandia w 1975 r., Cypr we dla zdrowia ludzi i zwierząt. Dotyczy to zarówno śro- w 1988, a Włochy w roku 199. Należy podkreślić, że dowiskowych zagrożeń zdrowia, jak i zagrożeń zawodo- krajowe zużycie azbestu zmniejszyło się pomiędzy 1986 wych. Pierwszą tego typu decyzją podjętą przez kraje wy- a 1994 r. o 94%, w krajach skandynawskich o 76% soko rozwinięte był zakaz stosowania niektórych środków w Zachodniej Europie o 84% w krajach śródziemnoochrony roślin DDT i rezygnacja z wykorzystania atrak- morskich i o 69% w Europie Centralnej, w tym podobnie cyjnych właściwości technologicznych polichlorowanych w Polsce. czyli PCB. Azbest to włókna znane i wykorzystywane już od czasów Główni europejscy producenci azbestu: Rosja, Włochy, starożytnych. Wtedy stosowano go głównie do wyrobu Grecja, Cypr i Jugosławia wytwarzali w 1986 r. ponad ni e p a lnych, wiecznych knotów do lampek oliwnych. Od 112 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

11 określenia asbestion, tj. nieugaszony pochodzi obecna Pod względem chemicznym azbest to uwodnione krzenazwa azbestu. miany, czasami z domieszką niektórych metali: wapnia, Tlenowo-krzemowe włókna azbestu posiadają wiele cech, magnezu, aluminium, sodu i żelaza. Azbest fizycznie które spowodowały masowe, gospodarcze ich zastosow swoim składzie krzem i mające strukturę włóknistą no- wyróżnia się włóknistą budową. Minerały zawierające wanie pod koniec XX wieku. W ocenie technologicznej są one elastyczne i mocne, nawet mocniejsze od stali, szą wspólną nazwę azbest. Z uwagi na budowę fizycznododatkowo kwasoodporne, ogniotrwałe i odporne na ko- -chemiczną, rozróżnia się dwie grupy azbestu:! Azbest serpentynowy (chryzotyl), tzw. azbest biały rozje. Źle przewodzą ciepło, co czyni z nich dobry materiał najczęściej stosowany w przemyśle, stanowi 9% świaizolacyjny. Dzięki temu zestawowi cech technicznych są towego zużycia azbestu. Jego włókna mają przekrój niedoścignionym wzorem dla naukowców opracowująrurkowy o średnicy minimalnej od,2 [µω] do cych technologie produkcji włókien sztucznych.,15 [µω] i długości do 6 [µω]. Są więc niedos- Jak już wspomniano, historia technologicznego wykorzys- trzegalne w mikroskopie świetlnym. Jest to krzemian tywania azbestu sięga czasów starożytnych. Jednakże magnezowy zawierający około 4% krzemionki i powiększego gospodarczego znaczenia minerał ten nabrał dobną ilość tlenku magnezowego oraz niewielką dodopiero w czasach rewolucji technologicznej. Wtedy za- mieszkę: glinu, żelaza i innych metali. Chryzotyl staczęto stosować gumowo-azbestowe uszczelki do sil- nowi 9% azbestu wytwarzanego i stosowanego ników parowych. W połowie XIX wieku wynaleziono w przemyśle światowym. ogniotrwałe oczywiście z udziałem azbestu farby i pa-! Azbest amfibolowy krokidolit, zwany także niebiespę, a na początku wieku XX połączono azbest z ce- kim azbestem, należy do grupy tzw. amfiboli (stanomentem. Materiały budowlane lekkie, izolacyjne i ognio- wią one 7% światowego rynku azbestowego). Włóktrwałe wydawały się idealne. Tak narodził się eternit na jego są znacznie krótsze ze średnicą,1-, [µω]. i zaczęła się jego złota era. Przez cały okres XX wieku Podczas kruszenia krokidolitu następują pęknięcia miliony ton azbestu trafiało na dachy i do wnętrza do- włókien wzdłuż płaszczyzn krystalicznych i w rezulmów mieszkalnych oraz do budynków inwentarskich, do tacie powstają włókna o średnicach rzędu 4 nm, bardzo obór letnich na pastwiskach oraz chlewni, kurników, łatwo wchłaniane do układu oddechowego. Krokidolit cielętników, wychowalni drobiu, zadaszeń polowych itp. jest istotnie mniej odporny na temperatury niż chry- [1, 2]. Szczytowy okres popularności nastąpił w latach 7. zotyl. Produkcja jego wynosi jedynie około 7% pro- XX wieku. Wystarczy wspomnieć, że w 197 r. w Sta- dukcji światowej. Krokidolit, czyli azbest niebieski nach Zjednoczonych zużyto prawie milion ton azbestu, zawiera 49% krzemionki. Średnica jego włókien jest z którego wykonano elewację na budynku ONZ. Świat, rzędu,1 [µω]. w tym Polska, nie pozostawały w tyle. Eternitowy boom w Polsce zaczął się właśnie w latach 7. Wtedy to zakupiono Niektóre właściwości fizyczne azbestu licencję na produkcję falistych płyt azbestowo- -cementowych. Były to czasy, kiedy z pokryć dachowych Azbest występuje w postaci niełamiących się białych dostępne były tylko eternit i papa. Biorąc pod uwagę lub barwnych włókien. Długość ich jest różna, najczęśtrwałość, a także inne opisane powyżej cechy (np. odpornawet ciej 2-5 mm, chociaż bywają azbesty o długości włókien ność na ogień) wiele osób zamieniło papę na bardziej 15 mm. Azbest jest bardzo odporny na temperaturę. nowoczesne pokrycie jakim był eternit. Takie zresztą były Topi się w temperaturze 1 5 ºC. Ponadto źle się rozdziałania ówczesnych władz, które dążyły do unowo- puszcza w wodzie. Można rozpuścić 25 mg azbestu ogrzecześnienia kraju, m.in. poprzez likwidację słomianych wając go w 1 cm wrzącej wody przez godziny. Włók- strzech. Od tego czasu do końca lat 9. na polskie da- na azbestu nie są widoczne w mikroskopie optycznym, chy trafiły miliony ton azbestu. Od 1997 r. ze względu gdyż mają zwykle średnice mniejsze od długości fali na szkodliwość dla organizmu, zakazano stosowania wyczenie światła widzialnego. Jak się wydaje, miało to istotne znarobów azbestowych, ale jeszcze weszliśmy z azbestem w stosunkowo późnym zidentyfikowaniu tego za- w XXI wiek []. grożenia dla zdrowia ludzi. Stwierdzono, że niektóre ga- tunki talku, materiału powszechnie stosowanego w przemyśle Definicja azbestu gumowym, kosmetycznym i innym mogą zawierać azbest. Azbest znajduje się na liście substancji o udowod- Terminem azbest określa się dosyć liczną grupę mi- nionym epidemiologicznie działaniu rakotwórczym u lunerałów o specyficznych właściwościach fizykochemicz- dzi w warunkach narażenia zawodowego, dlatego obonych. Azbest charakteryzuje się dużą odpornością na dzia- wiązują zalecenia zmierzające do utrzymania jego stężełanie kwasów i zasad, elastycznością, złym przewodnic- nia w powietrzu na możliwie najniższym poziomie. Najtwem cieplnym, a nade wszystko wyjątkową odpornością wyższe dopuszczalne stężenia (NSD), podane niżej, pona wysokie temperatury. zwalają jedynie na znaczne ograniczenie wystąpienia JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

12 choroby nowotworowej, lecz ryzyka tego w pełni nie budynkach inwentarskich (obór zimowych i na letnich, eliminują. NDS w środowisku pracy dla pyłów zawiera- wiatach wydojowych na pastwiskach dla krów mleczjących azbest są następujące: nych i cielętnikach);! Pyły zawierające azbest (chryzotyl, krokidolit, amozyt,! chlewniach, kurnikach, wychowalniach bażantów, ga- antofylit i inne) mają wymiar około 2 mg/m ; rażach, na placach tuczu gęsi, na klatkach dla królików! Pyły zawierające azbest (chryzotyl, amozyt, antofylit hodowlanych i użytkowych, lisów itp. i inne), posiadają włókna o długości powyżej 5 mikro-! Jako wypełniacz do farb i lakierów i w produkcji two- omów 2 włókna/cm ; rzyw sztucznych;! Pyły zawierające azbest (krokidolit), posiada włókna! w Polsce okazjonalnie do ścianek działowych, pod- o długości powyżej 5 mikroomów 1 włókno/cm. wieszanych sufitów, osłon balkonowych. Gospodarcze zastosowanie azbestu w przemyśle rol- Ponadto azbest używany jest do wyrobu okładzin ścierniczym nych, papieru azbestowego, papy i filtrów. Przemysł włókienniczy wytwarza tkaniny azbestowe, z których pro- Azbest zaczęto wykorzystywać w zastosowaniach zbli- dukuje się ognioodporne ubrania. Azbest stosowany jest żonych do współczesnych już w 1868 roku we Wło- również w produkcji tworzyw sztucznych, służy do wyroszech. W latach 8. ubiegłego stulecia zużywano w Pols- bu płyt izolacyjnych, które były szeroko używane w buce około 1 ton azbestu rocznie. Od roku 1999 obo- downictwie mieszkalnym i inwentarskim. Niemal w każwiązuje wreszcie w Polsce zakaz stosowania azbestu, dej kuchni stosuje się płytki azbestowe podczas podgrzeodraczany wielokrotnie ze względów społecznych (bez- wania potraw. Spotykamy je powszechnie w laboratoriach robocie). Jego ograniczone wykorzystywanie, tam gdzie chemicznych, a każdy posiadacz samochodu wie dobrze, nie można znaleźć jego zamienników, np. do produkcji iż azbest jest składnikiem szczęk hamulcowych oraz ubrań żaroodpornych, podlega ścisłej reglamentacji. Naj- sprzęgieł. Z azbestu zmieszanego z cementem produkuje większymi źródłami zagrożenia, z uwagi na powstawanie się dachówki eternitowe. Służy on też do produkcji tkanin pyłu azbestowego, są prace związane z wydobyciem az- i płyt odpornych na działanie wysokich temperatur, a takbestu i jego rozdrabianiem. Najbogatsze eksploatowane że świetnie pełniących rolę filtrów do wody, piwa i wina. zasoby chryzotylu znajdują się w byłym ZSRR, Kanadzie, W ostatnich latach zastosowano z powodzeniem azbest Afryce Południowej, we Włoszech i Rodezji, zaś pokłady w postaci materiału izolacyjnego w budowie okrętów, gdyż krokidolitu i amozytu znajdują się w Afryce Południo- nie ulega on zmianom korozyjnym pod wpływem działawej i Australii. W Polsce przetwarzało się rocznie około nia wody morskiej. Jak podają statystyki światowe, około 1 ton azbestu, zaś w Niemczech 2 ton. Świa- 5-5 wyrobów rynkowych zawiera azbest. To tyltowa produkcja azbestu przekracza 4 mln ton rocznie, ko niektóre zastosowania naturalnego materiału włókz czego 1/ przypada na kraje byłego ZSRR. nistego pochodzenia nieorganicznego. Istnieją różne odmiany azbestu, różniące się składem chemicznym i właś- Jakkolwiek w ostatnich latach ogranicza się używanie azciwościami fizycznymi. Mają jednak wspólne cechy: możbestu, to wielkie zapotrzebowanie wynika z bardzo dużej jego przydatności. Dzięki takim właściwościom, jak: odwszystkie wykazują odporność na wysokie temperatury. na je jako materiały włókniste przerabiać na tkaniny; porność na wysokie temperatury, duża wytrzymałość mechaniczna czy elastyczność i giętkość, azbest znalazł szerokie zastosowanie w technice i technologii przemysłowej. Zagrożenia stanowisk pracy i środowiska Cenne własności azbestu powodują, że wykorzystywany Lista stanowisk pracy, gdzie istnieje zagrożenie z uwagi na jest wciąż do produkcji wielu produktów, takich jak:! wyrobów azbestowo-cementowych, m.in. tzw. eteruwadze, że prace związane z produkcją wyrobów zawie- występowanie azbestu, jest bardzo duża. Należy mieć na nitu;! rur cementowo-azbestowych, zwykle o przeznaczeniu rających azbest, a także ich przetwarzanie i stosowanie kanalizacyjnym; mogą powodować wytwarzanie pyłu niebezpiecznego dla! wyrobów ogniotrwałych, w tym ubrań ochronnych dla zdrowia człowieka jak i zwierząt. W Polsce około 6 5 straży pożarnej; osób jest narażonych w czasie pracy na działanie azbestu.! do produkcji klocków i tarcz hamulcowych; Badania wykazały, że pyły azbestowe występują nie tylko! w produkcji papieru i tektury; w zakładach przemysłowych, lecz także zanieczyszczają! do produkcji uszczelek ogniotrwałych; powietrze atmosferyczne, szczególnie w dużych miastach.! jako materiał dla izolacji cieplnych, np. osłon przeno W poszczególnych dzielnicach Nowego Jorku stwierdzowodów z gorącą wodą; w powietrzu obecność azbestu o stężeniu: na Man-! budowy stropów azbestowych w domach, chlewniach, hattanie 25-6 ng/m, w Bronksie ng/m, w Staten kurnikach; Island ng/m. W Anglii opracowano i wyprodu-! do krycia dachów na domach mieszkalnych oraz na kowano przenośny zestaw kontrolny stosowany do użytku 114 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

13 przetwórni azbestu, jak również wykorzystywany do sa- wpływ na jego szkodliwość. Nie określono dotychczas mochodowych warsztatów naprawczych, wskazujący za- w sposób jednoznaczny, czy azbest znajdujący się w wopylenie powietrza włóknami azbestowymi w środowisku dzie wodociągowej niektórych miast ma znaczenie dla stapracy. Oznaczenie polega na przepompowywaniu okreś- nu zdrowia mieszkańców. Istnieją sugestie, że zanieczyszlonej objętości powietrza przez filtr zatrzymujący maleń- czenie ryżu azbestem może być przyczyną częstszego kie włókienka, które następnie zlicza się pod mikrosko- występowania raka żołądka w Japonii. Podejrzenie wynipem. Normy angielskie dopuszczają zaledwie 2 włókien- ka z faktu, iż Japończycy chętnie spożywają ryż preparo- ka w 1 cm powietrza. W USA na Manhattanie impreg- wany po procesie łuszczenia talkiem, w którym stwiernacje przeciwpożarowe środkami zawierającymi azbest dzano obecność azbestu. Zanieczyszczenie powietrza azwykonuje się często metodą natryskową, co może być bestem zależy też od rodzaju obiektu i lokalizacji zastosoprzyczyną dużych stężeń azbestu w powietrzu. Podczas wanych elementów azbestowych. Azbest m.in. wykorzysbadania przeprowadzonego w zakładach oraz Nowym tywany jest do wytwarzania zapraw murarskich, którymi Jorku w płucach u 24 mieszkańców, na ogólną liczbę ba- pokrywano ściany budynków. Technologie te stosowano danych 28, stwierdzono znaczną liczbę włókien chryzo- w pewnym okresie w Stanach Zjednoczonych przy wznotylu. W Londynie w podobnych badaniach znaleziono s zen iu b u d ynków publicznych, m.in. szkół. W tabeli 2 u 8% pacjentów włókna chryzotylu. Znaczne ilości az- przedstawiono nagminnie obserwowany w szkołach zwybestu znajdują się również w powietrzu niektórych tere- czaj opierania się i ocierania dzieci o ściany, co ma swój nów wiejskich, np. w Pensylwanii 1- ng/m [1]. skutek w zanieczyszczaniu powietrza w obiekcie azbestem Zamiast azbestu stosuje się obecnie inne materiały o strukturze [4]. włóknistej. Materiałem zastępczym są często: włók- Tab. 2. Stężenie azbestu w niektórych miejscach w Stanach no szklane, węglowe, wata bazaltowa lub tzw. włókna Zjednoczonych mineralne nienaturalnego pochodzenia, zwykle z tworzyw sztucznych. Niestety, brak pełnej znajomości mechanizmu szkodliwego działania azbestu powoduje, że nie wia- Stężenia (ilość włókien Lokalizacja przypadająca na 1 m ) Powietrze atmosferyczne domo czy nowe materiały nie mają także jego szkodliwych 5 największych miast 22 własności. Są zresztą już zapewne doniesienia w prasie Szkoły, elementy azbestowo cementowe 26 fachowej, mówiące, że nowe materiały włókniste, przynajmniej Szkoły, powierzchnie ścian azbestowych 2 1 niektóre z nich, są również szkodliwe dla zdro- Szkoły, uszkodzone powierzchnie ścian azbestowych 4 wia, choć nie jest pewne czy mechanizm działania jest Źródło: Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia, Wydawpodobny jak azbestu. Jednak w dalszym ciągu pozostaje nictwo Naukowe PWN, Warszawa 21. poważny problem utylizacji istniejących wyrobów z azbestu i zabezpieczenia zakładów produkujących azbest W dużych miastach Stanów Zjednoczonych stosowano oraz magazynów, w których jest przechowywany. Probków azbest do izolacji przeciwpożarowej konstrukcji budyn- lem likwidacji zagrożeń azbestowych nie ogranicza się metodą natryskową. Aktualnie uważa się, że jest to tylko do zamkniętych zakładów przemysłowych. Owo przyczyna wysokich stężeń azbestu w powietrzu atmo- zanieczyszczenia dotyczy zarówno rejonów wiejskich, sferycznym tych miast, głównie podczas przebudowy lub miejskich jak również autostrad. W tabeli 1 zaprezentoazbestowych likwidacji takich budynków. W czasie usuwania powłok wano przykładowe stężenia azbestu w wybranych rejonach na sucho koncentracja azbestu może osiąg- i obiektach. nąć 1 x 1 włókien azbestu/m. W Polsce metody na- Tab. 1. Przykłady stężenia azbestu Lokalizacja Rejony wiejskie Rejony miejskie Przy autostradzie W zakładach stosujących azbest Przeciętne stężenie (ilość włókien przypadająca na 1 m ) < Źródło: Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 21. Czasami stężenie azbestu w powietrzu jest w ng/m, czas; ilości włókien w metrze sześciennym powietrza. ng/m odpowiada 1 włókien/m. Przy charakterystyce zagrożeń azbestem podawana też bywa informacja o roz- kładzie długości włókien, gdyż wiele wskazuje, że ma to tryskowej nie zdążono na szczęście zastosować na szeroką skalę. Natomiast połowa budynków na polskich wsiach pokryta jest eternitem. Dopuszczalne w Polsce stężenie azbestu w powietrzu w pomieszczeniach przeznaczonych na stały pobyt ludzi wynosi 1 włókien/m (Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 marca 1996 r. w sprawie dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych da zdrowia, wydzielanych przez ma- teriały budowlane, urządzenia i elementy wyposażenia w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi, M.P. Nr 19, poz. 2). Mechanizm toksycznego działania azbestu Jak stwierdzono, ten cenny surowiec włóknisty okazał się niebezpieczny dla zdrowia zwierząt, a także życia JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

14 ludzkiego. Jak to możliwe, by element środowiska natu- oskrzeli płuc za pomocą kaszlu mogą być usuwane do ralnego (to przecież kopalina) był dla tego środowiska tak gardła i dalej ze śluzem na zewnątrz lub do układu tragroźny? Otóż okazuje się, że włókna azbestu w złożach, wiennego. Azbest jest podstawową niemetaliczną subzwiązane w sposób naturalny są dla środowiska i dla stancją zanieczyszczająca atmosferę. Lotne pyły azbestu zdrowia ludzi obojętne, natomiast włókna uwolnione do pochodzą głównie z przemysłu oraz rozbiórek starych powietrza stanowią dla człowieka zabójczy składnik. Mi- budowli, do których budowy w przeszłości wykorzystykrowłókna azbestu są na tyle małe, że potrafią unosić się w ano azbest. Zagrożenie azbestem jest z reguły ograniw powietrzu i w skażonym środowisku bywają wdychane czone do robotników narażonych na kontakt z azbestem do płuc. Są małe, ostre, odporne na kwasy. To, co stanowi z e względu na wykonywaną pracę oraz do osób, które o ich technicznych zaletach, po dostaniu się do organizmu przypadkowo zostały poddane ekspozycji na pyły azbestu sprawia, że w tym wewnętrznym środowisku nie ulegają podczas pełnienia swoich obowiązków. Tak, więc eksrozpuszczeniu. Część z nich, głównie większe włókna pozycja na azbest jest uważana za ryzyko związane z wychryzotylu azbestu białego, może być wydalana przez konywanym zawodem. Szkodliwe działanie azbestu tłuukład rzęskowy oskrzeli i tchawicy (wyksztuszone z os- maczy się istnieniem ostrego zakończenia mikroskopijkrzeli, płuc). Włókna tzw. azbestów amfibolowych (azbest nych włókienek, uszkadzających tkanki płucne. Dalsze niebieski lub brązowy) są mniejsze, trafiają głębiej do pę- badania wykazały, że również i inne włókna o wymiarach cherzyków płucnych i w ogóle nie rozpuszczają się w pły- poniżej pół mikrometra wykazują podobne działanie nach fizjologicznych. Włókna azbestu, po dostaniu się do niszczycielskie tkanki płucnej. płuc osiadają w tkance płucnej i bytują w niej przez lata bez W tym przypadku warto postawić pytanie: Skąd się bierze większych zmian dla swojej struktury i właściwości i dla pył azbestowy w powietrzu? Otóż włókna azbestowe są zdrowia ludzi i zwierząt. Wystarczy jednak, żeby zaszły trwałe, ale płyty azbestowo-cementowe już nie tak barzmiany w obniżeniu odporności organizmu nosiciela, by dzo. Po latach użytkowania, po latach działania na nie wokół takich włókien rozpoczął się proces rakowacenia kwaśnych deszczy, struktura płyt ulega rozluźnieniu. Potkanek. Ponieważ okres akcji (wniknięcia włókien) i rewierzchnia płyt staje się porowata, miękka i krucha. To akcji (rozwinięcia się choroby) dzieli zwykle kilka a nawtedy zagnieżdżają się na nich porosty, które dalej degrawet kilkadziesiąt lat, trudno o powstanie bezpośrednich dują powierzchnie w sposób już biologiczny. Z takich płyt skojarzeń, które prowadziłyby do zachowania typu zadeszcz i wiatr wypłukują miliony włókien azbestowych. grożenie : reakcja unikania, tj. takich, jakie zachodzą Skażenie powietrza pyłem azbestowym z pokryć dachonp. przy oparzeniu. Ponieważ organizm narażony na dziawych będzie prawdopodobnie z roku na rok wzrastać, gdyż łanie włókien azbestu, w czasie wnikania tych włókien do ich trwałość ocenia się na lat i im później od czasu organizmu nie odczuwa bólu, brak tu reakcji unikania. zamontowania, tym ich jakość będzie gorsza. Innym, po- Włókna azbestu działają jak zabójca, a człowiek przeważnym źródłem pyłu azbestowego w powietrzu są okłabywający w skażonym środowisku, nieświadomy ich dziadziny cierne hamulców samochodowych. łania, nie zwraca uwagi na ich źródło, np. na stan pokrycia dachowego lub inne. Pierwsze należycie udokumentowane stwierdzenie szkodliwego wpływu azbestu na zdrowie ludzi pojawiło się Badania przeprowadzone w latach 7. ubiegłego wieku w 197 roku [notka bibliograficzna]. Od lat 8. w rozwykazały, że wdychanie powietrza zapylonego azbes- winiętych krajach świata wprowadza się programy elitem powoduje zmiany w układzie oddechowym pro- minacji azbestu z użycia. Bez wątpienia wówczas wywadząc do powstania nowotworów. Zakażeni są zwłasz- kazano, że azbest powoduje: cza robotnicy pracujący w kopalniach azbestu i fabry- - zmiany włókniste w różnych okolicach układu oddekach przerabiających ten surowiec mineralny. Stwier- chowego, w miejscach zależnych od długości i średnicy dzono w tych przypadkach owrzodzenia opłucnej i otrzew- włókien (oskrzelach, oskrzelikach, w pęcherzykach nej na skutek niszczenia tkanek stykających się z py- płucnych itp.); łem azbestowym. Zwłaszcza niebezpieczna okazała się - fibrozę, czyli zwłóknienia nabłonka układu pokarmojedna z odmian azbestu, zwana krokidolitem. Naj- wego; większe zagrożenie dla organizmu ludzkiego i zwierzę- - nowotwory tkanki płucnej; cego stanowią tzw. włókna respirabilne, tzn. takie, które - nowotwory krtani i innych części układu oddechowego w trwałej postaci mogą być zawieszone w powietrzu. (prawdopodobnie); Tak zachowują się włókna o średnicy poniżej mikro- - międzybłoniak opłucnej; metrów i o długości większej niż 5 mikrometrów, w któ- - międzybłoniak otrzewnej; rych stosunek długości do grubości jest większy niż :1. - nowotwory układu trawiennego (prawdopodobnie). Takie włókna wnikają głęboko do tkanki płuc. Włókna grubsze zatrzymujące się w górnej części układu odde- Proces choroby ma charakter złożony i etapowy, bochowego, skąd dzięki rzęskom wyścielającym ściany wiem w trakcie oddychania do płuc dostaje się wiele 116 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

15 drobnych zanieczyszczeń, niewychwytywanych przez oszacowania ryzyka stwarzanego przez azbest. W dossystem oczyszczający w otworach nosowych. Część ta- tępnej literaturze, jeden z autorów ryzyko wynikające kich zanieczyszczeń zostaje wyrzucona z powrotem z wy- z wydychania azbestu określił następująco, precyzując dychanym powietrzem, ale znacząca liczba zostaje zde- jednocześnie warunki ekspozycji np: ponowana w różnych okolicach płuc, zwykle im drobbestu - dla uczniów szkół: 6 lat ekspozycji, średnie stężenie az- niejsze pyły, tym głębiej przechodzą. Ze względu na budowę w powietrzu 1 włókien przypadających na włókien azbestu (ostre, wbijające się w tkanki szpibestów 1 m, gdy do pokrycia ścian stosowano mieszankę azle) są trudności z jego usuwaniem z płuc. Po miesiącu od chryzolit i krokidolit, skutkuje pięcioma dodat- momentu deponowania w płucach pozostaje jeszcze okogo kowymi zgonami na milion osób eksponowanych, z te- ło 25% wdychanego azbestu. Włókna azbestu powodują odpowiednio na raka płuc,6 i na raka opłucnej 4,4. w układzie oddechowym zmiany włókniste. Obraz zmian - jeśli ściany pokryto samym tylko chryzolitem: skutkow płucach zależy od struktury włókien, długości, przewymi wało to dla takiej samej ekspozycji jedynie dodatkokroju i kształtu włókien azbestowych. Od cech tych zalepadków. 1, 5 zgonami przypadającymi na milion przy- ży bowiem, czy zostaną one zdeponowane w końcowym odcinku dróg oddechowych i czy dojdzie do ich prze- Jak wykazały badania środowiskowe narażenie przez niknięcia do opłucnej. Zapadalność na chorobę zwaną okres całego życia na poziomie 2 włókien przyazbestozą zależy również od dodatkowych czynników padających na 1m i dziesięcioletnie narażenie w szkole szkodliwych, wpływających niekorzystnie na funkcjono- na poziomie 2 włókien na 1m skutkuje ryzykiem wanie układu migawkowego odruchu kaszlu i komórdla palaczy: 66 dodatkowych zgonów na milion. W polskowego oczyszczania płuc (czynne i bierne palenie tykiej literaturze badano również częstotliwość występotoniu, przewlekłe procesy zapalne w obrębie układu odwania międzybłoniaka w populacji kobiet kanadyjskich dechowego, działanie chemicznych środków drażniążyjących w sąsiedztwie kopalni azbestu, (ale nie pracych [6]. cujących tam) z częstotliwością tego nowotworu w innych populacjach kobiet. Stwierdzono wzrost ryzyka za- Są dwa naturalne mechanizmy usuwania drobnych zaniechorowania 7, 6 razy. W populacji Brytyjczyków zagroczyszczeń, jakie dostały się do płuc. Jednym jest ruch żenie zdrowia azbestem wynosi około 1 zgonu rocznie migawkowy komórek rzęsowatych (odruch kaszlu) wyw całym kraju (ponad 55 mln mieszkańców) []. Z wyninoszący pokryte śluzem lub wchłonięte przez mikrofagi ków tych wynika, że umiarkowane stężenie pyłu azbeszanieczyszczenia do górnych partii płuc, a potem dalej na towego w powietrzu stanowi niewielkie zagrożenie dla zewnątrz, gdzie są następne odksztuszane. Drugi mechazdrowia. Pamiętajmy też, że zaledwie 1% umierających nizm polega na pochłanianiu zanieczyszczeń przez mana raka płuc pali papierosy, z tego tylko część zachorowukrofagi i transportowanie ich do węzłów chłonnych. Im je na międzybłoniaka. Zwykle uważa się, że azbest jest dłuższe włókno azbestu, tym proces ten jest bardziej utrudszkodliwy jedynie wtedy, gdy jest wdychany, ale nie ma niony. Do zanieczyszczeń komórek węzłowatych przypewności, czy jego obecność w pożywieniu jest również czynia się wdychanie szeregu innych zanieczyszczeń, mięszkodliwa. W niektórych badaniach zwraca się uwagę na dzy innymi palenie tytoniu. Uważa się, że rakotwórcze dwa zjawiska: na znaczny procent nowotworów przewodu działanie azbestu wywołują włókna od długości większej pokarmowego stwierdzany u Japończyków i ich zwyczaj niż 19 mikronów i o średnicy mniejszej niż,1 [µω]. obłuskiwania ryżu na azbeście. Nie wiadomo, czy oba Znaczną rolę odgrywa zarówno postać fizyczna azbestu, spostrzeżenia można łączyć ze sobą. Azbest jest niejak i jego własności chemiczne, m.in. możliwość przewątpliwym czynnikiem karcinogennym. Jednocześnie nie mieszczania się w organizmie ostrych igieł azbestu czemu można zaliczyć go do karcynogenów silnie działających. sprzyja fizjologiczne, systematyczne rozszerzanie się Wydaje się jednak, że środowiskowe zagrożenia zdrowia i kurczenie płuc w procesie oddychania. Wiele faktów w wyniku wdychania powietrza skażonego azbestem, na wskazuje, że azbest wpływa negatywnie na lokalne funkpoziomie przeciętnie obserwowanym w naszych miastach, cjonowanie systemu immunologicznego. Coraz częściej ma znaczenie jedynie dla populacji palaczy tytoniu. zwraca się uwagę, że w jakimś stopniu utrzymywanie się przez długi okres chronicznych stanów zapalnych Azbest wzmaga działanie rakotwórcze dymu tytoniow tkankach może spowodować poważne skutki zdro- wego. Ekspozycja na sam azbest powoduje międzybłowotne dla całego organizmu, w tym nowotwory. Iloś- niaki opłucnowe lub otrzewnowe, lecz nie powoduje raciowe określenie ryzyka zachorowania spowodowane ka płuc [1]. U palaczy ekspozycja na azbest znacznie przez azbest nie jest wiarygodnie określone, tzn. nie zwiększa jednakże zapadalność na raka płuc. Przykładem jest znana zależność dawka efekt. Jest to tym bardziej może być zwiększenie zagrożenia nowotworami na skuzaskakujące, że azbest należy do niewątpliwych karcy- tek wspólnego działania azbestu i dymu tytoniowego nogenów dla ludzi. Niemniej podejmowane są próby (tab. ). JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

16 Tab.. Indukowanie nowotworów przez azbest i dym tytoniowy Grupa Niepalący, nieeksponowani na azbest Niepalący, eksponowani na azbest Palący, nieeksponowani na azbest Palący, eksponowani na azbest Względne ryzyko śmierci z powodu raka płuc 1, 5,17 1,85 5,24 Źródło: Susanne Ch., Hens L.,: Ekologia człowieka. Stopniowa odpowiedź fenotypu na środowisko. W: Problemy nr 4, s. 7. Szkodliwe oddziaływanie azbestu na organizm człowieka Azbest jest grupą uwodnionych, włóknistych krzemianów, które dzielą się na dwie podstawowe rodziny: zwinięte, o nazwie serpentyny i prętopodobne o nazwie amfi- bole. Typy należące do rodziny amfiboli są najbardziej patogenne; ich toksyczność zależy od rozmiaru włókna i prawdopodobnie ich właściwości fizycznych. Najbar- dziej szkodliwe włókna mają wymiary: 5[µΩ] długości i, mikrony średnicy. Symptomy azbestozy, oprócz fibrozy, to zwapnienie płuc z wytworzeniem guzów mezotelialnych. Okres utajony tworzenia się owego guza jest wyjątkowo długi. Od momentu ekspozycji do klinicznego pojawienia się komórek nowotworowych może upłynąć do lat. Szeroko poddawany do powszechnej wiadomości duży zasięg azbestowy i związanych z nią guzów mezotelialnych i guzów płuc, które występowały w latach 7. ubiegłego stulecia, był wynikiem ekspozycji na azbest stoczniowców amerykańskiej Marynarki Wojennej podczas II wojny światowej. Włókna azbestu wykazują zdolność migracji, w tym także do jamy otrzewnowej i powodowania tam guzów nabłon- kowych otrzewnej. Dym tytoniowy wzmaga toksyczność działania azbestu i może sprzyjać tworzeniu się guza płuc [7, 8]. Zamienniki azbestu w produkcji przemysłowej Wykazanie karcinogennych własności azbestu i jego wszechobecności w środowisku spowodowały, że niektóre kraje wprowadziły zakaz stosowania azbestu. W 1999 roku zakaz taki obowiązywał w 11 krajach, w tym we wszystkich krajach skandynawskich, w Belgii, Holandii, Niemczech, Polsce, Austrii i Włoszech, a także w Arabii Saudyjskiej. Sygnały o szkodliwym wpływie azbestu na zdrowie ludzi mających z nim kontakt dochodziły od dawna. Pracowni- cy kopalń, tkalni czy robotnicy, którzy w czasie wojny uszczelniali azbestem poszycia statków zapadli na choro- bę płuc zwaną azbestozą. Później wykazano związek miedzy azbestem a zapadalnością na raka płuc lub na inny nowotwór zwany międzybłoniakiem, który rozwija się w klatce piersiowej lub jamie brzusznej. Zwłóknienie płuc (zwane także pylicą azbestową lub azbestozą), to naj- częstsze schorzenie, które rozpoczyna się przeważnie w 2-4 lat po rozpoczęciu ekspozycji. Charakterystycznym objawem jest utrudniony oddech oraz zmniejszenie pojemności życiowej płuc. Często pojawiają się samoistne wysięki opłucnej, występujące już po -4 latach roz- poczęcia kontaktu z azbestem. Pylica azbestowa jest spo- tykana wśród robotników zatrudnianych w kopalnictwie azbestu, na budowach lub przy rozbiórce pomieszczeń zawierających azbest. Przypadki azbestozy zaobserwowano również wśród pracowników obsługi i instalatorów pracujących w szkołach lub w biurowcach. W tym przypadku ekspozycja pochodzi z izolacji azbestowej przewo- dów pary i grzejników. Jako zamiennik azbestu stosuje się, gdzie to jest możliwe, inne rodzaje włókien. Jednym z możliwych zamienników jako materiał, na izolacje cieplne, dźwiękowe, a także do produkcji okładzin hamulcowych i sprzęgieł, są tzw. włókna mineralne. Należą do nich m.in.: włókna szklane, włókna z bazaltu i podobnych skalnych surowców, włókna wykonane z żużlu i tzw. wełna kaolinowa. Jak dotychczas, większość prac podaje, iż nie stwierdzono szkodliwego działania na ludzi włókien mineralnych (takie badania przeprowadzono m.in. w Finlandii). Dotychczas to w szczególności włókien szklanych, które mają średnicę 4 7 mikrooma i są bardzo długie (określane nawet, jako włókna ciągłe). W dostępnej literaturze, jeden z autorów stwierdził wywoływanie nowotworu płuc i miedzybło- niaka u szczurów i chomików poddanych ekspozycji na włókna mineralne, a także pewien wzrost umieralności na nowotwór płuc w badaniach pracowników zatrudnionych przy produkcji włókien mineralnych w kilku krajach euro- pejskiej. Znaczna różnica ekspozycji pomiędzy narażeniami zawodowymi i środowiskowymi powoduje, że środowiskowe zagrożenia zdrowia przez włókna mineralne są zaniedbywalnie małe. Ocenia się, że stężenie włókien mineralnych w powietrzu badane w Wielkiej Brytanii nie przekracza,5 włókna na 1 m w powietrzu atmosfe- rycznym i 1 włókno na 1 m w pomieszczeniach budyn- ków, w których wykorzystywano do izolacji cieplnej. Włókna mineralne są zwykle większej średnicy niż azbest i są lepiej rozpuszczalne w płynach tkankowych. Podsumowanie Azbest może powodować u człowieka nowotwory złośliwe (zmiany rakowe i międzybłoniaki). Zasadniczą przyczyną tego jest włóknista budowa azbestu. W dostępnym piśmiennictwie jest dużo przekonywujących informacji na temat rakotwórczego działania azbestu. Ryzyko zmian rakotwórczych płuc u osób narażonych na pył azbestowy 118 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

17 jest zdecydowanie większe u palaczy tytoniu. Okres karcinogenne dla ludzi. Okres utajony choroby nowotwoutajenia, tj. czas upływający od początku narażenia do rowej wywołanej wdychaniem azbestu wynosi 15-2 lat. występowania zmian nowotworowych, jest na ogół dłuższy niż 1-15 lat, co ma istotne znaczenie w ocenie ryzyka L I T E R A T U R A zawodowego. Stwierdzono, że najbardziej rakotwórcze [1] Dobrzański G., Dobrzańska B.M., Kiełczewski D.: Ochrona środowiska działanie wywierają włókna o długości większej niż 1 przyrodniczego, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, mikronów i przekroju mniejszym niż mikrona. [2] Cichy zabójca z dachu Wydawnictwo Rada rolnictwo, aktualności, do- radztwo, analizy nr 7/8 Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Bartoszewicach, 24. [] Godlewska-Lipowa W., Ostrowski J.Y.: Problemy światowej ekologii z czym wchodzimy w XXI wiek, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- Nie określono dotychczas jednoznacznie stopnia szkodliwości włókien krótszych. Nie jest znana równie mini- malna liczba włókien, które zdolne są wywoływać no- -Mazurskiego, Olsztyn 2. wotwór. Z podanych powodów nie można przy obecnym [4] Foltyn M.: Przydatność preparatu AFS do eliminacji azbestu badania laboratoryjne, Bezpieczeństwo Pracy nr 6/27. stanie wiedzy przyjąć bezpiecznej granicy stężenia włó- [5] Foltyn M.: Azbest jak organizować ryzyko. Podręcznik dobrych praktyk, kien azbestowych występujących w powietrzu miejsca Bezpieczeństwo Pracy nr 2/21. pracy. Ocena narażenia na podstawie oznaczenia ilości [6] Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenie zdrowia, Wydawnictwo Nauko- we PWN, Warszawa, 21. azbestu w materiale biologicznym oraz występującym [7] Stobiński J.: Cukier z gazety czy chemia wszystko może? Wydawnictwo w powietrzu jest trudna, ponieważ włókna są mikros- Alfa, Warszawa [8] Gieraś M.: Eksploatacja Elektrowni Bełchatów, praca pod red. Z. Pawkopijnej wielkości. W celu stwierdzenia np. włókien łowskiego, Radom chryzotylu konieczne jest użycie mikroskopu elektro- [9] Susanne Ch., Hens L.: Ekologia człowieka. Stopniowa odpowiedź fenotypu na środowisko, Wydawnictwo Problemy nr 7, nowego, dającego powierzchnię 2 razy, lepsze wy- [1] Toksykologia podręcznik dla studentów farmacji, pod redakcją prof. dr niki uzyskuje się przy powiększaniu 4 razy. Inne hab. W. Seńczuka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa trudności wynikają w trakcie pobierania prób powietrza [11] Zakrzewski S.F.: Podstawy toksykologii środowiska, Wydawnictwo metodą filtracyjną, ponieważ pory większości filtrów mają Naukowe PWN, Warszawa 2. wielkość 1 mikroma lub są większe. Jak duże może być rozdrobnienie włókien świadczy fakt, że w 1 ng chryzotylu stwierdzono 1 mln włókien. Wszystkie gatunki azbestu są OKSANA SEROKA-STOLKA Politechnika Częstochowska,Wydział Zarządzania Ekologiczna i społeczna odpowiedzialność biznesu w opinii przedsiębiorstw regionu częstochowskiego Environmental and corporate social responsibility in the opinion of enterprises from the Częstochowa region Streszczenie: W artykule zaprezentowano wyniki badania ankietowego dotyczącego roli i korzyści jakie mogą osiągać firmy stosujące koncepcję ECSR. Badaniem objęto 15 przedsiębiorstw regionu częstochowskiego z sektora przemysłu oraz usług i handlu. Wyniki opracowano w ujęciu ilościowym i jakościowym z wykorzystaniem programu STATISTICA 9.1. Wyniki analizy wskazują, że ECSR traktowane jest jako narzędzie służące budowaniu dobrego wizerunku i reputacji firm na rynku oraz mające na celu podniesienie poziomu kultury organizacyjnej przedsiębiorstw. Badane firmy doceniają ECSR jako instrument, który pomaga w utrzymaniu dobrych relacji ze społecznościami lokalnymi, ale nie doceniają koncepcji ECSR, której implementacja przyczynia się do uzyskania przewagi konkurencyjnej. Abstract: The article presents the results of a survey examining the role and the possible benefits to be gained by companies implementing the ECSR concept. The sample selection consisted of 15 enterprises from the Czestochowa region. The sample comprised companies from the manufacturing, service and trade sectors. The data were analysed using the program STATISTICA 9.1. The results of the survey showed that most of the companies researched treat ECSR as an instrument for bettering performance, building a good reputation on the market and also as a tool for improving the JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

18 company's organisational culture. The companies in the study appreciate ECSR as an instrument which helps in maintaining good relations with local communities but unfortunately, respondents underestimate ECSR as a means of gaining a competitive advantage. Słowa kluczowe: Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, ECSR, odpowiedzialność ekologiczna, przedsiębiorcy Keywords: Corporate Social Responsibility, ECSR, environmental responsiveness, entrepreneurs Postępujący konsumpcjonizm przyczynia się do nadmier- maksymalizację efektywności i produktywności swoich nej eksploatacji zasobów naturalnych i degradacji śro- zasobów, a także ograniczenie praktyk, które mogłyby dowiska przyrodniczego, która ma charakter globalny. negatywnie wpłynąć na korzystanie z zasobów kraju przez Rosnąca z tego powodu rola aspektu ekologicznego pr zy szłe pok ol enia [2]. Koncepcja ECSR dotyczy najw rozwoju przedsiębiorstwa sprawia, że coraz więcej częściej różnych obszarów działalności przedsiębiorstwa przedsiębiorstw uwzględnia środowisko jako milczącego związanych z następującymi elementami: interesariusza w realizacji koncepcji ekologicznej spo- - ekologiczny wizerunek [5], łecznej odpowiedzialności biznesu (ECSR). Odpowie- - wizja i strategia rozwoju przedsiębiorstwa [6], dzialność społeczna i ekologiczna przedsiębiorstw to koncepcja, - koszty ochrony środowiska [7]. która zakłada, że odpowiedzialność biznesu Wielu autorów w idei ECSR popiera fakt podniesienia polega na czymś więcej niż tylko przynoszenie zysku roli czynnika ekologicznego do wymiaru strategicznego akcjonariuszom. Dotyczy ona sposobu w jaki decyzje biz- oraz jego uwypuklenia w budowaniu wartości firmy. Monesowe i działania przedsiębiorstw wpływają na wszystkie del biznesu oparty o ideę ECSR bierze pod uwagę: podmioty oraz wiąże się z wysiłkiem grup społecznych, - wewnętrzne założenia prowadzenia biznesu z uwzględrządów oraz instytucji międzynarodowych, które mają nieniem kryteriów ekologicznych: ekologizacja proograniczyć zjawiska patologiczne w gospodarce wolno- cesów biznesowych, ekologiczność produktów, rynkowej oraz zapobiegać ich skutkom [1]. - zewnętrzne założenia prowadzenia biznesu z uwzględnieniem Celem artykułu jest ocena wdrożenia koncepcji ECSR kryteriów ekologicznych: kryteria ekologicz- i wynikających z niej korzyści przez badane przedsięrunkowania ne jako kluczowy czynnik sukcesu, ekologiczne uwa- sektorowe, biorstwa w regionie częstochowskim. - założenia dotyczące działalności w kierunku zaspo- Terminologia ECSR kojenia potrzeb interesariuszy zewnętrznych i wewnętrznych, Koncepcja ekologicznej i społecznej odpowiedzialności 1 biznesu (ECSR) stanowi rozwinięcie koncepcji Społeczekologicznej - założenia dotyczące tworzenia wewnętrznych centrów nej Odpowiedzialności Biznesu (CSR), rozumianej jako i społecznej odpowiedzialności biznesu zobowiązanie biznesu przyczyniające się do zrównowawania jako centrów będących źródłem pomiaru i monitoro- żonego rozwoju z udziałem pracowników, ich rodzin, strategii opartej na kryteriach ekologicznych [8]. lokalnych społeczności oraz całego społeczeństwa, w ce- W koncepcji ECSR uznanie czynników ekologicznych jalu poprawy jakości życia, których efektem są korzyści ko nośników wartości przedsiębiorstwa może stanowić: zarówno dla biznesu, jak i całego społecznego rozwoju. - podstawę rozwoju przedsiębiorstwa, Terminologia idei ECSR jest pojęciem złożonym. W li- - źródło przewagi konkurencyjnej, teraturze przedmiotu możemy spotkać się z rozbieżnoś- - wyróżnik firmy na rynku, ciami w definicjach ECSR, co często prowadzi do różnej - podstawę budowy wartości firmy, jej interpretacji [2,]. - podstawę dialogu społecznego, - Koncepcja ekologicznej odpowiedzialności oznacza zesa innymi interesariuszami [8]. płaszczyznę porozumienia pomiędzy akcjonariuszami pół inicjatyw organizacji mających na celu ograniczenie wpływu przedsiębiorstwa na środowisko naturalne. Ini- Proekologiczny model biznesu, uwzględniający podejście cjatywy te rozumiane są jako zmiany, które mogą być związane z odpowiedzialnością ekologiczną, może być podejmowane przez firmę w obrębie produktów, proce- budowany z wykorzystaniem czterech zasadniczych komsów oraz polityki przedsiębiorstwa związanej z ograni- ponentów, do których należą: strategiczne wybory, sieci czeniem zużycia energii i generowania odpadów, z wy- wartości, kreowanie wartości i zdobywanie wartości. korzystaniem ekologicznych zrównoważonych źródeł zasobów, a także implementacją systemów zarządzania środowiskowego [4]. Według Piotra Mazurkiewicza ECSR Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (ECSR), tj.: Corporate Environmental 1 W literaturze spotykamy wiele terminów odpowiadających Ekologicznej jest obowiązkiem przedsiębiorstwa, mającym na celu pokrycie Citizenship, Ecological Responsiveness, Corporate Environmental środowiskowych skutków działalności firmy, po- Performance, Corporate Environmental Responsibility, Corporate Social and Environmental Responsibility, Corporate Environmental Responsibility. przez eliminację odpadów i emisji zanieczyszczeń oraz W artykule przyjęto pojęcie Environmental Corporate Social Responsibility. 12 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212

19 Czynnikiem łączącym wymienione komponenty w mo- uzyskania przewagi konkurencyjnej i jest w ostatnim delu jest kultura organizacyjna. Istotne jest uwzględnie- czasie jedną z częściej podkreślanych korzyści natury nie dla modelu proekologicznego wykorzystującego pro- finansowej dla przedsiębiorstwa [11]. ekologiczną orientację przedsiębiorczą strategicznych Pozytywny wpływ ECSR można oceniać również przez kompetencji ekologicznych opartych na zarządzaniu wie- pryzmat nie tylko wyników finansowych, ale i efektów dzą, uczenie się i kapitał intelektualny (zielony kapitał pozafinansowych, które związane są z budową wizerunintelektualny [9]), w zakresie sieci wartości, kreowania ku i reputacji organizacji, wzrostem motywacji pracowniwartości oraz zdobywania wartości (poprzez wyróżnianie ków, a także wspomnianą poprawą wizerunku marki [12]. się innowacyjnością i jakością ekologiczną, wykorzysta- Przedsiębiorstwa wykazujące proaktywność ekologiczną nie wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa w obrębie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa i wszystkich interesariuszy. Proekologiczny model bizne- czerpią korzyści poprzez zwiększenie sprzedaży wśród su może być oparty również na założeniach społecznej klientów, którzy doceniają proekologiczne postawy i zaekologicznej odpowiedzialności biznesu (ECSR). chowania, dając wzrost przychodów. Korzyści i ograniczenia zastosowania koncepcji ECSR Niestety przedsiębiorstwa mające zamiar wdrożyć zasady ECSR muszą być świadome, że bez szczegółowej Organizacje działające w zgodzie z zasadami ekologicznej analizy postaw konsumentów niemożliwe jest przyjęcie odpowiedzialności biznesu mogą czerpać wielorakie następujących założeń: korzyści, zarówno zewnętrzne związane z otoczeniem - otoczenie docenia działanie prospołeczne i proekoloprzedsiębiorstwa lub wewnętrzne odnoszące się do giczne przedsiębiorstw, relacji w jego wnętrzu. Innym rodzajem podziału korzyści - odbiorcy są w stanie świadomie wybrać produkty z zastosowania ECSR są te natury ogólnobiznesowej, i usługi organizacji stosujących w swoim działaniu operacyjnej i finansowej. zasady ECSR, - odbiorcy mają odpowiednią świadomość ekologiczną Do pierwszej grupy korzyści ogólnobiznesowych zalii wrażliwość społeczną, która staje się wyznaczniczamy przede wszystkim poprawę reputacji firmy oraz kiem wyboru produktów i usług [1]. wzmocnienie kapitału marki dzięki proekologicznemu zachowaniu przedsiębiorstwa. Kapitał marki oraz wartość Przyjęcie powyższych założeń a priori, bez przeprowa- marki muszą być kreowane przez wszystkich usatysfakokazać się poważnym błędem w konstruowaniu założeń dzenia szczegółowej analizy stanu rzeczywistego, może cjonowanych interesariuszy ze spełnienia ich oczekiwań, a nie tylko przez klientów [1]. Odpowiedzialność ekokiego działania może być w najlepszym przypadku nie- modelu odpowiedzialnego biznesu, a konsekwencją talogiczna przedsiębiorstwa może przyczyniać się do kreomożność uzyskania trwałej przewagi konkurencyjnej, wania nowych biznesów i poprawy relacji z interew najgorszym zaś upadłość przedsiębiorstwa. Nie wszyssariszami, zwłaszcza ze społecznościami lokalnymi. Udział przedsiębiorstwa i jego zaangażowanie w rozwiąsy transformacji, dokonując tym samym takich prze- cy interesariusze przedsiębiorstwa przeprowadzą procezywanie problemów ekologicznych ułatwia pozyskanie przychylności społeczności lokalnych, pomaga zdobyć kształceń, że w realizacji działalności biznesowej będą zaufanie wśród władz lokalnych, ale także zmniejszyć współpracowali tylko z tymi przedsiębiorstwami, które częstotliwość występowania interwencji regulatorów. wykorzystują koncepcję ECSR, a samym zaniechają współpracy ze wszystkimi przedsiębiorstwami niekieru- Do drugiej grupy korzyści operacyjnych, wynikających jącymi się tymi zasadami. Zatem niezbędna jest realiz postępowania w zgodzie z ideą ECSR, należą: poprawa zacja dwóch działań, stanowiących podstawowy warujakości i wzrost innowacyjności (w tym innowacyjności nek zapewnienia sukcesu przedsiębiorstw wykorzystująekologicznej), wzrost lojalności nie tylko pracowników, cych zasadę ECSR. Po pierwsze, konieczna jest koopelecz także klientów i kontrahentów. Wyższa jakość eko- racja wszystkich organizacji, które wykorzystują lub zalogiczna oferowanych produktów przy utrzymaniu atrak- mierzają wykorzystywać zasady ECSR, po drugie celowe cyjnej ceny dla konsumenta może przyczynić się do jest podjęcie działań zmierzających do zmiany podmiotów wzrostu sprzedaży wśród świadomych konsumentów funkcjonujących w otoczeniu, w taki sposób, aby były i interesariuszy. Nierzadko implementacja dobrych prak- skłonne do akceptacji tych zasad [1]. tyk środowiskowych prowadzi do obniżenia ryzyka środowiskowego związanego z ewentualnymi zagrożeniami Materiały źródłowe i metoda analizy ekologicznymi. Podczas realizacji badania wykorzystano kwestionariusz Ograniczenie zużycia zasobów naturalnych, redukcja 2 ankiety, który dotyczył roli i korzyści, jakie mogą osiągać emisji zanieczyszczeń i wytwarzanych odpadów prowadzi do wzrostu ekowydajności przedsiębiorstwa. Poprawa 2 Kwestionariusz ankiety zmodyfikowany na potrzeby badania utworzono na ekowydajności przyczynia się do obniżenia kosztów oraz podstawie [14]. JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień

20 firmy stosujące koncepcję ECSR. Kwestionariusz ankie- 5,% respondentów zadeklarowało odpowiedź raczej ty wypełniali przedsiębiorcy (w małych i średnich przed- tak. Do podmiotów tych należały głównie duże przedsiębiorstwach) lub menedżerowie (w dużych przedsię- siębiorstwa przemysłowe, które potwierdziły dobrą konbiorstwach). Badanie przeprowadzono na przełomie dycję finansową. 6% ankietowanych przedsiębiorstw 211/212 lat na próbie 15 przedsiębiorstw w regionie uważa, iż ich klienci oczekują produktów przyjaznych częstochowskim, reprezentujących małe (26,7%), śred- dla środowiska naturalnego. Pozostała grupa respondennie (26,7%) i duże (46,6%) przedsiębiorstwa. Zastoso- tów była niezdecydowana w tej kwestii odpowiadając wano dobór metodą kuli śniegowej. W badaniu wzięły nie wiem (2%) i raczej nie (2%). Ponad 7% baudział przedsiębiorstwa z branży usługowej (1,%), danych uważa, iż klienci oczekują zaangażowania przedhandlowej (1, %) i przemysłowej (7,4%). Ankietowa- siębiorstw w problemy ekologiczne (suma odpowiedzi ne podmioty stanowiły przedsiębiorstwa o zasięgu świa- raczej tak 66,7% i zdecydowanie tak 6,7%) i natowym (21,5%), europejskim (5%) i krajowym (28,5%). leżały do nich duże przedsiębiorstwa branży przemysło- Udział badanych przedsiębiorstw w próbie pod względem wej. Wszystkie ankietowane przedsiębiorstwa potwierkondycji finansowej był następujący: kondycja bardzo dziły, że społeczności lokalne wymagają większego zadobra (1,%), dobra (4%), średnia (4%) oraz zła angażowania firm w problemy ekologiczne oraz ich roz- (6,7%). Uzyskane dane statystyczne opracowano w kon- wiązywanie (suma odpowiedzi raczej tak 66,7% tekście ilościowym oraz jakościowym z wykorzystaniem i zdecydowanie tak,%). 86,6% ankietowanych statystyk opisowych w programie STATISCTICA 9.1. poparło fakt, że wszyscy pracownicy w przedsiębiorstwie W pierwszej części kwestionariusza respondentom zadaśrodowiska naturalnego (odpowiedzi raczej tak,% powinni być zaangażowani w kwestie poprawy no następujące pytania: 1. Czy w swojej działalności kiei zdecydowanie tak 5,%). W 4% badanych przedrują się ideą ekologicznej i społecznej odpowiedzialności biznesu? 2. Czy klienci Pana (Pani) firmy oczekują proków w ciągu ostatnich lat z zakresu odpowiedzialności siębiorstwach były organizowane szkolenia dla pracowni- duktów przyjaznych dla środowiska naturalnego?. Czy Pana (Pani) zdaniem klienci oczekują od firmy zaangaorganizujących szkolenia należą przede wszystkim duże przedsiębiorstw za środowisko naturalne, a do podmiotów żowania w problemy ekologiczne? 4. Czy Pana (Pani) zdaniem społeczności lokalne oczekują większego zaanorganizuje w ogóle szkoleń i wśród tej grupy respondentów przedsiębiorstwa przemysłowe. 46,7% ankietowanych nie gażowania firmy w problemy ekologiczne i ich rozwiąw większości są małe przedsiębiorstwa. W przedostatnim zywanie? 5. Czy Pana (Pani) zdaniem ważne jest aby wszyscy pracownicy w firmie byli zaangażowani w kwesdo odpowiedzi związanych z wdrożeniem lub posiadaniem pytaniu poproszono respondentów o ustosunkowanie się tie poprawy środowiska naturalnego? 6. Czy w Pana (Pani) firmie organizowane są szkolenia dla pracowników zabadanych przedsiębiorstw zadeklarowało wdrożenie nieformalnych programów środowiskowych. Tylko 1,% kresu odpowiedzialności przedsiębiorstw za środowisko naturalne? 7. Czy firma planuje wdrożyć nieformalne nieformalnego programu środowiskowego i należały do programy środowiskowe w ciągu najbliższych lat (jeże- nich duże przedsiębiorstwa z branży przemysłowej i usłu- li firma nie miała programu środowiskowego)? 8. Czy gowej. W ostatnim pytaniu dotyczącym zastosowania skłonni jesteście Państwo do zainwestowania własnych ulepszeń technologicznych lub organizacyjnych w przed- środków w celu zastosowania rozwiązań technologicz- siębiorstwie, ponad 86% badanych (suma odpowiedzi nych lub organizacyjnych w firmie sprzyjających ochronie raczej tak 6% i zdecydowanie tak 2%) była środowiska? W drugiej części kwestionariusza poproszoków finansowych. W większości duże przedsiębiorstwa zdecydowana na inwestycje ekologiczne z własnych środ- no respondentów o ocenę twierdzeń związanych z kodeklarowały chęć inwestycji ekologicznych, a kondycja rzyściami zewnętrznymi i wewnętrznymi, jakie mogą odfinansowa nie stanowiła decydującego kryterium. nosić przedsiębiorstwa stosujące ideę ECSR (dwa zestawy twierdzeń przedstawiono na wykresie 2 i stanowiły Z zestawienia ogólnego średnich w pierwszym obszarze pytania 9 i 1). Łącznie ankieta zawierała 1 pytań, któ- badawczym wynika, że badane przedsiębiorstwa oczekurych odpowiedzi skonstruowano na 5-stopniowej skali ją głównie zaangażowania pracowników w kwestie ekolo- Likerta oraz metryczkę. giczne (4,) i zdają sobie sprawę z rosnących wymagań Wyniki badań społeczności lokalnych (4,6) co do odpowiedzialności firm za środowisko naturalne. Badani najniżej ocenili Z analizy ilościowej wynika, że,% badanych przedwaniem firm w problemy ekologiczne (2,47) i równie nis- oczekiwania klientów związane z większym zaangażosiębiorstw kieruje się zasadami idei ECSR w praktyce biznesowej (wybór odpowiedzi zdecydowanie tak ) oraz ko oceniono organizację szkoleń dla pracowników z prob- lematyki ekologicznej (,27). Taki wynik może świadczyć o przerzuceniu odpowiedzialności za rozwiązywanie Próba nie jest reprezentatywna zatem ograniczenia pod względem liczebności i doboru próby uniemożliwiają uogólnienie wyników dla wszystkich problemów ekologicznych na pracowników, bez inwestowania przedsiębiorstw w badanym regionie. w podnoszenie kapitału intelektualnego i wzrost 122 JEcolHealth, vol. 16, nr, lipiec-wrzesień 212