OCENA ROZPOWSZECHNIENIA SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH WŚRÓD MŁODZIEŻY SZKOLNEJ MIASTA POZNANIA

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2007, 76, 4, WANDA HORST-SIKORSKA 1, JOLANTA SKALSKA-SADOWSKA 2 OCENA ROZPOWSZECHNIENIA SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH WŚRÓD MŁODZIEŻY SZKOLNEJ MIASTA POZNANIA EVALUATION OF PSYCHOACTIVE SUBSTANCES DISTRIBUTION AMONG ADOLESCENCES IN THE CITY OF POZNAŃ 1 Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. UM dr hab. med. Wanda Horst-Sikorska 2 Klinika Onkologii, Hematologii i Transplantologii Pediatrycznej Szpital Kliniczny im. K. Jonschera UM w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Jacek Wachowiak Streszczenie Wstęp. Stosowanie substancji psychoaktywnych przez młodzież wpływa na stan jej zdrowia, aktualnie i w przyszłości. Cel. Celem pracy była analiza występowania niepożądanych zachowań wśród młodzieży miasta Poznania. Metodyka. Przeprowadzono ankietę audytoryjną w różnych szkołach ponadgimnazjalnych. Wyniki. Połowa uczniów pali papierosy, 75% pije alkohol względnie często, 22% bardzo często. 45% młodzieży paliło chociaż raz w życiu marihuanę, a 15% uczniów stosowało inne narkotyki. W porównaniu z danymi z innych badań uzyskano nieco wyższe odsetki stosujących używki dziewcząt. Najwcześniej uczniowie sięgali po alkohol i papierosy mając 7 lat, po narkotyk 12 1at. Odsetek uczniów poinformowanych o szkodliwości substancji psychoaktywnych przez lekarza nie przekraczał 16%. Wnioski. Konieczne są działania dla poprawy stanu profilaktyki używania substancji psychoaktywnych ze strony służb medycznych. SŁOWA KLUCZOWE: papierosy, alkohol, narkotyki, młodzież szkolna. Summary Introduction. Substance use by adolescents determines their health now and in future. Aim. The study aim was to examine this risky behavior among schoolchildren in the city of Poznań. Methods. The auditory interview was performed in upper-secondary schools of different type. Results. Half of the adolescents smoke, 75% of them drink alcohol, 22% do it very frequently. 45% of the respondents have used marijuana at least once, 15% used also other drugs. The prevalence of the substance use among girls was higher in comparison with other studies. The most early age of the first cigarette and drink was 7 years, but the first drug intake was not earlier than 12 years. No more than 16% of the pupils were advised by medical professionals about harmful consequences of substance use. Conclusion. Efforts of improving substance use prevention have to be undertaken by medical proffesionals. KEY WORDS: cigarettes, alcohol, drugs, adolescents. Stan zdrowia uzależniony jest od stylu życia [1]. Udokumentowany ujemny wpływ ma używanie substancji psychoaktywnych: papierosów, alkoholu, narkotyków. Badania nad rozpowszechnieniem używek wśród młodzieży, w kontekście stylu życia, prowadzone są od lat osiemdziesiątych w wielu krajach. Służą one jako materiał diagnostyczny organizatorom edukacji zdrowotnej, w tym również lekarzom, stanowiąc pomoc we wczesnym wykrywaniu zagrożeń i bezpośrednim poradnictwie [2, 3]. Celem niniejszej pracy była analiza nasilenia używania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży miasta Poznania oraz zbadanie czy podejmowane są stosowne działania przeciwdziałające tym zachowaniom. Szczególnie zwracano uwagę na wychowawczą rolę lekarzy, pielęgniarek i rodziców w zakresie informowania o negatywnych następstwach stosowania używek. Materiał i metody Badanie zaplanowano w formie anonimowej ankiety audytoryjnej, którą przeprowadzano w szkołach, każdorazowo po uzyskaniu zgody dyrektora placówki. Posłużono się specjalnie skonstruowanym kwestionariuszem, którego treść skonsultowano z psychologami dziecięcymi i pracownikami oświaty. Uzyskano zgodę rodziców badanych uczniów. Ankiety przeprowadzono w maju, czerwcu i wrześniu 2006 r. Wypełnianie ankiet odbywało się w obecności ankietera, bez obecności nauczyciela w klasie. Pytania ankiety dotyczyły wieku inicjacji nikotynowej, alkoholowej i narkotykowej, częstotliwości palenia i ilości wypalanych papierosów, picia piwa, wina, wódki oraz drinków alkoholowych, występowania i częstotliwości incydentów nietrzeźwości. Pytano o stosowanie narkotyku i w przypadkach pozytywnych odpowiedzi, dalsze pytania dotyczyły częstotliwości używania najbardziej znanych narkotyków. Ostatnia część kwestionariusza dotyczyła pytań oceniających komunikację z rodzicami i lekarzem informujących o szkodliwości używek.

2 Ocena rozpowszechnienia substancji psychoaktywnych wśród młodzieży szkolnej miasta Poznania 323 Prezentowany w tym artykule materiał obejmuje dane pozyskane od uczniów klas drugich z trzech różnych szkół ponadgimnazjalnych: klasy drugiej dwujęzycznej liceum ogólnokształcącego 27 uczniów klasy drugiej zasadniczej szkoły zawodowej 21 uczniów klasy drugiej liceum ogólnokształcącego wchodzącego w skład zespołu szkół 20 uczniów. Łącznie badanie objęło 68 uczniów, w tym 37 dziewcząt (54,5%) i 31 chłopców (45,5%). Średnia wieku ankietowanych wynosiła: 17,2 lat. Wyniki Wśród ankietowanych uczniów 54% zadeklarowało palenie papierosów, przy czym odsetek palących dziewcząt był wyższy niż chłopców. Znacząco najniższe były odsetki palaczy w klasie dwujęzycznej LO, wyższe w szkole zawodowej, a najwyższe zanotowano w liceum ogólnokształcącym. Należy zaznaczyć, że 4% chłopców nie udzieliło odpowiedzi. W tabeli 1. przedstawiono dane dotyczące rozpowszechnienia palenia papierosów wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych w mieście Poznaniu. W ankiecie uzyskano 85% pozytywnych odpowiedzi potwierdzających spożycie wśród badanej młodzieży alkoholu. Odsetek pijących alkohol w szkole zawodowej był podobny do stwierdzanego u uczniów liceum ogólnokształcącego. W liceum ogólnokształcącym wśród uczniów klasy dwujęzycznej odsetek młodzieży pijącej był niższy. Analizując łącznie picie różnych napojów alkoholowych wykazano, że 76% uczniów piło alkohol w ciągu ostatniego miesiąca, a 22% z nich spożywało go ponad 10 razy. Wskaźniki picia bardzo nasilonego (powyżej 10 razy w miesiącu, liczba incydentów nietrzeźwości) były zróżnicowane w zależności od typu szkoły. Najwyższe zanotowano w szkole zawodowej, a najniższe w klasie dwujęzycznej LO. Odrębna zależność dotyczyła płci badanych. Według uzyskanych informacji chłopcy sięgali częściej po alkohol niż dziewczęta. Podobnie jak w przypadkach pytań o palenie papierosów tym razem 6% chłopców nie udzieliło odpowiedzi na pytanie dotyczące picia alkoholu w ciągu ostatniego miesiąca przed badaniem. W tabeli 2. przedstawione zostały wyniki dotyczące pytań o spożywanie alkoholu z informacjami o częstotliwości jego spożywania. Rodzaje wypijanego alkoholu zostały zebrane w tabeli 3. Analizując nasilenie spożycia alkoholu zadano pytanie o liczbę incydentów upojenia alkoholowego w ciągu dotychczasowego życia. Łączne wyniki przedstawiono w tabeli 4. W prezentowanym badaniu 45% uczniów podało fakt palenia co najmniej 1 x w życiu marihuany. Fakt ten miał miejsce również w ostatnim miesiącu u 13% ankietowanych. W pojedynczych przypadkach dochodziło do wielokrotnego stosowania narkotyku. Uczniowie, którzy używali haszyszu i innych narkotyków byli również użytkownikami marihuany. Rozpowszechnienie innych niż marihuana narkotyków było we wszystkich badanych grupach znacznie mniejsze. Uszeregowanie ich według deklarowanej częstości stosowania było następujące: najczęściej deklarowane było użycie amfetaminy, a kolejno ekstazy, substancji wziewnych i najrzadziej, kokainy. Przewaga chłopców uwidoczniła się wśród wielokrotnych użytkowników substancji odurzających, którzy według uzyskanych danych potwierdzali użycie narkotyku ponad 10 razy w życiu. W tej grupie uzyskano twierdzącą odpowiedź na to, że kontakt ten miał miejsce także w ostatnim miesiącu w stosunku do czasu wypełnienia ankiety. W tabeli 5. przedstawione zostały informacje dotyczące stosowania przez badanych uczniów różnego rodzaju narkotyków. W tabeli 6. dane dotyczą faktów z ostatnich 30 dni przed przeprowadzeniem badania. Ankietowani przez nas uczniowie zaczynali sięgać po papierosy i alkohol od 7. roku życia. Największa liczba młodzieży zaczęła palić papierosy w 13. roku życia, a pierwszy raz alkohol wypiła między 14. a 15. rokiem życia. Eksperymenty z narkotykami inicjowano od 12. roku życia. Czas inicjacji narkotykowej największej liczby młodych ludzi występował w wieku 16 lat. Zdrowotne działania edukacyjne dotyczące substancji psychoaktywnych, realizowane przez środowisko lekarskie, w doświadczeniach badanej grupy młodzieży szkolnej miasta Poznania były bardzo znikome. Tylko kilkanaście procent ankietowanych uczniów podawało informacje o tym, że lekarz rozmawiał z nimi o szkodliwości papierosów, alkoholu i narkotyków. Dane te przedstawiono na wykresach 1. i 2. Wykres 1. Procentowy udział uczniów poinformowanych przez lekarza o szkodliwości nikotynizmu i narkotyków Graph 1. Distribution of students (%) advised by medical professional about harmful consequences of tobacco and drugs Wykres 2. Procentowy udział uczniów poinformowanych przez lekarza o zagrożeniach związanych z piciem alkoholu Graph 2. Distribution of students (%) advised by medical professional about risk of alcohol use

3 Tab. 1. Rozpowszechnienie palenia papierosów wśród młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w mieście Poznaniu Table 1. Prevalence of tobacco smoking among the students of upper-secondary schools in Poznań uczniowie dziewczęta chłopcy dlo* LO ZZ** próbowali palić, obecnie nie palą 22% 27% 16% 29% 5% 28% palą papierosy 54% 59% 48% 33% 90% 47% palili w ciągu ostatniego miesiąca 45% 48% 42% 11% 90% 47% palili w ciągu ostatniego tygodnia 38% 40% 35% 3% 75% 47% codziennie wypalają co najmniej 1 papierosa 27% 27% 29% 0 60% 33% *dlo dwujęzyczne liceum ogólnokształcące; ** zasadnicza szkoła zawodowa (podano odsetki palących w danej klasie oraz odsetki palących chłopców i dziewcząt) Tab. 2. Picie alkoholu wraz z częstotliwością spożywania w ciągu 30 dni przed badaniem wśród ankietowanej grupy młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w mieście Poznaniu Table 2. Lifetime alcohol use and frequency of drinking upper-secondary students in Poznań during the last 30 days among the investigated uczniowie dziewczęta chłopcy dlo LO ZZ pili w życiu alkohol 85% 89% 80% 77% 90% 90% pili alkohol w ciągu ostatniego miesiąca 76% 78% 74% 70% 75% 85% pili alkohol w ciągu ostatniego miesiąca >10 razy 22% 16% 29% 7% 25% 38% pili alkohol w ciągu ostatniego miesiąca 3 10 razy 38% 45,9% 29% 44% 35% 33% pili alkohol w ciągu ostatniego miesiąca 1 2 razy 16% 16% 16% 18% 15% 14% nie pili alkoholu w ciągu ostatniego miesiąca 23% 21,6% 19% 29,6% 20% 9% Tab. 3. Rodzaje wypijanych napojów alkoholowych wraz z częstotliwością ich spożywania w ciągu 30 dni przed badaniem wśród ankietowanej grupy młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w mieście Poznaniu Table 3. Frequency of drinking different alcoholic beverages during the last 30 days among the investigated upper-secondary students in Poznań Liczba uczniów Nie pili 1 2 razy 3 10 razy > 10 razy Razem (% ankietowanych) 26% 26% 29% 14% piwo Dziewczęta 29% 35% 20% 5% chłopcy 22% 16% 29% 25,8% Razem (%ankietowanych) 70% 14% 4% 4% wódka Dziewczęta 81% 10% 5% Chłopcy 58% 19% 9,6% 3% Razem (%ankietowanych) 70% 20% 5,8% wino Dziewczęta 64% 27% 8% Chłopcy 77% 12,9% 3% Razem (%ankietowanych) 61,7% 20% 14% drinki Dziewczęta 64% 21,6% 13% Chłopcy 58% 19% 16% Tab. 4. Częstotliwość stanów upojenia alkoholowego w ciągu całego życia Table 4. Lifetime frequency of being drunk during uczniowie dziewczęta chłopcy dlo LO ZZ > 10 x 7% 2,7% 12,9% ,8% 3 10 x 26% 29,7% 22% 25,9% 40% 14% 1 2 x 36% 43% 29% 25,9% 45% 42% nigdy 29% 24% 35% 48% 15% 19% Tab. 5. Procent uczniów mających przynajmniej 1 x w życiu aktywny kontakt z różnego rodzaju narkotykami z podaniem częstotliwości ich stosowania Table 5. Lifetime experience of different illicit drugs and frequency of use. Percentages among all students boys and girls Rodaj narkotyku Częstotliwość użycia poszczególnych narkotyków w życiu (w %) > 10 x 3 10 x 1 2 x ankiet dz ch ankiet dz ch ankiet dz ch razem marihuana 11,7% 2,7% 22% 22% 24% 19% 11,7% 16% 6% 45% haszysz 1% 3% 4% 2,7% 6% 4% 2,7% 6% 10% amfetamina 5,8% 12,9% 2,9% 6% 5,8% 5% 6% 14,7% ekstazy 5,8% 2,7% 9,6% 1% 3% 2,9% 6% 10% kokaina 1% 3% 2,9% 2,7% 3% 4% substancje wziewne 1% 2,7% 1% 3% 2,9% 5% 5,8%

4 Tab. 6. Procent uczniów mających przynajmniej jeden raz w ostatnim miesiącu aktywny kontakt z różnego rodzaju narkotykami z podaniem częstotliwości ich stosowania Table 6. Frequency of use of different illicit drugs during percentages among all students, boys and girls the last 30 days Częstotliwość użycia poszczególnych narkotyków w ostatnim miesiącu (w%) Rodzaj > 10 x 3 10 x 1 2 x narkotyku ankiet dz ch ankiet dz ch ankiet dz ch razem marihuana 2,9% 6% 1% 3% 5,8% 5% 6% 10% haszysz 2,9% 6% 2,9% amfetamina 2,9% 6% 2,9% ekstazy 2,9% 2,7% 3% 2,9% Tab. 7. Stosowanie narkotyków wśród młodzieży polskiej, poznańskiej, zachodniopomorskiej oraz litewskiej Table 7. Prevalence of drugs use among adolescents in Poland, Poznań, westpomeranian Region and Lithuania Polska 2003 Poznań 2006 Zachodniopomorskie 2003 Litwa 2003 marihuana+haszysz 36% 45% 46% 26% amfetamina 15% 14% 20% 6% ekstazy/wziewne 5%/6% 7%/5,8% aa 7% 4%/5% kokaina 2% 4% 3% 1% Dyskusja Z przedstawionych danych wynika, że nieco ponad połowa drugoklasistów ze szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu pali papierosy. W tym 30% należy uznać, że jest zagrożona nałogiem w najwyższym stopniu z powodu codziennego palenia papierosów. Przeważająca liczba nastolatków (według deklaracji z ankiet procent ten sięga 85) pije alkohol. Niepokojące są również dane dotyczące rozpowszechnienia stosowania narkotyków. Jak wynika z niniejszego badania, aż 45% uczniów ma już za sobą eksperymenty z ich użyciem. Fakt ten musi dlatego tak bardzo niepokoić, że są to liczby wyższe niż zanotowane w podobnym badaniu przeprowadzonym w 1997 roku, gdzie ankietowani 17- letni uczniowie poznańskich szkół podali, że 47% z nich pali, 82% pije alkohol, a 13,9% zażywa narkotyki [4]. Wówczas ryzykowne zachowania w większym stopniu dotyczyły chłopców. Szczegółowe dane przedstawiały się następująco: palenie papierosów dotyczyło 51% chłopców wobec 41,8% dziewcząt, spożycie alkoholu deklarowało 86% chłopców i 77% dziewcząt. Obecnie przewaga płci męskiej zaznaczyła się tylko w stosowaniu używek w wysokiej częstotliwości. Trend ten na przestrzeni ostatnich 10 lat potwierdzają szkolne badania ogólnokrajowe w ramach projektu ESPAD [3] stwierdzające, że dziewczęta doganiają chłopców. Rezultaty przeprowadzonego przez nas badania okazały się bardziej szokujące. Spostrzeżono, że więcej dziewcząt niż chłopców sięga po alkohol, a w dodatku piją go w nadmiarze do stopnia określanego jako upojenie alkoholowe. Dane z piśmiennictwa wyraźnie przekonują, że kobiety są bardziej narażone na wystąpienie alkoholizmu, trudniej się leczą i szybciej dochodzi u nich do degradacji intelektualnej i zdrowotnej. Mniejsza społeczna dezaprobata wobec zachowań niegdyś ocenianych bardzo negatywnie, zwłaszcza w stosunku do kobiet, może być jednym z powodów obserwowanego zjawiska. Nie udało się wykazać powiązania innych czynników, np. trudnej sytuacji rodzinnej lub materialnej z obserwowanymi wynikami ankiety. Z powodu sprzeciwu pedagogów i psychologów usunięto z kwestionariusza szczegółowe pytania dotyczące życia rodzinnego uczniów. Badając zachowania poznańskiej młodzieży w ciągu ostatniego miesiąca przed ankietą wykazano, że w tym okresie 45% ankietowanych paliło tytoń i 77% piło alkohol. Takie same dane lub nieznacznie wyższe uzyskano w województwie zachodniopomorskim (odpowiednio 45% i 81%) [5], łódzkim (44% i 81%) [6]. W całym kraju średnia wynosiła odpowiednio 43% i 80%. Badania przeprowadzone w innych krajach, np. we Francji wskazują na podobne rozprzestrzenienie palenia tytoniu w ostatnim miesiącu przed ankietą (46%), ale mniejsze są liczby dotyczące picia alkoholu (67%). Z kolei na Litwie sytuacja w tym zakresie wydaje się jeszcze bardziej niepokojąca niż w Polsce, wobec 52% młodzieży palącej i 80% pijącej alkohol. Zwrócenia szczególnej uwagi wymaga w poznańskiej grupie młodzieży fakt, że więcej uczniów, bo aż 22% przyznało się do picia alkoholu powyżej 10 razy w ciągu ostatniego miesiąca. W porównaniu z wynikami ogólnopolskimi jest to liczba znacząco wyższa (22% vs 14%). Szukając wyjaśnienia tej informacji uważamy, że badana przez nas populacja ma charakter wyłącznie wielkomiejski, co może rzutować na większą samodzielność młodzieży, większą jej anonimowość i mniejszą kontrolę rodziców oraz innych znanych im osób. Poznańska młodzież podobnie jak zachodniopomorska zadeklarowała nieco wyższe użycie kanabinoli w porównaniu z uśrednionymi wynikami z całego kraju. Mniejszy natomiast był odsetek używających amfetaminę. Sytuacja w sąsiednim kraju wschodnim na Litwie wskazuje, że rozpowszechnienie narkotyków jest tam mniejsze niż w Polsce. Zjawiska te

5 326 Wanda Horst-Sikorska i inni zilustrowano w tabeli 7. W badaniu przeprowadzonym w 1997 roku w Poznaniu wykazano, że młodzież zasadniczych szkół zawodowych częściej i w większych ilościach sięga po substancje psychoaktywe niż licealiści. Aktualne badanie wskazuje, że w tym zakresie zaszły zmiany. Okazało się, że uczniowie LO palą najczęściej z wszystkich ankietowanych i jednocześnie piją alkohol prawie na równi z uczniami szkol zawodowych. Różnica na korzyść licealistów dotyczy jedynie kategorii picia z bardzo dużą częstotliwością i bardzo częstego upijania się, które częściej zdarza się młodzieży ze szkół zawodowych. Wyraźnie mniejsze rozpowszechnienie używek zanotowano za to w klasie dwujęzycznej liceum ogólnokształcącego. Może to przemawiać za tym, że zmienną różnicującą jest nie tyle typ szkoły, co poziom jej osiągnięć edukacyjnych, sensowne zagospodarowanie czasu, wytyczone cele kształcenia. Przedstawione wyniki badania wskazują na znaczne rozpowszechnienie użycia substancji psychoaktywnych wśród młodzieży w szkołach ponadgimnazjalnych. Dane te są niestety zbieżne z trendami ogólnokrajowymi, ale w pewnych sytuacjach odbiegają od nich jeszcze bardziej na niekorzyść grupy młodzieży poznańskiej. Zwraca uwagę niedostateczne wykorzystanie potencjalnego korzystnego wpływu edukacyjnego lekarzy i innych przedstawicieli zawodów medycznych. Odsetek młodych ludzi otrzymujących profesjonalne informacje o szkodliwości papierosów, alkoholu i narkotyków jest nieproporcjonalnie niski wobec stopnia ich stosowania. Wobec przedstawionych faktów należy stwierdzić szokujący brak systemowego działania w tym zakresie i podjąć próbę jak najszybszej zmiany istniejącej sytuacji. Piśmiennictwo 1. Lalonde M.A.: New Perspective on the Heath of Canadians a working document formats/hpb-dgps/pdf/pubs/1974-lalonde/lalonde_e.pdf 2. Heath Bahaviour In School-aged Children 3. The European Scool Survey Project on Alkohol and Other Drugs 4. Gromadecka-Sutkiewicz M.: Elementy stylu życia wpływające na zdrowie młodzieży szkól ponadpodstawowych Poznań: Wydawnictwo Uczelniane AM, Sierosławska K., Bukowska B.: Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w województwie zachodnio-pomorskim Instytut Psychiatrii i Neurologii Bukowska B,. Sierosławski J.: Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w województwie łódzkim Instytut Psychiatrii i Neurologii. Adres do korespondencji: prof. UM dr hab. med. Wanda Horst-Sikorska Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Przybyszewskiego Poznań