Pogrzybnica Mannerheima Oxyporus mannerheimii (1924)

Transkrypt

1 Pogrzybnica Mannerheima Oxyporus mannerheimii (1924) Występowanie gatunku: wyłącznie w regionie kontynentalnym Koordynator: Robert Rossa Eksperci lokalni: Liczba stanowisk monitoringowych oraz ich lokalizacja na tle obszarów Reprezentatywność wyników pod względem lokalizacji W 2013 roku nie zakończono badań monitoringowych dla gatunku; będą one kontynuowane na kolejnych stanowiskach w 2014 roku. Gatunek owada dotychczas podawany był z terenu Polski zaledwie z kilku lokalizacji. W ostatnich kilku latach najczęściej obserwowany był na terenie Puszczy Białowieskiej. Ponadto znane stanowiska pogrzybnicy znajdują się także w Puszczy Knyszyńskiej, na Lubelszczyźnie oraz na terenie Nadleśnictwa Strona 1 z 10

2 Starachowice. W roku 2013 monitoring gatunku przeprowadzono na obszarze, gdzie gatunek ma najlepsze warunki do rozwoju. Poszukiwania gatunku wykonano na 3 stanowiskach, które zlokalizowano na terenie Parku Narodowego oraz 6 na terenie Nadleśnictwa Białowieża. Na rok 2014 zaplanowano przeprowadzenie monitoringu na obszarze Nadleśnictwa Starachowice. Ponieważ przyjmuje się, że przez wschodnią część Polski przebiega południowo-zachodnia granica zasięgu występowania O. mannerheimii prace inwentaryzacyjne dla tego gatunku kusaka powinny objąć jeszcze tereny Puszczy Augustowskiej, Puszczy Knyszyńskiej oraz rejon Puszczy Solskiej, Lasów Janowskich i Roztocza. W razie pomyślnych wyników inwentaryzacji można będzie zaplanować zwiększenie liczby stanowisk monitoringowych. Tab. 1. Stanowiska, obszary Natura 2000 i wykonawcy Zestawienie badanych stanowisk i obszarów w regionie biogeograficznym (wg obszarów N2000) Lokalizacja stanowiska (obszar Natura Nazwa stanowiska P., Białowieski PN, oddz. 134 P., Białowieski PN, oddz. 228 P., Białowieski PN, oddz. 289 Białowieża, oddz. 277 Białowieża, oddz. 338 Białowieża, oddz. 428 Białowieża, oddz. 453C Białowieża, oddz. 523 Białowieża, oddz. 527 Nazwisko eksperta lokalnego (wykonawcy monitoringu) Metodyka badań Informacje na temat pogrzybnicy Mannerheima są bardzo fragmentaryczne. W ogólnym zarysie znany jest jej zasięg występowania oraz podstawowe wymagania ekologiczne. Biologia gatunku opracowana jest wybiórczo. Pewne jest to, że O. mannerheimii jest gatunkiem mycetofagicznym. Jego silny związek troficzny z grzybami kapeluszowymi nie jest poddawany w wątpliwość. Jednak czy cały rozwój tego gatunku kusaka odbywa się w takim biotopie jako typowego grzybożercy, czy też drapieżcy to już w znacznym stopniu domniemania. Brak podstawowej wiedzy z zakresu biologii i ekologii gatunku sprawia, że opracowanie metodyki umożliwiającej prowadzenie monitoringu gatunku jest bardzo trudne, jeżeli nie wręcz niemożliwe. Z tego też powodu tegoroczne prace monitoringowe polegały na poszukiwaniu gatunku na obszarze Puszczy Białowieskiej w miejscach, w których wcześniej pogrzybnica Mannerheima była stwierdzana. Mając na uwadze uwarunkowania troficzne gatunku, w wybranym fragmencie lasu, przeszukiwano wszystkie grzyby kapeluszowe zauważone na transekcie badawczym (na każdym stanowisku wyznaczono jeden transekt). Długość transektu, w zależności od warunków terenowych wynosiła m, a jego szerokość ok. 10 m. Analizie poddawano całe owocniki (kapelusz i nóżkę). Opisując siedlisko, uwzględniano takie dane jak: siedliskowy typ lasu, uwilgotnienie podłoża oraz stopień Strona 2 z 10

3 nasłonecznienia powierzchni. Ponadto w przypadku lasów gospodarczych rozpoznano także rodzaj stosowanej rębni, ewentualnie inne wykonane w ostatnich latach (do 5 lat wstecz) zabiegi. Obserwacje monitoringowe wykonano w okresie od pierwszej dekady września do połowy października 2013 r. Wskaźniki i parametry stanu ochrony oraz sposób ich określania Brak lub fragmentaryczne dane na temat różnych aspektów biologii i ekologii gatunku sprawiają, że określenie wskaźników dla oceny stanu populacji i siedliska pogrzybnicy Oxyporus mannerheimii jest bardzo trudne. Na tym etapie badań jedyną badaną charakterystyką populacji była liczebność wyrażona jako suma osobników zaobserwowanych na stanowisku. Do opisu siedliska wykorzystano cechy odnoszące się do typu siedliskowego lasu (zbiorowiska roślinnego), uwilgotnienia podłoża, sposobu zagospodarowania lasu, ocienienia dna lasu oraz liczby i składu gatunkowego grzybów kapeluszowych (ta ostatnia cecha decyduje o występowaniu gatunku). Tab. 2 Waloryzacja wskaźników dla parametrów: populacja i siedlisko gatunku Parametr Populacja Wskaźnik Liczebność (wyrażona jako suma osobników zaobserwowanych na stanowisku podczas prowadzonej kontroli) Gatunek grzyba Sposób zagospodarowania lasu Uwilgotnienie podłoża Ocena FV U1 U2 5 i więcej okazów Na stanowisku/transekcie odnaleziono przynajmniej 50 okazów różnych gatunków grzybów kapeluszowych, wśród których dominują rodzaje: borowik, koźlak, boczniak, maślanka Brak intensywnych prac/zabiegów leśnych (Parki Narodowe, rezerwaty) lub na terenach lasów gospodarczych rębnia przerębowa lub gniazdowa Na stanowisku lub w okolicy znajdują się otwarte cieki wodne (stawy, jeziora, strumienie, rzeki, itp.), teren w okresie wczesnej wiosny może Na stanowisku znajduje się mniej niż 50 okazów grzybów kapeluszowych. Udział grzybów z rodzajów: borowik, koźlak, boczniak, maślanka jest niewielki Rębnie częściowe Brak otwartych cieków wodnych, siedlisko umiarkowanie wilgotne Niewielka liczba lub pojedyncze okazy grzybów kapeluszowych z rodzajów: borowik, koźlak, boczniak, maślanka, ewentualnie brak tej grupy grzybów Las, gdzie wykonano silną trzebież lub tereny zagospodarowane rębnią zupełną Brak otwartych cieków wodnych, woda gruntowa poniżej 1,5 m, wilgotność kształtuje tzw. woda opadowa Strona 3 z 10

4 Stopień ocienienia dna lasu Zbiorowisko roślinne/wy Typ Lasu być okresowo zalewany Silne (zwarcie koron drzew z górnego piętra lasu pełne korony drzew stykają się ze sobą lub nawet zachodzą na siebie, dopuszczalne pojedyncze ubytki drzew/koron) Lśw (las świeży), Lw (las wilgotny), LMw (las mieszany wilgotny Umiarkowane (zwarcie koron drzew z górnego piętra lasu przerywane do luźnego, korony drzew nie stykają się ze sobą, oddalone od siebie na odległość kilku metrów) LMśw (las mieszany świeży), BM (różne warianty boru mieszanego słabe lub brak (powierzchnia otwarta, pozbawiona osłony górnego piętra lasu, na powierzchni znajdują się pojedyncze drzewa lub grupy drzew gniazda oraz wariant, gdzie powierzchnia jest ocieniona tzw. ocienieniem bocznym np. od otaczającego powierzchnię lasu) B (różne warianty boru) Opis wskaźników Populacja Liczebność Próbując określić wielkość populacji gatunku owada, ocenie poddano zarówno część kapeluszową jak i nóżkę grzyba. W badaniach wykorzystano grzyby będące na różnym etapie rozwoju (od okazów młodych po stare w pełni rozwinięte) oraz w różnym stanie zdrowotnym (okazy zdrowe oraz w mniejszym lub większym stopniu zasiedlone przez owady, ślimaki, itp.). Gatunek grzyba Przy niedostatecznie poznanej biologii i ekologii gatunku przyjęto, że jest to jeden z najważniejszych wskaźników opisujących siedlisko, w którym rozwija się lub może się rozwijać pogrzybnica Mannerheima. Podczas prowadzonej kontroli określano przynależność gatunkową zaobserwowanych grzybów oraz ich liczbę. Notowano także stopień rozwoju grzyba (owocnik młody, w pełni rozwinięty lub stary), a także jego stan zdrowotny (świeży-zdrowy lub z licznymi śladami żerowania owadów, ślimaków). Ponieważ dotychczas gatunek spotykano przede wszystkim na grzybach z rodzajów: borowik, koźlak, boczniak, maślanka, obecność gatunków grzybów z podanych rodzajów traktowano jako warunek konieczny do występowania tego gatunku owada. Zmniejszający się udział wymienionych rodzajów grzybów wśród Strona 4 z 10

5 wszystkich zaobserwowanych grzybów kapeluszowych na danym stanowisku przyjęto jako czynnik różnicujący wartość tego wskaźnika. Sposób zagospodarowania lasu Opisując siedlisko uwzględniano także sposób zagospodarowania lasu. Zwracano uwagę na rodzaj stosowanej rębni oraz na wszystkie wykonane w ostatnich latach zabiegi leśne. Oprócz samego rodzaju (typu) cięć lub wykonanych zabiegów odnotowywano również ich intensywność. Uwilgotnienie podłoża Jest to czynnik, który w znacznym stopniu decyduje o występowaniu grzybów kapeluszowych, a dokładnie o pojawieniu się owocników z tej grupy grzybów. Na wilgotność podłoża wpływ ma obecność różnych zbiorników oraz cieków wodnych, ale także wystąpienie opadów deszczu (ewentualnie mgieł) w okresie pojawiania się owocników. Ponieważ drugi z wymienionych warunków jest trudny do przewidzenia dlatego w ocenie tego wskaźnika nie był brany pod uwagę. Oceny wskaźnika dokonano w oparciu o skalę opisową, uwzględniającą obszary wilgotne, umiarkowanie wilgotne oraz suche. Stopień ocienienia dna lasu Preferowane przez pogrzybnicę Mannerheima gatunki grzybów wymagają specyficznych warunków wilgotnościowo-termicznych. Oprócz uwilgotnienia podłoża istotnym czynnikiem jest także stopień ocienieni dna lasu, czyli wskaźnik określający ilość światła docierającego do dna lasu. Wartość tego wskaźnika oceniono w oparciu o klasyfikację stosowaną w leśnictwie, a określaną jako stopień zwarcia koron drzew drzewostanu głównego. W przyjętej metodyce wyodrębniono trzy grupy (drzewostan o zwarciu koron silnym, umiarkowanym oraz przerywanym). Zbiorowisko roślinne/wy Typ Lasu Powszechnie znany jest fakt związku między gatunkami grzybów a konkretnymi gatunkami roślin drzewiastych. Z tego też powodu opisując siedlisko na wytyczonych transektach opisywano zbiorowisko roślinne lub stosując podział siedliska według klasyfikacji leśnej rozpoznawano siedliskowy typ lasu. W tegorocznych badaniach wszystkie zgromadzone informacje na temat rozpoznanej szaty roślinnej przedstawiono w uproszczonej formie podziału leśnego, czyli dla każdego stanowiska określono siedliskowy typ lasu (STL). Wskaźniki kardynalne Na podstawie aktualnie posiadanych danych na temat tego gatunku owada najważniejszym czynnikiem decydującym o występowaniu na określonym terenie gatunku owada jest obecność konkretnych gatunków grzybów. Z tego też powodu za tzw. wskaźnik kardynalny proponuje się traktować czynnik opisujący skład gatunkowy grzybów kapeluszowych ze szczególnym uwzględnieniem gatunków z rodzajów: borowik, koźlak, boczniak, maślanka. Strona 5 z 10

6 Wyniki badań Podsumowanie wyników badań wskaźników na stanowiskach Tab. 3. Wskaźniki na stanowiskach (9 stanowisk) Zestawienie ocen wskaźników stanu ochrony gatunku na badanych stanowiskach w regionie biogeograficznym kontynentalnym (wartości w tabeli oznaczają liczbę stanowisk) Ocena (liczba stanowisk) Parametr Wskaźnik FV właściwa U1 niezadowalająca U2 Zła XX Nieznana Populacja Liczebność Gatunek grzyba Sposób zagospodarowania lasu Uwilgotnienie podłoża Stopień ocienienia dna lasu Zbiorowisko roślinne/wy Typ Lasu Populacja Liczebność W trakcie przeprowadzonych prac monitoringowych nie stwierdzono żadnych stadiów rozwojowych pogrzybnicy Mannerheima Oxyporus mannerheimii. Brak stwierdzeń nie oznacza jednak, że gatunek na pewno nie występuje na tym terenie. Należy pamiętać, że pogrzybnica Mannerheima obserwowana jest na terenie Polski sporadycznie i istniejące dane faunistyczne w większości odnoszą się do pojedynczych okazów. Na obszarze Puszczy Białowieskiej badania przeprowadzono zarówno w wydzieleniach, gdzie prowadzona jest gospodarka leśna (Nadleśnictwo Białowieża), jak również na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Dodatkowo, stanowiska różniły się między sobą pod kątem takich cech jak: uwilgotnienie podłoża, stopień ocienienia dna lasu, skład gatunkowy drzewostanu głównego. Gatunek grzyba Większość spośród analizowanych stanowisk oceniono pod kątem składu gatunkowego oraz liczebności poszczególnych grup grzybów kapeluszowych na U1. Właściwy poziom tego wskaźnika przyznano powierzchniom zlokalizowanym na terenie Białowieskiego PN. Wszystkie trzy stanowiska pod kątem składu gatunkowego wyraźnie różniły się od pozostałych stanowisk znajdujących się na terenie Nadleśnictwa Białowieża. Notą złą (U2) oceniono stanowisko z oddz Stanowiska z lasów gospodarczych charakteryzowały się uboższym składem gatunkowym grzybów kapeluszowych, mniejszą liczebnością grup ważnych (np. z rodzajów borowik i koźlak), a także odmiennym udziałem poszczególnych grup grzybów. Ponadto zaobserwowano, że na terenie BPN owocniki grzybów kapeluszowych były co prawda rozmieszczone w grupach, ale te z kolei zajmowały powierzchnię dość równomiernie. Z kolei na terenie Nadleśnictwo w wielu miejscach stwierdzano brak owocników grzybów kapeluszowych (wyraźne rozmieszczenie grupowe) lub wyraźnie zubożony skład gatunkowy tzw. grzybów jadalnych. Obserwowane różnice mogły być wynikiem większej penetracji lasu gospodarczego przez grzybiarzy. Sposób zagospodarowania lasu Niemal wszystkie stanowiska oceniono jako FV (właściwe). Jedynym stanowiskiem, dla którego czynnik ten określono na poziomie niezadawalającym (U1) było stanowisko znajdujące się na terenie Nadl. Białowieża w oddziale 338. Typowe zbiorowiska lasu i lasu mieszanego, z prawidłowo rozwiniętą wielopiętrową strukturą były naturalnie na powierzchniach zlokalizowanych na terenie BPN. Na terenie Nadleśnictwa na Strona 6 z 10

7 poszczególnych powierzchniach zauważalne były mniejsze lub większe zmiany w budowie lasu. Ponieważ nie były one za wyjątkiem jednej wymienionej powierzchni na tyle istotne dlatego czynnik ten oceniono tak wysoko. Uwilgotnienie podłoża Analizując ten czynnik wyraźnie widoczna jest różnica między tzw. lasami gospodarczymi a obszarami objętymi ochroną, w tym przypadku należącymi do Białowieskiego PN. Powierzchnie znajdujące się na terenie Parku (3) uzyskały najwyższą ocenę (FV), natomiast wszystkie stanowiska zlokalizowane na terenie Nadleśnictwa (6), oceniono jako niezadawalające (U1). Różnica wynikała przede wszystkim z odmiennego sposobu zagospodarowania terenu, a zwłaszcza odmiennego podejścia do problemu związanego z melioracją. W lasach gospodarczych gęsta sieć rowów ma za zadanie odprowadzić nadmiar wód opadowych, tak by możliwe było prowadzenie na takim terenie różnych prac leśnych. Należy jednak tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że na rozwój grzybów, czy to w okresie letnim, czy też jesiennym największy wpływ ma wilgotność i temperatura powietrza. Właściwe uwilgotnienie podłoża może w przypadku wystąpienia suszy co najwyżej złagodzić ten niekorzystny dla rozwoju grzybów czynnik. Stopień ocienienia dna lasu Oceny tego czynnika są zbieżne jak w przypadku sposobu zagospodarowania lasu. Ocenę niezadawalającą uzyskała tylko jedna powierzchnia (teren Nadleśnictwa, oddz. 338). Powierzchnia ta charakteryzowała się najniższym wskaźnikiem ocienienia dna lasu. Zbiorowisko roślinne/wy typ lasu Wszystkie 9 monitorowanych stanowisk określono jako właściwe (FV). Na żadnej powierzchni nie stwierdzono istotnych zmian, na skutek prowadzonej obecnie i w przeszłości gospodarki leśnej, w składzie gatunkowym lasu i zbiorowisku roślinnym. Skład gatunkowy drzewostanu względem siedliska był we wszystkich przypadkach właściwie dobrany. Podsumowanie i porównanie ocen stanu ochrony gatunku, w tym jego parametrówna badanych stanowiskach Tab. 4. Parametry i ocena ogólna stanu ochrony na stanowiskach oraz porównanie wyników badań Zestawienie i porównanie ocen stanu ochrony gatunku, w tym jego parametrów na badanych stanowiskach w regionie biogeograficznym kontynentalnym w latach i 2013 Obszar N2000 Stanowisko P., Białowieski PN, oddz. 134 P., Białowieski PN, oddz. 228 P., Białowieski PN, oddz. 289 Białowieża, oddz. 277 Populacja Oceny na stanowiskach Perspektywy ochrony Ocena ogólna XX FV XX XX XX FV XX XX XX FV XX XX XX U1 XX XX Strona 7 z 10

8 Białowieża, oddz. 338 XX U1 XX XX Białowieża, oddz. 428 XX U2 XX XX Białowieża, oddz. 453C XX U1 XX XX Białowieża, oddz. 523 XX U1 XX XX Białowieża, oddz. 527 XX U1 XX XX Suma ocen 9 XX 3 FV 5 U1 1 U2 9 XX 9 XX Przeprowadzone w 2013 r. dla gatunku owada Oxyporus manerheimii prace monitoringowe były pierwszymi tego typu badaniami. Poszukiwania gatunku zrealizowano na terenie Puszczy Białowieskiej. Niestety podczas monitoringu nie stwierdzono żadnych stadiów rozwojowych tego gatunku kusaka. Z tego też powodu niemożliwe jest dokonanie oceny stanu populacji jak również perspektyw ochrony gatunku. Jedynym parametrem, który można poddać wstępnej ocenie jest siedlisko. Większość stanowisk oceniono na poziomie U1, stan właściwy stwierdzono na trzech stanowiskach zlokalizowanych na terenie BPN. Wszystkie charakterystyki siedliskowe oceniono tam na FV. Nieco gorzej przedstawiały się stanowiska z terenów objętych gospodarką leśną (teren Nadleśnictwa Białowieża). Najistotniejsze różnice dotyczyły składu gatunkowego grzybów oraz uwilgotnienia podłoża. W przypadku składu gatunkowego grzybów najgorzej oceniono stanowisko znajdujące się w oddz Stan siedlisk oceniono jako zły (U2) tylko na jednym stanowisku (oddz. 428). Mając jednak na uwadze fakt, że biologia i ekologia pogrzybnicy Mannerheima jest poznana fragmentarycznie, ogólny stan ochrony gatunku na wszystkich stanowiskach oceniono jako nieznany (XX). Zestawienie ocen wskaźników na obszarach Natura 2000 Tab. 5. Wskaźniki na obszarach Natura 2000 Zestawienie ocen wskaźników dla gatunku Oxyporus mannerheimii na badanych obszarach w regionie biogeograficznym kontynentalnym; wartości w tabeli oznaczają liczbę obszarów Ocena (liczba obszarów) Parametr Wskaźnik FV właściwa U1 niezadowalająca U2 zła Populacja Liczebność Gatunek grzyba Sposób zagospodarowania lasu Uwilgotnienie podłoża Stopień ocienienia dna lasu Strona 8 z 10

9 Zbiorowisko Typ Lasu roślinne/wy Prace monitoringowe przeprowadzono jak dotąd na 9 stanowiskach. Wszystkie znajdują się na terenie jednego obszaru ( ). Ponieważ na żadnym stanowisku nie stwierdzono gatunku Oxyporus mannerheimii, jego populację określono jako nieznaną (XX). W przypadku parametru opisującego siedlisko, aż trzy wskaźniki, tj. sposób zagospodarowania lasu, stopień ocienienia dna lasu i siedliskowy typ lasu oceniono na FV. Najlepiej prezentuje się wskaźnik opisujący zbiorowisko roślinne (wszystkie stanowiska na FV). Na stanowisku zlokalizowanym w oddz. 338 wartość pozostałych wskaźników (sposób zagospodarowania lasu i ocienienia dna lasu) oceniono na U1. Stan wskaźników, gatunek grzyba i uwilgotnienie podłoża, stwierdzono jako niezadawalający (U1). W tej grupie najlepiej prezentowaly się stanowiska znajdujące się na terenie BPN. Wszystkie wskaźniki otrzymały ocenę właściwą. Niemal wszystkie stanowiska zlokalizowane na terenie Nadleśnictwa Białowieża oceniono na U1. Wyjątkiem było stanowisko znajdujące się w oddz. 428, gdzie stan wskaźnika gatunek grzyba oceniono na U2. Podsumowanie i porównanie ocen stanu ochronygatunku, w tym jego parametróww obszarach Natura 2000 Tab. 6. Parametry i ocena ogólna stanu ochronyna obszarach N2000 i porównanie wyników badań Zestawienie ocen parametrów stanu ochrony gatunku na badanym obszarze N2000 w regionie biogeograficznym kontynentalnym w roku 2013 Obszar N2000 Oceny dla obszarów N2000 Populacja Perspektywy ochrony Ocena ogólna XX U1 XX XX Uwzględniając zakres wiedzy na temat pogrzybnicy O. mannerheimii oraz wyniki prac monitoringowych, trudno oceniać parametry stanu ochrony dla tego gatunku w obszarze Natura Informacja o gatunkach obcych Tab. 7. Gatunki obce Zestawienie informacji o gatunkach obcych, stwierdzonych w trakcie monitoringu gatunku Obszar N2000 Stanowisko Obserwowane gatunki obce (lista gatunków) Wyniki obecnych badań - - brak - - brak Strona 9 z 10

10 W trakcie prowadzenia prac monitoringowych na 9 stanowiskach zlokalizowanych na terenie Puszczy Białowieskiej nie odnotowano gatunków obcych. Ocena zastosowanej metodyki monitoringu i ewentualne propozycje zmian wraz z uzasadnieniem na podstawie badań prowadzonych w danym etapie. Ponieważ przeprowadzone w 2013 r. prace monitoringowe były realizowane dla gatunku Oxyporus mannerheimii po raz pierwszy trudno jest ocenić jakość przyjętej metodyki. Ponieważ dla gatunku owada barak jest jakichkolwiek wytycznych w jaki sposób kontrolować jego populacje, dlatego też zaproponowane rozwiązania metodyczne mogą budzić pewne wątpliwości i z pewnością w najbliższych latach, podczas realizacji kolejnych etapów monitoringu gatunku będą modyfikowane i tym samym udoskonalane. Spójne opracowanie metod, które mogą być wykorzystane w tego typu badaniach byłoby łatwiejsze gdyby biologia i ekologia pogrzybnicy Mannerheima była lepiej poznana. Propozycje działań ochronnych oraz wnioski dotyczące skuteczności dotychczas wykonywanych zabiegów Skromna ilość danych na temat biologii i ekologii O. mannerheimii uniemożliwia zaproponowanie jakichkolwiek działań ochronnych dla tego gatunku chrząszcza. Syntetyczne podsumowanie wyników dla gatunku Ponieważ prace monitoringowe dla gatunku będą kontynuowane w 2014 r., dlatego podsumowanie wyników będzie dokonane w sprawozdaniu Strona 10 z 10