ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU HANDLOWEGO I BANKOWEGO W WIETLE TEORII I BADA

Transkrypt

1 ROCZNIKI EKONOMII I ZARZ DZANIA Tom 5(41) 2013 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU HANDLOWEGO I BANKOWEGO W WIETLE TEORII I BADA WST P Powszechno i masowo stosowania kredytu handlowego (inaczej kupieckiego, towarowego, dostawcy 1 ) sprawia, e w a ciwie stanowi on naturalny element rodowiska, w którym funkcjonuj przedsi biorstwa. Cho mechanizm jego dzia ania wydaje si niezwykle prosty, to ju kwestia motywów jego wykorzystania, zarówno z perspektywy dostawców udzielaj cych kredytu, jak i odbiorców korzystaj cych z niego, okazuje si problemem z o onym i wielow tkowym. Niejednokrotny brak zgodno ci prezentowanych wniosków powoduje, e w literaturze przedmiotu wci podnoszone s pytania od bardzo podstawowych: dlaczego w ogóle kredyt kupiecki istnieje, dlaczego przedsi biorstwa jednocze nie udzielaj oraz same korzystaj z tej formy finansowania, po bardziej szczegó owe, jak np.: z czego wynika zró nicowanie stopnia wykorzystania kredytu kupieckiego w ró nych pa stwach, przez ró ne przedsi biorstwa i w czasie. Poniewa kredyt handlowy stanowi dla przedsi biorstwa-nabywcy zewn trzne ród o finansowania, jedn z wa niejszych kwestii poddawanych dyskusji jest równie to, w jakiej relacji pozostaj wzgl dem siebie kredyt handlowy i kredyt MGR asystent Katedry Zastosowa Matematyki, Instytut Ekonomii i Zarz dzania na Wydziale Nauk Spo ecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw a II; kwasniewska@kul.lublin.pl 1 D. Z a w a d z k a, Determinanty popytu ma ych przedsi biorstw na kredyt handlowy. Identyfikacja i ocena, Pozna : Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu 2009, s. 13.

2 172 bankowy. Zagadnienie to sta o si te przedmiotem rozwa a niniejszego opracowania. Celem artyku u jest przegl d wybranych prac podejmuj cych temat zwi zku mi dzy wykorzystaniem kredytu kupieckiego i bankowego oraz wyznaczenie na jego podstawie obszarów, w obr bie których wskazane by oby podj cie dalszych bada i analiz. Artyku sk ada si z trzech cz ci. W pierwszej, b d cej t em dla pó niejszych rozwa a, w syntetyczny sposób omówiono, wskazywane w literaturze przedmiotu, motywy korzystania z kredytu kupieckiego z punktu widzenia odbiorcy. Druga cz zawiera zestawienie, prezentowanych w pi miennictwie, teoretycznych docieka oraz wyników bada empirycznych koncentruj cych si wokó problemu substytucji i komplementarno ci kredytu handlowego i bankowego. Trzeci cz pracy po wi cono relacji mi dzy dwoma rozpatrywanymi ród ami finansowania w okresach kryzysu. Artyku ko czy podsumowanie. 1. MOTYWY WYKORZYSTANIA KREDYTU HANDLOWEGO PRZEZ PRZEDSI BIORSTWA Kredyt handlowy, udzielany nabywcy przez sprzedawc, polegaj cy na odroczeniu terminu p atno ci z tytu u zrealizowanych dostaw lub wykonanych us ug 2, to nieod czny element rzeczywisto ci, w której dzia aj przedsi biorstwa. Potwierdzaj to chocia by wyniki bada zaprezentowane w 10. edycji Barometru praktyk p atniczych Atradius (drugie badanie w 2011 r.), zgodnie z którymi rednio 3 57% transakcji B2B (Business-to-Business) mia o charakter sprzeda y z odroczonym terminem p atno ci 4. Wobec popularno ci tej formy rozlicze nie- 2 Kredyt handlowy wyst puje najcz ciej w formie kredytu dostawcy. Mo e jednak równie przyj posta zaliczki odbiorcy (P. R y t k o, Zarz dzanie kredytem handlowym w ma ych i rednich przedsi biorstwach, Warszawa: Difin 2009, s. 16). W dalszej cz ci pracy pod poj ciem kredyt handlowy rozumie si kredyt dostawcy. 3 Badanie obejmowa o prawie 5400 przedsi biorstw z 27 krajów. 4 Odsetek ten by jeszcze wy szy dla pa stw europejskich, w przypadku których si ga rednio 63%. Ni szy natomiast od ogólnej redniej udzia transakcji z odroczonym terminem p atno ci wynosz cy 45% odnotowano w Polsce (Barometr praktyk p atniczych Atradius. Mi dzynarodowe badanie zachowa p atniczych B2B. G ówne wyniki w Polsce. Jesie 2011 [online], Atradius Corporate Communications and Marketing, Pa dziernik 2011, s. 6, /stories/ppb10_poland_polish_fin.pdf) [dost p: ].

3 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 173 uniknione jest skierowanie uwagi w stron motywów stoj cych za jej wykorzystaniem. W my l wspomnianego wcze niej raportu, udzielanie kredytu handlowego powodowane by o najcz ciej budowaniem d ugoterminowych relacji handlowych z klientami biznesowymi (46% wskaza ). Odraczanie terminu p atno ci determinowane by o jednak równie innymi wzgl dami, do których nale- a y: zwi kszenie sprzeda y (19% wskaza ), pozostawienie klientom czasu na weryfikacj jako ci produktu (18% wskaza ) czy, wreszcie, zapewnienie kontrahentom krótkoterminowego finansowania (16% wskaza ) 5. Stanowi c z jednej strony nale no dostawcy, z drugiej za zobowi zanie nabywcy, kredyt handlowy kreuje mi dzy przedsi biorstwami relacje wierzyciel d u nik. Na kredyt kupiecki zatem, w tym na determinanty jego funkcjonowania, spojrze mo na z dwóch punktów widzenia. Inne motywy kierowa b d dostawc -wierzycielem, inne natomiast odbiorc -d u nikiem. W literaturze przedmiotu znale mo na wiele uj teoretycznych uzasadniaj cych wykorzystanie kredytu kupieckiego przez przedsi biorstwa. Dokonuj c klasyfikacji motywów stosowania kredytu handlowego, D. Zawadzka dzieli je na motywy odbiorcy i motywy dostawcy. Do pierwszych zalicza motywy: finansowe, transakcyjne, weryfikacji jako ci produktu, korzy ci finansowych odbiorcy oraz okoliczno ci operacyjnych. Do drugiej grupy za kwalifikuje motywy: marketingowe, dyskryminacji cenowej, ekonomii skali, motywacyjne, informacyjne oraz koordynacyjno-kontrolne 6. Z uwagi na cel pracy, zak adaj cy zestawienie kredytu kupieckiego i bankowego, w dalszej cz ci akcent po o ony zostanie na determinanty stosowania kredytu handlowego z perspektywy odbiorcy 7. Niezaprzeczalnie, jednym z atutów kredytu kupieckiego jest jego relatywnie atwa dost pno. Kredyt taki jest generowany niejako automatycznie, b d c pochodn przeprowadzonej transakcji handlowej 8. Oznacza to, e, w odró nieniu od kredytu bankowego, przedsi biorstwo unika przechodzenia przez mudne i skomplikowane procedury. Uzyskanie go jest wi c o wiele prostsze. Ponadto u podstaw wykorzystania kredytu handlowego cz sto le y mylne przekonanie o bezp atno ci tej formy finansowania 9. 5 Tam e, s Z a w a d z k a, Determinanty popytu, s Szerzej na temat wymienionych motywów stosowania kredytu handlowego przez przedsi biorstwa np. w: Z a w a d z k a, Determinanty popytu, s ; R y t k o, Zarz dzanie, s E.F. B r i g h a m, J.F. H o u s t o n, Podstawy zarz dzania finansami, t. II, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2005, s W. B i e, Zarz dzanie finansami przedsi biorstw, wyd. IX, Warszawa: Difin 2011, s

4 174 Mo liwo uiszczenia zap aty w pó niejszym terminie jest niezwykle cenna dla przedsi biorstw, poniewa pe ni rol ród a krótkoterminowych kapita ów obcych. Nie zawsze bowiem podmioty dysponuj odpowiedni ilo ci wolnych rodków, by móc natychmiast regulowa wszelkie p atno ci. Ten sposób pozyskiwania kapita u ma szczególne znaczenie zw aszcza dla ma ych i rednich przedsi biorstw, w których niejednokrotnie stanowi podstawowe ród o finansowania maj tku obrotowego 10. Dzieje si tak, poniewa wiele ma ych i rednich firm nie wykazuje zdolno ci kredytowej, st d nie mo e uzyska finansowania ze strony banków. Po kredyt kupiecki si gaj jednak nie tylko podmioty maj ce trudno ci z dost pem do kredytu bankowego. Bardzo cz sto rozwi zanie takie stosuj równie przedsi biorstwa, które wykazuj zdolno kredytow i, co wi cej, lokuj rodki finansowe w bankach 11. Oznacza to, e za dokonywaniem zakupów z odroczonym terminem p atno ci przemawia musz równie inne racje. Autorem jednej z czo owych prac po wi conych motywom stosowania kredytu kupieckiego jest R.A. Schwartz, który proponuje ich podzia na finansowe i transakcyjne 12. Koncentruj c si na pierwszym z motywów, Schwartz zauwa a, i w zwi zku z motywem finansowym kredyt handlowy przep ywa g ównie od firm maj cych wzgl dnie atwy dost p do rynków kapita owych do firm o ograniczonym dost pie do nich. W ten sposób przedsi biorstwa o lepszej pozycji, które osi gn y ju znaczn stop wzrostu i rentowno ci, uczestnicz w finansowaniu rozwoju swoich mniejszych, m odszych klientów 13. Finansowy aspekt wykorzystania kredytu handlowego nie ogranicza si jednak wy czenie do powy szego spojrzenia. B. Summers i N. Wilson postrzegaj t kwesti szerzej, uwzgl dniaj c dodatkowo korzy ci finansowe odbiorcy (financial benefit). Roz o enie transakcji w czasie po pierwsze stwarza klientowi mo liwo zainwestowania posiadanych rodków w okresie mi dzy dostaw a uregulowaniem zobowi zania. Po drugie pozwala unikn kosztów zwi zanych z zaci gni ciem po yczki 14. Zgodnie z podej ciem odwo uj cym si do motywów transakcyjnych, stosowanie kredytu handlowego umo liwia kumulacj zobowi za, pozwalaj c na 10 Tam e, s Tam e. 12 R.A. S c h w a r t z, An Economic Model of Trade Credit, Journal of Financial and Quantitative Analysis 9(1974), nr 4, s Tam e, s B. S u m m e r s, N. W i l s o n, An Empirical Investigation of Trade Credit Demand, International Journal of the Economics of Business 9(2002), nr 2, s

5 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 175 dokonywanie p atno ci w pewnych ustalonych terminach. Co wi cej, korzystanie z odroczonych terminów p atno ci sprawia, e przedsi biorstwo jest w stanie lepiej przewidzie przysz e nak ady pieni ne oraz u atwia zarz dzanie gotówk 15. Koszty transakcyjne sta y si osi teorii zaproponowanej przez J.S. Ferrisa, koncentruj cej si wokó poj cia niepewno ci. Jednym z przejawów niepewno ci towarzysz cej dzia alno ci przedsi biorstw jest niepewno dostaw, skutkuj ca brakiem pewno ci w zakresie momentu i wielko ci przep ywów finansowych. Poniewa finalizacja transakcji nast puje po dokonaniu p atno ci, przedsi biorstwa musz utrzymywa odpowiednie zasoby finansowe, co wi e si z okre lonymi kosztami. Odpowiedzi na potrzeb redukcji powy szych kosztów jest kredyt kupiecki, dzi ki któremu niepewne strumienie pieni ne mog zosta przekszta cone w atwiejsze do przewidzenia serie p atno ci. Wyst puj c w roli mechanizmu zabezpieczaj cego przed ryzykiem zwi zanym z losowo ci przep ywów finansowych, kredyt handlowy pozwala wi c zmniejszy utrzymywanie ostro no ciowych zasobów rodków pieni nych 16. Analizuj c czynniki warunkuj ce wykorzystanie kredytu handlowego, badacze zwracaj uwag na kwesti weryfikacji jako ci produktu. Ten aspekt stosowania kredytu kupieckiego zwi zany jest z d eniem do os abienia asymetrii informacji 17. Poniewa w momencie dokonania zakupu klient mo e mie trudno z ocen jako ci produktu, odroczenie p atno ci postrzega mo na jako rodek ograniczaj cy niepewno nabywcy 18. Zgodnie z modelem zaproponowanym przez M.S. Longa i in., kredytu kupieckiego udzielaj firmy oferuj ce dobra wysokiej jako ci, zapewniaj c w ten sposób nabywcom mo liwo sprawdzenia produktu jeszcze przed dokonaniem p atno ci. W odró nieniu od nich, przedsi biorstwa sprzedaj ce produkty niskiej jako ci, dokonuj tego za gotówk. Powy szy motyw udzielenia kredytu handlowego wydaje si, e ma szczególne znaczenie dla firm niedysponuj cych alternatywnymi sposobami budowy reputacji, np. mniejszych firm, jak równie przedsi biorstw oferuj cych produkty, których jako mo e by oceniona dopiero w d u szym okresie. Long i in. sugeruj, e podmioty 15 S c h w a r t z, An Economic Model, s J.S. F e r r i s, A Transactions Theory of Trade Credit Use, The Quarterly Journal of Economics 96(1981), nr 2, s Z a w a d z k a, Determinanty popytu, s. 19. Warto doda, e asymetria informacji pomi dzy dostawc a odbiorc przejawia si w dwóch aspektach z jednej strony odnosi si do wiarygodno ci kredytowej odbiorcy, z drugiej za do jako ci oferowanych przez dostawc dóbr i wykonywanych us ug (Z a w a d z k a, Determinanty popytu, s ). 18 R y t k o, Zarz dzanie, s

6 176 te oferuj wi cej kredytu kupieckiego, ni przedsi biorstwa wi ksze, o wy szej rotacji aktywów, sprzedaj ce mniej unikatowe produkty 19. Stosowanie kredytu handlowego wyja nia si równie wzgl dami o charakterze operacyjnym (operational considerations). Popyt przedsi biorstw na kredyt handlowy mo e by zwi zany z d ugo ci cyklu produkcyjnego, jak równie z poziomem utrzymywania zapasów. Zgodnie z tym uj ciem, d u sze cykle produkcyjne oraz wy sze poziomy zapasów mog skutkowa zwi kszeniem zapotrzebowania na kredyt handlowy RELACJE MI DZY KREDYTEM KUPIECKIM A BANKOWYM PRZEGL D STANOWISK Stanowi c jedno z zewn trznych róde zasilania, kredyt kupiecki nie móg unikn porównania z alternatywnym sposobem finansowania dzia alno ci przedsi biorstw, jakim jest kredyt bankowy. Problem zale no ci mi dzy wykorzystaniem kredytu kupieckiego i bankowego podejmowany by w wielu pracach. Jednym z podstawowych pyta stawianych w tym obszarze jest: w jakiej relacji pozostaj wzgl dem siebie dwie wy ej wymienione formy finansowania, tzn. czy kredyt handlowy jest substytutem, czy uzupe nieniem kredytu bankowego. Z hipotez substytucji mi dzy kredytem handlowym i bankowym nierozerwalnie zwi zane jest nazwisko A.H. Meltzera, który osadza swe rozwa ania w kontek cie ameryka skiej polityki pieni nej lat pi dziesi tych XX wieku (lata ). Meltzer zauwa a, e w okresie zaostrzenia polityki monetarnej (lata ) podmioty dysponuj ce stosunkowo wysokimi saldami rodków pieni nych wyd u a y redni okres sp aty zobowi za swoim klientom. Wspomaga y wi c firmy, którym racjonowany by kredyt bankowy 21. Badania empiryczne nie daj jednak jednoznacznych wyników w kwestii wykorzystania kredytu handlowego w okresach restrykcyjnej polityki pieni nej. 19 M.S. L o n g, I.B. M a l i t z, S.A. R a v i d, Trade Credit, Quality Guarantees, and Product Marketability, Financial Management 22(1993), nr 4, s S u m m e r s, W i l s o n, An Empirical, s. 260, A.H. M e l t z e r, Mercantile Credit, Monetary Policy, and Size of Firms, Tepper School of Business [online], Paper 619, s. 429 [dost p: ]. Dost pny w Internecie: tory.cmu.edu/tepper/619. Przedruk z: The Review of Economics and Statistics 42(1960), nr 4.

7 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 177 S.D. Oliner i G.D. Rudebusch nie znajduj poparcia dla twierdzenia, aby ma e przedsi biorstwa zwi ksza y wykorzystanie kredytu handlowego w celu zrównowa enia ogranicze w dost pie do kredytu bankowego. Wyniki ich bada sugeruj raczej, i, w odpowiedzi na zaostrzenie polityki pieni nej, to nie struktura zad u enia ulega zmianie, lecz nast puje przekierowanie finansowania (chodzi zarówno o zad u enie bankowe, jak i niebankowe) od podmiotów ma ych do podmiotów du ych 22, co sygnalizuj te M. Gertler i S. Gilchrist 23. St d Oliner i Rudebusch nie widz podstaw do utrzymywania, i w obliczu zacie nienia monetarnego ma e przedsi biorstwa wykorzystuj kredyt handlowy jako substytut zad u enia w banku 24. J.H. Nilsen z kolei stwierdza, e przy wyst powaniu restrykcji monetarnych, istotnie, ma e firmy zwi kszaj u ycie mniej po danego, substytucyjnego ród a finansowania, jakim jest kredyt handlowy. Aczkolwiek, ta sama obserwacja tyczy te du ych firm, o których s dzi si, e powinny mie dost p do alternatywnych form finansowania. D c do rozwi zania powy szej zagadki, Nilsen zauwa a, e wzrost wykorzystania kredytu handlowego ma miejsce w przypadku tych du- ych przedsi biorstw, które nie podlegaj ocenie ratingowej. Podmioty dysponuj ce takim znakiem jako ci unikaj korzystania z kredytu kupieckiego, a poniewa jest ich relatywnie ma o, Nilsen konkluduje, e ograniczenia w dost pie do kredytów bankowych dotykaj wi kszej ilo ci podmiotów, ni pocz tkowo s dzono 25. Wykorzystanie kredytu handlowego w kontek cie polityki monetarnej pozostaje te w kr gu zainteresowa G. de Blasio, który w swoich badaniach odnosi si do koncepcji Meltzera. Wychodz c od spostrze enia, i ostateczne oddzia ywanie restrykcji monetarnych na funkcjonowanie przedsi biorstw uzale nione jest od stopnia, w jakim kredyt handlowy jest w stanie zast pi kapita 22 S.D. O l i n e r, G.D. R u d e b u s c h, Is There a Bank Lending Channel for Monetary Policy?, Federal Reserve Bank of San Francisco Economic Review [online], 1995, nr 2, s. 4, [dost p: ]. Dost pny w Internecie: /1995/95-2_3-20.pdf; S.D. O l i n e r, G.D. R u d e b u s c h, Monetary Policy and Credit Conditions: Evidence from the Composition of External Finance: Comment, The American Economic Review 86(1996), nr 1, s M. G e r t l e r, S. G i l c h r i s t, The Role of Credit Market Imperfections in the Monetary Transmission Mechanism: Arguments and Evidence, Scandinavian Journal of Economics 95(1993), nr 1, s O l i n e r, R u d e b u s c h, Monetary Policy, s J.H. N i l s e n, Trade Credit and the Bank Lending Channel, Journal of Money, Credit, and Banking 34(2002), nr 1, s

8 178 pochodz cy z banków i innych instytucji finansowych, de Blasio podejmuje si weryfikacji hipotezy o substytucji kredytu bankowego kredytem handlowym. Do tego celu wykorzystuje dane w oskich przedsi biorstw z okresu , obejmuj cego epizody zacie niania monetarnego. Na podstawie przeprowadzonych bada de Blasio znajduje wprawdzie poparcie dla efektu substytucji, stwierdza jednak, e jego skala nie jest du a 26. Cho efekt substytucji kredytu bankowego kredytem handlowym sygnalizowany jest w wielu pracach, pojawiaj si równie wyniki bada sugeruj ce komplementarn relacj mi dzy rozwa anymi ród ami finansowania. Autorami jednej z kluczowych prac w tym zakresie s B. Biais i C. Gollier. Proponuj oni model z trzema typami agentów: sprzedaj cymi, bankami oraz kupuj cymi. Badacze zak adaj, i sprzedaj cy oraz banki odbieraj ró ne sygna y o nabywcach, w ród których wyró nia si nabywców dobrych realizuj cych projekty o dodatnim NPV (Net Present Value warto bie ca netto), oraz z ych maj cych dost p wy cznie do projektów o ujemnym NPV. W sytuacji, gdyby kredyt bankowy by jedynym ród em kapita ów obcych, asymetria informacji, znajduj ca wyraz w racjonowaniu kredytów, mog aby sprawi, i pozbawione finansowania zosta yby nie tylko z e, ale równie warto ciowe projekty. Ten negatywny skutek asymetrii informacji mo e jednak zosta z agodzony za pomoc kredytu handlowego. Za jego po rednictwem bowiem sprzedaj cy przekazuj bankom posiadane przez siebie informacje o klientach, na podstawie których banki aktualizuj ocen nabywców na ich korzy. W konsekwencji udzielenie kredytu handlowego przez sprzedawc sprawia, e banki s równie sk onne udzieli nabywcy finansowego wsparcia. W tym sensie kredyt handlowy mo e agodzi efekt racjonowania kredytów zwi zany ze zjawiskiem negatywnej selekcji 27. Biais i Gollier podkre laj równie, i uzyskane przez nich teoretyczne wyniki s spójne z prezentowanymi przez innych autorów wynikami bada empirycznych dowodz cymi, e przedsi biorstwa maj ce ograniczony dost p do kredytów (takie jak ma e firmy w okresach zacie nienia monetarnego, przedsi biorstwa, których nie cz relacje z bankami), w wi kszym stopniu uciekaj si do kosztownego kredytu kupieckiego G. de B l a s i o, Does Trade Credit Substitute Bank Credit? Evidence from Firm-Level Data, Economic Notes 34(2005), nr 1, s B. B i a i s, C. G o l l i e r, Trade Credit and Credit Rationing, The Review of Financial Studies 10(1997), nr 4, s Tam e, s

9 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 179 W podobnym tonie wypowiadaj si M. Burkart i T. Ellingsen. Ich zdaniem kredyt handlowy i bankowy mog pozostawa wzgl dem siebie albo w relacji substytucyjnej albo komplementarnej, przy czym charakter owej zale no ci wykazuje zwi zek z zamo no ci (wealth) przedsi biorstwa 29. Do zaproponowanego przez Burkarta i Ellingsena modelu kredytu kupieckiego nawi zuje R. Cunningham, która, na podstawie danych z lat pochodz cych z ponad kanadyjskich przedsi biorstw, potwierdza ich g ówne wnioski. W szczególno ci przyznaje ona, e rednio zamo ne 30 przedsi biorstwa wykorzystuj kredyt kupiecki w charakterze substytutu kredytu bankowego, gdy wyczerpana zostanie mo liwo uzyskania finansowania z banku. Po kredyt kupiecki si gaj równie podmioty o niskiej zamo no ci, aczkolwiek w ich przypadku wykorzystanie kredytu bankowego jest dodatnio powi zane z wykorzystaniem kredytu handlowego, co wskazuje na ich komplementarn relacj 31. Rozwa ania na temat zale no ci mi dzy kredytem handlowym i bankowym kontynuuj P. Alphonse i in. Na podstawie bada przeprowadzonych na grupie ameryka skich ma ych i rednich przedsi biorstw (ponad 650 podmiotów zatrudniaj cych od 20 do 500 pracowników) stwierdzaj, e nie mo na zaprzeczy hipotezie substytucji, co oznacza, e firmy o ograniczonym dost pie do bankowego ród a finansowania zast puj je kredytem handlowym. Co wa ne jednak, Alphonse i in. nie odrzucaj równie hipotezy komplementarno ci, stwierdzaj c, e im wi ksze wykorzystanie kredytu handlowego przez firmy, tym wy sze ich zad u enie w bankach. Wynik ten Alphonse i in. interpretuj w duchu wniosków wyp ywaj cych z pracy B. Biaisa i C. Golliera akcentuj cych informacyjn rol kredytu kupieckiego. Powy sze spostrze enie nie odnosi si jednak do wszystkich przedsi biorstw. Alphonse i in. zauwa aj, e komplementarna zale no mi dzy rozwa anymi formami finansowania nie zachodzi w przypadku firm pozostaj cych w d ugich relacjach z bankiem. Dla nich obserwuje si tylko efekt substytucji. Otrzymane wyniki Alphonse i in. uznaj za zgodne z hipotez zak adaj c, e kredyt handlowy pomaga firmom budowa ich reputacj M. B u r k a r t, T. E l l i n g s e n, In-Kind Finance: A Theory of Trade Credit, The American Economic Review 94(2004), nr 3, s Poziom zamo no ci okre lony na podstawie zysku przed opodatkowaniem. 31 R. C u n n i n g h a m, Trade Credit and Credit Rationing in Canadian Firms, Working Paper No [online], Ottawa: Bank of Canada, December 2004, s. 14, 18, bankofcana da.ca/wp-con tent/uploads/2010/02/wp04-49.pdf [dost p: ]. 32 P. A l p h o n s e, J. D u c r e t, E. S é v e r i n, When trade credit facilitates access to bank finance: Evidence from US small business data [online], February 2006, s. 5-6, 23-25,

10 180 T informacyjn rol kredytu kupieckiego potwierdzaj równie A. Gama i C. Mateus. Na podstawie danych panelowych hiszpa skich oraz portugalskich ma ych i rednich przedsi biorstw badacze przyznaj racj hipotezie substytucji kredytu bankowego kredytem handlowym i potwierdzaj wyst powanie zjawiska racjonowania kredytów. Zwracaj przy tym uwag, e efekt substytucji jest silniejszy w przypadku przedsi biorstw utrzymuj cych relacje wy cznie z jednym bankiem, co oznacza, e dla tych podmiotów problem negatywnej selekcji jest bardziej dotkliwy. Pomimo pozytywnego zweryfikowania hipotezy substytucji, Gama i Mateus nie wykluczaj jednak s uszno ci hipotezy komplementarno ci, gdy mowa o szczególnej klasie przedsi biorstw, jak stanowi ma e i m ode firmy. Wed ug nich, w przypadku tych podmiotów kredyt kupiecki wyst puje w charakterze sygna u potwierdzaj cego jako przedsi biorstwa, u atwiaj cego dost p do kredytu bankowego 33. W ostatnim czasie omawiane zewn trzne ród a finansowania konfrontuje ze sob równie X. Yang. Zauwa a ona, e kredyt handlowy i bankowy mog wyst pi zarówno w charakterze substytutów, jak i róde komplementarnych, a to, w jakiej relacji wyst pi, zwi zane jest z charakterem polityki pieni nej. W my l przedstawionych przez ni wyników, w okresach zaostrzonej polityki pieni nej kredyt handlowy stanowi ta sz alternatyw w porównaniu z kredytem bankowym, co powoduje wzrost jego stosowania kosztem zmniejszenia popytu na finansowanie z banku. W takim przypadku mo na wi c mówi g ównie o zast pczym charakterze kredytu kupieckiego wzgl dem kredytu bankowego. Do innych wniosków prowadzi natomiast analiza okresów lu nej polityki pieni nej. Wówczas mo liwo uzyskania przez firm kredytu handlowego, b d cego dro szym z dwóch analizowanych rozwi za, stanowi dla banku sygna potwierdzaj cy dobr kondycj finansow przedsi biorstwa-d u nika. Odebranie takiej informacji pozwala bankom uaktualni swoj wiedz o ryzyku niewyp acalno ci klienta, co agodzi problem asymetrii informacji i w konsekwencji mo e u atwi przedsi biorstwom dost p do finansowania bankowego. Zaistnienie takiego scenariusza [dost p: ]. 33 A.P.M. G a m a, C. M a t e u s, Does Trade Credit Facilitate Access to Bank Finance? An Empirical Evidence from Portuguese and Spanish Small Medium size Enterprises, International Research Journal of Finance and Economics 2010, z. 45, s. 28,

11 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 181 oznacza zatem, e w okresach agodnej polityki monetarnej efektem dominuj cym w relacji kredyt handlowy kredyt bankowy jest efekt komplementarno ci 34. Temat wykorzystania kredytu handlowego przez ma e podmioty zosta podj ty równie w polskiej literaturze przedmiotu. Koncentruj c si na kwestii czynników determinuj cych popyt ma ych przedsi biorstw na kredyt kupiecki, D. Zawadzka otrzymuje niejednoznaczne wyniki dotycz ce wp ywu krótkoterminowych róde instytucjonalnych na jego poziom. W wietle przeprowadzonych przez ni bada, w odniesieniu do modeli przyjmuj cych jako zmienn zale n bezwzgl dn warto zobowi za z tytu u dostaw i us ug, oszacowanych na podstawie sprawozda finansowych wszystkich badanych przedsi biorstw, potwierdzenie znajduje raczej stanowisko wskazuj ce na substytucyjny charakter obu róde finansowania. Inaczej rzecz ma si jednak w modelach mikroprzedsi biorstw oraz modelach, gdzie wielko popytu na kredyt kupiecki zosta a wyra ona w uj ciu wzgl dnym, tzn. w postaci relacji zobowi za z tytu u dostaw i us ug do aktywów ogó em, opracowanych dla wszystkich przedsi biorstw. W ich przypadku przeprowadzone analizy sugeruj, i omawiane ród a s komplementarne KREDYT KUPIECKI A KREDYT BANKOWY W KONTEK CIE WYBRANYCH KRYZYSÓW Do wiadczane w ostatnich latach zawirowania na rynkach finansowych, przenosz ce si na realn sfer gospodarki, rodz konieczno spojrzenia na kwesti wykorzystania kredytu handlowego i jego relacji z kredytem bankowym równie w kontek cie kryzysów finansowych. Cho blisko czasowa ostatniego, zapocz tkowanego w 2007 r., kryzysu sprawia, i w naturalny sposób kierujemy uwag w a nie w jego stron, warto równie odnie si do prac podejmuj cych analizowany problem na tle wcze niej obserwowanych zak óce na rynkach finansowych. W powy szy nurt wpisuj si badania podj te przez I. Love i in., traktuj ce o wykorzystaniu kredytu handlowego w wietle kryzysu walutowego w Meksyku 34 X. Y a n g, Trade credit versus bank credit: Evidence from corporate inventory financing, The Quarterly Review of Economics and Finance 51(2011), s Z a w a d z k a, Determinanty popytu, s. 256.

12 182 (tzw. kryzysu tequila) oraz kryzysu azjatyckiego 36. Czyni c powy sze kryzysy punktem odniesienia dla prowadzonych rozwa a, Love i in. stawiaj pytanie, czy w wietle towarzysz cego kryzysom finansowym zjawiska credit crunch kredyt handlowy mo e zrekompensowa firmom niedobór kredytu bankowego. Na podstawie analizy zachowa 890 du ych spó ek gie dowych z sze ciu krajów (Indonezja, Korea Po udniowa, Malezja, Tajlandia, Filipiny, Meksyk) przed i po wyst pieniu kryzysu, badacze dostrzegli, e cho zaraz po wybuchu kryzysu mia miejsce wzrost udzielanego przez dostawców kredytu handlowego, to w pó niejszym okresie nast pi jego spadek. Wprawdzie zjawisko to mog o by wynikiem zarówno niech ci przedsi biorstw do zad u ania si efekt popytu, jak i niemo no ci udzielenia kredytu handlowego przez przedsi biorstwa efekt poda y, I. Love i in. wi je z tym ostatnim. Powy szy wniosek opieraj na spostrze- eniu, i spadek udzielania kredytów kupieckich by wy szy w przypadku przedsi biorstw znajduj cych si w relatywnie gorszej sytuacji finansowej (np. firmy o wi kszym zad u eniu krótkoterminowym przed kryzysem). Ostatecznie Love i in. przyznaj, e kredyt handlowy, nawet je li wyst pi w roli krótkoterminowego awaryjnego ród a finansowania, w d u szej perspektywie nie by w stanie zast pi kurcz cego si bankowego wsparcia finansowego 37. Cho Love i in. rzucaj wiat o na kwesti wp ywu kryzysu finansowego na funkcjonowanie kredytu handlowego, to zaprezentowane przez nich wnioski zosta y sformu owane na podstawie danych pochodz cych wy cznie z du ych przedsi biorstw. Powsta luk wype niaj I. Love i R. Zaidi, które poszukuj odpowiedzi na pytanie, jak kryzys azjatycki wp yn na wykorzystanie kredytu kupieckiego w ma ych i rednich przedsi biorstwach. Analiza danych ponad 3000 przedsi biorstw z czterech pa stw dotkni tych kryzysem (Tajlandii, Korei Po udniowej, Filipin i Indonezji) wykaza a, e po wyst pieniu kryzysu, rednio rzecz bior c, nast pi spadek wykorzystania kredytu handlowego oraz wzrost jego kosztu. W szczególno ci, firmy zidentyfikowane jako maj ce ograniczony dost p do finansowania bankowego otrzymywa y mniej kredytu kupieckiego w sensie spadku udzia u zakupów dokonywanych na kredyt oraz skrócenia czasu, na który kredyt handlowy by im przyznawany. Równocze nie do wiadcza y te wy szych 36 Nale y zauwa y, i oba kryzysy mia y inne pod o e. 37 I. L o v e, L.A. P r e v e, V. S a r r i a - A l l e n d e, Trade Credit and Bank Credit: Evidence from Recent Financial Crises, World Bank Policy Research Working Paper No [online], September 2005, s. 1-4, &id=id&accname=guest&checksum=0986B4C4206C9FC C2B6F5 [dost p: ].

13 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 183 kosztów kredytu kupieckiego. Z drugiej strony przedsi biorstwa te same redukowa y wielko sprzeda y na kredyt (zaobserwowano spadek udzia u sprzeda y na kredyt), oferowa y krótszy czas odroczenia p atno ci oraz zwi ksza y koszt udzielenia kredytu. Ostatecznie, Love i Zaidi nie znalaz y wi c potwierdzenia dla hipotezy, e w czasie kryzysu kredyt kupiecki mo e stanowi remedium na ograniczon dost pno kredytów bankowych. Przeciwnie, badaczki sk aniaj si raczej ku wnioskowi, e szoki p ynno ciowe s przekazywane wzd u a cucha dostaw (od dostawców do ich klientów, którzy w nast pstwie ograniczaj kredyt handlowy równie swoim klientom itd.), pot guj c wp yw kryzysu 38. Ostatni, maj cy swe korzenie w Stanach Zjednoczonych, kryzys finansowy, którego symbolem sta si spektakularny upadek Lehman Brothers og oszony 15 wrze nia 2008 r., analogicznie do wy ej wymienionych kryzysów, nie pozosta wewn trzn spraw kraju-matki. Bardzo szybko rozprzestrzeni si na inne gospodarki, osi gaj c wymiar globalny. Odciskaj c swe pi tno na systemie bankowym, kryzys nie móg pozosta oboj tny dla przedsi biorstw, niejednokrotnie korzystaj cych ze wsparcia finansowego banków. Dowodz tego cho by dane opublikowane przez Eurostat, z których wynika, i kryzys istotnie wp yn na mo liwo ci otrzymania kredytu bankowego przez ma e i rednie podmioty 39. Pomi dzy rokiem 2007 a 2010 udzia negatywnie rozpatrzonych wniosków wzrós w 19 z 20 pa stw cz onkowskich (wyj tek stanowi a Szwecja), dla których dost pne by y dane. Równocze nie we wszystkich przypadkach odnotowano spadek udzia u kredytów udzielanych na po danych warunkach. Najdotkliwiej skutki zaostrzonej polityki kredytowej odczu y przedsi biorstwa w Bu garii, w przypadku których odsetek decyzji odmownych wzrós z 3,1% w 2007 r. do 35,5% w 2010 r., Irlandii wzrost odpowiednio z 1% do 26,6%, i otwie wzrost odpowiednio z 4,3% do 26,4%. Na tym tle dobrze prezentuj si wyniki Polski, która ze wska nikiem pozytywnie rozpatrzonych wniosków, si gaj cym w 2010 r. 85,4%, uplasowa a si na trzecim miejscu (za Finlandi i Malt ). Bior c pod uwag, i w 2007 r. odsetek ten 38 I. L o v e, R. Z a i d i, Trade Credit, Bank Credit and Financial Crisis, International Review of Finance 10(2010), z. 1, s , Badanie obejmowa o 25 tysi cy firm z Unii Europejskiej reprezentuj cych sektor niefinansowy, zatrudniaj cych w 2005 r. od 10 do 249 osób, dla których stan zatrudnienia w momencie badania wynosi nadal co najmniej 10 osób.

14 184 wynosi 91,9% 40, spadek dost pno ci kredytów bankowych w Polsce nale y uzna za relatywnie niski 41. Obserwowane zjawisko zaostrzania przez banki polityki kredytowej musia o przywo a pytanie o to, w jaki sposób ostatni szok na rynkach finansowych wp yn na udzielanie sobie nawzajem przez przedsi biorstwa kredytu handlowego. Prób odpowiedzi na nie podejmuj E. Garcia-Appendini i J. Montoriol-Garriga, które w prowadzonych badaniach skupiaj uwag na pocz tkowym stadium kryzysu, dok adnie na okresie od trzeciego kwarta u 2007 r. do drugiego kwarta u roku Wed ug nich, zasadnicze znaczenie dla udzielania kredytu handlowego przez du e przedsi biorstwa w powy szym przedziale czasu mia a ich pozycja p ynno ciowa. Garcia-Appendini i Montoriol-Garriga stwierdzaj, e przedsi biorstwa, które przed kryzysem nie dysponowa y wysokimi rezerwami gotówki, znacz co ograniczy y udzielanie kredytu kupieckiego. Z kolei przedsi biorstwa, które przed kryzysem wykazywa y du p ynno, w pierwszej jego fazie zwi kszy y (b d zredukowa y, ale w mniejszym stopniu) wielko oferowanego klientom kredytu handlowego, pe ni c w ten sposób rol dostawców p ynno ci. Co wi cej, Garcia-Appendini i Montoriol-Garriga dostrzegaj, e firmy do wiadczaj ce ogranicze finansowych (financially constrained) odnotowa y wzrost wykorzystania kredytu handlowego. Przedstawione przez badaczki wnioski pozostaj wi c spójne z hipotez redystrybucji, zgodnie z któr firmy maj ce lepszy dost p do kapita u dostarczaj go za po rednictwem kredytu handlowego przedsi biorstwom odczuwaj cym jego niedostatek. Pomimo powy szych wyników, Garcia-Appendini i Montoriol-Garriga wskazuj jednak na ograniczone mo liwo ci kredytu kupieckiego w zakresie absorbowania pot niejszych i bardziej d ugotrwa ych szoków. Jak wynika bowiem z analizy przeprowadzonej dla pó niejszego okresu, przedsi biorstwa, które w pocz tkowej fazie kryzysu zwi kszy y sprzeda z odroczonym terminem p atno ci, po upadku 40 The proportion of unsuccessful loan applications by SMEs has risen with the economic crisis, Eurostat News Release 144/2011 [online], Eurostat Press Office, 3 October 2011, stat.ec.europa.eu/cache/ity_public/ ap/en/ ap-en.pdf [dost p: ]. 41 Warto nadmieni, i w 2010 r. nast pi o z agodzenie prowadzonej od 2008 r. polityki kredytowej wzgl dem przedsi biorstw. Mimo to, na koniec 2010 r. odnotowano ujemne roczne tempo wzrostu kredytów dla przedsi biorstw. Powy sz obserwacj t umaczy si ograniczeniem popytu na kredyt w zwi zku z niskim poziomem nowych inwestycji oraz dobr sytuacj finansow przedsi biorstw, umo liwiaj c finansowanie inwestycji z w asnych rodków (Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010 roku, Warszawa: NBP 2012, s. 66).

15 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 185 Lehman Brothers zmuszone by y ograniczy wielko oferowanego kredytu kupieckiego w celu odbudowania swoich zasobów pieni nych 42. Pozostaj c w tym obszarze bada, S. Carbó-Valverde i in. stawiaj pytanie, jak rol podczas kryzysu pe ni kredyt handlowy dla hiszpa skich ma ych i rednich przedsi biorstw. Na podstawie danych panelowych z lat obejmuj cych ponad ma ych i rednich przedsi biorstw badacze potwierdzaj, e podczas ostatniego kryzysu ma e i rednie przedsi biorstwa do wiadczy y zjawiska credit crunch oraz znajduj argumenty na poparcie tezy, e dla przedsi biorstw z ograniczonym dost pem do kredytu bankowego kredyt handlowy stanowi jego najbardziej znacz c alternatyw. Dok adnie Carbó-Valverde i in. odnotowuj, e dla firm o ograniczonej mo liwo ci uzyskania kredytu bankowego wydatki inwestycyjne uzale nione by y od kredytu handlowego (a nie bankowego), przy czym zale no ta podczas kryzysu przybra a na sile. Te przedsi biorstwa z kolei, które nie mia y trudno ci z uzyskaniem wsparcia finansowego ze strony banku, uzale nia y nak ady kapita owe od kredytu bankowego (a nie handlowego). Powy sze obserwacje S. Carbó-Valverde i in. interpretuj jako dowód substytucyjnej relacji mi dzy kredytem handlowym a bankowym ród em finansowania, która warunkowana jest ograniczeniami w dost pie do kapita u oraz która przybiera na sile w okresie kryzysu 43. W dyskusj nad skutkami ostatniego kryzysu finansowego w czaj si równie J. Marzec i M. Paw owska, odnosz cy si do polskich do wiadcze w kwestii relacji: kredyt handlowy a kredyt bankowy. Dok adnie, wykorzystuj c dane panelowe z okresu , obejmuj cego zarówno czas restrykcyjnej polityki monetarnej ( ), jak i kryzysu finansowego ( ), Marzec i Paw owska poddali weryfikacji hipotez o zale no ci mi dzy omawianymi formami finansowania w kontek cie zjawiska racjonowania kredytów. Na podstawie przeprowadzonych bada wykazali oni wyst powanie efektu substytucji mi dzy kredytem kupieckim a bankowym w polskich przedsi biorstwach, podkre laj c przy tym, e w wi kszym stopniu dotyczy on firm ma ych ni du ych. Analizuj c zjawisko substytucji przez pryzmat sytuacji gospodarczej w kraju, Marzec 42 E. G a r c i a - A p p e n d i n i, J. M o n t o r i o l - G a r r i g a, Firms as Liquidity Providers: Evidence from the Financial Crisis (March 7, 2012) [online], s. 3, 5, 36-37, com/abstract= [dost p: ]. 43 S. C a r b ó - V a l v e r d e, F. R o d r í g u e z - F e r n á n d e z, G.F. U d e l l, Trade Credit, The Financial Crisis, And Firm Access To Finance (February 2012) [online], Conference on the SME Lending Market, 2 March 2012, s. 20, 23-24, SME%20Conference/Session%202/paper.pdf [dost p: ].

16 186 i M. Paw owska zauwa yli, e w czasie kryzysu lub restrykcyjnej polityki monetarnej, gdy ograniczony by dost p do kredytów bankowych, nast powa o jego nasilenie. Co wi cej, wykorzystuj c dane wybranej bran y (przetwórstwo przemys owe), badacze znale li dowody potwierdzaj ce, e zarówno ma e, jak i du e firmy do wiadcza y racjonowania kredytu, aczkolwiek ró na by a skala tego zjawiska w zale no ci od typu przedsi biorstwa. Racjonowanie kredytu cz ciej dotyka o firm ma ych ni du ych w przypadku tych ostatnich zjawisko racjonowania odnotowano dopiero w 2009 r. 44 PODSUMOWANIE W niniejszym artykule dokonano przegl du pi miennictwa po wi conego zagadnieniu relacji mi dzy wykorzystaniem kredytu handlowego i bankowego. Analiza literatury przedmiotu pozwala sformu owa kilka wniosków. Wiele prac wskazuje, i kredyt kupiecki ma kluczowe znaczenie dla firm do wiadczaj cych trudno ci w pozyskiwaniu rodków z innych róde. Przedsi biorstwa o ograniczonym dost pie do rynków finansowych, o niewystarczaj cej wiarygodno ci kredytowej, te których dotyka zjawisko racjonowania kredytów, poszukuj c sposobów na zaspokojenie zg aszanego przez siebie popytu na fundusze, bardzo cz sto wspomagaj si kredytem handlowym. W takich sytuacjach kredyt kupiecki wyst powa mo e w charakterze substytutu rodków pochodz cych z instytucji finansowych, za sami przedsi biorcy przyjmowa mog rol po redników finansowych. Zauwa a si przy tym, i dostawcami p ynno ci s na ogó podmioty maj ce atwiejszy dost p do kapita ów obcych, za jej odbiorcami jednostki o ograniczonych mo liwo ciach pozyskania rodków ze róde zewn trznych. W tym kontek cie mówi si te o kredycie handlowym, jako o agodz cym skutki restrykcyjnej polityki monetarnej. Cho bardzo cz sto badacze akcentuj substytucyjny charakter zwi zku mi dzy kredytem kupieckim a bankowym, coraz cz ciej pojawiaj si równie prace sugeruj ce komplementarn relacj mi dzy wymienionymi ród ami finansowania zewn trznego. Zgodnie z tym uj ciem, kredyt handlowy pe ni rol no nika 44 J. M a r z e c, M. P a w o w s k a, Racjonowanie kredytów a substytucja mi dzy kredytem kupieckim i bankowym badania na przyk adzie polskich przedsi biorstw, Materia y i Studia [online], zeszyt 261, Warszawa: NBP 2011, s , dia/ms261.pdf [dost p: ].

17 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU 187 informacji, na podstawie których banki aktualizuj swoj ocen wiarygodno ci kredytowej odbiorcy. Stanowi c sygna potwierdzaj cy jako przedsi biorstwa, kredyt handlowy u atwia w ten sposób dost p do kredytu bankowego. Co istotne, w literaturze przedmiotu spotyka si pogl d, e efekt substytucji i komplementarno ci wcale nie musz si wzajemnie wyklucza. Mog jedynie dotyczy ró nych przedsi biorstw, jak i zmienia si w czasie. W szczególno ci charakter zale no ci mi dzy kredytem kupieckim a bankowym zale e mo e od: wielko ci przedsi biorstwa, jego relacji z bankami czy charakteru polityki monetarnej. W odniesieniu do roli kredytu handlowego w okresie kryzysu nie atwo sformu owa ogólne wnioski. Prowadzone w tym zakresie badania zmierzaj do odpowiedzi na pytanie, czy kredyt handlowy jest w stanie zrekompensowa niedostatek kredytu bankowego zwi zany z ograniczeniem akcji kredytowej przez banki, z zaostrzeniem prowadzonej przez nie w okresach kryzysu polityki kredytowej. Prezentowane wyniki dotycz jednak ró nych kryzysów, pa stw czy kategorii podmiotów, co czyni je trudnymi do porównania. Wydaje si, e o ile kredyt handlowy mo e w pewnym stopniu zrekompensowa niedobór kredytu bankowego, o tyle w przypadku powa nych wstrz sów i w d u szej perspektywie nie jest w stanie go w pe ni zast pi. W tym obszarze uwag zwracaj rezultaty badania polskich przedsi biorstw, potwierdzaj ce wyst powanie istotnej zale no ci substytucyjnej mi dzy kredytem kupieckim a bankowym. Na podstawie powy szych obserwacji zasadne wydaje si prowadzenie dalszych bada w nast puj cych kierunkach: z uwagi na w ski zakres polskiej literatury przedmiotu poruszaj cej problem zwi zku mi dzy wykorzystaniem kredytu handlowego a bankowego, wskazane by oby jego dalsze podj cie na forum krajowym. W prowadzonych badaniach szczególnie interesuj ce by oby uwzgl dnienie takich aspektów, jak wielko przedsi biorstwa oraz jego relacje z bankami; poniewa przedstawione wyniki bada koncentrowa y si na relacji mi dzy kredytem handlowym i bankowym jedynie w niektórych przypadkach wyst pienia kryzysu, s uszne by oby sprawdzenie, czy wykazywane zale no ci s w a ciwe równie dla innych kryzysów.

18 188 BIBLIOGRAFIA A l p h o n s e P., D u c r e t J., S é v e r i n E.: When trade credit facilitates access to bank finance: Evidence from US small business data [online], February 2006, papiers/alphonse_lille06.pdf [dost p: ]. Barometr praktyk p atniczych Atradius. Mi dzynarodowe badanie zachowa p atniczych B2B. G ówne wyniki w Polsce. Jesie 2011 [online], Atradius Corporate Communications and Marketing, Pa dziernik 2011, /stories/pp B10_poland_polish_fin.pdf [dost p: ]. B i a i s B., G o l l i e r C.: Trade Credit and Credit Rationing, The Review of Financial Studies 10(1997), nr 4, s B i e W.: Zarz dzanie finansami przedsi biorstw, wyd. IX, Warszawa: Difin de B l a s i o G.: Does Trade Credit Substitute Bank Credit? Evidence from Firm-Level Data, Economic Notes 34(2005), nr 1, s B r i g h a m E.F., H o u s t o n J.F.: Podstawy zarz dzania finansami, t. II, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne B u r k a r t M., E l l i n g s e n T.: In-Kind Finance: A Theory of Trade Credit, The American Economic Review 94(2004), nr 3, s C a r b ó - V a l v e r d e S., R o d r í g u e z - F e r n á n d e z F., U d e l l G.F.: Trade Credit, The Financial Crisis, And Firm Access To Finance [online], Conference on the SME Lending Market, 2 March 2012, SME%20 Conference/Session%202/paper.pdf [dost p: ]. C u n n i n g h a m R.: Trade Credit and Credit Rationing in Canadian Firms, Working Paper No [online], Ottawa: Bank of Canada, December 2004, kofcanada.ca/wp-content/uploads/2010/02/wp04-49.pdf [dost p: ]. F e r r i s J. S.: A Transactions Theory of Trade Credit Use, The Quarterly Journal of Economics 96(1981), nr 2, s G a m a A.P.M., M a t e u s C.: Does Trade Credit Facilitate Access to Bank Finance? An Empirical Evidence from Portuguese and Spanish Small Medium size Enterprises, International Research Journal of Finance and Economics 2010, z. 45, s G a r c i a - A p p e n d i n i E., M o n t o r i o l - G a r r i g a J.: Firms as Liquidity Providers: Evidence from the Financial Crisis (March 7, 2012) [online], com/abstract= [dost p: ]. G e r t l e r M., G i l c h r i s t S.: The Role of Credit Market Imperfections in the Monetary Transmission Mechanism: Arguments and Evidence, Scandinavian Journal of Economics 95(1993), nr 1, s L o n g M. S., M a l i t z I. B., R a v i d S. A.: Trade Credit, Quality Guarantees, and Product Marketability, Financial Management 22(1993), nr 4, s L o v e I., P r e v e L.A., S a r r i a - A l l e n d e V.: Trade Credit and Bank Credit: Evidence from Recent Financial Crises, World Bank Policy Research Working Paper No [online], September 2005,

19 ZALE NO CI MI DZY WYKORZYSTANIEM KREDYTU pdf?expires= &id=id&accname=guest&checksum=0986B4C4206C9 FC C2B6F5 [dost p: ]. L o v e I., Z a i d i R.: Trade Credit, Bank Credit and Financial Crisis, International Review of Finance 10(2010), z. 1, s M a r z e c J., P a w o w s k a M.: Racjonowanie kredytów a substytucja mi dzy kredytem kupieckim i bankowym badania na przyk adzie polskich przedsi biorstw, Materia y i Studia [online], zeszyt 261, Warszawa: NBP 2011, terialy_i_studia/ms261.pdf [dost p: ]. M e l t z e r A.H.: Mercantile Credit, Monetary Policy, and Size of Firms, Tepper School of Business [online], Paper 619, [dost p: ]. Przedruk z: The Review of Economics and Statistics 42(1960), nr 4, s N i l s e n J.H.: Trade Credit and the Bank Lending Channel, Journal of Money, Credit, and Banking 34(2002), nr 1, s O l i n e r S.D., R u d e b u s c h G.D.: Is There a Bank Lending Channel for Monetary Policy?, Federal Reserve Bank of San Francisco Economic Review [online], 1995, nr 2, s. 3-20, s/review/1995/95-2_3-20.pdf [dost p: ]. O l i n e r S.D., R u d e b u s c h G.D.: Monetary Policy and Credit Conditions: Evidence from the Composition of External Finance: Comment, The American Economic Review 86(1996), nr 1, s Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010 roku, Warszawa: NBP R y t k o P.: Zarz dzanie kredytem handlowym w ma ych i rednich przedsi biorstwach, Warszawa: Difin S c h w a r t z R.A.: An Economic Model of Trade Credit, Journal of Financial and Quantitative Analysis 9(1974), nr 4, s S u m m e r s B., W i l s o n N.: An Empirical Investigation of Trade Credit Demand, International Journal of the Economics of Business 9(2002), nr 2, s The proportion of unsuccessful loan applications by SMEs has risen with the economic crisis, Eurostat News Release 144/2011 [online], Eurostat Press Office, 3 October 2011, AP-EN.PDF [dost p: ]. Y a n g X.: Trade credit versus bank credit: Evidence from corporate inventory financing, The Quarterly Review of Economics and Finance 51(2011), z. 4, s Z a w a d z k a D.: Determinanty popytu ma ych przedsi biorstw na kredyt handlowy. Identyfikacja i ocena, Pozna : Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu 2009.

20 190 RELATIONSHIPS BETWEEN THE USE OF TRADE CREDIT AND BANK CREDIT IN THE LIGHT OF THEORIES AND RESEARCH S u m m a r y This article deals with the problems related to the use of trade credit in financing business operation against the background of the other source of external capital bank credit. The article is a review of selected literature on the relationship between the two above-mentioned forms of financing. Analysing the literature of the subject, one can conclude that trade credit can be a substitute for bank credit. There are also a growing number of publications that pinpoint an informational role of trade credit, which can be used by banks to update their assessment of the creditworthiness of a business. For the sake of topicality, special emphasis has been paid to the relationship between the use of trade credit and bank credit in selected cases of financial crisis. Translated by Konrad Klimkowski S owa kluczowe: kredyt handlowy, kredyt bankowy, substytucja, komplementarno, racjonowanie kredytów, kryzys finansowy Key words: trade credit, bank credit, substitution, complementarity, credit rationing, financial crisis