Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka. stan obecny i perspektywy. Adam Wojciechowski

Transkrypt

1 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy Adam Wojciechowski

2 Adam Wojciechowski, absolwent Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Laureat trzeciego miejsca ex aequo w II edycji ogólnopolskiego Konkursu na najlepszą pracę magisterską o prawach człowieka, za pracę magisterską z dziedziny stosunków międzynarodowych pt. Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy. promotor pracy prof. Bogusława Bednarczyk organizator konkursu Helsińska Fundacja Praw Człowieka projekt wspierany przez wydawca Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2014 ISBN redakcja językowa Anna Chyłek opracowanie graficzne i skład Marek Łomacz

3 1 Spis treści Wstęp Prywatne firmy wojskowe ogólna charakterystyka Zagadnienie definicyjne Typologia Analiza funkcjonowania prywatnych firm wojskowych Profil działalności Struktura organizacyjna Polityka wizerunkowa firm Zleceniodawcy oraz aktywność firm na świecie Wartość świadczonych usług Uwarunkowania powstania i rozwoju prywatnych firm wojskowych po zakończeniu zimnej wojny Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych Odpowiedzialność prawna pracowników prywatnych firm wojskowych Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych za przestępstwa popełnione poza granicami państwa w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych w świetle prawa międzynarodowego Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych Odpowiedzialność prywatnych firm wojskowych w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych Odpowiedzialność prywatnych firm wojskowych w świetle prawa międzynarodowego Odpowiedzialność państwa za działalność prywatnych firm wojskowych Inicjatywy na rzecz uregulowania odpowiedzialności prywatnych firm wojskowych Funkcjonowanie prywatnych firm wojskowych a ochrona praw człowieka Udział prywatnych firm wojskowych w międzynarodowych operacjach zbrojnych Organizacje humanitarne a prywatne firmy wojskowe Misje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych a prywatne firmy wojskowe Podsumowanie Bibliografia Książki Publikacje Akty prawne Orzeczenia sądowe Artykuły Strony internetowe

4 2 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy

5 3 Wstęp Zakończenie zimnej wojny, oprócz zmiany sytuacji geopolitycznej na świecie, przyczyniło się również do intensywnego rozwoju prywatnych firm wojskowych. Na rozkwit tego sektora miały wpływ trzy ważne czynniki: wytworzenie się tzw. próżni bezpieczeństwa, rewolucja w sprawach wojskowości oraz szersze przyzwolenie dla procesów prywatyzacyjnych. Pomiędzy rokiem 1990 a 2010 jego wartość, według szacunków, wzrosłą niemal czterokrotnie, osiągając sumę ponad 200 mld dolarów. Przedsiębiorstwa te oferują szeroki zakres usług o charakterze zbliżonym do zadań wykonywanych przez wojsko. Ich głównym miejscem aktywności są państwa, na obszarze których ma lub miał miejsce konflikt zbrojny, np. Irak, Afganistan. Wybór tematu pracy został podyktowany jego aktualnością. Obecnie w krajach zachodnich żywo dyskutowane są zagrożenia oraz szanse wynikające z działalności prywatnych firm wojskowych dla ochrony praw człowieka. Nie mniej ważnym powodem zajęcia się przez autora pracy tą tematyką jest niewystarczająca analiza tego problemu w polskiej literaturze. Niniejsza praca powstała głównie w oparciu o analizę literatury anglojęzycznej, w tym monografii, artykułów publikowanych w czasopismach naukowych i na portalach internetowych, raportów przygotowanych przez instytucje rządowe oraz organizacje pozarządowe i międzynarodowe. Wykorzystano także akty prawne, w tym projekty i obowiązujące umowy międzynarodowe oraz ustawy federalne obowiązujące w USA. Celem pracy jest zweryfikowanie tezy mówiącej, iż prywatne firmy wojskowe mogą stanowić efektywny instrument wzmacniający międzynarodową ochronę praw człowieka, pod warunkiem kompleksowego uregulowania ich odpowiedzialności prawnej. W pracy wykorzystano następujące metody badawcze:»» analiza aktów prawnych;»» krytyczna oceny literatury przedmiotu. Praca składa się ze wstępu, trzech rozdziałów oraz podsumowania. Pierwszy rozdział przybliża definicje, typologie, profil oferowanych usług oraz cechy charakterystyczne prywatnych firm wojskowych. Stara się ponadto wskazać czynniki mające wpływ na rozwój branży po zakończeniu zimnej wojny. Drugi rozdział poświęcony jest przedstawieniu obecnego poziomu uregulowania odpowiedzialności prawnej prywatnych firm wojskowych, ich pracowników oraz państw korzystających z ich usług. Omówione są również najważniejsze inicjatywy międzynarodowe, mające na celu całościowe unormowanie działalności tych podmiotów. Ostatni rozdział skupia się na pokazaniu zarówno negatywnych, jak i pozytywnych aspektów funkcjonowania prywatnych firm wojskowych dla międzynarodowej ochrony praw człowieka. W tym celu omówiony zostanie udział tych podmiotów w operacjach zbrojnych pod kątem przypadków łamania praw człowieka oraz odpowiedzialności prawnej za popełnione przestępstwa. Następnie przeanalizowany zostanie przykład świadczenia przez prywatne firmy wojskowe usług na rzecz organizacji humanitarnych oraz perspektywa ich zaangażowania w operacje pokojowe ONZ.

6 4 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy 1. Prywatne firmy wojskowe ogólna charakterystyka Przed przystąpieniem do analizy szans i zagrożeń wynikających z funkcjonowania prywatnych firm wojskowych dla międzynarodowej ochrony praw człowieka niezbędne jest scharakteryzowanie przedsiębiorstw należących do tego sektora. W pierwszej kolejności zaprezentowane zostaną wyczerpująca definicja tych podmiotów oraz ich typologie najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu. W dalszej części rozdziału omówione zostaną: zakres usług świadczonych przez te firmy, ich wewnętrzna struktura organizacyjna, polityka wizerunkowa, usługobiorcy oraz wartość sektora prywatnych usług wojskowych. Na koniec przedstawione zostaną czynniki mające wpływ na rozwój prywatnych firm wojskowych po zakończeniu zimnej wojny Zagadnienie definicyjne Charakteryzując pojęcie prywatnych firm wojskowych (Private Military Firms, PMF) należy na samym początku zaznaczyć, że termin ten jest różnie definiowany w literaturze przedmiotu 1. Dla potrzeb niniejszej pracy przyjmiemy definicję Carlosa Ortiza, który określa PMF jako utworzone na podstawie prawa, ponadnarodowe, komercyjne przedsiębiorstwa, oferujące usługi, które zakładają możliwość użycia siły w systematyczny sposób i poprzez zastosowanie środków militarnych i/lub przekazanie lub wzmocnienie tej możliwości klientom 2. Takie rozumienie terminu jest dosyć szerokie, gdyż obejmuje zarówno firmy świadczące usługi typowo wojskowe (zadania zakładające możliwość użycia siły), jak i przedsiębiorstwa oferujące wsparcie logistyczne, doradztwo, trening, ochronę osób oraz mienia (świadczone również na terenach nieobjętych działaniami zbrojnymi). Ponadto wskazuje ono na dwie bardzo ważne cechy PMF. Pierwszą z nich jest prawna podstawa funkcjonowania przedsiębiorstw wojskowych. Definicja C. Ortiza odnosi się bowiem do wszystkich firm założonych i działających w oparciu o przepisy prawa krajowego. Drugą istotną cechą jest natomiast wskazanie celu działalności PMF chęć osiągnięcia zysku. Definicję tę można dodatkowo uzupełnić o określenie wewnętrznej struktury prywatnych firm wojskowych, sposobu prowadzenia przez nie działalności oraz adresata świadczonych przez nie usług. PMF są zatem przedsiębiorstwami o hierarchicznej organizacji i systemie podległości służbowej ( ), przyjmującym zlecenia na podstawie regulowanego prawem kontraktu 3. Oferują one ponadto swoje usługi w większości na rzecz władz państwa, funkcjonujących w nim firm prowadzących działalność gospodarczą lub legalnie przebywających na ich terenie osób bądź organizacji międzynarodowych 4. Przybliżając definicję PMF nie wolno również pominąć kwestii najemnictwa. Wielu badaczy zajmujących się tą tematyką bardzo często określa pracowników tych firm jako współczesnych najemników 5. Zwolennicy tej opinii podkreślają dwa ważne elementy, które upodabniają PMF do najemnictwa 6. Po pierwsze zwraca się uwagę na fakt, iż w wielu przedsiębiorstwach oferujących usługi wojskowe na stałe zatrudniony jest jedynie personel administracyjny, a nabór do firmy następuje dopiero po zawarciu kontraktu na świadczenie usług. Po drugie pracownicy posiadają ważną cechą łączącą ich z najemnikami jest nią chęć osiągnięcia korzyści osobistej w warunkach konfliktu. 1 W literaturze anglosaskiej pojęcie Private Military Firms (PMF), stosowane do określenia wszystkich przedsiębiorstw świadczących usługi wojskowe, używane jest zamiennie z terminem Private Military Company (PMC) i Private Security Company (PSC). Termin PMC jest jednak często stosowany w odniesieniu do firm świadczących usługi bojowe (zadania ofensywne), a pojęcie PSC używane jest w stosunku do firm zapewniających ochronę osób i mienia (zadania pasywne). 2 Ortiz C., The Private Military Company: An Entity at the Center of Overlapping Spheres of Commercial Activity and Responsibility, [w:] Jäger T., Kümmel G., Private Military and Security Companies: Chances, Problems, Pitfalls and Prospects, Wiesbaden 2007,, s Terlikowski M., Prywatne firmy wojskowe w amerykańskiej operacji stabilizacji Iraku, [on-line] s. 8 (dostęp ). 4 Szozda Ł., Prywatne firmy wojskowe, [on-line] s. 208 (dostęp ). 5 W literaturze przedmiotu bardzo często można spotkać termin najemnictwo stosowany zamiennie z określeniem prywatne firmy wojskowe. 6 Terlikowski M., op. cit., s. 11.

7 5 Czy zatem dwa wyżej wymienione argumenty pociągającą za sobą konieczność uznania pracowników PMF za najemników? W celu odpowiedzi na to pytanie należy w pierwszej kolejności odnieść się do prawa międzynarodowego publicznego, a w szczególności do I Protokołu dodatkowego do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczącego ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, przyjętego w 1977 roku. W art. 47 ust. 2 za najemnika uznaje się każdą osobę, która spełnia łącznie następujące kryteria: a) została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym; b) rzeczywiście bierze bezpośredni udział w działaniach zbrojnych; c) bierze udział w działaniach zbrojnych głównie w celu uzyskania korzyści osobistej i otrzymała od strony konfliktu lub w jej imieniu obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym podobny stopień i sprawującym podobną funkcję w siłach zbrojnych tej strony; d) nie jest obywatelem strony konfliktu ani stałym mieszkańcem terytorium kontrolowanego przez stronę konfliktu; e) nie jest członkiem sił zbrojnych strony konfliktu; f) nie została wysłana przez państwo inne niż strona konfliktu w misji urzędowej jako członek sił zbrojnych tego państwa 7. W świetle tej definicji zdecydowana większość pracowników PMF nie jest najemnikami, gdyż nie spełniają jednego podstawowego warunku nie biorą bezpośredniego udziału w działaniach bojowych. Sprawa komplikuje się jednak w przypadku personelu zatrudnionego do wykonywania zadań (np. ochrona dyplomatów itp.) w warunkach konfliktu zbrojnego. W tych szczególnych okolicznościach można uznać takie osoby za najemników 8. Definicja zawarta w art. 47 nie pozwala jednak na precyzyjną subsumpcję PMF pod kategorię najemnictwa. Analogiczna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do obowiązującej od 20 października 2001 roku Międzynarodowej konwencji przeciwko rekrutacji, wykorzystywaniu, finansowaniu i szkoleniu żołnierzy najemnych 9. W powyższej umowie międzynarodowej definicja najemnictwa jest de facto powtórzeniem i nieznacznym rozszerzeniem art. 47 I Protokołu do Konwencji genewskich. Wprowadza zarazem istotną zmianę odnośnie legalności najemnictwa, które w świetle art. 2-4 traktowane jest jako przestępstwo 10. Uznanie zatem PMF za formę najemnictwa pociągnęłoby za sobą poważne prawne konsekwencje, łącznie z delegalizacją tych firm. Należy przy tym nadmienić, iż konwencja została ratyfikowana jedynie przez 32 państwa (stan na listopad 2009), przede wszystkim przez te, w których działalność PMF jest słabo rozwinięta 11. Ponadto norma zawarta w powyższej umowie międzynarodowej nie ma charakteru sui generis 12. Praktyka państw nie wskazuje jednak na restrykcyjną wykładnię istniejących przepisów odnoszących się do kwestii najemnictwa. Pogląd ten jest również podzielany na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). W raporcie przygotowanym przez Enrique Bernalesa Ballesterosa, specjalnego sprawozdawcy powołanego przez Komisję Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych, czytamy, że w świetle różnych rezolucji przyjętych przez ONZ najemnikiem jest osoba, która dopuszcza się aktów przemocy skierowanych przeciwko prawu ludności do samookreślenia i podważających konstytucyjny porządek w państwie lub jego integralność terytorialną w celu uzyskania korzyści osobistych 13. Według Enrique Bernalesa Ballesterosa PMF nie mogą być określane mianem najemnictwa jakkolwiek posiadają pewne jego znamiona. 7 Protokół dodatkowy do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, Genewa, 8 czerwca 1977 r., [on-line] (dostęp ). 8 Terlikowski M., op. cit., s Konwencja została przyjęta w formie Rezolucji nr 43/44 przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 4 grudnia 1989 roku. 10 International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries, 4 December 1989, [on-line] (dostęp ) państw, w tym Polska, podpisało, lecz nie ratyfikowało konwencji (stan na listopad 2009 r.). 12 Norma sui generis obowiązuje wszystkie państwa i jest nadrzędna wobec pozostałych norm prawa międzynarodowego. 13 Ballesteros E.B., Report on the question of the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to selfdetermination, [on-line] s (dostęp ).

8 6 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy 1.2. Typologia Różnorodność usług oferowanych przez prywatne firmy wojskowe oraz wielość podmiotów na rynku sprawia, że zaprezentowanie jednego tylko podziału PMF nie oddawałoby całej złożoności omawianego zagadnienia. W celu przedstawienia pełnego obrazu branży prywatnych usług wojskowych należy zatem sięgnąć po typologie stworzone przy użyciu różnych kryteriów. Pierwsza typologia PMF, tzw. model spektrum, zakłada podział PMF według oferowanych przez nie usług, uszeregowanych zgodnie z ich znaczeniem dla zarządzania przez państwo monopolem na stosowanie siły (Rys. 1) 14. Wyróżnione są w nim cztery rodzaje zadań: walka, trening, wsparcie oraz ochrona. Zgodnie z powyższym modelem, przedsiębiorstwa oferujące usługi bojowe (wykonywane tradycyjnie przez armię) znajdują się na końcu tego spektrum, gdyż zadania, jakie realizują, godzą w monopol państwa na użycie siły. Firmy te są często określane mianem prywatnych armii lub nowych najemników. Potrafią one m.in. przeprowadzić interwencję, mającą na celu zakończenie wewnętrznego konfliktu lub przywrócenie do władzy legalnego rządu. Przykładami przedsiębiorstw należących do tej kategorii PMF są m.in. Sandline International oraz Executive Outcomes. Walka Trening Wsparcie Ochrona Rys. 1. Źródło: Typologia wg kryterium znaczenia usług dla zarządzania przez państwo monopolem na użycie siły (model spektrum) Ortiz C., The Private Military Company: An Entity at the Center of Overlapping Spheres of Commercial Activity and Responsibility, op. cit., s. 60. Na przeciwległym krańcu, według powyższego modelu, znajdują się firmy, których zadania ograniczają się jedynie do ściśle wyznaczonej sfery działalności wojskowej, niezwiązanej z usługami bojowymi 15. Przykładem tego typu firmy jest Medical Support Solutions, która oferuje opiekę medyczną m.in. w warunkach działań wojskowych. Z kolei Global Development Four zajmuje się zarządzaniem transportem morskim do wszystkich regionów świata, w tym do rejonów objętych konfliktami zbrojnymi. Najczęściej prezentowana w literaturze przedmiotu jest typologia zaproponowana przez amerykańskiego badacza Petera Singera. Zakłada ona rozróżnienie przedsiębiorstw ze względu na zakres oferowanych przez nie usług oraz poziom sił, jakich mogą one dostarczać swoim klientom (tzw. kryterium odległości od pola walki) 16. Zastosowanie tego podziału pozwala nam wyróżnić trzy podstawowe grupy 14 Ortiz C., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s. 58.

9 7 PMF (Rys. 2) 17. Do pierwszej z nich należą firmy oferujące usługi bojowe, które zaangażowane są w walkę lub/i dowodzenie jednostkami na polu bitwy. Przykładami tego typu przedsiębiorstw są Executive Outcomes oraz Sandline. Klienci tego typu firm z reguły narażeni są na nagłe i groźne sytuacje, a posiadają relatywnie niewielkie zdolności bojowe. Druga grupa PMF obejmuje firmy świadczące usługi z zakresu doradztwa i treningu, oferujące ponadto analizy operacyjne, strategiczne oraz organizacyjne. Przykładem może być Military Professional Resource, która zatrudnia około 12 tys. byłych żołnierzy, w tym czterogwiazdkowych generałów. Podstawowa różnica pomiędzy powyższymi dwoma typami PMF polega na tym, że firmy oferujące doradztwo wojskowe nie są bezpośrednio zaangażowane w działania zbrojne, a ich klienci ponoszą wyłączne ryzyko w działaniach zbrojnych 18. Ponadto zapotrzebowanie na usługi doradztwa wojskowego istnieje z reguły wśród armii, które są w trakcie procesu modernizacji lub zwiększania zdolności bojowych. Kolejną istotną różnicą jest charakter kontraktów zawieranych przez PMF. Firmy świadczące usługi bojowe podpisują umowy przeważnie na krótszy czas. Dodatkowo umowy te są mniej lukratywne w porównaniu z kontraktami zawieranymi przez przedsiębiorstwa drugiego typu. pole bitwy linia frontu Typ 1. Firmy oferujące usługi bojowe wykonywanie zadań bojowych/ dowodzenie Typ 2. Firmy oferujące doradztwo wojskowe trening i doradztwo Typ 3. Firmy oferujące wsparcie wojskowe usługi dodatkowe Rys. 2. Źródło: Typologia prywatnych firm wojskowych wg kryterium odległości od pola walki (model włóczni) Singer P.W., Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Military Industry and Its Ramifications for International Security, op. cit., s Firmy trzeciego typu, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw zaliczanych do dwóch pozostałych kategorii, nie są zaangażowane ani w planowanie, ani w wykonywanie bezpośrednich działań wojennych 19. Świadczą jednak usługi, które mieszczą się w sferze militarnej 20. Są to przede wszystkim zadania o charakterze logistycznym, wsparcia technicznego. Do zleceniodawców tych firm należą przeważnie klienci zaangażowani w nagłe, lecz długotrwałe interwencje. Przedsiębiorstwa oferujące wsparcie wojskowe pod względem organizacyjnym podobne są do korporacji międzynarodowych. Ich powstanie nie było uwarunkowane chęcią działalności w sferze militarnej. Zakładano je z myślą o aktywności w innych branżach (niezwiązanych z usługami wojskowymi), a rozszerzenie zakresu oferowanych usług podyktowane było chęcią maksymalizacji zysków. Przykładem takiej firmy jest Brown & Root Services (oddział Halliburton), która przed rozpoczęciem działalności w sektorze inżynierii wojskowej zajmowała się wykonywaniem cywilnych konstrukcji budowlanych. 17 Singer P.W., Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Military Industry and Its Ramifications for International Security, [on-line] s (dostęp ). 18 Ibidem, s Ibidem, s Usługi oferowane przez firmy wsparcia wojskowego z perspektywy operacji bojowych są niezbędne do ich przeprowadzenia.

10 8 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy Innego rodzaju kryterium podziału prywatnych firm wojskowych zaproponowała Deborah Avant 21. Punktem wyjścia jej analizy są nie firmy, lecz zawierane przez te przedsiębiorstwa umowy z klientami, tzw. kontrakty na polu walki. Avant dzieli je na dwie hierarchiczne kategorie: wsparcie zewnętrzne (wojskowe) i wsparcie wewnętrzne (policyjne). Do pierwszej kategorii zalicza zbrojne wsparcie operacyjne, niezbrojne wsparcie operacyjne oraz wsparcie logistyczne. Druga kategoria obejmuje zbrojną ochronę mienia, niezbrojną ochronę mienia, doradztwo/trening, zapobieganie przestępstwom oraz wywiad. Ciekawą typologię PMF przedstawił Doug Brooks (Rys. 3) 22. Podzielił on cały rynek dostawców usług wojskowych (Military Service Providers) na trzy branże. Pierwszą z nich stanowią dostawcy usług nieśmiercionośnych (Non-lethal Service Providers), którzy zajmują się operacjami niewojskowymi, np. wywiadem, logistyką, rozminowaniem. Ich klientami są przede wszystkim międzynarodowe organizacje rządowe i pozarządowe oraz państwa. Przykładem tego typu firmy jest Pacific Architects and Engineers z siedzibą w USA, która zajmuje się logistyką oraz opracowaniem projektów inżynieryjnych, a w krajach afrykańskich swoją działalność skupia na świadczeniu usług dla operacji pokojowych. dostawcy usług wojskowych dostawcy usług nieśmiercionośnych prywatne firmy ochroniarskie prywatne firmy wojskowe aktywne pasywne Rys. 3. Źródło: Typologia prywatnych firm wojskowych według ich przynależności do branży Opracowanie własne. Do drugiej kategorii, tzw. prywatnych firm ochroniarskich (Private Security Company), zaliczamy przedsiębiorstwa zapewniające ochronę pasywną mienia oraz osób, również w regionach objętych konfliktami 23. Ich klientami są przeważnie międzynarodowe korporacje oraz, w mniejszym stopniu, państwa i organizacje pozarządowe. Brytyjska Armor Group 24 stanowi dobry przykład prywatnej firmy ochroniarskiej. Ostatnią kategorię stanowią prywatne firmy wojskowe (Private Military Companies), które dostarczają usługi wojskowe państwom i międzynarodowym organizacjom 25. Doug Brooks dzieli je dodatkowo na pasywne i aktywne firmy wojskowe. Pierwszy podtyp PMC obejmuje przedsiębiorstwa, które wykonują zadania niewymagające bezpośredniego zaangażowania w działania zbrojne, np. szkolenia czy pomoc przy modernizacji armii. Przykładem pasywnej PMC jest Military Professional Resources. Aktywne PMC są natomiast bezpośrednio zaangażowane w działania bojowe, a klasycznym przykładem tego rodzaju firmy jest Executive Outcomes Ortiz C., op. cit., s Brooks D., Private military service providers: Africa s welcome pariahs, [on-line] s. 8-9 (dostęp ). 23 Ibidem, s Armor Group została założona w Wielkiej Brytanii jako Defence System Limited. W kwietniu 1997 roku została przejęta przez amerykańską firmę Armor Holdings. 25 Brooks D., op. cit., s Executive Outcomes zakończyło swoją działalność w grudniu 1998 roku.

11 Analiza funkcjonowania prywatnych firm wojskowych Profil działalności Historycznie pierwszymi usługami wykonywanymi przez PMF były zadania o charakterze logistycznym i inżynieryjnym 27. Dopiero w latach 70. XX wieku przedsiębiorstwa te zaczęły świadczyć usługi, które wcześniej były domeną armii, takie jak szkolenie żołnierzy, doradztwo, wykonywanie analiz operacyjnych i taktycznych. Spektrum usług obecnie oferowanych przez prywatne firmy wojskowe jest niezwykle szerokie, dlatego też niezbędne jest ich uszeregowanie i przyporządkowanie do odpowiednich kategorii 28. Na podstawie specyfiki wykonywanych zadań można je podzielić na cztery podstawowe grupy (Tab. 1): 1) Badania i analiza PMF w ramach tej kategorii prowadzą badania nad udoskonalaniem systemów broni oraz przygotowują analizy (np. analiza zagrożenia, ryzyka) i raporty dla armii (np. raporty o modernizacji armii). 2) Usługi techniczne kategoria ta odnosi się zarówno do konserwacji i naprawy sprzętu wojskowego (w tym transporterów, czołgów, samolotów itp.), jak i wdrażania i wsparcia systemów informatycznych należących do wojska. 3) Wsparcie operacyjne dotyczy usług, które bezpośrednio angażują prywatne firmy w sprawy operacyjne wojska. W ramach tej kategorii PMF nie tylko oferują armii usługi o charakterze logistycznym, lecz także zajmują się budową obiektów inżynieryjnych (w tym dróg i mostów) oraz kompleksowo zarządzają bazami wojskowymi. Prowadzą ponadto szkolenia dla armii (żołnierzy wojsk lądowych, marynarki i lotnictwa), posiadają własne centra szkoleniowe, świadczą usługi wywiadowcze oraz zajmują się niszczeniem broni i usuwaniem min. 4) Usługi zbrojne są to zadania, które angażują prywatne firmy najbliżej obszaru działań wojennych. Z tego powodu jest to najbardziej kontrowersyjny aspekt działalności PMF. Usługi te są świadczone zarówno na rzecz konkretnych państw, jak i innych podmiotów gospodarczych oraz organizacji rządowych i pozarządowych, które funkcjonują w regionach objętych konfliktami zbrojnymi. Tab.1. Typologia prywatnych firm wojskowych według ich przynależności do branży USŁUGI OPIS PRZYKŁADY FIRM Badania i analiza Badania i rozwój Badania i rozwijanie technologii SAIC, CACI, Battelle, Mitre Analiza i planowanie Usługi techniczne Usługi z zakresu technologii informacyjnej Wsparcie systemu Utrzymanie oraz naprawa sprzętu Wsparcie operacyjne Zarządzanie Badania strategiczne, konsultacje, analizy zagrożenia Udoskonalanie oprogramowania, wsparcie systemów technologii informacyjnej, symulacje rozwoju infrastruktury Zaopatrzenie operacyjne w sprzęt i systemy wojskowe Zintegrowane zarządzanie bazami wojskowymi SAIC, Booz Allen Hamilton CSC, większość czołowych firm wojskowych Czołowe firmy wojskowe oraz przedsiębiorstwa zajmujące się badaniami Większość czołowych firm wojskowych Babcock, Seco, Northgrop Grumman, Chugach Alasta Corp. 27 Terlikowski M., op. cit., s Perlo-Freeman S., Sköns E., The private military services industry, [on-line] s. 6 (dostęp ).

12 10 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy USŁUGI OPIS PRZYKŁADY FIRM Logistyka Zaopatrywanie sił zbrojnych w warunkach operacyjnych Hallibarton Trening Symulacje, testy systemów broni L-3 Communications, Northrop Grumman, Lockheed Martin, DynCorp Usługi wywiadowcze Niszczenie broni, usuwanie min Usługi zbrojne Ochrona Zbieranie informacji wywiadowczych, przesłuchiwanie świadków, przeciwdziałanie terroryzmowi Niszczenie broni i oczyszczanie obszarów z niezdetonowanych pocisków artyleryjskich, usuwanie min Ochrona dyplomatów, mienia firm oraz organizowanie cywilnych konwojów w obszarach objętych konfliktami * Blackwater w 2009 roku zmieniła nazwę na XE. ** Armor Group została przejęta w 2008 r. przez firmę G4S. Źródło: Perlo-Freeman S., Sköns E., The private military services industry, op. cit. s. 6. CACI, SAIC, Booz Allen Hamilton Washington Group, Parsons Corp., Ronco Consulting Corp XE*, DynCorp, Armor Group** Struktura organizacyjna Jedną z charakterystycznych cech sektora prywatnych usług wojskowych jest duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi podmiotami działającymi na rynku. Dotyczy to zarówno formy prawnej, jak i wielkości, a także potencjału osobowego 29. Największe firmy, zatrudniające kilkanaście tysięcy pracowników, corocznie osiągają przychody w granicach 1-6 mld euro. Działają z reguły w ramach tzw. holdingów, świadczących swoim klientom szerokie spektrum usług. Obok nich istnieją przedsiębiorstwa kilkuosobowe, specjalizujące się w wykonywaniu tylko jednego rodzaju zadań. Tym co różni poszczególne PMF jest również status prawny. Niektóre z nich działają jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, natomiast inne szczególnie największe podmioty na rynku są spółkami akcyjnymi notowanymi na giełdzie. Jak wskazuje Rolf Uesseler większość przedsiębiorstw funkcjonujących w sektorze można zaliczyć do tzw. wirtualnych firm 30. Posiadają one trzy rodzaje siedzib. Pierwszym z nich jest siedziba prawna, ulokowana zazwyczaj w tzw. rajach podatkowych lub niewielkich miastach. Dzięki niej PMF płacą niższe podatki, nie muszą upubliczniać swoich przychodów, a także, co ważniejsze, mogą w ten sposób uniknąć roszczeń natury cywilnoprawnej. Drugi typ siedziby to siedziba lobby, znajdująca się w centrum decyzyjnym państwa zazwyczaj są to stolice poszczególnych krajów. Jest ona odpowiedzialna za zawieranie kontraktów. Ostatni rodzaj siedziby stanowią tzw. punkty operacyjne, które zlokalizowane są wszędzie tam, gdzie PMF świadczą swoje usługi. Kolejnym elementem odróżniającym PMF od innych przedsiębiorstw jest struktura osobowa ich personelu. Na stałe zatrudnieni są głównie pracownicy administracyjni, których liczba jest stosunkowo niewielka. Rekrutacja do firmy następuje wraz z zawarciem kontraktu 31. Personel jest niezwykle zróżnicowany, zarówno pod względem rasowym, etnicznym, jak i wiekowym. Znalezienie wykwalifikowanych żołnierzy nie sprawia firmom najmniejszych trudności. Koniec zimnej wojny i związane z nim ograniczanie liczebności armii sprawiły, że na rynku pracy pojawiły się setki tysięcy dobrze wyszkolonych żołnierzy. Dzięki temu PMF nie tylko są w stanie łatwo i szybko znaleźć odpowiednich pracowników na kontrakty, ale również mogą oferować konkurencyjne ceny na świadczone przez siebie usługi, gdyż nie muszą dodatkowo szkolić personelu. 29 Uesseler R., Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację, Warszawa 2008, s Ibidem, s Ibidem, s

13 11 Jednym z elementów polityki kadrowej PMF jest również zatrudnianie obywateli państwa, w którym wykonywany jest kontrakt. Oprócz obniżania kosztów firmy mogą w ten sposób przełamać barierę językową i kulturową w regionie, w którym realizowane jest zlecenie. Jak wynika z ankiety przeprowadzonej w 2007 r. wśród 23 firm z sektora, aż 96% z nich zatrudniało pracowników miejscowych, którzy stanowili średnio 59,67% całkowitej liczby ich personelu 32. Taka rekrutacja, oprócz swoich zalet, ma jednak również negatywne strony. Media wiele razy donosiły, że w wyniku szybkiej rekrutacji do pracy przyjmowane były osoby bez należytych kwalifikacji lub o niejasnej przeszłości. Przykładem może być zatrudnianie przez firmę Blackwater byłych żołnierzy jednostek specjalnych z Chile, wyszkolonych za reżimu Augusta Pinocheta, które mogły być odpowiedzialne za łamanie praw człowieka Polityka wizerunkowa firm Przeważająca większość PMF stara się kreować swój zewnętrzny wizerunek przede wszystkim poprzez podkreślenie swojego przywiązania do najwyższych norm etycznych i prawnych 34. Wśród docelowych odbiorców pozytywnego obrazu PMF znajduje się nie tylko szeroko rozumiana opinia publiczna, ale również decydenci polityczni, od których zależy, czy i w jakim zakresie usługi o charakterze wojskowym zostaną zlecone prywatnym podmiotom. Jednym z elementów polityki wizerunkowej PMF jest działalność International Peace Operations Association (IPOA) organizacji typu non-profit powstałej w 2001 r. i zrzeszającej przedsiębiorstwa z branży prywatnych usług wojskowych 35. Celem IPOA jest przede wszystkim promowanie wysokich standardów operacyjnych oraz etycznych wśród firm należących do sektora, jak również lobbowanie za większym zaangażowaniem firm w kształtowanie międzynarodowego pokoju, rozwoju i bezpieczeństwa. IPOA ma też za zadanie informować opinię publiczną o roli i działalności PMF. W Zasadach postępowania przyjętych 12 lutego 2009 roku 36 czytamy m.in., iż sygnatariusze dokumentu zobowiązują się do przestrzegana międzynarodowego prawa humanitarnego oraz praw człowieka w tym zasad zawartych w konwencjach międzynarodowych (np. w Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 r., Konwencjach genewskich z 1949 r. i Protokole dodatkowym do konwencji genewskich z roku 1977) 37. Uznają ponadto potrzebę respektowania w swoim postępowaniu nie tylko minimalnych standardów prawnych, lecz także zasad etycznych. PMF realizują również swoją politykę wizerunkową poprzez funkcjonowanie specjalnie powołanych do tego celu organizacji, a także poprzez przyjmowanie wewnętrznych zasad postępowania 38. W 2007 roku aż 79% z 23 ankietowanych firm stwierdziło, że funkcjonuje według samodzielnie opracowanych i przyjętych kodeksów. Wszelkie tego typu działania nastawione są nie tylko na budowanie wizerunku PMF jako przedsiębiorstw przestrzegających praw człowieka. Mają także na celu promowanie wśród opinii publicznej pozytywnej roli firm we wspieraniu demokracji i wolności na całym świecie oraz ich zaangażowania w rozwiązywanie konfliktów Zleceniodawcy oraz aktywność firm na świecie Klientów PMF można podzielić według kryterium statusu prawnomiędzynarodowego na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią podmioty prawa międzynarodowego, do których zalicza się państwa oraz rządowe organizacje międzynarodowe. Do drugiej grupy należą podmioty prywatne nieposiadające zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych (nieposiadające podmiotowości 32 Messner J.J., Gracielli Y., State of the Peace and Stability Operations Industry Survey 2007, [on-line] industrysurvey2007.pdf, s. 46 (dostęp ). 33 Franklin J., US contractor recruits guards for Iraq in Chile, [on-line] (dostęp ). 34 Uesseler R., op. cit., s Informacje z oficjalnej strony IPOA: 36 Zasady postępowania były wielokrotnie zmieniane. Ostatnia, dwunasta, wersja tego dokumentu została uchwalona w lutym 2009 r. 37 Code of Conduct 12 English, [on-line] (dostęp ). 38 Messner J.J., Gracielli Y., op. cit., s Uesseler R., op. cit., s. 57.

14 12 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy prawnomiędzynarodowej) przedsiębiorstwa komercyjne, organizacje pozarządowe oraz klienci indywidualni. Według danych z ankiety z 2007 r. 96% PMF wykonywało kontrakty dla innych przedsiębiorstw, a 87% zlecenia państwowe 40. Na kolejnych miejscach uplasowały się międzynarodowe organizacje rządowe, organizacje pozarządowe oraz klienci indywidualni. Jeśli uporządkujemy klientów PMF według wartości kontraktów, to największymi zleceniodawcami okażą się państwa oraz przedsiębiorstwa. Współcześnie PMF posiadają zdolność i możliwości świadczenia swoich usług w niemal każdym zakątku świata. Ich aktywność można podzielić na trzy kategorie 41. Pierwszą z nich jest działalność operacyjna, polegająca na wykonywaniu konkretnego zlecenia. Kolejna, działalność wspierająca, obejmuje usługi świadczone w kraju, w którym nie jest realizowany kontrakt, ale mające znaczenie dla prawidłowego przebiegu działalności operacyjnej w innym państwie. Ostatni rodzaj aktywności PMF ma charakter administracyjny i jest związany z funkcjonowaniem ich głównej siedziby. Według danych pochodzących z 23 przedsiębiorstw, w 2007 roku PMF świadczyły swoje usługi w 144 państwach 42. Głównymi miejscami ich aktywności o charakterze operacyjnym były Irak oraz Afganistan odpowiednio 70% i 65% firm wykonywało zlecenia w tych państwach 43. Na kolejnych miejscach znajdowały się Sudan, Demokratyczna Republika Konga oraz Nigeria. Działalność administracyjna skupiona była przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii, natomiast działalność wspierająca w Zjednoczonych Emiratach Arabskich oraz Kuwejcie. Najwięcej PMF pod względem ich zaangażowania w poszczególnych regionach wykonywało swoje zlecenia na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej (głównie w Stanach Zjednoczonych) oraz w krajach należących do Unii Europejskiej Wartość świadczonych usług Podanie całkowitej wartości usług świadczonych przez PMF jest równie trudne jak skonstruowanie odpowiedniej definicji tych firm 44. W roku 1990 wartość sektora szacowano na 55,6 mld dolarów, natomiast dziesięć lat później już na 100 mld dolarów 45. Zakładając dalszy wzrost tego rynku w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej, można prognozować, że w 2010 roku osiągnie on wartość 202 mld dolarów. Rolf Uesseler podaje, że w latach na kontrakty dla PMF przeznaczono w sumie 300 mld dolarów 46. W 2001 r. obroty branży wyniosły około mld dolarów, a cztery lata później około 200 mld dolarów. Według danych pochodzących z 23 firm należących do sektora, pomiędzy rokiem 2002 a 2006 średnia wartość przychodów wzrosła o 86% (ze 137 mld dolarów w roku 2002 do 256 mld dolarów w 2006 r.) 47. Wszelkie tego typu dane są jednak obarczone marginesem błędu, wynikającym przede wszystkim z niedostatecznej ilości informacji 48. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że nie wszystkie PMF ujawniają dane na temat wartości zawieranych kontraktów lub uzyskiwanych przychodów. Można jednak podjąć próbę oszacowania znacznej części rynku prywatnych usług wojskowych, a mianowicie kontraktów zawieranych z państwami. Niezbędne jest przy tym poczynienie wstępnych założeń. Po pierwsze należy przyjąć, że funkcjonowanie największych PMF opiera się głównie na świadczeniu usług dla krajów wysoko rozwiniętych. Po drugie trzeba zawęzić grono krajów do tych, w któ- 40 Messner J.J., Gracielli Y., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Perlo-Freeman S., Sköns E., op. cit., s Leander A., The Market for Force and Public Security: The Destabilizing Consequences of Private Military Companies, [on-line] s. 610 (dostęp ). 46 Uesseler R., op. cit., s Messner J.J., Gracielli Y., op. cit., s Perlo-Freeman S., Sköns E., op. cit., s. 9.

15 13 rych outsourcing 49 jest szeroko stosowany. Do tej grupy państw możemy niewątpliwie zaliczyć Stany Zjednoczone oraz Wielką Brytanię. Są one pionierami neoliberalnego podejścia do gospodarki i duża część zadań została tam przeniesiona ze sfery publicznej do prywatnej 50. Według danych Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) Stany Zjednoczone w 2007 roku wydały na kontrakty z prywatnymi podmiotami 76,2 mld euro, a Wielka Brytania 10,5 mld euro, co stanowiło odpowiednio 17% i 20% wszystkich wydatków przeznaczonych na obronność w tych krajach 51. Z kolei państwa należące do Europejskiej Wspólnoty Obronnej (łącznie z Wielką Brytanią) w tym samym roku wydały na usługi w ramach outsourcingu 14,4 mld euro, co stanowiło 7% ich budżetu obronnego. Liczby te dostarczają dwóch ważnych informacji. Po pierwsze jasno pokazują, iż Stany Zjednoczone (jeśli weźmiemy pod uwagę wartości bezwzględne) stanowią największy rynek dla PMF. Po drugie wskazują na ogromną dysproporcję pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią a krajami należącymi do EWO (z wyłączaniem Wielkiej Brytanii) pod względem wartości procentowej usług świadczonych przez prywatne podmioty. Francja na przykład, dysponująca największym po Wielkiej Brytanii budżetem obronnym w EWO, w 2007 roku przeznaczyła na wojsko ponad 44 mld euro, z czego jedynie 948 mln euro trafiło do prywatnych firm Uwarunkowania powstania i rozwoju prywatnych firm wojskowych po zakończeniu zimnej wojny Współcześnie znane PMF powstały w wyniku zaistnienia w tym samym czasie trzech ważnych czynników 52. Pierwszym z nich jest tzw. próżnia bezpieczeństwa, która wytworzyła się po upadku Związku Radzieckiego i faktycznym zakończeniu zimnej wojny. Państwa byłego bloku wschodniego oraz państwa zachodnie, na czele ze Stanami Zjednoczonymi, znalazły się w zupełnie nowej sytuacji geopolitycznej, w której nie było już potrzeby utrzymywania dużej armii. Konsekwencją zrewidowania polityki wojskowej przez rządy było ograniczenie wydatków na obronność, co w efekcie przyczyniło się do redukcji zatrudnienia w armii. Zwolnieni zostali nie tylko szeregowi żołnierze, ale również osoby z personelu technicznego, piloci oraz członkowie jednostek specjalnych 53. W latach stan osobowy armii państw należących do NATO zmniejszył się z 5,9 mln do 5,1 mln żołnierzy, a całkowite wydatki na obronność spadły z 370 mld dolarów do 322 mld dolarów (wg cen z 1985 roku) 54. W skali globalnej po zakończeniu zimnej wojny z armii odeszło 6-7 milionów żołnierzy 55. Wydatki USA na armię zmniejszyły się z 479 mld dolarów (co stanowiło 5,5% PKB) w 1989 roku do 329 mld dolarów (co stanowiło 3% PKB) w 1999 roku (wg stałych cen z 2005 roku) 56. Spadek analogicznych wydatków w Rosji był znacznie większy. W 1989 roku na obronność przeznaczono (wg stałych cen z 2005 roku) 202,5 mld dolarów (co stanowiło 14,2% PKB), natomiast w 1999 roku było to jedynie 14 mld dolarów (co stanowiło 3,4% PKB). Zmniejszenie wydatków na armię nie wiązało się jednak ze zwiększeniem globalnego poziomu bezpieczeństwa. Rzeczywistość po zimnej wojnie charakteryzowała się dwoma istotnymi cechami. Z jednej strony zmniejszyła się liczba konfliktów międzypaństwowych, z drugiej natomiast wzrosła liczba wojen domowych oraz konfliktów wynikających z rozpadu państw wielonarodowych. Pojawił 49 W odniesieniu do państw pojęcie to można zdefiniować jako wyłączenie ze struktury i przekazanie realizacji pewnych funkcji wykonywanych przez państwo wyspecjalizowanym firmom. 50 Perlo-Freeman S., Sköns E., op. cit., s Na podstawie danych Europejskiej Wspólnoty Obronnej European - United States Defence Expenditure in 2007; Defence Data of EDA participating Member States in 2007, dostępnych na oficjalnej stronie EDA: 52 Singer P.W., op. cit., s Uesseler R., op. cit., s Na podstawie danych z oficjalnej strony internetowej SIPRI. 55 W literaturze istnieją rozbieżności co do całkowitej liczby żołnierzy, którzy odeszli z armii po zakończeniu zimnej wojny. Rolf Uesseler podaje liczbę 7 mln, natomiast Peter W. Singer mówi o ponad 6 mln żołnierzy. 56 Na podstawie danych SIPRI dotyczących wydatków poszczególnych państw na wojsko, znajdujących się na stronie: (dostęp ).

16 14 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy się również problem tzw. państw upadłych, które nie były w stanie efektywnie sprawować suwerennej władzy na całym swoim terytorium. Według danych Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI) w latach na całym świecie było prowadzonych 56 głównych konfliktów, z czego tylko trzy były konfliktami międzypaństwowymi 57. Na skutek modernizacji armii państwa nie były jednak w stanie, lub nie były skłonne, angażować się w misje pokojowe przede wszystkim z powodów politycznych 58. Powstała tzw. próżnia bezpieczeństwa, którą bardzo szybko wypełniły prywatne firmy wojskowe 59. Ich klientami stawały się nie tylko przedsiębiorstwa oraz organizacje międzynarodowe prowadzące swoją działalność w regionach objętych konfliktami, ale także państwa (w tym państwa upadłe). Pracownikami PMF zostawali głównie byli żołnierze, zwolnieni wcześniej z armii w wyniku jej modernizacji. Działalność PMF była zatem z ekonomicznego punktu widzenia naturalną reakcją wypełniania niszy na rynku (w tym przypadku w sektorze bezpieczeństwa). Nisza ta powstała na skutek wzrostu niestabilności w skali globalnej (efekt zakończenia zimnej wojny) oraz mniejszej aktywności państw, które byłyby zainteresowane angażowaniem się w rozwiązywanie konfliktów zbrojnych. Kolejnym ważnym czynnikiem mającym wpływ na rozwój PMF była zmiana natury wojny. Dokonała się ona za sprawą tzw. rewolucji w sprawach wojskowości, będącej z kolei efektem gwałtownego postępu w elektronice oraz systemach informatycznych 60. Zarówno sposób prowadzenia wojny, jak i sama broń uległy całkowitemu przeobrażeniu. Utrzymanie przez armię zdolności wojskowych w większym niż dotychczas stopniu zależało od wykwalifikowanego personelu cywilnego 61. Na samym początku rewolucji technologicznej armia USA starała się samodzielnie szkolić specjalistów. W Dyrektywie nr wydanej przez Departament Obrony USA w 1983 r. zobligowano wojsko do osiągnięcia w przeciągu dwunastu miesięcy pełnej samodzielności w utrzymywaniu nowych systemów. Wprowadzono tym samym maksymalny okres pracy prywatnych specjalistów 62. W 1990 roku dyrektywa została uchylona. Kongres USA uchwalił nowe prawo, mówiące, że wszystkie nowe systemy broni miały być nadzorowane przez prywatnych kontraktorów przez minimum cztery lata 63. Obecnie wraz z zakupem nowej broni przez armię USA koncerny zbrojeniowe (takie jak Lockhead Martin czy Northrop Grunman) zapewniają inżynierów i informatyków, którzy odpowiedzialni są za utrzymanie nowoczesnych rodzajów uzbrojenia 64. Prywatni specjaliści zajmują się m.in. obsługą techniczną samolotów bezzałogowych typu Global Hawk, bombowców B-2 wykonanych w technologii stealth, czy systemów broni przeciwrakietowej Patriot 65. Rewolucja w sprawach wojskowości przyczyniła się do wytworzenia swoistej współzależności pomiędzy rozwojem zaawansowanych technologii a rosnącym znaczeniem prywatnych firm wojskowych w utrzymywaniu zdolności bojowych armii. Nie mniej ważnym czynnikiem, mającym znaczenie dla rozwoju branży prywatnych usług wojskowych, było także globalne przyzwolenie dla procesów prywatyzacyjnych po zakończeniu zimnej wojny. Prekursorem tego nowego podejścia była m.in. Wielka Brytania za czasów sprawowania funkcji premiera przez Margaret Thatcher 66. Wtedy też, w połowie lat 80., rozpoczęto prywatyzację brytyjskiego przemysłu zbrojeniowego, w tym takich firm jak: British Aircraft Corporation, Royal Ordnance, Rolls 57 Na podstawie danych z oficjalnej strony internetowej SIPRI. 58 Szerzej o tym w: Münkler H., Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s Singer P.W., op. cit., s Uesseler R., op. cit., s Zamparelli S.J., Contractors on the battlefield: what have we signed up for?, [on-line] s (dostęp ). 62 Ibidem, s Burns T.L., USMC Aviation Maintenance: Keeping Pace with I-Level, [on-line] s. 31 (dostęp ). 64 Uesseler R., op. cit., s Ballard K., The Privatization of Military Affairs: A Historical Look into the Evolution of the Private Military Industry, [w:] Jäger T., Kümmel G., Private Military and Security Companies: Chances, Problems, Pitfalls and Prospects, s Krahmann E., Controlling Private Military Services in the UK and Germany: Between Partnership and Regulation, [on-line] s. 3 (dostęp ).

17 15 Royce oraz Royal Dockyards. Również w Stanach Zjednoczonych wraz z objęciem urzędu prezydenta przez Ronalda Reagana nastąpiła zmiana podejścia do miejsca państwa w gospodarce. Reagan był zwolennikiem zmniejszenia aparatu państwowego oraz zwiększenia udziału prywatnego sektora w wydatkach publicznych 67. Prawdziwy przełom nastąpił jednak wraz z upadkiem Związku Radzieckiego i koncepcji gospodarki centralnie sterowanej 68. Koniec zimnej wojny oznaczał zwycięstwo neoliberalnego podejścia do gospodarki. Wiele krajów zaczęło powielać wzorce Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych, a na grunt stosunków publiczno-prywatnych przeniesione zostało pojęcie outsourcingu, które wcześniej stosowano jedynie w odniesieniu do przedsiębiorstw. Państwo w ramach tego procesu zlecało prywatnym podmiotom świadczenie usług, w tym również zadań z sektora bezpieczeństwa. U podstaw tej nowej polityki gospodarczej leżało przekonanie, iż prywatne firmy są w stanie wykonywać zadania sprawniej i bardziej wydajnie niż państwo 69. Nie mniej ważnym czynnikiem był również niższy koszt usług świadczonych przez przedsiębiorstwa, co nabierało szczególnego znaczenia w obliczu zmniejszenia przez państwa nakładów na obronność. Sukces prywatyzacji oraz strategii outsourcingu stał się impulsem do przekazywania prywatnym podmiotom coraz to nowych funkcji, wcześniej wykonywanych jedynie przez państwo. Wiązało się to zarazem z nowym spojrzeniem państw na koncepcję suwerenności i monopolu na użycie siły. Zadania takie jak trening, analizy, raporty, usługi techniczne, które wcześniej wykonywane były przez wojsko, zaczęto zlecać prywatnym firmom. Utworzył się ogromny rynek, który bardzo szybko wypełniły licznie powstające PMF. 2. Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych Po zakończeniu zimnej wojny, wraz ze wzrostem zaangażowania PMF na świecie, w literaturze przedmiotu coraz częściej zaczęło być podejmowane zagadnienie odpowiedzialności prawnej firm za przestępstwa popełnione podczas zagranicznych misji. Zainteresowanie badaczy tą tematyką wiąże się z często podnoszonym argumentem o występowaniu luki w przepisach prawa krajowego oraz międzynarodowego publicznego odnoszących się do funkcjonowania PMF. Efektywność międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka może być zapewniona jedynie wtedy, gdy istnieją odpowiednie środki prawne, mające na celu zapobieganie lub karanie czynów stanowiących pogwałcenie praw jednostki lub grupy. Niedostateczne uregulowanie obszaru PMF mogłoby skutkować sytuacją, w której firmy lub pracownicy naruszający prawa człowieka nie podlegaliby odpowiedzialności przed odpowiednimi krajowymi lub międzynarodowymi organami sądowymi. Biorąc pod uwagę fakt, że sektor prywatnych usług wojskowych od zakończenia zimnej wojny rozwija się niezwykle dynamiczne, a podmioty do niego należące uczestniczą w operacjach wojskowych w państwach objętych konfliktami zbrojnymi, zagrożenie to nabiera szczególnego znaczenia. W niniejszym rozdziale zostanie omówiona odpowiedzialność prawna PMF i ich pracowników w prawie krajowym na przykładzie prawa federalnego Stanów Zjednoczonych oraz w prawie międzynarodowym. Dodatkowo z uwagi na to, że państwa są głównymi zleceniodawcami tych przedsiębiorstw przeanalizowana zostanie możliwość pociągnięcia ich do odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej. Na koniec przedstawione zostaną najważniejsze inicjatywy międzynarodowe dotyczące całościowego uregulowania funkcjonowania prywatnych firm wojskowych. 67 Johnson C., The Military-Industrial Complex, (dostęp ). 68 Singer P.W., op. cit., s Ibidem, s

18 16 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy 2.1. Odpowiedzialność prawna pracowników prywatnych firm wojskowych Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych za przestępstwa popełnione poza granicami państwa w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych Stany Zjednoczone mają długą tradycję regulowania działalności personelu cywilnego świadczącego usługi na rzecz wojska 70. Najstarszym aktem prawnym odnoszącym się do tej kwestii, a obowiązującym z późniejszymi zmianami do dnia dzisiejszego, jest Ujednolicony kodeks sądownictwa wojskowego (Uniform Code of Military Justice, UCMJ), uchwalony przez Kongres w 1950 roku 71. W art. 2 (a) 10 stwierdzono, że w czasie wojny jego postanowienia będą obowiązywały personel odbywający służbę lub towarzyszący armii. W okresie pokoju UCMJ, w myśl art. 2 (a) 11, rozszerzał jurysdykcję sądów wojskowych na osoby odbywające służbę, zatrudnione lub towarzyszące siłom zbrojnym poza terytorium Stanów Zjednoczonych oraz poza Wspólnotą Portoryko, wyspą Guam i Wyspami Dziewiczymi. Postanowienia UCMJ zostały jednak szybko zakwestionowane przez Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych 72. W orzeczeniu Reid versus Covert z 11 czerwca 1957 roku Sąd Najwyższy uznał za niekonstytucyjny artykuł UCMJ pozwalający rozciągnąć jurysdykcję sądów wojskowych na osoby cywilne oskarżone o popełnienie w czasie pokoju przestępstwa zagrożonego karą śmierci 73. W kolejnych latach Sąd Najwyższy potwierdził linię orzecznictwa wyznaczoną w 1957 roku m.in. w sprawie Graham versus Hagan 74 z 1960 roku. W tym samym roku w sprawie Kinsella versus Singleton 75 sąd stwierdził, iż art. 2 (11) UCMJ nie rozciąga się również na przestępstwa popełnione w czasie pokoju, które nie są zagrożone karą śmierci. W 1970 roku w orzeczeniu United States versus Averette Wojskowy Sąd Apelacyjny uznał z kolei, iż art. 2 (a) 10 UCMJ ma zastosowanie jedynie w przypadku wojny wypowiedzianej formalnie przez Kongres (tj. zgodnie z art. 1 8 konstytucji Stanów Zjednoczonych) 76. Zawężono tym samym jurysdykcję kodeksu wojskowego. Większość zagranicznych operacji zbrojnych prowadzonych przez Stany Zjednoczone odbywała się bowiem bez proklamowania ich przez Kongres jako wojny 77. W konsekwencji powstała próżnia prawna, w której znalazła się znaczna część personelu cywilnego zatrudnionego przez armię. Próbą zapełnienia luki prawnej miała być uchwalona przez Kongres w 2000 roku Ustawa o eksterytorialnej jurysdykcji wojskowej (Military Extraterritorial Jurisdiction Act, MEJA) 78. Akt ten ustanowił jurysdykcję federalną nad przestępstwami popełnionymi poza terytorium Stanów Zjednoczonych przez prywatnych kontraktorów zatrudnionych przez armię lub towarzyszących jej 79. Głównym celem usta- 70 Pierwsze przepisy prawne odnoszące się do tej materii sięgają czasów rewolucji amerykańskiej. W 1775 roku Kongres Kontynentalny w akcie zatytułowanym American Articles of War w art. XXXII rozszerzył jurysdykcję sądów wojskowych na osoby cywilne towarzyszące armii kontynentalnej w terenie a zatem będące odpowiednikami dzisiejszych pracowników PMF. W kolejnych aktach prawnych Articles of War uchwalonych w 1806 r. oraz 1874 r. przyjęto podobne rozwiązanie. Wojskowa jurysdykcja sądowa rozciągała się na osoby cywilne zarówno w czasie wojny jak i pokoju. W 1916 roku uchwalono ustawę Articles of War, w której, w artykule 2 pkt. d, znalazł się zapis mówiący, że prawo wojskowe będzie miało zastosowanie do całego personelu towarzyszącego lub odbywającego służbę wraz z armią Stanów Zjednoczonych poza granicami terytorialnej jurysdykcji Stanów Zjednoczonych oraz w czasie wojny ( ) w i poza jurysdykcją terytorialną Stanów Zjednoczonych. Zob. także: Jacobson K., Restoring UCMJ jurisdiction over civilian employees during armed hostilities, [on-line] s. 2 (dostęp ). 71 Uniform Code of Military Justice (UCMJ) jest prawem federalnym, którego przepisy są zawarte w federalnym kodeksie Stanów Zjednoczonych w tytule 10, rozdział 47. Ustawa weszła w życie w roku Pełny tekst ustawy: (dostęp ). 72 Lindemann M., Civilian Contractors under Military Law, [on-line] s. 86 (dostęp ). 73 Reid v. Covert, 354 U.S., [on-line] (dostęp ). 74 Graham v. Hagan 361, U.S. 278, [on-line] (dostęp ). 75 Kinsella v. Singleton, 361 U.S. 234, [on-line] (dostęp ). 76 Lindemann M., op. cit., s Od 1796 roku do 2008 roku Kongres oficjalnie wypowiedział wojnę w jedenastu przypadkach, a ostatni raz uczynił to podczas II wojny światowej (USA 8 grudnia 1941 r. wypowiedziały wojnę Japonii, 11 grudnia 1941 r. Włochom i Niemcom, a 5 czerwca 1942 r. Bułgarii, Węgrom i Rumunii). 78 Ustawę Military Extraterritorial Jurisdiction Act włączono do kodeksu federalnego w tytule 18, rozdział 212 (18 U.S.C ). Pełny tekst ustawy: (dostęp ). 79 Lindemann M., op. cit., s. 87.

19 17 wy miała być ochrona żołnierzy oraz osób znajdujących się na ich utrzymaniu, mieszkających w amerykańskich bazach zagranicą, którzy stali się ofiarami przestępstw popełnionych przez wojskowych kontraktorów 80. MEJA swoim zakresem obejmuje przestępstwa federalne zagrożone karą pozbawienia wolności na okres co najmniej jednego roku. Ustawa ta upoważnia Departament Obrony do aresztowania osoby podejrzanej i dokładnie precyzuje procedurę jej transportu do USA. W marcu 2005 roku Departament Obrony wydał Instrukcję nr , w której wyznaczył Inspektora Generalnego Departamentu Obrony jako osobę odpowiedzialną za wdrożenie śledztwa oraz poinformowanie Prokuratora Generalnego w każdym przypadku, gdy zaistnieje uzasadnione podejrzenie o popełnieniu przestępstwa federalnego 81. Instrukcja wskazuje również, że Sekcja Bezpieczeństwa Krajowego Wydziału Kryminalnego Departamentu Sprawiedliwości zapewnia wstępną współpracę z Departamentem Obrony i innymi agencjami federalnymi oraz wyznacza do sprawy odpowiednią osobę z Urzędu Prokuratora Stanów Zjednoczonych. W praktyce jednak zastosowanie MEJA jest niezwykle ograniczone, gdyż ustawa ta nie obejmuje pracowników cywilnych będących obywatelami krajów trzecich lub wykonujących swoje usługi na rzecz innych podmiotów, takich jak organizacje pozarządowe czy przedsiębiorstwa prywatne 82. Co więcej dotyczy ona jedynie pracowników Departamentu Obrony, kontraktorów zatrudnionych przez Departament Obrony oraz, od 2004 roku, osób zatrudnionych przez inne agencje federalne i władze tymczasowe w takim zakresie, w jakim ich praca jest powiązana ze wsparciem zagranicznych misji Departamentu Obrony. W konsekwencji osoby formalnie pracujące dla agencji, która prowadzi własną operację, nie podlegają pod przepisy MEJA 83. W 2007 roku w Kongresie podjęto próbę rozszerzenia jurysdykcji ustawy na osoby zatrudnione w ramach kontraktu (lub podkontraktu na każdym szczeblu) przyznanego przez którykolwiek z departamentów lub agencji rządu Stanów Zjednoczonych, gdzie praca w ramach tego kontraktu jest wykonywana w obszarze leżącym poza Stanami Zjednoczonymi, w którym siły zbrojne przeprowadzają operację kryzysową 84. Projekt jednak nigdy nie wyszedł poza pracę komisji Kongresu 85. W tym samym roku niepowodzeniem zakończyła się również próba przyjęcia innej nowelizacji MEJA MEJA Expansion and Enforcement Act of Propozycja ta zakładała, iż ustawa z 2000 roku miałaby zastosowanie w stosunku do osób, które w okresie ich zatrudnienia w ramach kontraktu zleconego przez agencję federalną lub w pobliżu miejsca, gdzie amerykańskie siły zbrojne przeprowadzają operację kryzysową, dopuszczą się przestępstwa 87 zagrożonego karą pozbawienia wolności powyżej roku 88. W wyniku nieskuteczności ustawy MEJA oraz zakwestionowania przez Sąd Najwyższy kluczowych zapisów UCMJ Kongres zdecydował się w 2006 roku wprowadzić poprawkę 89 do art. 2 (a) (10) 80 States Have an Obligation to Prosecute Perpetrators of War Crimes in their Courts, (dostęp ). 81 Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., Private Security Contractors in Iraq: Background, Legal Status, and Other Issues, [on-line] s (dostęp ). 82 Ryngaert C., Litigating Abuses Committed by Private Military Companies, [on-line] s. 7-8 (dostęp ). 83 Pod przepisy MEJA nie podlegają firmy zatrudnione np. przez Centralną Agencje Wywiadowczą (CIA). 84 Text of H.R. 369 [110th]: Transparency and Accountability in Security Contracting Act of 2007, [on-line] xpd?bill=h , [tłumaczenie własne] (dostęp ). 85 H.R. 369: Transparency and Accountability in Security Contracting Act of 2007, dostęp Text of H.R [110th]: MEJA Expansion and Enforcement Act of 2007, (dostęp ). 87 Przestępstwo w rozumieniu czynu zabronionego w jurysdykcji terytorialnej USA. 88 Projekt nowelizacji MEJA ustanawiał również kontrolę Kongresu nad wykonywaniem ustawy. Raporty przedstawiane Kongresowi mieli składać Inspektor Generalny Departamentu Sprawiedliwości, jak również Dyrektor Federalnego Biura Śledczego. Projekt został przyjęty przez Izbę Reprezentantów w dniu 10 kwietnia 2007 roku. 89 Poprawkę w artykule 2 (a) (10) wprowadzała sekcja 552 ustawy zatytułowanej John Warner National Defense Authorization Act for Fiscal Year 2007, (dostęp ).

20 18 Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka stan obecny i perspektywy UCMJ. Rozszerzała ona zakres jurysdykcji sądownictwa wojskowego na osoby wykonujące służbę lub towarzyszące siłom zbrojnym w operacjach kryzysowych 90. Definicja operacji kryzysowej w rozumieniu federalnego kodeksu 91 oznacza przede wszystkim działania, w których członkowie sił zbrojnych są lub mogą być zaangażowani w działania wojenne skierowane przeciwko wrogowi Stanów Zjednoczonych lub przeciwnym siłom zbrojnym 92. Wymogi powyższej definicji spełniają obecnie dwie największe amerykańskie misje wojskowe: Iraqi Freedom prowadzona od 2003 roku oraz Enduring Freedom w Afganistanie rozpoczęta w 2001 roku 93. Poprawka z 2007 roku przyczyniła się do objęcia jurysdykcją sądów wojskowych ponad stu tysięcy pracowników cywilnych 94. Senator Lindsay Graham, jeden z jej twórców, stwierdził, iż wprowadzona zmiana da dowódcom wojskowym bardziej sprawiedliwe i skuteczniejsze środki dyscypliny na polu bitwy dzięki umieszczeniu cywilnych kontraktorów towarzyszących siłom zbrojnym pod jurysdykcją sądów wojskowych podczas operacji kryzysowych, jak również w czasie ogłoszonej wojny 95. W stosunku do osób cywilnych pracujących poza granicami Stanów Zjednoczonych ma ponadto zastosowanie uchwalona przez Kongres w 2001 roku ustawa zatytułowana USA Patriot Act 96. W tytule VIII, sekcja 804 powyższego aktu prawnego znalazł się zapis 97 ustanawiający jurysdykcję federalną nad przestępstwami popełnionymi na terenie 98 amerykańskich zagranicznych misji dyplomatycznych, konsularnych, wojskowych lub innego rodzaju misji zagranicznych, przez osoby będące obywatelami Stanów Zjednoczonych lub których ofiarami są obywatele Stanów Zjednoczonych 99. Ustawa z 2001 roku poszerzyła zatem określoną w kodeksie federalnym 100 Specjalną jurysdykcję terytorialną oraz morską (Special Maritime and Territorial Jurisdiction, SMTJ) Stanów Zjednoczonych, wyłączając 101 jednocześnie z jej zakresu osoby podlegające pod przepisy UCMJ 102. Kodeks federalny szczegółowo określa czyny zabronione w strefie objętej SMTJ:»» okaleczanie (18 U.S.C. 114);»» napaść (18 U.S.C. 113);»» porwanie (18 U.S.C. 1201);»» molestowanie seksualne, napaść lub kontakt (18 U.S.C );»» morderstwo (18 U.S.C. 1111);»» nieumyślnie spowodowanie śmierci (18 U.S.C. 1112). W 1996 roku Kongres uchwalił ustawę zatytułowaną War Crimes Act of 1996, znowelizowaną w 2006 roku 103. Obecnie ma ona zastosowanie wobec osób, które dopuściły się zbrodni wojennych lub w sytuacji, gdy ofiarami tych naruszeń byli członkowie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych bądź osoby 90 U.S.C. 802 (a) (10), (dostęp ). 91 Pełne brzmienie U.S.C. 101 (a) (13): Termin «operacja kryzysowa» oznacza operację wojskową, która: (A) została wyznaczona przez Sekretarza Obrony jako operacja, w której członkowie sił zbrojnych są lub mogą być zaangażowani w działania wojskowe, operacje lub działania wojenne skierowane przeciwko wrogowi Stanów Zjednoczonych lub przeciwnym siłom zbrojnym lub (B) jest rezultatem wezwania, rozkazu lub zatrzymania czynnej służby członków służb mundurowych na podstawie sekcji 688, (a), 12302, 12304, lub niniejszego tytułu, rozdział 15 niniejszego tytułu, lub innych przepisów prawa w czasie wojny lub w okresie zagrożenia bezpieczeństwa narodowego ogłoszonego przez Prezydenta lub Kongres [tłumaczenie własne]. 92 U.S.C. 101 (a) (13), (dostęp ). 93 Lindemann M., op. cit., s Ibidem, s Powers R., Civilian Contractors Now Subject to the UCMJ, [on-line] (dostęp ). 96 Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., op. cit., s Omawiany przepis ustawy USA Patriot Act został dodany do kodeksu federalnego w tytule 18, sekcja 7 pkt. 9 (18 U.S.C. 7 (9)). 98 Jurysdykcja obejmuje nie tylko budynki, części budynków oraz ziemie przynależne do tych misji lub im podporządkowane lub używane do celów tych misji oraz jednostek wyodrębnionych z tych misji niezależnie od prawa własności, ale również zagraniczne siedziby oraz przynależne lub podporządkowane ziemie niezależnie od prawa własności używane do celów tych misji lub jednostek wyodrębnionych z tych misji lub wykorzystywane przez personel przydzielony do tych misji lub jednostek wydzielonych z tych misji. 99 Pełny tekst ustawy: (dostęp ) U.S.C. 7, (dostęp ). 101 Zgodnie z sekcją 3261, tytułu 18 kodeksu federalnego (18 U.S.C. 3261). 102 Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., op. cit., s Ustawę War Crimes Act of 1996 włączono do kodeksu federalnego w tytule 18, sekcja 2441 (18 U.S.C. 2441). Poprawki wprowadzono za pomocą ustawy Military Commissions Act of 2006, nadając nowe brzmienie kodeksowi federalnemu w tytule 18, sekcja Zob. także: Garcia M.J., War Crimes Act: Current Issue, [on-line] s. 5-6 (dostęp ). Pełny tekst ustawy z 1996 r.: War Crimes Act of 1996, (dostęp ).