Usługi turystyczne a rynek pracy w Polsce. w ujęciu przestrzennym

Transkrypt

1 Magdalena Jakubowska Usługi turystyczne a rynek pracy w Polsce w ujęciu przestrzennym Autoreferat rozprawy doktorskiej Promotor: dr hab. Elżbieta Gołata, prof. nadzw. UEP

2 1. Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy Wzrost zamożności społeczeństw wyzwala nowe potrzeby, wśród których szczególne znaczenie można przypisać turystyce. Ludzie dysponują większymi zasobami finansowymi, pozwalającymi na realizację potrzeb wyższego rzędu. Jednocześnie rozwój nowych środków komunikacji zwiększających mobilność powoduje, że turystyka jest dynamicznie rozwijającą się gałęzią gospodarki. Dlatego też badacze wskazują szereg funkcji ekonomicznych jakie pełni turystyka. Do jednych z pierwszych autorów, którzy omawiali wpływ turystyki na inne dziedziny życia należą W. Hunziker i K. Krapf [1942]. Wskazywali oni gospodarcze konsekwencje konsumpcji turystycznej. J. Jafari [1983] do gospodarczych korzyści turystyki zaliczył między innymi napływ dewiz, efekt mnożnikowy oraz wzrost zatrudnienia. J. Cukier [2002] wyjaśnia, że chociaż część badaczy zauważa problem zatrudnienia w turystyce, to większość ich opinii nie jest popartych danymi empirycznymi i za oczywiste przyjmuje się sformułowanie, że ruch turystyczny powoduje zwiększenie liczby miejsc pracy i ograniczenie rozmiarów bezrobocia. Przykładowo B. Ostrowska [2001] analizuje konkurencyjność regionów pod względem turystyki uwzględniając liczbę obiektów i miejsc noclegowych, liczbę korzystających z noclegów, wskaźniki R.Baretje a-p.deferta, F.Schneidera, czy P. Deferta i K. Charvata. Jednak wnioski dotyczące zróżnicowania poszczególnych wielkości w przekroju województw, formułuje nie stosując metod statystycznej analizy porównawczej. B. Ostrowska wyraża opinię, że tam, gdzie wskaźniki bezrobocia są najwyższe, turystyka powinna pełnić rolę pierwszoplanową dla przyspieszonego rozwoju regionów. Na podstawie wyników badania podaje, że szanse turystyki nie są jeszcze w pełni wykorzystane w tych regionach, w których występują wspaniałe walory turystyczne. Z kolei H. Legienis [2000] dokonuje waloryzacji turystycznej tych gmin, które na mocy rozporządzenia Rady Ministrów zakwalifikowano do obszarów zagrożonych bezrobociem. Określając grupy obszarów o walorach turystycznych, krajobrazowych i specjalistycznych, podaje wskaźniki odnoszące się do rozwoju usług turystycznych, ale dla strony rynku pracy nie posługuje się żadną kwantyfikacją. Także E. Becic i K. Crnjar [2009] wskazują, że turystyka znacząco przyczynia się do zwiększania poziomu zatrudnienia przy jednoczesnym zmniejszaniu bezrobocia, szczególnie na szczeblu regionalnym, ale nie podają żadnych wielkości liczbowych na potwierdzenie tego sądu.

3 Mniej powszechne są opinie, które nie zaprzeczają istnieniu pozytywnych ekonomicznych efektów turystyki na rynku pracy, ale stanowią wyważony osąd tej relacji. Wnioski takie sformułował między innymi D. Harrison [1992], a w odniesieniu do polskich województw S. Bosiacki [2000] 1. Podobne obserwacje dla województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego poczynił G. Gołembski [2002b], wskazując na wysokie bezrobocie tych obszarów. Autor uważa, że szanse dostosowania się bezrobotnych do nowych warunków strukturalnych w gospodarce są niewielkie. Dlatego sugeruje on, by z ostrożnością oceniać możliwości turystyki, jako dziedziny wykorzystującej tanią siłę roboczą. Na podstawie przeprowadzonych badań, zauważono, że w miejscach atrakcyjnych turystycznie, w których koncentruje się ruch turystyczny, potencjalnie i faktycznie zwiększa się zatrudnienie, ale nie zmniejsza się stopa bezrobocia. Ta paradoksalna z pozoru sytuacja, jest konsekwencją splotu wielu czynników. Wynika ona często z braku dostosowania kwalifikacji miejscowej siły roboczej do potrzeb rozwoju turystyki i zatrudniania osób mieszkających poza terenem badanej jednostki terytorialnej, sezonowego charakteru zatrudnienia i pracy w tzw. szarej strefie, ale także metodologii wyznaczania stopy bezrobocia. S. Bosiacki [2000] ocenia, że w latach 90. rozwój regionalnej gospodarki turystycznej nie przyczynił się do zmniejszenia relatywnie wysokiego bezrobocia. Zauważa natomiast, że sezonowy charakter turystyki, nawet względnie zaostrzył problemy zatrudnienia. W wyniku przeprowadzonej analizy Autor stwierdza, że w województwach atrakcyjnych pod względem walorów wypoczynkowych i krajoznawczych, turystyka nie prowadzi do poprawy sytuacji ekonomicznej. Jednocześnie wskazuje, że może to być związane z niedostatecznym zagospodarowaniem, a efekty jego poprawy będą widoczne po latach. Prowadzone przez organizacje międzynarodowe, próby określenia wpływu turystyki na rynek pracy, przyczyniły się do wypracowania takich metod jak rachunek satelitarny turystyki (RST). E. Dziedzic [2003b] wyjaśnia, że podstawowym celem RST jest ustalenie wkładu turystyki w gospodarkę narodową na podstawie, między innymi, takich parametrów makroekonomicznych, jak wielkość zatrudnienia. Polska należy do krajów, które wdrożyły to rozwiązanie. Niestety stosowana obecnie metodologia badania RST umożliwia uzyskanie danych dla całego kraju. Inne analizy powiązań ruchu turystycznego i rynku pracy przeprowadzane na niższym poziomie agregacji przestrzennej [np. Derek 2007], dotyczą tylko wybranych obszarów i są studiami przypadku. Stąd rodziło się pytanie prowadzące 1 Podobne wyniki uzyskała w swoich badaniach A.Wiśniewska [2011] w odniesieniu do powstających gospodarstw agroturystycznych województwie pomorskim, które nie powodowały wzrostu liczby pracujących w gospodarce, a pozwalały jedynie na pełniejsze zagospodarowanie istniejącego potencjału w podmiocie gospodarczym.

4 do sformułowania problemu badawczego jaki jest zakres powiązań usług turystycznych i rynku pracy na poziomie lokalnym w całym kraju? Na ile usługi turystyczne różnicują w Polsce lokalny rynek pracy? Czy można wyodrębnić obszary, w których relacja między usługami turystycznymi a rynkiem pracy jest wyraźnie widoczna? Tak sformułowany problem skłaniał do podjęcia badań, których wyniki mogą być przydatne dla opracowania strategii wybranych jednostek administracyjnych kraju, a w konsekwencji sugerować kierunki rozwoju turystycznego i gospodarczego regionu. Rozprawa podnosząca wskazany problem wpisuje się w postulowane kierunki badań ekonomicznych turystyki. Przykładowo K. Łopaciński [2003], powołując się na doświadczenia Instytutu Turystyki, zauważa zwiększające się zapotrzebowanie na statystyczne badania turystyki oraz doskonalenie narzędzi badawczych. Do najważniejszych zagadnień zalicza między innymi analizę zatrudnienia. Wybór tematu rozprawy podyktowany został trzema następującymi przesłankami: potrzebą empirycznej weryfikacji oddziaływania usług turystycznych na rynek pracy; określeniem możliwości implementacji metodologii badania wpływu turystyki na rynek pracy stosowanej w rachunku satelitarnym turystyki na niższe poziomy agregacji przestrzennej; zapotrzebowaniem władz samorządowych na wyniki badań wskazujących powiązania rozwoju turystycznego i gospodarczego, przydatne przy opracowaniu strategii. 2. Cel rozprawy, hipotezy badawcze, zakres czasowy i przestrzenny Głównym celem rozprawy było określenie relacji pomiędzy usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy w ujęciu przestrzennym w Polsce. W szczególności została podjęta próba empirycznej weryfikacji tej zależności na poziomie lokalnym dla całego kraju. W pracy posłużono się terminem usługi turystyczne. Z powodu ograniczonej dostępności danych i trudności pomiaru statystycznego, uznano pojęcia przemysł turystyczny i gospodarka turystyczna, za zbyt obszerne. Zastosowanie terminu usługi turystyczne jest pewnym kompromisem i odzwierciedleniem badań w oparciu np. tylko o sekcję H (Hotele i restauracje - PKD 2004) lub wybrane sekcje, będące charakterystycznymi rodzajami działalności turystycznej wskazanymi w metodologii rachunku satelitarnego turystyki. Dla zbadania założonych powiązań koniecznym był opis zarówno rynku pracy jak również ruchu turystycznego. Początkowo charakterystykę przeprowadzono w ujęciu

5 jednowymiarowym. Dla turystyki posłużono się wskaźnikiem intensywności ruchu turystycznego zaproponowanym przez K. Charvata, natomiast dla rynku pracy stopą bezrobocia oraz liczbą pracujących w usługach turystycznych. Ostatnia z wymienionych zmiennych była niedostępna na poziomie lokalnym, dlatego też zaproponowano autorską metodę szacowania pracujących w usługach turystycznych. Ze względu na ograniczenia ujęcia jednowymiarowego, w badaniu uwzględniono także inne charakterystyki, poza wskaźnikiem intensywności ruchu turystycznego i stopą bezrobocia. Dla opisania usług turystycznych posłużono się definicją regionu turystycznego i utworzono wielowymiarową zmienną syntetyczną o nazwie turystyczny status regionu (właściwie powiatu z uwagi na przyjętą jednostkę przestrzenną TSP). Analogiczne podejście zastosowano dla opisu sytuacji na rynku pracy w ujęciu lokalnym. Zmienną syntetyczną utworzono bazując na klasyfikacji mierników Międzynarodowej Organizacji Pracy. Przyjęte w pracy statystyczne metody klasyfikacji, pozwoliły utworzyć rankingi powiatów oraz wyodrębnić grupy o podobnej charakterystyce w każdej z badanych dziedzin. Stosując różne metody badania współzależności, starano się określić relację pomiędzy rozwojem usług turystycznych a sytuacją na rynku pracy, tak wewnątrz wyodrębnionych grup, jak i pomiędzy nimi. Stosownie do celu rozprawy sformułowano następujące hipotezy badawcze: 1. Relacja między usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy jest zróżnicowana terytorialnie. Czynniki determinujące zróżnicowanie badanej relacji opisać można charakteryzując turystyczny status regionu i sytuację na rynku pracy. 2. Związek między usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy w ujęciu lokalnym, jest wyraźniejszy pod względem zatrudnienia aniżeli bezrobocia. 3. Sezonowość rynku pracy w usługach turystycznych jest większa niż sezonowość rynku pracy w całej gospodarce narodowej. Cel główny rozprawy oraz weryfikacja sformułowanych hipotez badawczych zrealizowane zostały poprzez następujące zadania pomocnicze:

6 analizę konsekwencji funkcji i dysfunkcji turystyki dla rynku pracy w ujęciu mikro- i makroekonomicznym, scharakteryzowanie rozmiarów rynku pracy w gospodarce turystycznej, określenie terytorialnego zróżnicowania rynku pracy w usługach turystycznych w Polsce w przekroju województw, ocenę rozmiarów szarej strefy w zakresie usług turystycznych w Polsce i możliwości jej uwzględnienia w badaniach lokalnych, scharakteryzowanie sezonowości rynku pracy w usługach turystycznych wpolsce, opracowanie metody rozszacowania liczby pracujących w usługach turystycznych na jednostki lokalne w Polsce, rozszacowanie liczby pracujących w usługach turystycznych na podstawie danych statystyki publicznej i rachunku satelitarnego turystyki, ocenę jakości uzyskanych szacunków, identyfikację powiatów specjalizujących się w usługach turystycznych, jednowymiarową ocenę relacji usług turystycznych i rynku pracy, konstrukcję wielowymiarowego wskaźnika syntetycznego Turystyczny Status Powiatu (TSP), konstrukcję wielowymiarowego wskaźnika syntetycznego charakteryzującego rynek pracy, uporządkowanie powiatów ze względu na status turystyczny oraz wyodrębnienie grup powiatów podobnych, uporządkowanie powiatów pod względem kondycji rynku pracy oraz wyodrębnienie grup powiatów podobnych, ocenę relacji pomiędzy usługami turystycznymi a rynkiem pracy na podstawie zmiennych syntetycznych, delimitację powiatów o podobnym TSP, ocenę relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy dla wyodrębnionych skupień powiatów o podobnym TSP, wyodrębnienie powiatów o podobnych relacjach między usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy. Wybór jednostki statystycznej dla celów niniejszej rozprawy był podyktowany przesłankami merytorycznymi dotyczącymi badania rynku pracy i usług turystycznych oraz

7 przede wszystkim dostępnością danych. Realizacja celu głównego rozprawy (jakim jest wskazanie zależności między usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy w ujęciu lokalnym, czyli na możliwie najniższym poziomie agregacji terytorialnej) sugerowałaby przyjęcie takiej jednostki, która pozwoliłaby na ukazanie specyfiki lokalnego rynku pracy oraz usług turystycznych w regionie. W przypadku usług turystycznych przestrzenną jednostką statystyczną powinien być region turystyczny. Wśród badaczy trwa dyskusja dotycząca definicji tego terminu i metod ustalania jego granic. Bardzo często granice te przebiegają inaczej niż granice administracyjne. Ze względu na problemy dostępności danych statystycznych dla niestandardowo określonych jednostek terytorialnych 2, w badaniach dotyczących turystyki, proponuje się przyjęcie wybranych jednostek podziału administracyjnego kraju. Przykładowo G. Rak i M. Pstrocka Rak [2011] w badaniu przestrzennego zróżnicowania rozwoju turystyki, jako jednostkę terytorialną przyjęli powiat. Swój wybór określili jako kompromis pomiędzy dużą liczbą gmin w Polsce a liczbą województw. Wspomniani badacze argumentują, że skala powiatu właściwie obrazuje przebieg granic regionów pojeziernych, nizinnych i wyżynnych, a także metropolitalnych. Poza tym, im mniejszy badany obszar, jak wyjaśnia R. Gałecki [2004] tym jego tzw. samowystarczalność jest słabsza. Wielu badaczy jednak za lepsze rozwiązanie przyjmuje prowadzenie analiz na poziomie gmin. Należą do nich między innymi: G. Gołembski [1998, 2002b], A. Niezgoda [2006]. Rozwiązanie takie powoduje jednak trudności w uzyskaniu danych statystycznych. W rozważaniach o lokalnym rynku pracy wybór jednostki przestrzennej powinien uwzględniać możliwość pomiaru badanych zjawisk 3 oraz stopień zbilansowania miejsc pracy z miejscem zamieszkania (kryterium dojazdów do pracy). W. Jarmołowicz [2011] zauważa, że największe natężenie dojazdów do pracy w Polsce koncentruje się na obszarze powiatu. Stąd badacze na przykład E. Gołata [2004], M. Góra i U. Sztanderska [2006], J. Telep i B Ćwik [2008], U. Sztanderska [2008a], W. Jarmołowicz [2011] w analizie lokalnego rynku pracy za właściwy poziom przyjmują powiat. Uwzględniając dostępność danych statystycznych, pomimo wynikających z tego tytułu ograniczeń, dla potrzeb niniejszej rozprawy, jako podstawową jednostkę statystyczną 2 Należy zauważyć, że obecnie statystyka publiczna przechodzi proces transformacji i prawdopodobnym jest, że wkrótce będzie możliwe dowolne określenie regionu statystycznego (tj. takiego, dla którego dostępne są dane statystyczne) na podstawie łączenia dowolnych obszarów określonych przez współrzędne geograficzne. 3 Przykładem takich danych może być stopa bezrobocia. Przyjmuje się, że najmniejszą jednostką podziału administracyjnego kraju, dla którego można ją ustalić z powodów merytorycznych jest powiat.

8 przyjęto powiat. Szczegółowe rozważania uzupełniono także o analizy terytorialne odnoszące się do województw. Zakres czasowy pracy objął lata Rok 2008 przyjęto, jako podstawę analiz w zasadniczej części rozprawy. Wybór tego okresu uwarunkowany był dostępnością danych oraz sytuacją w usługach turystycznych i na rynku pracy. Podstawowe źródła informacji wykorzystane w rozprawie są następujące: rachunek satelitarny turystyki dla Polski, Baza Danych Gmina Instytutu Turystyki, publikowane w Banku Danych Lokalnych wyniki badań stałych Głównego Urzędu Statystycznego oraz prowadzona przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej rejestracja bezrobotnych. Poza tym skorzystano także z wyników EU Labour Force Survey, Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności w obszarze szarej strefy, badania dojazdów do pracy oraz rachunku satelitarnego turystyki Światowej Rady Podróży i Turystyki (WTTC/OE). 3. Metody i źródła badawcze Przygotowana rozprawa miała przede wszystkim charakter poznawczy. Wśród wykorzystanych metod badawczych znalazły się wnikliwe studia literaturowe, metody analizy porównawczej oraz wielowymiarowej analizy statystycznej. Studia literaturowe objęły problematykę: gospodarki turystycznej, rynku pracy oraz zastosowanych metod statystyki wielowymiarowej. W przeglądzie wykorzystano głównie publikacje ukazujące się w uznanych czasopismach naukowych polskich i zagranicznych. Wykorzystano także pozycje kanonu literatury przedmiotu. Wśród metod statystycznych wykorzystano: metody taksonomiczne dla grupowania powiatów (taksonomiczny miernik rozwoju Hellwiga, metoda k-średnich i metoda Warda), statystyczne metody badania współzależności i współwystępowania dla określenia powiązania pomiędzy usługami turystycznymi a rynkiem pracy (analiza korespondencji, wariancji oraz korelacji), metody analizy dynamiki wykorzystane w celu scharakteryzowania sezonowości rynku pracy w usługach turystycznych.

9 4. Struktura pracy Strukturę pracy podporządkowano realizacji celu głównego, a tym samym wykonaniu przyjętych zadań badawczych oraz empirycznej weryfikacji sformułowanych hipotez. Rozprawa składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, wykazu literatury, spisu rysunków i tabel oraz aneksu tabelarycznego. We wstępie przedstawiono przesłanki podjęcia tematu, sformułowano problem badawczy oraz cel główny rozprawy, postawiono hipotezy badawcze, określono zakres czasowy i przestrzenny. Zawiera on także informacje o dostępności źródeł danych, sposobie określania relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy oraz zastosowanych metodach statystycznych. W rozdziale pierwszym zawarto teoretyczne podstawy rozprawy dotyczące gospodarki turystycznej i rynku pracy. W oparciu o literaturę przedmiotu uzasadniono wybór przyjętych w rozprawie pojęć i definicji Omówiono też miary charakteryzujące badane w pracy obszary, dokonano próby ich uporządkowania w zakresie nazewnictwa, klasyfikacji, zapisu formalnego oraz zasad konstrukcji. Wskazano także ekonomiczne funkcje i dysfunkcje turystyki w ujęciu mikro i makro, ze szczególnym uwzględnieniem skutków dla rynku pracy. Charakterystyka źródeł danych wykorzystanych w pracy została ujęta w rozdziale drugim. Zostały w nim przestawione również zastosowane w rozprawie metody statystyczne. Rozdział trzeci zawiera szacunki rynku pracy w gospodarce turystycznej i usługach turystycznych. Na bazie danych z różnych źródeł omówiono rynek pracy w gospodarce turystycznej i usługach turystycznych w Polsce na tle świata a także regionalne zróżnicowanie bezrobocia i liczby pracujących w usługach turystycznych. Uwzględniono również tzw. szarą strefę gospodarki, a także przeprowadzono badanie sezonowości rynku pracy w usługach turystycznych. Z uwagi na brak danych o rynku pracy w usługach turystycznych na poziomie lokalnym, zaproponowano autorską metodę określania liczby pracujących w usługach turystycznych w powiecie. Bazuje ona na danych statystyki publicznej z wykorzystaniem szacunków rachunku satelitarnego turystyki. Na zakończenie rozdziału, na podstawie przeprowadzonych szacunków, dokonano identyfikacji powiatów wyspecjalizowanych w usługach turystycznych. Przedmiotem rozważań w rozdziale czwartym była ocena relacji usług turystycznych i rynku pracy na poziomie lokalnym w ujęciu jednowymiarowym. Jednostki przestrzenne

10 pogrupowano według ich turystycznego podobieństwa. W tym celu wykorzystano wskaźnik intensywności ruchu turystycznego według K.Charvata. W wyodrębnionych grupach powiatów podobnych zdiagnozowano sytuację na rynku pracy, posługując się stopą bezrobocia bądź oszacowaną liczbą pracujących. Z wykorzystaniem analizy korespondencji iwariancji, na bazie oszacowanej liczby pracujących, oceniono relację między sytuacją na rynku pracy a intensywnością ruchu turystycznego. W rozdziale piątym scharakteryzowano zróżnicowanie relacji usług turystycznych i rynku pracy w ujęciu wieloaspektowym na poziomie lokalnym. W pierwszej kolejności skonstruowano wskaźniki syntetyczne umożliwiające wielowymiarową charakterystykę powiatów pod względem Turystycznego Statusu Powiatu i sytuacji na rynku pracy. Następnie przeprowadzono delimitację powiatów pod względem TSP z wykorzystaniem metody Warda i metody k-średnich. Dla grup powiatów podobnych zbadano relację z rynkiem pracy dla stopy bezrobocia oraz oszacowanej liczby pracujących. W tym celu przeprowadzono analizę korespondencji i wariancji. Poza tym, w rozdziale piątym dokonano klasyfikacji powiatów z wykorzystaniem taksonomicznego miernika rozwoju Hellwiga dla obu zaproponowanych zmiennych syntetycznych. Wynikiem tej podwójnej klasyfikacji były cztery grupy powiatów podobnych do siebie jednocześnie pod względem usług turystycznych i rynku pracy, czyli o podobnej relacji tych dwóch sfer gospodarki. W zakończeniu podsumowano uzyskane wyniki pod kątem weryfikacji sformułowanych w pracy hipotez. 5. Rezultaty rozprawy Rynek pracy w turystyce (charakteryzowany liczbą pracujących) ma w Polsce mniejsze rozmiary niż w wielu innych państwach. Największa różnica obserwowana jest dla pracujących w gospodarce turystycznej, którzy w 2010 roku, stanowili w Polsce około 5% ogółu pracujących. Jest to wielkość znacznie niższa od przeciętnego poziomu wynoszącego9% w skali świata. W przypadku udziału pracujących w przemyśle turystycznym rozbieżności stanowiły 1punkt procentowy (2% w Polsce w stosunku do 3% na świecie). Pracujący w sekcji gospodarki narodowej związanej z hotelarstwem i gastronomią, stanowili w Polsce 2,2% wszystkich pracujących, tj. połowę wielkości średniej dla całej Unii Europejskiej (4,4%).

11 Podstawowym problemem ograniczającym badanie relacji miedzy usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy jest dostępność danych statystycznych i trudność pomiaru. Czynniki te skłoniły do ograniczenia badania do wpływu usług turystycznych rozumianych, jako charakterystyczne rodzaje działalności turystycznej (CRDT) według metodologii rachunku satelitarnego turystyki (RST) czy zatrudnienia w sekcji hotele i restauracje PKD. Wnikliwe studia literaturowe i źródłoznawcze pozwoliły na zaproponowanie autorskiej metody oszacowania liczby pracujących w usługach turystycznych w przekroju powiatów. Po raz pierwszy w Polsce zastosowano rozwiązanie top-down, sugerowane w ramach metodologii terytorialnego rachunku satelitarnego turystyki. Rozwiązanie to polega na oszacowaniu udziału regionu w krajowych RST. Zaproponowana w rozprawie metoda wykorzystuje ideę estymacji pośredniej, zgodnie z którą dla określenia liczby pracujących w CRDT w każdym z powiatów posiłkowano się zmienną pomocniczą. Była nią silnie skorelowana z szacowaną zmienną, liczba pracujących w sektorze usług rynkowych. Przedstawiony model szacowania został poddany szczegółowej weryfikacji oraz wynikającej z niej korekcie. Zgodnie z zaproponowanym modelem oszacowano w przekroju powiatów liczbę pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej oraz liczbę pracujących w sekcji H (PKD 2004). Badanie udziału pracujących w sekcji związanej z hotelarstwem i gastronomią oraz udziału pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej, pozwoliło wskazać zróżnicowanie terytorialne wielkości rynku pracy w usługach turystycznych w Polsce. W 2008 roku odsetek pracujących w CRDT wahał się od 0,19% do 5,09%, przy czym w przypadku 75% powiatów wielkość ta nie przekroczyła wartości 1,52%. Najwyższe wartości udziału pracujących w omawianych rodzajach działalności turystycznej odnotowano w Świnoujściu, Szczecinie, Koszalinie, Sopocie, Krakowie, Gdyni oraz powiatach: kołobrzeskim, gryfickim, stargardzkim i szczecineckim, a także w jednostkach terytorialnych, które tworzą szeroki pas przygraniczny Polski północnej, zachodniej i południowej. Posługując się oszacowaną liczbą pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej, przy wykorzystaniu wskaźnika specjalizacji według Florence a, zidentyfikowano po raz pierwszy w Polsce powiaty wyspecjalizowane w usługach turystycznych. W roku 2008 mianem tym można było określić 25 % wszystkich powiatów. Także charakterystyka powiatów z punktu widzenia intensywności ruchu turystycznego (wskaźnik Charvata) prowadzi do wniosku o dużym zróżnicowaniu terytorialnym. W 2008 roku, w całym kraju średnia liczba noclegów turystów przypadających

12 na 100 mieszkańców wynosiła 149. W przypadku 15 powiatów (między innymi: kołobrzeski, kamieński, tatrzański) odnotowano bardzo dużą intensywność - ponad 1000 noclegów. Jednak dla trzech czwartych badanych jednostek terytorialnych, wskaźnik Charvata nie przekroczył wartości 101 noclegów. Weryfikację pierwszych dwóch hipotez sformułowanych w rozprawie rozpoczęto od opisu badanych sfer gospodarki w ujęciu jednowymiarowym. Powiaty pod względem usług turystycznych scharakteryzowano posługując się wskaźnikiem intensywności ruchu turystycznego Charvata, natomiast pod względem rynku pracy oszacowaną liczbą pracujących w CRDT oraz stopą bezrobocia. Relację usług turystycznych i rynku pracy badano dla powiatów grupowanych według ich podobieństwa pod względem natężenia ruchu turystycznego. Współczynnik korelacji wskazywał na silniejszy wpływ ruchu turystów na liczbę pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej niż na stopę bezrobocia. Co pozwoliło na potwierdzenie prawdziwości drugiej hipotezy, o wyraźniejszej sile oddziaływania rozwoju usług turystycznych na wzrost zatrudnienia aniżeli zmniejszenie bezrobocia. Jednocześnie (stosując analizę korespondencji oraz analizę wariancji) ustalono, że powiaty o dużym natężeniu turystów charakteryzuje najwyższa stopa bezrobocia oraz najwyższy udział pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej. Określono także, że jednostki terytorialne o znikomej i bardzo niskiej intensywności ruchu turystycznego, cechował najniższy udział pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej. Wyraźnie różne, pod względem liczby pracujących w usługach turystycznych są te powiaty, w których obserwowano bardzo dużą intensywność ruchu turystycznego. Ustalenia te prowadziły do częściowego potwierdzenia pierwszej hipotezy o terytorialnym zróżnicowaniu relacji między usługami turystycznymi a sytuacją na rynku pracy. W związku z częściowym potwierdzeniem hipotezy pierwszej oraz z powodu złożoności struktur i procesów w sferze turystyki i rynku pracy, ujęcie jednowymiarowe okazało się niewystarczające. Dla zbadania relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy zaproponowano ujęcie wielowymiarowe. Posłużono się w tym zakresie zmiennymi syntetycznymi, które skonstruowano z zastosowaniem miernika rozwoju Hellwiga oraz przeprowadzono delimitację powiatów z wykorzystaniem metody Warda i metody k-średnich. Zmienna syntetyczna sfery turystyki została określona mianem Turystycznego Statusu Powiatu (TSP) i charakteryzowała nie tylko ruch turystyczny, ale także walory 4 4 Dla scharakteryzowania walorów turystycznych wykorzystano dane pochodzące z mało wykorzystywanego źródła danych, jakim jest Baza Danych Gmina

13 i zagospodarowanie turystyczne. Wykorzystanie zmiennej syntetycznej wyraźnie uwidoczniło dysproporcje pomiędzy powiatami. Wyodrębniono 7 grup powiatów o odmiennym turystycznym statusie (TSP), które określono jako: powiaty o słabym TSP, o niewykorzystanej atrakcyjności wypoczynkowej, średnim TSP, silnym TSP, o niewykorzystanej atrakcyjności krajoznawczej, o wysokiej atrakcyjności krajoznawczej oraz grupę o nazwie po pierwsze muzea. Spośród wszystkich powiatów, w 2008 roku, 11 charakteryzowało się silnym turystycznym statusem, czyli wyróżniało spośród pozostałych wysoką intensywnością ruchu turystycznego, dużym zagospodarowaniem turystycznym, szczególnie w odniesieniu do liczby miejsc noclegowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca oraz wysoką atrakcyjnością wypoczynkową. Były to powiat: gryficki, jeleniogórski, kamieński, kołobrzeski, koszaliński, leski, nowodworski, pucki, sławieński, tatrzański i m. Świnoujście, a zatem jednostki terytorialne położone nad morzem i w górach. W powiatach tych odnotowano także najwyższy udział pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej. Z wykorzystaniem analizy korespondencji oraz analizy wariancji ustalono, że powiaty o silnym turystycznym statusie powiatu najbardziej różnią się od pozostałych wyodrębnionych grup, właśnie pod względem odsetka pracujących w CRDT. Dla powiatów określonych mianem niewykorzystanej atrakcyjności wypoczynkowej i krajoznawczej istnieje potencjał rozwoju, który może prowadzić do wyraźnego zwiększenia liczby pracujących w usługach turystycznych. Zmienna syntetyczna rynku pracy, określona jako Wielowymiarowy Wskaźnik Syntetyczny Rynku Pracy, charakteryzowała poziom zatrudnienia i bezrobocia, strukturę ludności pod względem wykształcenia, a także wysokość wynagrodzeń i dojazdy do pracy. Badanie relacji usług turystycznych oraz rynku pracy opisanych za pomocą zmiennych syntetycznych, pozwoliło na potwierdzenie prawdziwości pierwszej hipotezy, o zróżnicowaniu terytorialnym relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy. Zróżnicowanie to uwarunkowane jest turystycznym statusem regionu i sytuacją na rynku pracy. Uwzględniając wartości obu zmiennych syntetycznych, powiaty podzielono na 4 grupy. Grupy te charakteryzowały się różną liczebnością. Ponad połowę powiatów (53%) można scharakteryzować jako te, o słabym turystycznym statusie oraz słabej kondycji rynku pracy. W przypadku 17% jednostek terytorialnych istnieje dobra sytuacja na rynku pracy oraz bardzo silny lub silny turystyczny status powiatu. Do grupy tych 66 jednostek terytorialnych należą zarówno miasta na prawach powiatu, takie jak Warszawa, Poznań, Kraków, czy Zielona Góra, a także powiatu giżycki, jeleniogórski, kołobrzeski. Kolejna grupa powiatów (14%) charakteryzowała się bardzo silnym lub silnym turystycznym statusem powiatu oraz

14 sytuacją na rynku pracy trudniejszą aniżeli przeciętna dla wszystkich jednostek terytorialnych. Do grupy tej należą między innymi powiaty pasm górskich i powiaty przybrzeżne. Pozostałe 62 powiaty cechowały się dobrą sytuacją na rynku pracy, ale słabym statusem turystycznym. Były to często jednostki terytorialne skoncentrowane wokół dużych ośrodków miejskich, o niskim zagospodarowaniu turystycznym i mało intensywnym ruch turystycznym. Warto podkreślić, że w przypadku wielu powiatów o wysokim TSP charakterystyczna była wysoka stopa bezrobocia oraz wysoki udział pracujących w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej. Określając relację usług turystycznych i rynku pracy uwzględniono dwa istotne aspekty, tj. istnienie szarej strefy w gospodarce oraz sezonowość turystyki. Oszacowanie liczby niezarejestrowanych pracujących w Polsce w usługach turystycznych jest trudne, a różne badania prowadzą do rozbieżnych wyników. Przy założeniu, że szara strefa rynku pracy w sekcji H (PKD 2004) wynosi około 10%, otrzymać można dla 2008 r. szacunek liczby pracujących o około 30 tys. osób większy w całym kraju. W przypadku sezonowości zaobserwowano kwartalne zmiany liczby pracujących zarówno w całej gospodarce narodowej jak i w sekcji H (PKD 2004) lub I (PKD 2007). Dla weryfikacji trzeciej z postawionych w dysertacji hipotez, posłużono się wskaźnikiem, będącym własną propozycją autorki rozprawy. Wskaźnik ten określa sumę średnich (bezwzględnych i oczyszczonych) wahań sezonowych poszczególnych podokresów. Pozwolił on wykazać, że wahania sezonowe liczby pracujących w sekcji H (PKD 2004) lub I (PKD 2007)są wyższe niż w przypadku liczby pracujących w całej gospodarce narodowej. W rozprawie udowodniono prawdziwość każdej z trzech sformułowanych hipotez. Potwierdzono terytorialne zróżnicowanie relacji usług turystycznych i rynku pracy, posługując się opisem każdej z badanych stref gospodarki w ujęciu jedno i wielowymiarowym. Relację tę kształtuje turystyczny status powiatu, będący wypadkową walorów, zagospodarowania i ruchu turystycznego oraz sytuacja na rynku pracy. Na podstawie analizy dla grup powiatów podobnych według wskaźnika intensywności ruchu turystycznego Charvata ustalono, że powiązanie usług turystycznych i rynku pracy na poziomie lokalnym jest silniejsze dla liczby pracujących w usługach turystycznych niż dla stopy bezrobocia. Co było potwierdzeniem dla prawdziwości hipotezy drugiej. W odniesieniu do sezonowości wykazano, że jest ona dla rynku pracy w usługach turystycznych większa niż dla rynku pracy w całej gospodarce. Warto zauważyć, że istotnym rezultatem niniejszej pracy jest przeprowadzenie badania relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy w przekroju lokalnym, dla

15 terenu całego kraju. Badań o takim zakresie tematycznym i jednocześnie o takim zakresie przestrzennym w zasadzie wcześniej nie prowadzono. 6. Kierunki dalszych badań Określając kierunki dalszych badań dotyczących relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy, podkreślić należy zarówno kwestie metodologiczne jak i poznawcze. Przede wszystkim istnieje potrzeba dalszego rozwoju metod związanych z szacowaniem liczby pracujących w CRDT na poziomie lokalnym oraz prac nad zastosowaniem RST w ujęciu regionalnym. Przydatne w tym zakresie okazać się mogą nowoczesne metody estymacji statystycznej takie jak statystyka małych obszarów. Ważnym aspektem jest także wykorzystanie różnych źródeł informacji tak ze sprawozdawczości statystycznej, rejestrów administracyjnych jak również z badań specjalnych. Harmonizacja tak różnych źródeł i oparte na nich wnioskowanie jest możliwe z wykorzystaniem metodologii statystycznej integracji danych. Dążąc do lepszego zrozumienia podniesionego problemu badawczego należałoby także podjąć próbę oceny relacji między usługami turystycznymi a rynkiem pracy w jednostkach terytorialnych na jak najniższym poziomie agregacji. W tym celu można by posłużyć się studium przypadku dla wybranych gmin. Wybór taki mógłby uwzględniać wyniki przeprowadzonych w rozprawie delimitacji, wskazujących regiony o odmiennych charakterze badanej relacji. Być może, rozwój metod pomiaru statystycznego pozwoli w przyszłości, szacunki takie przeprowadzić także dla regionów turystycznych. Bardzo ważny wymiar poznawczy o dużym znaczeniu dla polityki regionalnej miałaby ocena dynamiki badanych relacji w czasie.