OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY

Transkrypt

1 OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY Projekt aktualizacji Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły Warszawa, grudzień 2014 r. 1

2

3 Spis treści Rozdział Tytuł Strona 1. WPROWADZENIE Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Zakres dokumentu 8 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA Podstawowe informacje Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Wody powierzchniowe Wody podziemne Warunki referencyjne Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Identyfikacja presji i wpływów na jednolite części wód powierzchniowych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Zmiany hydromorfologiczne Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód przejściowych i przybrzeżnych Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone źródła zanieczyszczeń/presji Pobory wody Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jezior Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Wisły na tle klimatu Polski 87 3

4 6.2. Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie na obszarze dorzecza MONITORING I OCENA STANU Wody powierzchniowe Wody podziemne Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych Cele środowiskowe dla obszarów chronionych IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH Uwarunkowania prawne Odstępstwa na podstawie art. 4 ust Odstępstwo na podstawie art. 4 ust Odstępstwo z art. 4 ust Realizacja działań inwestycyjnych w gospodarce wodnej w latach (w okresie obowiązywania apgw) Plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) Uwarunkowania art. 4 ust PODSUMOWANIE ANALIZY EKONOMICZNEJ KORZYSTANIA Z WÓD Charakterystyka ekonomiczna obszaru dorzecza Wisły Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze komunalnym Zakres przeprowadzonych analiz Zwrot kosztów w sektorze komunalnym zaopatrzenie w wodę Zwrot kosztów w sektorze komunalnym odbiór i oczyszczanie ścieków Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze przemysłu Zwrot kosztów usług wodnych w rolnictwie i leśnictwie Oszacowanie kosztów zasobowych i środowiskowych Oszacowanie kosztów środowiskowych Oszacowanie kosztów zasobowych PODSUMOWANIE PROGRAMÓW DZIAŁAŃ ZAWARTYCH W apwśk Podstawy prawne opracowania aktualizacji PWŚK Charakterystyka aktualizacji PWŚK Podsumowanie programów działań dla JCW na obszarze dorzecza Wisły Działania zawarte w projekcie aktualizacji Programu wodno środowiskowego kraju w kontekście przeprowadzonego sprawdzianu klimatycznego Charakterystyka dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji pierwszych PGW PODSUMOWANIE MASTERPLANU DLA OBSZARU DORZECZA WISŁY 190 4

5 13. WYKAZ POZOSTAŁYCH PROGRAMÓW I PLANÓW WRAZ Z KRÓTKĄ CHARAKTERYSTYKĄ Krajowe dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym Regionalne dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym PLAN GOSPODAROWANIA WODAMI A PLANOWANIE PRZESTRZENNE KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ PLANOWANYCH DO ZASTOSOWANIA W CELU INFORMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA WYKAZ WŁAŚCIWYCH WŁADZ PUNKTY KONTAKTOWE I PROCEDURY POZYSKIWANIA ŹRÓDŁOWEJ INFORMACJI Punkty kontaktowe pozyskiwania źródłowej dokumentacji Procedury pozyskiwania źródłowej dokumentacji MATERIAŁY WYKOSZYSTANE PRZY REALIZACJI OPRACOWANIA PODSUMOWANIE ZMIAN I UAKTUALNIEŃ Postęp w osiąganiu celów środowiskowych WYKAZANIE DZIAŁAŃ USTANOWIONYCH W PGW, KTÓRE NIE ZOSTAŁY ZREALIZOWANE, WRAZ Z UZASADNIENIEM PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ ZREALIZOWANYCH NA PODSTAWIE ART. 11 UST LITERATURA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW SPIS WYKRESÓW SPIS ZAŁĄCZNIKÓW 275 5

6 6 Projekt aktualizacji Planu gospodarowania

7 1. WPROWADZENIE 1.1. Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Obowiązek sporządzenia planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (PGW) wynika z art. 13 Dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodne (Dz. Urz. WE. L 327 z , str. 1 z późn. zm.; dalej Ramowa Dyrektywa Wodna, RDW). Zgodnie z ww. artykułem każde państwo członkowskie zapewnia opracowanie planów gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy, które leżą całkowicie w granicach danego kraju. Art. 13 ust. 2 3 wyznacza też zasady dotyczące opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy międzynarodowych. Wymóg przygotowania planów gospodarowania wodami został transponowany do prawa polskiego poprzez art. 90 ust. 1 punkt 1 a ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U poz. 145 z późn. zm.), dalej ustawa Prawo wodne. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy Prawo wodne na terytorium Polski wyznaczono 10 obszarów dorzeczy: Wisły, Odry, Jarftu, Świeżej, Dunaju, Dniestru, Łaby, Pregoły, Ücker, Niemna. Dla każdego z obszarów dorzeczy konieczne jest opracowanie planu gospodarowania wodami. Plany gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy w Polsce zostały opracowane po raz pierwszy w 2009 roku, a następnie zatwierdzone przez Radę Ministrów 22 lutego 2011 roku. Dokumenty te zostały, zgodnie z art. 119 ustawy Prawo wodne opublikowane w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (nr 49 poz. 549). Zgodnie z art. 13 ust. 7 RDW, plany gospodarowania wodami muszą być poddawane przeglądowi i uaktualnianie najpóźniej w ciągu 15 lat, licząc od wejścia w życie przytoczonej powyżej Dyrektywy, czyli do 22 grudnia 2015 roku, a następnie aktualizowane co 6 lat. Aktualizacja planów gospodarowania wodami jest przyjmowana przez Radę Ministrów na drodze rozporządzenia, kierując się koniecznością osiągnięcia celów środowiskowych oraz powszechnym charakterem Planu gospodarowania wodami 1. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza jest dokumentem planistycznym, stanowiącym podstawę podejmowania decyzji kształtujących stan zasobów wodnych, usprawniającym proces osiągania lub utrzymania dobrego stanu wód oraz związanych z nimi ekosystemów, a także wskazującym na konieczność wprowadzenia racjonalnych zasad gospodarowania wodami w przyszłości. Niniejsza aktualizacja planu gospodarowania wodami (apgw) na obszarze dorzecza Wisły uwzględnia uwagi oraz wytyczne KE opracowane w ramach Wspólnej strategii wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, a także dokumenty oceny pierwszych planów. Ponadto, apgw uwzględnia zintegrowane podejście w zakresie zarządzania wodami, a także powiązania pomiędzy zarządzaniem wodami a celami środowiskowymi ustalonymi zgodnie z RDW. 1 Art. 114 ust. 5 ustawy Prawo wodne 7

8 1.2. Zakres dokumentu Zakres planu gospodarowania wodami określony jest w załączniku VII Ramowej Dyrektywy Wodnej. Aktualizacja planu gospodarowania dorzecza na obszarze dorzecza Wisły została opracowana zgodnie z wymogami RDW, ustawy Prawo wodne oraz aktami wykonawczymi do tej ustawy, w tym zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 roku w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Art. 114 ust. 1 do 4 ustawy Prawo wodne transponuje postanowienia RDW określające ogólną zawartość Planu gospodarowania wodami, który powinien obejmować: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza (wraz z zestawieniami jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych), podsumowanie zidentyfikowanych znaczących oddziaływań antropogenicznych, oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych, wyszczególnienie obszarów chronionych, mapę sieci monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, wykaz ustalonych celów środowiskowych (dla JCWP, podsumowanie wyników analizy ekonomicznej związanej z korzystaniem z wód, podsumowanie działań zawartych w Programie wodno środowiskowym kraju, wykaz innych aktualnych programów i planów gospodarowania dla obszaru dorzecza dotyczących zlewni, podsumowanie działań realizowanych w celu informowania społeczeństwa i konsultacji publicznych, wykaz właściwych władz w sprawach gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza; informację o sposobach i procedurach pozyskiwania informacji i dokumentacji źródłowej wykorzystanej do sporządzenia planu, informacje o spodziewanych wynikach realizacji planu, podsumowanie wszystkich zmian lub uaktualnień dokonanych od dnia ogłoszenia poprzedniego planu, ocenę postępu w osiąganiu celów środowiskowych, prezentacje wyników monitoringu w okresie objętym poprzednim planem oraz wyjaśnieniem przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych w niektórych częściach wód, charakterystykę i wyjaśnienie wszystkich działań przewidzianych we wcześniejszej wersji planu, które nie zostały zrealizowane, charakterystykę wymaganych dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji planu. Działania zawarte w planie gospodarowania wodami, o których mowa w punkcie 7 i 8 ustawy Prawo wodne, należy wdrażać nie później niż 3 lata od dnia ogłoszenia planu. Aktualizację planu należy wykonywać co 6 lat. Z kolei rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 r. w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy zakres ten uszczegóławia, wskazując, że dokument ten powinien zawierać: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza dla wód powierzchniowych i podziemnych wraz z graficznym przedstawieniem granic jednolitych części wód; wyniki państwowego monitoringu środowiska wraz z przedstawieniem ich na mapie; informacje o wartościach progowych elementów fizykochemicznych i ich zmianach dla oceny stanu chemicznego JCWPd, ustalonych zgodnie z art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne; przegląd sposobu oceny stanu chemicznego JCWPd, w której uwzględniono przekroczenia wartości progowych elementów fizykochemicznych w odrębnych punktach pomiarowych; informacje o poziomach niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych, ustalonych na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; 8

9 informacje o wodach śródlądowych powierzchniowych i podziemnych, z ich wstępną oceną przeprowadzoną przy uwzględnieniu kryterium wody przeznaczonej do spożycia; informacje przyczynach stwierdzenia, że dla JCWPd lub grup JCWPd występuje znaczący i utrzymujący się trend wzrostu stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń lub ma miejsce odwrócenie tego trendu, ustalone na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; analizę trendów wykrytych zanieczyszczeń w JCWPd, na których obszarze znajdują się punktowe źródła zanieczyszczeń lub skażenia powierzchni terenu będących zagrożeniem w osiągnięciu celów środowiskowych, ustaloną na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; zestawienie przyczyn wyznaczenia punktu początkowego dla identyfikacji znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń JCWPd oraz odwrócenia tych trendów, o których mowa w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; podsumowanie działań zawartych w programie wodno-środowiskowym kraju, zawartych w art. 113b ustawy Prawo wodne, oraz informacje o działaniach zastosowanych w celu niedopuszczenia do wzrostu zanieczyszczeń wód morskich; dane dotyczące prognozowanych zmian klimatu z uwzględnieniem wpływu tych zmian na zasoby wodne. 9

10 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU W listopadzie 2012 roku Komisja Europejska przedstawiła Plan ochrony zasobów wodnych Europy. Dokument ten wskazuje potrzebę uwzględnienia gospodarki wodnej w szerszym kontekście, uwzględniając potrzeby wszystkich użytkowników wód oraz interakcje zasobów wodnych z innymi komponentami środowiska naturalnego. We wspomnianym wyżej dokumencie wskazana jest konieczność zarządzania wszystkimi sektorami wykorzystującymi zasoby wodne: rolnictwem, przemysłem, turystyką, energetyką. Działania w zakresie gospodarki wodnej powinny być prowadzone z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, tylko w taki sposób jesteśmy w stanie zapewnić wody dobrej jakości. Plan ochrony zasobów wodnych Europy określa kierunki działań w UE w zakresie polityki wodnej na najbliższe lata. Dokument ten ma na celu zwiększenie skuteczności działań w zakresie gospodarki wodnej i określenie ram wspólnego działania w celu ochrony zasobów wodnych w całej Europie. Opiera się na badaniach i informacjach, w tym sprawozdaniach z oceny planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy opracowanych przez poszczególne państwa członkowskie, uwzględnia także sprawozdania Europejskiej Agencji Środowiska w sprawie stanu wód i przegląd polityki dotyczącej niedoboru wody i występowanie susz. Plan ochrony zasobów wodnych Europy uwzględnia indywidualną charakterystykę zasobów wodnych w poszczególnych państwach członkowskich, kładzie nacisk na najważniejsze kwestie w zakresie ochrony stanu wód tj.: użytkowanie gruntów, odporność zasobów wodnych, zanieczyszczenia, a także zarządzanie gospodarką wodną. Realizacja planu jest uzależniona od zaangażowania poszczególnych państw członkowskich, Komisja Europejska pełni kontrolę nad realizacją jego założeń, opracowywaniem narzędzi służących do jego realizacji i egzekwowaniem prawa UE dotyczącego wód. Plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy są jednym z narzędzi, które pozwoli wypełnić założenia Planu ochrony zasobów wodnych Europy. Jak już opisano we wstępie niniejszego dokumentu, aktualizacja PGW na obszarze dorzecza Wisły została oparta przede wszystkim na wymaganiach zawartych w RDW, ustawie Prawo wodne oraz jej aktach wykonawczych, natomiast zakres został przygotowany zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Na kształt i zakres opracowania apgw miały również wpływ uwarunkowania wynikające z uwag Komisji Europejskiej do PGW. KE szczegółowo przeanalizowała i oceniła plany gospodarowania wodami opracowane przez wszystkie kraje członkowskie. KE wskazała w poszczególnych planach szereg niedociągnięć, braków i nieścisłości. Uwagi skierowane do strony polskiej dotyczyły między innymi braku spójności procesu planowania oraz braku dowodów na zintegrowane podejście polityczne do gospodarki wodnej w Polsce. KE zwróciła także uwagę na poważne braki w odniesieniu do konsultacji społecznych oraz programów monitorowania, które w jej ocenie nie obejmowały wszystkich wymaganych elementów jakości, a metody oceny stanu ekologicznego nie zostały w pełni opracowane dla wszystkich wymaganych biologicznych elementów jakości. Wskazano także stronie polskiej, że w momencie publikacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy metody oceny stanu ekologicznego nie były w pełni zgodne z wymogami RDW. Uwagi dotyczyły także braku szczegółowych informacji dotyczących wyznaczania silnie zmienionych części wód, czy też niewystarczającej ilości danych i informacji w kontekście międzynarodowej współpracy i koordynacji 10

11 w zakresie gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, a także do zbyt wąskiego potraktowania zagadnienia dotyczącego zmian klimatu 2. W Polsce, w obecnym cyklu planistycznym, monitoring wód powierzchniowych obejmuje znacznie szerszy zakres, który został dostosowany przede wszystkim do wymagań RDW. Rozszerzono między innymi monitoring elementów biologicznych, co zostało omówione szerzej w rozdziale 7. W związku z tym w niniejszym dokumencie uwzględniono także opis badanych elementów i sposobu ich oceny 3. W przypadku monitoringu wód podziemnych wprowadzono metodyki oznaczeń i opróbowania zatwierdzone przez UE, a więc w tym zakresie monitoring wód podziemnych jest zgodny z RDW i zaakceptowany na szczeblu UE. Ponadto, w aktualizacji Planu gospodarowania uwzględniono wyniki uszczegółowionej identyfikacji oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody. Uwzględniono także Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczególnym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programu wodno środowiskowego kraju i planów gospodarowania wodami. W apgw uwzględniono także znacznie szerszy zakres informacji dotyczący wyznaczania silnie zmienionych (SZCW) i sztucznych części wód (SCW). Wyznaczone silnie zmienione części wód zostały zweryfikowane w obecnym cyklu planistycznym, co związane było przede wszystkim z bardziej szczegółowym rozpoznaniem zmian hydromorfologicznych. W ramach apgw posłużono się także ustalonymi w obecnym cyklu planistycznym celami środowiskowymi, zarówno dla JCW jak i obszarów chronionych. Syntetyczne podsumowanie danych, zebranych w ramach aktualizacji planu gospodarowania wodami, zawierają opracowane dla poszczególnych jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, karty charakterystyk. Karty zawierają następujący zestaw danych: 1. kod, nazwę, powierzchnię JCW, 2. nazwę obszaru dorzecza i regionu wodnego, 3. województwo, powiat, gminę, 4. nazwę właściwego rzgw, RDOŚ oraz wojewódzkiego ZMiUW, 5. typ części wód, 6. informację o warunkach referencyjnych, 7. status części wód, 8. informacje o powiązaniach JCWP z JCWPd lub JCWPd z JCWP, 9. informacje o stanie/potencjale ekologicznym, stanie chemicznym i ilościowym (odpowiednio dla JCWP i JCWPd) na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska, dalej PMŚ, za lata , z odniesieniem, czy w danej JCWP znajduje się punkt pomiarowo kontrolny i czy ocena stanu JCW powstała w wyniku ekstrapolacji, 10. aktualny stan JCW, na podstawie PMŚ za lata , 11. informacja o rodzaju użytkowania części wód, 12. informacja o rodzajach presji/oddziaływań i zagrożeniach antropogenicznych dla wszystkich kategorii części wód powierzchniowych i podziemnych, 13. informacje o występowaniu obszarów chronionych w rozumieniu RDW, załącznika IV, 14. ocenę ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych, 15. cele środowiskowe dla poszczególnych jednolitych części wód, 16. informacje dotyczące odstępstw od realizacji celów wraz z uzasadnieniem, 2 Dokument roboczy służb Komisji, państwo członkowskie: Polska, towarzyszący dokumentowi: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania ramowej dyrektywy wodnej (2000/60/WE) Plany gospodarowania wodami w wodami w dorzeczu 3 W opracowaniu apgw wykorzystano ocenę stanu za lata r. 11

12 17. działania z apwśk, uwzględniające podział na działania podstawowe i uzupełniające, w tym dane dotyczące kosztów, wskazanie źródeł finansowania i jednostek odpowiedzialnych za ich realizację, 18. inne informacje, które odnoszą się do JCWP lub JCWPd. 12

13 3. OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA 3.1. Podstawowe informacje Tabela 1. Ogólny opis obszaru dorzecza nazwa obszaru dorzecza powierzchnia obszaru dorzecza km 2 długość głównego cieku długość cieków istotnych 4 główne dopływy największe jeziora regiony wodne liczba JCWP główne sposoby użytkowania wód główne oddziaływania antropogeniczne km ,5 km obszar dorzecza Wisły lewostronne: Nida, Kamienna, Radomka, Pilica, Bzura, Brda, Wda i Wierzyca, prawostronne: Raba, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Świder, Narew, Skrwa, Drwęca, Osa Śniardwy, Łebsko, Jeziorak, Niegocin, Gardno region wodny Dolnej Wisły, region wodny Środkowej Wisły, region wodny Górnej Wisły, region wodnymałej Wisły 2660 JCWP rzek 5 JCWP przejściowych 6 JCWP przybrzeżnych 484 JCWP jezior 94 JCWPd źródło: opracowanie własne na podstawie danych literaturowych i MPHP - pobór wody na cele komunalne, gospodarcze i przemysłowe, - pobór wody na cele technologiczne i chłodnicze, - pobór wody na cele rolnictwa, leśnictwa, - rybactwo i wędkarstwo, - turystyka i rekreacja. - zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych, - zanieczyszczenia obszarowe, głównie z terenów rolniczych, - zmiany hydromorfologiczne i hydrologiczne (regulacja rzek, obwałowania), - zanieczyszczenia związane z rozwojem turystyki i rekreacji 3.2. Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Obszar dorzecza Wisły (ciek I rzędu) zajmuje wschodnią część kraju i stanowi największą część terytorium Polski spośród wszystkich wydzielonych obszarów dorzeczy. Jego powierzchnia wynosi ok. 183 tys. km 2, co stanowi ok. 59% powierzchni kraju. Obszar dorzecza Wisły, oprócz dorzecza rzeki Wisły, obejmuje dorzecza rzek uchodzących bezpośrednio do Morza Bałtyckiego: Słupi, Łupawy i Łeby oraz rzek zasilających Zalew Wiślany m. in. Pasłęki, Baudy, Elbląga. Pod względem administracyjnym obszar dorzecza Wisły leży w województwach śląskim, małopolskim, podkarpackim, lubelskim, świętokrzyskim, łódzkim, mazowieckim, podlaskim, warmińsko mazurskim, kujawsko pomorskim i pomorskim. 4 Długość wszystkich cieków w JCWP 13

14 Obszar dorzecza Wisły leży w obrębie trzech jednostek fizycznogeograficznych: Regionu Karpackiego, Pozaalpejskiej Europy Środkowej oraz Niżu Wschodnioeuropejskiego 5. Obszar dorzecza Wisły w 87,5% położony jest na terytorium Polski. Graficzne odwzorowanie granic obszaru dorzecza przedstawione zostało w załączniku nr 1. Źródła rzeki Wisły znajdują się w województwie śląskim (powiat cieszyński, gmina Wisła), na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Wisła uchodzi do Zatoki Gdańskiej. Najważniejsze lewostronne dopływy Wisły to: Nida, Kamienna, Radomka, Pilica, Bzura, Brda, Wda i Wierzyca (cieki II rzędu). Z najważniejszych dopływów prawostronnych należy wymienić Rabę, Dunajec, Wisłokę, San, Wieprz, Świder, Narew, Skrwę, Drwęcę i Osę (cieki II rzędu). Największe zbiorniki zaporowe zlokalizowane na rzece Wiśle to: Zbiornik Wisła Czarne, Dębe, Włocławek. Do największych jezior na obszarze dorzecza należą: Śniardwy, Łebsko, Jeziorak, Niegocin i Gardno. Górny odcinek Wisły, od źródeł do ujścia Przemszy, nazywany jest Małą Wisłą, a punkt ujścia Przemszy do Wisły oznaczany jest jako punkt 0,0 km, od którego liczony jest początek Wisły żeglownej. W odcinku źródłowym Wisła jest rzeką górską, przechodząc w ciek o charakterze wyżynnym, a następnie nizinnym. Wisła jest najdłuższą rzeką zarówno w Polsce jak i w całym zlewisku Morza Bałtyckiego. Od Torunia do Gdańska rzeka jest uregulowana. Rzeka w środkowym i dolnym biegu tworzy liczne meandry i starorzecza. Średnie wzniesienie nad poziom morza obszaru dorzecza Wisły wynosi 270 m 6. Największymi problemami gospodarki wodnej na obszarze dorzecza Wisły są między innymi 7 : a) zagrożenie powodziowe wynikające z uwarunkowań meteorologicznych, hydrologicznych, klimatycznych oraz antropogenicznych (głównie z zagospodarowania przestrzennego poszczególnych zlewni oraz wykonanych w minionych wiekach prac regulacyjnych). Coraz częstszym zagrożeniem są powodzie spowodowane przez zmianę kierunku wiatru tzw. cofki, nie mniejsze zagrożenie stanowią powodzie spowodowane opadami nawalnymi oraz wodami roztopowym występującymi głównie w okresie zimowo wiosennym. Do zwiększenia ryzyka wystąpienia powodzi przyczynia się niewłaściwy stan systemu ochrony przeciwpowodziowej, w tym: wałów przeciwpowodziowych, zbiorników retencyjnych, urządzeń regulujących i hydrotechnicznych (np. śluz, zastawek, jazów). Znacząca część infrastruktury jest w złym stanie technicznym i wymaga stałej kontroli jej stanu oraz podejmowania działań naprawczych i modernizacyjnych; b) zaspokojenie rosnących potrzeb użytkowników wód wykorzystanie zasobów wód powierzchniowych na cele komunalne i gospodarcze, w tym: przemysł (cele technologiczne i chłodnicze), rolnictwo, (nawadnianie i stawy rybne), energetykę wodną, rybactwo i wędkarstwo, oraz użytkowanie zasobów wód podziemnych na cele komunalne, przemysłowe, do zasilania stawów rybnych i do nawodnień; c) zmiany hydromorfologiczne cieków silne przekształcenia hydromorfologiczne dotyczą znacznej części cieków obszaru dorzecza Wisły, co jest wynikiem, przede wszystkim, regulacji koryt rzecznych, zabudowy poprzecznej (np. zapór i stopni wodnych) oraz prowadzonych prac utrzymaniowych. Budowle poprzeczne stanowią główną przeszkodę uniemożliwiającą migrację organizmów, w szczególności ryb. Powodują też zmiany reżimu hydrologicznego 5 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa Plan gospodarowania, KZGW, Warszawa Masterplan dla obszaru dorzecza Wisły, Mott MacDonald Polska Sp. z o.o, Warszawa

15 oraz warunków fizyczno chemicznych. Zmiany te przyczyniają się też do modyfikacji siedlisk oraz pogorszenia warunków bytowania organizmów wodnych. Z kolei prace regulacyjne i utrzymaniowe powodują niekorzystne zmiany warunków siedliskowych w korytach rzek oraz na terenach nadrzecznych; d) zmiany ukształtowania powierzchni terenu i jego odkształcenia, w tym powstawanie deformacji spowodowanych m. in. górnictwem. Zjawisko to jest źródłem oddziaływań zarówno na wody powierzchniowe, jak i podziemne. Spowodowane eksploatacją podziemną kopalin ruchy górotworu wywołują zmiany ukształtowania powierzchni terenu, które powodują zaburzenie warunków przepływu wód powierzchniowych oraz kierunków spływu wód opadowych i roztopowych. Ponadto obserwowane jest powstawanie niecek o charakterze bezodpływowym, stref zabagnień, podtopień, zbiorników wodnych. Skutkiem tych procesów są takie zjawiska jak erozja i zamulanie koryt wód płynących. W skali lokalnej obserwuje się także zmiany przebiegu powierzchniowych działów wodnych; e) zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych zanieczyszczenia zawarte w ściekach komunalnych, przemysłowych, wodach pochodzących z odwodnienia zakładów górniczych, zanieczyszczenia z obszarów rolniczych, mające istotny wpływ na jakość wód powierzchniowych i podziemnych. Duża gęstość zaludnienia, wysoki odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej przy jednoczesnym braku wystarczającej przepustowości i efektywności oczyszczalni, skutkują występowaniem poważnych deficytów tlenowych oraz wysokich zawartości związków organicznych, a tym samym przyczyniają się do złego stanu jakościowego wód na obszarze dorzecza. Problem zanieczyszczenia wód jest szczególnie istotny zarówno w aspekcie środowiskowym (utrzymanie właściwego stanu wód), jak i gospodarczym (możliwości poboru i wykorzystania wód powierzchniowych i podziemnych). W ogólnym bilansie zanieczyszczeń najbardziej istotne są zanieczyszczenia obszarowe, zawierające duży ładunek biogenów pochodzących głównie z rolnictwa, od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej oraz z depozycji atmosferycznej. Obszar dorzecza Wisły podzielony jest na 4 regiony wodne 8 : region wodny Małej Wisły obejmujący zlewnię rzeki Wisły od źródeł do ujścia Przemszy, region wodny Górnej Wisły obejmujący zlewnię rzeki Wisły od ujścia Przemszy do ujścia Sanny, region wodny Środkowej Wisły obejmujący zlewnię rzeki Wisły od ujścia Sanny do miejscowości Korabniki, region wodny Dolnej Wisły obejmujący zlewnię rzeki Wisły od miejscowości Korabniki do ujścia do morza oraz dorzecza rzek Przymorza. Region wodny Małej Wisły zajmuje powierzchnię 3 942,5 km 2. Obejmuje zlewnie bilansowe Małej Wisły i Przemszy. Zlewnia Małej Wisły odwadnia tereny górskie 9 i podgórskie, natomiast zlewnia Przemszy obejmuje w znacznej części tereny zurbanizowane i uprzemysłowione 10. Według podziału fizyczno geograficznego region wodny obejmuje Beskid Śląski, Pogórze Śląskie, Dolinę Górnej Wisły oraz Wyżynę Śląską Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U nr 126 poz. 878) 9 Charakterystyka zlewni Małej Wisły, Pectore-Eco Sp. z o.o., Gliwice Charakterystyka zlewni Przemszy, Pectore-Eco Sp. z o.o., Gliwice Charakterystyka zlewni Małej Wisły, Pectore-Eco Sp. z o.o., Gliwice

16 Do najważniejszych dopływów Wisły w regionie wodnym Małej Wisły należą: Iłowinica, Biała, Pszczynka, Gostynia oraz Przemsza (cieki II rzędu). Całkowita długość sieci hydrograficznej zlewni Małej Wisły wynosi ok km. Największe zbiorniki zaporowe w regionie to: Goczałkowice (pełniący funkcję zbiornika wody pitnej, ochrony przeciwpowodziowej, ochrony przed suszą, służący ochronie przyrody i hodowli ryb), Dzierżno Duże (zbiornik poeksploatacyjny, pełniący funkcję przyrodnicze i krajobrazowe oraz służący ochronie przeciwpowodziowej), Kozłowa Góra (pełniący funkcję przyrodnicze i krajobrazowe, stanowi źródło zaopatrzenia wody dla SUW, pełni funkcję przeciwpowodziową, wykorzystywany turystycznie i rekreacyjnie), Łąka (pełni funkcję przeciwpowodziową i rekreacyjną oraz stanowi zaopatrzenie w wodę przemysłową kopalń Rybnickiego Okręgu Węglowego), Dziećkowice (zbiornik poeksploatacyjny pełniący funkcję zbiornika wody pitnej) 12. W regionie wodnym Małej Wisły wyróżniono cztery typy reżimu rzecznego 13 : typ śnieżny średnio wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego, typ śnieżny słabo wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego nie przekracza 130% średniego odpływu rocznego, typ śnieżno deszczowy średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego i wyraźnie zaznacza się wzrost odpływu w miesiącach letnich, wynoszący co najmniej 110% średniego odpływu rocznego, typ deszczowo śnieżny średni odpływ miesiąca letniego jest wyższy lub prawie równy średniemu odpływowi miesiąca wiosennego. Na większości obszaru regionu wodnego występuje przewaga zasilania podziemnego. Jedynie w południowej części, w odpływie całkowitym, znacznie przeważa zasilanie powierzchniowe. Z danych Corine Land Cover wynika, iż największy udział w powierzchni regionu mają użytki rolne ok. 51,3%, dalej lasy ok. 31,9%, tereny zurbanizowane ok. 12,8%, a wody i tereny podmokłe stanowią ok. 4% powierzchni regionu. Do największych miast w regionie wodnym należą: Katowice, Bielsko Biała i Sosnowiec. Region wodny Małej Wisły położony jest w obrębie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), który zlokalizowany jest również w regionie wodnym Górnej Odry (leżącym na obszarze dorzecza Odry, więc nieobjętym niniejszym Planem). Leżący na granicy dwóch obszarów dorzeczy GOP funkcjonuje jako jeden twór powiązany infrastrukturą techniczną, wodociągową i kanalizacyjną. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym dominuje przemysł górniczy, hutniczy, transportowy, energetyczny, maszynowy i chemiczny mający znaczący wpływ na wody powierzchniowe i podziemne 14. Czynnikiem stanowiącym największe zagrożenie dla stanu wód w regionie wodnym Małej Wisły jest działalność człowieka. Do głównych presji antropogenicznych na środowisko wodne należy zaliczyć pobór wód na różne cele, wprowadzanie do wód ścieków komunalnych i przemysłowych oraz wód chłodniczych i kopalnianych, zanieczyszczenia obszarowe, spływające z wodami opadowymi, głównie z terenów użytkowanych rolniczo, zmiany hydromorfologiczne i hydrologiczne. Czynnikami I. Dynowska, Odpływ rzeczny, (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa Charakterystyka zlewni Małej Wisły, Pectore-Eco Sp. z o.o., Gliwice

17 bezpośrednio wpływających na stosunki wodne w regionie wodnym są również międzyzlewniowe przerzuty wody, w celu zaopatrzenia w wodę obszarów deficytowych m. in. Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Skutkiem tak prowadzonej działalności antropogenicznej są zaburzenia reżimu hydrologicznego cieków. Zaburzenia reżimu hydrologicznego cieków tego typu występują w tej części obszaru, w której stopień urbanizacji i uprzemysłowienia jest największy, przy czym w regionie wodnym Małej Wisły zidentyfikowano zarówno przerzut od jak i do regionu wodnego. Operatorem największych transferów wody jest Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów w Katowicach, a przesyłana woda wykorzystywana jest głównie na cele komunalne. Głównym źródłem transferowanej wody jest zbiornik wodny Goczałkowice 15. Region wodny Górnej Wisły zajmuje powierzchnię ,3 km 2. Obejmuje zlewnię Wisły od przekroju poniżej ujścia Przemszy, po ujście Sanny ze zlewnią Sanny włącznie. Według podziału fizycznogeograficznego region wodny Górnej Wisły położony jest w obrębie 8 podprowincji: Centralnych Karpat Zachodnich, Zewnętrznych Karpat Zachodnich, Beskidów Wschodnich, Podkarpacia Wschodniego, Podkarpacia Północnego, Wyżyny Śląsko Krakowskiej, Wyżyny Małopolskiej oraz Wyżyny Lubelsko Lwowskiej 16. Do największych prawobrzeżnych dopływów Wisły należy zaliczyć San i Dunajec (cieki II rzędu), których zlewnie stanowią prawie połowę obszaru regionu wodnego Górnej Wisły. Pozostałe ważniejsze prawobrzeżne dopływy to: Wisłoka, Raba, Soła i Skawa (cieki II rzędu). Wśród największych lewobrzeżnych dopływów Wisły w regionie Górnej Wisły należy wskazać rzeki: Nidę i Czarną (cieki II rzędu). Całkowita długość sieci hydrograficznej regionu wynosi km. Największe zbiorniki zaporowe w regionie to: Dobczyce (pełniący funkcję zbiornika wody pitnej, ochrony przeciwpowodziowej oraz funkcję hydroenergetyczną), Zbiornik w Czańcu (pełniący funkcję wyrównawczą poziomu wód dla elektrowni szczytowej oraz umożliwiający pobór wód na cele komunalne), Świnna Poręba (pełniący funkcję akwenu rekreacyjnego, zbiornika wody pitnej, służący ochronie przeciwpowodziowej, ochronie przed suszą i hydroenergetyce), Czorsztyn (pełniący funkcję ochrony przeciwpowodziowej oraz hydroenergetyczną), Sromowce (pełniący funkcję zbiornika wyrównawczego dla zbiornika Czorsztyńskiego, znajdujący się pod ścisłą ochroną), Solina (pełniący funkcję ochrony przed powodzią, rekreacyjną oraz hydroenergetyczną), Myczkowce (pełniący funkcję wyrównawczą dla zespołu elektrowni wodnych Solina Myczkowce), zbiorniki wodne Rożnów Czchów (pełniące funkcję przeciwpowodziową, hydroenergetyczną, zaopatrzenia w wodę, rekreacyjną i turystyczną oraz żeglugową), Klimkówka (pełniący funkcję przeciwpowodziową, zbiornika wyrównawczego, hydroenergetyczną, rekreacyjną i turystyczną) 17. W regionie wodnym Górnej Wisły wyróżniono pięć typów reżimu rzecznego 18 : typ śnieżny silnie wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego (marca lub kwietnia) przekracza 180% średniego odpływu rocznego, typ śnieżny średnio wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego, 15 Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne w regionie wodnym Małej Wisły, Pectore - Eco, Gliwice J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa I. Dynowska, Odpływ rzeczny, (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa

18 typ śnieżny słabo wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego nie przekracza 130% średniego odpływu rocznego, typ śnieżno deszczowy średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego i wyraźnie zaznacza się wzrost odpływu w miesiącach letnich, wynoszący co najmniej 110% średniego odpływu rocznego, typ deszczowo śnieżny średni odpływ miesiąca letniego jest wyższy lub prawie równy średniemu odpływowi miesiąca wiosennego. Na większości obszaru regionu wodnego występuje przewaga zasilania powierzchniowego. W obszarze Karpat udział zasilania powierzchniowego stanowi ponad 65% odpływu całkowitego, w kierunku północnym przewaga zasilania powierzchniowego jest coraz mniejsza. Na niewielkim obszarze, w północno zachodniej i północno wschodniej części regionu wodnego występuje przewaga zasilania podziemnego. Z danych Corine Land Cover wynika, iż pod względem użytkowania powierzchni terenu w regionie wodnym Górnej Wisły dominującą formą są użytki rolne, które zajmują 60% całkowitej powierzchni. Tereny leśne zajmują 35% powierzchni regionu i koncentrują się w jego południowej i północno wschodniej części. Tereny zurbanizowane stanowią ok. 5% powierzchni regionu i obejmują głównie obszar największych miast: Krakowa, Tarnowa, Kielc, Nowego Sącza, Rzeszowa, Przemyśla i Krosna. Udział wód i terenów podmokłych w regionie wodnym wynosi ok. 0,9% 19. Do głównych presji wywieranych przez człowieka na środowisko wodne w regionie Górnej Wisły należy zaliczyć niekontrolowane zrzuty ścieków bytowo gospodarczych pochodzących od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji, zanieczyszczenia nawozami sztucznymi na potrzeby rolnictwa, pobór wód na cele komunalne oraz przemysłowe. Do czynników bezpośrednio wpływających na stosunki wodne zaliczyć można także przerzuty wody między zlewniami. Skutkiem tak prowadzonej działalności antropogenicznej są zaburzenia reżimu hydrologicznego cieków. Antropogeniczne zaburzenia reżimu hydrologicznego cieków występują w tej części obszaru, w której stopień urbanizacji i uprzemysłowienia jest największy, szczególnie w obszarze okręgu krakowskiego. Na obszarze regionu wodnego Górnej Wisły istniejące ujęcia wód podziemnych wykorzystywane są głównie do celów komunalnych i przemysłowych 20. Region wodny Środkowej Wisły zajmuje obszar ,9 km 2. Obejmuje zlewnię rzeki Wisły od ujścia Sanny do miejscowości Korabniki. Według podziału fizycznogeograficznego region wodny Środkowej Wisły położony jest w następujących makroregionach: Wzniesienia Południowomazowieckie, Nizina Środkowomazowiecka, Nizina Północnomazowiecka, Pojezierze Mazurskie, Nizina Północnopodlaska, Nizina Południowopodlaska, Polesie Zachodnie, Polesie Wołyńskie, Wyżyna Wołyńska, Kotlina Pobuża, Wyżyna Lubelska, Roztocze, Wyżyna Przedborska, Wyżyna Kielecka, Wyżyna Krakowsko Częstochowska, Pojezierze Wielkopolskie, Pradolina Toruńsko Eberswaldzka oraz Pojezierze Chełmińsko Dobrzyńskie Prognoza oddziaływania na środowisko projektu rozporządzenia w sprawie warunków korzystania z wód regionu wodnego Górnej Wisły, Zielone Oko, Świdnica Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Rejon Górnej Wisły, MGGP, Kraków J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa

19 Główną rzeką regionu wodnego jest Wisła. Do największych prawobrzeżnych dopływów Wisły w tym regionie należą: Wieprz, Świder, Narew, Skrwa, a lewobrzeżnych: Kamienna, Iłżanka, Radomka, Pilica i Bzura (cieki II rzędu). Całkowita długość sieci hydrograficznej regionu wodnego Środkowej Wisły wynosi ok km. Największe zbiorniki zaporowe w regionie to: Zbiornik Dębe na Narwi (pełniący funkcję akwenu żeglugowego, rekreacyjnego, zbiornika wody pitnej, funkcje hydroenergetyczne i rolnicze), Zbiornik Włocławek na Wiśle (o funkcji hydroenergetycznej i turystycznej), Zbiornik Sulejów na Pilicy (o funkcji retencyjnej i hydroenergetycznej, służący także hodowli ryb), Zbiornik Siemianówka na Narwi (służący zasilaniu wodą Narwiańskiego Parku Narodowego, nawadnianiu użytków rolnych, hydroenergetyce, gospodarce rybackiej i rekreacji), Zbiornik Wióry na Świślinie (o funkcji przeciwpowodziowej, hydroenergetycznej i turystycznej), Zbiornik Nielisz na Wieprzu (służący ochronie przeciwpowodziowej, wyrównaniu przepływów) oraz Zbiornik Domaniów na Radomce (mający na celu wyrównanie przepływów, nawadnianie, ochronę przeciwpowodziową) 22. Jeziora naturalne o powierzchni powyżej 3 km 2 w rejonie Środowej Wisły to: Śniardwy, Mamry, Niegocin, Wigry, Roś, Tałty, Nidzkie, Hańcza. W regionie wodnym występują też obszary bezodpływowe głównie na terenach młodoglacjalnych, obejmujące, między innymi, zlewnie bezodpływowe jezior. W regionie wodnym Środkowej Wisły wyróżniono cztery typy reżimu rzecznego 23 : typ śnieżny silnie wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego (marca lub kwietnia) przekracza 180% średniego odpływu rocznego, typ śnieżny średnio wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego, typ śnieżny słabo wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego nie przekracza 130% średniego odpływu rocznego, typ śnieżno deszczowy średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego i wyraźnie zaznacza się wzrost odpływu w miesiącach letnich, wynoszący co najmniej 110% średniego odpływu rocznego. W północnej oraz południowej części regionu wodnego występuje przewaga zasilania podziemnego, natomiast w centralnej części występuje przewaga zasilania powierzchniowego. Na pozostałym obszarze regionu wodnego występuje równowaga w zasilaniu powierzchniowym i podziemnym. Z danych Corine Land Cover wynika, iż region wodny Środkowej Wisły jest w dużej mierze wykorzystywany rolniczo użytki rolne zajmują około 70% powierzchni regionu, a ich rozmieszczenie jest równomierne. 25% powierzchni regionu zajmują lasy, których koncentrację obserwuje się w rejonie pojezierzy. Tereny zurbanizowane zajmują niecałe 3% powierzchni regionu i obejmują głównie obszar największych miast: Warszawy, Puław, Płocka, Włocławka, Ostrołęki, Łomży, Białej Podlaskiej, Ostrowca Świętokrzyskiego, Starachowic, Tomaszowa Mazowieckiego. Tereny wodne stanowią niewiele ponad 1 % powierzchni analizowanego obszaru 24. Istotnym zagrożeniem antropogenicznym dla jakości wód w regionie są zanieczyszczenia zawarte w ściekach pochodzących z punktowych źródeł zanieczyszczeń, w tym: ściekach komunalnych, 22 Masterplan dla obszaru dorzecza Wisły, Mott MacDonald Polska Sp. z o.o, Warszawa I. Dynowska, Odpływ rzeczny, (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa Masterplan dla obszaru dorzecza Wisły, Mott MacDonald Polska Sp. z.o.o, Warszawa

20 ściekach gospodarczych pochodzących z innych rodzajów działalności człowieka oraz z zakładów przemysłowych. Wpływ na jakość wód w regionie wodnym wywierają również zanieczyszczenia ze źródeł obszarowych, głównie wskutek stosowania nawozów sztucznych w rolnictwie. W regionie wodnym Środkowej Wisły wodę powierzchniową pobiera się głównie na cele komunalne, przemysłowe, do nawodnień, oraz do zasilania stawów karpiowych. Z kolei woda z ujęć podziemnych wykorzystywana jest głównie na cele komunalne i przemysłowe 25. Region wodny Dolnej Wisły zajmuje obszar ,1 km 2 i obejmuje północną część obszaru dorzecza Wisły poniżej Włocławka do ujścia do Morza Bałtyckiego oraz zlewnie rzek Przymorza na zachód od ujścia Wisły po rzekę Słupię włącznie oraz na wschód od ujścia Wisły, po rzekę Pasłękę włącznie. Główną osią hydrograficzną i hydromorfologiczną regionu jest dolina Wisły. Obszar dorzecza Wisły wynosi 70,3% całkowitej powierzchni regionu Dolnej Wisły. Pozostałe 29,7% powierzchni stanowią zlewnie rzek Przymorza. Region wodny Dolnej Wisły położony jest na terenie 38 mezoregionów, zlokalizowanych w dwóch prowincjach, tj. Niżu Środkowoeuropejskiego i Niżu Wschodniobałtycko Białoruskiego, w 13 makroregionach: Pobrzeża Gdańskiego, Pobrzeża Koszalińskiego, Doliny Dolnej Wisły, Pojezierza Chełmińsko Dobrzyńskiego, Pojezierza Iławskiego, Pojezierza Południowopomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego, Pojezierza Wschodniopomorskiego, Pojezierza Zachodniopomorskiego, Pradoliny Toruńsko Eberswaldzkiej, Pojezierza Mazurskiego, Niziny Staropruskiej 26. Obszar leży w całości w zlewisku Morza Bałtyckiego. Głównymi rzekami w regionie wodnym są Wisła wraz z głównymi dopływami: Brdą, Wdą oraz Drwęcą (cieki II rzędu), rzeki: Słupia, Łupawa, Łeba, Reda uchodzące bezpośrednio do morza, oraz rzeki: Elbląg, Pasłęka, Bauda uchodzące do Zalewu Wiślanego (cieki I rzędu). Całkowita długość sieci rzecznej w regionie wodnym wynosi ,2 km, a długość Wisły w granicach regionu równa jest ok. 260 km. Region wodny charakteryzuje się znaczną liczbą naturalnych zbiorników wodnych. Według Mapy Podziału Hydrograficznego Polski w regionie zlokalizowanych jest jezior i zbiorników wodnych, o łącznej powierzchni 1 087,6 km 2. Największy naturalny zbiornik wodny w analizowanym obszarze to Zalew Wiślany stanowiący jednolitą część wód przejściowych. Zbiornik ten częściowo leży w granicach Polski, a jego powierzchnia w granicach kraju wynosi 328 km 2. Pozostałe duże naturalne zbiorniki wodne to: Jezioro Łebsko, Jezioro Jeziorak, Jezioro Gardno, Jezioro Żarnowieckie, Jezioro Charzykowskie, Jezioro Narie oraz Jezioro Druzno. W regionie wodnym występują też obszary bezodpływowe zlokalizowane, przede wszystkim, w jego części pojeziernej. Ponadto na terenie regionu zlokalizowanych jest 11 sztucznych retencyjnych zbiorników wodnych, z których największe to: Koronowo o powierzchni 15,6 km 2 w zlewni Brdy (podstawową funkcją zbiornika jest hydroenergetyka oraz rekreacja), Żur o powierzchni 3,0 km 2 w zlewni Wdy (funkcja hydroenergetyczna i rekreacyjna) oraz Pierzchały o powierzchni 2,4 km 2 w zlewni Pasłęki (funkcja hydroenergetyczna i rekreacyjna) 27. W regionie wodnym Dolnej Wisły wyróżniono dwa typy reżimu rzecznego. Dominuje typ śnieżny średnio wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego. Jedynie w zachodniej części regionu wodnego występuje typ śnieżny słabo wykształcony 25 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Rejon środkowej Wisły, MGGP, Kraków J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne w regionie wodnym Dolnej Wisły, Pectore - Eco Sp. z o.o., Gliwice

21 średni odpływ miesiąca wiosennego nie przekracza 130% średniego odpływu rocznego. W regionie wodnym Dolnej Wisły przeważają obszary, na których występuje znaczna przewaga zasilania podziemnego, który stanowi ponad 65% odpływu całkowitego. W północno wschodniej części regionu wodnego występuje równowaga zasilania podziemnego z powierzchniowym, a nawet słaba przewaga zasilania powierzchniowego 28. Z danych Corine Land Cover wynika, iż użytki rolne stanowią ok. 61,1% powierzchni regionu wodnego i są formą dominującą. Zlokalizowane są głównie w centralnej części zlewni na wschód od rzeki Wisły. Tereny zurbanizowane stanowią ok. 2,7% powierzchni regionu wodnego i obejmują głównie obszar Trójmiasta wraz z okolicznymi mniejszymi miejscowościami, a także mniejsze miasta, w tym Słupsk, Elbląg, Bydgoszcz oraz Toruń. Największe powierzchnie obszarów leśnych w regionie wodnym obserwuje się na terenach zlewni rzek Brdy i Wdy, czyli w południowo zachodniej części regionu. Tereny te obejmują ok. 32,3% powierzchni regionu wodnego. Strefy podmokłe oraz tereny wodne zajmują łącznie ok. 4% powierzchni regionu 29. Do głównych presji antropogenicznych na terenie regionu wodnego Dolnej Wisły można zaliczyć: oddziaływania punktowe, w tym: pobór wód powierzchniowych (na cele komunalne i gospodarcze, przemysł na cele technologiczne i chłodnicze, rolnictwo nawadnianie i stawy rybne, energetyka wodna małe elektrownie wodne, rybactwo i wędkarstwo), zrzuty ścieków, składowiska odpadów. Obszarowe źródła zanieczyszczeń to głównie zanieczyszczenia rolnicze, melioracje, zanieczyszczenia pochodzące z zabudowy rozproszonej. Na obszarze regionu wodnego ujęcia wód podziemnych stanowią główną podstawę zaopatrzenia ludności w wodę, ponadto wodę z ujęć podziemnych wykorzystuje się również na cele przemysłowe. Zużycie wód na cele rolnictwa i leśnictwa jest niewielkie i utrzymuje się na względnie stałym poziomie. Istotnymi presjami są również zmiany hydromorfologiczne cieków i ich koryt będące wynikiem przede wszystkim stosowanych zabiegów regulacyjnych koryt rzecznych, zabudowy poprzecznej oraz prowadzonych prac utrzymaniowych. Zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych pochodzą głównie ze ścieków komunalnych, przemysłowych i zanieczyszczeń z obszarów wykorzystywanych rolniczo Wody powierzchniowe Odwzorowanie położenia granic części wód powierzchniowych Na obszarze dorzecza Wisły wyznaczonych jest obecnie: jednolitych części wód rzek, 5 jednolitych części wód przejściowych, 6 jednolitych części wód przybrzeżnych, 484 jednolitych części wód jezior. Graficznie odwzorowanie jednolitych części wód powierzchniowych przedstawiono w załączniku nr I. Dynowska, Odpływ rzeczny, (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne w regionie wodnym Dolnej Wisły, Pectore - Eco Sp. z o.o., Gliwice Masterplan dla obszaru dorzecza Wisły, Mott MacDonald Polska Sp. z o.o, Warszawa

22 Tabela 2. Długość jednolitych części wód powierzchniowych rzek na obszarze dorzecza Wisły status JCWP długość [km] naturalne 50383,75 sztuczne 14154,88 silnie zmienione 933,884 razem 65472,5 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW oraz MPHP Tabela 3. Zestawienie liczby jednolitych części wód powierzchniowych jezior na obszarze dorzecza Wisły z uwzględnieniem ich powierzchni powierzchnia [km 2 ] źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP liczba JCWP jezior <0,5 24 0,5 1, >100 1 razem 484 Odwzorowanie typów części wód powierzchniowych Opracowanie typologii jest podstawowym krokiem na drodze do ustalenia oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód. Ze względu na różnorodność naturalnych warunków środowiskowych, które mają wpływ na występowanie organizmów wodnych, konieczne jest wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Warunki środowiskowe wynikają z takich czynników, jak m. in.: położenie geograficzne, wysokość bezwzględna, geologia i hydromorfologia terenu 31. Zgodnie z RDW w zakresie prac związanych z ustalaniem typów części wód posługiwać się można systemem A lub systemem B. W Polsce typy wód powierzchniowych wyznaczano na podstawie systemu A uzupełnionego o wybrane parametry systemu B. Obszar dorzecza Wisły leży w obrębie 3 ekoregionów: Karpat, Równin Wschodnich i Równin Centralnych. Odwzorowanie położenia granic ekoregionów przedstawiano w załączniku nr 16. Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzek Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych zostały ustalone przy zastosowaniu systemu A wg RDW (Załącznik II RDW). Przy czym stosowanie systemu A zróżnicowano według właściwych ekoregionów. W zakresie ustalenia typologii rzek przeanalizowano następujące parametry: wielkość powierzchni zlewni cieków, wysokość nad poziomem morza oraz typ podłoża. Wyniki wyznaczania typów dla rzek na obszarze dorzecza Wisły przedstawiono w tabeli Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE, IMGW, IOŚ, PIG, Instytut Morski, Warszawa

23 Tabela 4. Typy dla rzek na obszarze dorzecza Wisły typ opis wielkość zlewni [km 2 ] wysokość [m n.p.m] liczba JCWP 0 nie określono typu potok tatrzański krzemianowy > potok tatrzański węglanowy > potok wyżynny krzemianowy z substratem gruboziarnistym zachodni ciek na skałach krzemianowych potok wyżynny krzemianowy z substratem drobnoziarnistym zachodni potok wyżynny węglanowy z substratem drobnoziarnistym na lessach i lessopodobnych potok wyżynny węglanowy z substratem gruboziarnistym na skałach węglanowych mała rzeka wyżynna krzemianowa zachodnia rzeki na skałach krzemianowych mała rzeka wyżynna węglanowa rzeka na lessach i skałach węglanowych rzeki średnie dla wyżyn i równin centralnych potok fliszowy na piaskowcach mała rzeka fliszowa rzeka na strukturach fliszowych rzeki średnie Karpat i Równin Wschodnich potok nizinny lessowo gliniasty < potok nizinny piaszczysty na utworach staroglacjalnych < potok nizinny żwirowy < rzeka nizinna piaszczysto gliniasta na utworach staroglacjalnych rzeka nizinna żwirowa na utworach młodoglacjalnych < < wielka rzeka nizinna > < rzeka przyujściowa pod wpływem wód słonych niezróżnicowane wielkościowo cieki, których funkcjonowanie ekologiczne jest niezależne od ekoregionów małe cieki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych małe i średnie rzeki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych < cieki łączące jeziora cieki w dolinach wielkich rzek nizinnych źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE 23

24 Typy jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych Typologia abiotyczna jezior została ustalona na podstawie analizy pełnych danych dla 749 jezior w Polsce. Wydzielenia klas dla poszczególnych parametrów dokonano na podstawie analizy rozkładu danych oraz analizy korelacji tych parametrów. Oprócz omówionych powyżej kryteriów abiotycznych typologii, w toku prac przeanalizowano również szereg parametrów dodatkowych, mających znaczenie weryfikujące, jak kategoria podatności zbiornika na degradację, klasa czystości wody czy podstawowe wskaźniki chemiczne. Parametry te były pomocne przy ustaleniu, czy pewne budzące wątpliwości wartości parametrów typologii, jak niski odczyn, wysokie przewodnictwo czy zasadowość, wynikają z naturalnych uwarunkowań danego ekosystemu (jego typu) czy raczej mogą być wynikiem wpływu antropogenicznego i powinny zostać pominięte. W sumie na podstawie kombinacji przyjętych klas wybranych parametrów wydzielono siedem typów podstawowych jezior, dodatkowo podzielonych na podtypy pod względem stratyfikacji termicznej wód. Tabela 5. Typy dla jezior na obszarze dorzecza Wisły typ opis 1a jezioro o niskiej zawartości wapnia, stratyfikowane 5 liczba JCWP 1b jezioro o niskiej zawartości wapnia, niestratyfikowane 10 2a 2b 3a 3b jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, stratyfikowane na Niżu Środkowopolskim jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Niżu Środkowopolskim jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, stratyfikowane na Niżu Środkowopolskim jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Niżu Środkowopolskim 4 jezioro przymorskie, pod wpływem wód słonych 3 5a 5b 6a 6b jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, stratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko Białoruskich jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko Białoruskich jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, stratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko Białoruskich jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko Białoruskich 7a jezioro o wysokiej zawartości wapnia, stratyfikowane na Równinach Poleskich 5 7b jezioro o wysokiej zawartości wapnia, niestratyfikowane na Równinach Poleskich źródło: opracowanie własne na podstawie Soszka H., Kolada A., Pasztaleniec A., Ochocka A., Kutyła S., Koprowska K., Ocena stanu jezior w latach wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Praca wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis) Typy wód przejściowych Przy określaniu typów wód przejściowych wzięto pod uwagę dwa zasadnicze parametry abiotyczne, tj. zasolenie, pływy oraz parametry dodatkowe określające warunki hydromorfologiczne

25 W granicach polskiej strefy Bałtyku na obszarze dorzecza Wisły wyróżniono cztery typy wód przejściowych. Tabela 6. Typy wód przejściowych na obszarze dorzecza Wisły typ opis liczba JCWP TWI lagunowy z substratem mułowym i piaszczystym 1 TWII zalewowy z substratem piaszczystym i mulistym 2 TWIV zatokowy z substratem ilasto mulistym 1 TWV ujściowy z substratem piaszczystym 1 źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE Typy wód przybrzeżnych Przy określaniu typów wód przybrzeżnych wzięto pod uwagę dwa zasadnicze parametry abiotyczne, tj. zasolenie, głębokość oraz parametry dodatkowe określające warunki hydromorfologiczne. W granicach polskiej strefy Bałtyku na obszarze dorzecza Wisły wyróżniono trzy typy wód przybrzeżnych. Tabela 7. Typy wód przybrzeżnych na obszarze dorzecza Wisły typ opis liczba JCWP CWI mierzejowy 3 CWII otwarte wybrzeże z klifami i substratem piaszczystym 2 CWIII otwarte wybrzeże z substratem piaszczystym z brzegiem wydmowym źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE Odwzorowanie położenia typów części wód powierzchniowych na obszarze dorzecza Wisły przedstawiono w załącznikach nr 6, 11 i Wody podziemne Nowy podział terytorium Polski na 172 JCWPd związany jest z przyjętą w PIG PIB definicją modelu pojęciowego systemu hydrogeologicznego. W myśl tej definicji model pojęciowy opisuje strukturę systemu i wskazuje zależności istniejące w jego obrębie (oddziaływanie proces) i zachodzące pomiędzy poszczególnymi składowymi systemu oraz interakcję systemu z otoczeniem. W tym ujęciu model pojęciowy zbudowany jest z danych: [1] budowa geologiczna, [2] wykształcenie litologiczne, rozmieszczenie i rozprzestrzenienie oraz parametry hydrogeologiczne warstw wodonośnych, [3] elementy środowiskowe presje antropogeniczne, [4] czynniki wpływające na przebieg poszczególnych procesów w obrębie systemu. W myśl powyższego, w nowym podziale przyjęto generalną zasadę ograniczenia liczby uwzględnionych w modelu poziomów wodonośnych (przez łączenie ich w kompleksy wodonośne) do maksymalnie trzech wydzieleń. Jest to zgodne z przyjętą w Programie monitoringu JCWPd 1 25

26 na terenie Polski zasadą, że w monitoringu obserwowane są następujące poziomy lub kompleksy poziomów wodonośnych 32 : pierwszy od powierzchni terenu poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym, najsilniej narażony na oddziaływanie presji z powierzchni terenu; użytkowe poziomy wodonośne o zwierciadle napiętym, stanowiące główne źródło zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi; wgłębny poziom wód zwykłych, narażony na ascenzję wód słonych. Według podziału na 172 JCWPd, pierwszy kompleks wodonośny stanowią wody pierwszego poziomu wodonośnego bądź, w przypadku jego braku, głównego użytkowego poziomu wodonośnego. Są to przeważnie poziomy wodonośne o zwierciadle swobodnym, lokalnie napiętym. Ich główną cechą jest zwiększona podatność (duża wrażliwość) na oddziaływanie antropopresji na chemizm i stany wód podziemnych. Drugi kompleks wodonośny tworzą głębsze poziomy wodonośne, posiadające zwierciadło naporowe. Są one izolowane od presji antropogenicznych zarówno nadległym pierwszym poziomem wodonośnym, jak i warstwami słabo, pół i nieprzepuszczalnymi. W skali regionalnej mogą być powiązane hydrodynamicznie z pierwszym kompleksem wodonośnym. Trzeci kompleks wodonośny to wody, położonego najgłębiej w strukturze krążenia użytkowego, poziomu wodonośnego. Zazwyczaj jest on zagrożony potencjalną ascenzją zmineralizowanych wód głębszych. Dodatkowo w celu nawiązania do istniejących scalonych części wód powierzchniowych oraz zlewni poszczególnych rzek (za Mapą Podziału Hydrograficznego Polski) weryfikowano przebieg poszczególnych JCWPd w celu unifikacji granic. Na obszarze dorzecza Wisły wyznaczono 94 JCWPd. Są to jednostki o kodach: 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 36, 37, 38, 39, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 63, 64, 65, 66, 67, 73, 74, 75, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 100, 101, 102, 103, 104, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 168, 172. Odwzorowanie położenia granic części wód podziemnych przedstawia załącznik nr 13. Warunki występowania wód podziemnych na obszarze dorzecza Wisły są zróżnicowane. Czynnikiem mającym największy wpływ na warunki hydrogeologiczne regionu oraz zasoby wód podziemnych jest budowa geologiczna. Większość znaczących zbiorników wód podziemnych zawiera przeciętne, a nawet niewielkie zasoby. Na całym obszarze dorzecza tylko kilka niewielkich jednostek hydrogeologicznych charakteryzuje wysokie zawodnienie. Wody podziemne występują głównie w osadach kenozoiku. Mniejszy jest udział wód w skałach kredy jury, triasu i paleozoiku. Na obszarze dorzecza Wisły zlokalizowanych jest 106 głównych zbiorników wód podziemnych. Dla 81 z nich opracowano dokumentację hydrogeologiczną, która określa zasoby dyspozycyjne wód podziemnych oraz zawiera propozycje granic obszaru ochronnego GZWP. W opracowywanym obecnie dokumencie aktualizacji Programu wodno środowiskowego kraju przewidziano katalog działań mających na celu osiągnięcie wymaganego stanu jednolitych części wód powierzchniowych, które jednocześnie będą przyczyniać się do poprawy stanu chemicznego i ilościowego jednolitych 32 B. Kazimierski i inni, Program monitoringu JCWPd na terenie Polski,

27 części wód podziemnych. Ponadto, dla części wód podziemnych zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, zaproponowano szereg działań uzupełniających wraz z szczegółowym harmonogramem ich realizacji. Na liście działań uzupełniających dla wód podziemnych znajduje się między innymi zapis o konieczności wykonania dokumentacji ustalającej warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego głównych zbiorników wód podziemnych, na podstawie której dyrektorzy poszczególnych rzgw ustanawiają obszary ochronne GZWP. Zasoby wód podziemnych dostępne do zagospodarowania wynoszą około 20,20 mln m 3 /d, w tym zasoby dyspozycyjne stanowią ok. 9,80 mln m 3 /d Warunki referencyjne Warunki referencyjne oznaczają stan, obecny lub w przeszłości, odzwierciedlający warunki zbliżone do naturalnych oraz niewykazujący lub wykazujący jedynie minimalne zaburzenia na skutek działalności człowieka. Warunki referencyjne stanowią podstawę klasyfikacji stanu ekologicznego wód, będącego miarą odchylenia od stanu naturalnego (referencyjnego), gdzie brak lub bardzo niewielkie odchylenie od stanu naturalnego oznacza bardzo dobry stan ekologiczny. Warunki referencyjne reprezentowane są przez wartości poszczególnych biologicznych elementów jakości. Dla poszczególnych kategorii wód ustalono: Wody płynące Warunki referencyjne dla jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych, zostały ustalone dla następujących biologicznych wskaźników oceny stanu ekologicznego wód: Fitoplankton (wskaźnik fitoplanktonowy IFPL): dzięki dotychczas przeprowadzonym badaniom wskaźnik fitoplanktonu IFPL został ustalony metodą statystyczną. Z uwagi na małą liczbę dotąd zbadanych rzek nie podzielono ich na typy. Po odrzuceniu wszystkich rzek o zlewni mniejszej niż 5 tys. km 2, zostało 17 rzek, w tym 5 rzek, które do badań roku w 2011, były wybrane jako rzeki o warunkach referencyjnych. Dla wybranych rzek policzono wartość 95 percentyla wskaźnika fitoplanktonu IFPL, celem ustalenia jego wartości referencyjnej. Określono we wskazany sposób wartość 0,812 dla JCWP rzek o typie 19, 20, 21 oraz Fitobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy IO): Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został opracowany pod koniec 2006 roku i wdrożony do Państwowego Monitoringu Wód Powierzchniowych w latach Na podstawie uzyskanych wyników, metoda została zweryfikowana i udoskonalona. Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został skonstruowany zgodnie z wymogami RDW i jest średnią arytmetyczną z trzech modułów: trofii, saprobii i gatunków referencyjnych. Na podstawie zbiorowiska fitobentosu, indeks IO pozwala ocenić poziom żyzności wód rzeki, jej zanieczyszczenie organiczne oraz stopień odchylenia od stanu referencyjnego (niezaburzonego). Wartości indeksu IO zmieniają się w przedziale od 1 do 0; wartość 1 oznacza stan ekologiczny najlepszy, a wartość 0 stan najgorszy. Granice klas stanu ekologicznego wyznaczono dla czterech grup polskich cieków: potoków górskich, potoków i małych rzek wyżynnych, potoków nizinnych oraz rzek nizinnych. Wytypowano stanowiska referencyjne zgodnie z wytycznymi ECOSTAT oraz stanowiska 33 J. Błachuta, J. Picińska - Fałtynowicz, J. Kotowicz, M. Mazurek, M. Strońska, Wdrożenie metody oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie badań fitoplanktonu oraz opracowanie klucza do oznaczania fitoplanktonu w rzekach i jeziorach. Sprawozdanie z realizacji II etapu, GIOŚ, Wrocław

28 niereferencyjne reprezentujące każdą z pięciu klas stanu ekologicznego, aby zobrazować pełne spektrum zmienności cieków. Łącznie przygotowano dane z 480 stanowisk. W wyniku przeprowadzonego ćwiczenia interkalibracyjnego, wyznaczono następujące wartości referencyjne IO 34 : o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi IO=0,76, o dla typów 4 i 5 wartość ta wynosi IO=0,867, o dla typów 19, 20, 24 i 25 o pow. zlewni km 2 oraz km 2 o wartość ta wynosi IO=0,67, dla typów 6, 7 i 12 wartość ta wynosi IO=0,825. Makrofity: kryteria przyjęte jako warunki referencyjne przy ocenie stanu rzek na podstawie makrofitów dotyczyły szeregu parametrów takich jak: użytkowanie terenu, warunki hydrologiczne, koryto rzeki i siedlisko, warunki fizyczne i chemiczne, roślinność brzegowa i warunki biologiczne. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyznaczono wskaźnik jakości ekologicznej (WJE). Za stan bardzo dobry uznano WJE 0,9, co następnie zmodyfikowano dla typu interkalibracyjnego R-C3 na WJE 0,91. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla makrofitów (MIR) 35 : o dla typu 4 wartość ta wynosi 67,9, o dla typu 5 wartość ta wynosi 53,1, o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi 56, o dla typu 24 wartość ta wynosi 49,4. Makrobezkręgowce bentosowe (wskaźnik MMI): granice klas dla poszczególnych typów biocenotycznych wyznaczono następująco: na podstawie otrzymanych wartości ICMi (średnia ważona z wartości poszczególnych metriksów wchodzących w skład indeksu) obliczonych dla każdego badanego stanowiska z określonego typu biocenotycznego rzek, zostały wytypowane stanowiska referencyjne. Wstępnie, dla każdego typu biocenotycznego wyznaczono granice klas wykorzystując do obliczeń od 4 do 24 stanowisk referencyjnych. Na podstawie wartości ICMi dla stanowisk referencyjnych obliczono medianę wskaźnika ICMi (REF EQR) wartości ICMi mogły wychodzić poza przedział 0 1, stąd też mediana wartości ICMi najlepszych stanowisk oscylowała wokół 1, kształtując się nieco poniżej lub powyżej jedności. Korzystając z mediany wskaźnika ICMi dla stanowisk referencyjnych (REF EQR) wyznaczono granice klas jakościowych dla rzek. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych 36 : o typ abiotyczny 1, 2: wartość ta wynosi 0,819, o typ abiotyczny 3, 4, 5, 8, 10: wartość ta wynosi 0,890, o typ abiotyczny 6, 7, 9 oraz 11, 12, 13, 14, 15: wartość ta wynosi 0,931, o typ abiotyczny 17: wartość ta wynosi 1,001, o typ abiotyczny 16, 18, 26, 19, 20, 21, 22: wartość ta wynosi 0,956, o typ abiotyczny 23, 24, 25: wartość ta wynosi 0, Udział Polski w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym w zakresie metod oceny stanu ekologicznego rzek i jezior w oparciu o fitobentos okrzemkowy, Materiały GIOŚ 35 K. Szoszkiewicz, J. Zbierska, Sz. Jusik, T. Zgoła, Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy, Warszawa Poznań - Olsztyn Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkręgowców bentosowych, GIOŚ, Warszawa

29 Ichtiofauna wyznaczono warunki referencyjne dla poszczególnych typów rzek, a ich wartość jest tożsama z wartością graniczną dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód i wynosi odpowiednio 37 : o Wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb łososiowatych: 0,911 1,000, o Wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych brodzenie: 0,939 1,000, o Wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych połów z łodzi: 0,917 1,000, o Wielkie rzeki nizinne (typ 21): 0,883 1,000, o Rzeki organiczne (typ 23 i 24): 0,883 1,000, o Rzeki łączące jeziora (typ 25): 0,883 1,000. Wody przejściowe i przybrzeżne Dla wód przybrzeżnych opracowano warunki referencyjne dla następujących wskaźników: Fitoplankton (chlorofil a ), dla którego wartość graniczna, będąca średnią z pomiarów w miesiącach VI IX dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód, wynosi odpowiednio: o Dla akwenu wód przybrzeżnych środkowego wybrzeża: <1,50 μg/l, o Dla akwenu Zatoki Gdańskiej pas wód przyległych do Mierzei Wiślanej: < 2,10 μg/l, o Dla akwenu Zatoki Pomorskiej pas wód przyległych do Wolińskiego Parku Narodowego (obszar między ujściami Świny i Dziwny): < 2,10 μg/l. Fitoplankton (całkowita biomasa), dla którego wartość graniczna, będąca średnią z pomiarów w miesiącach VI IX dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód, wynosi 420,56 mm 3 /m 3, Makroglony i okrytozalążkowe (wskaźnik SM 1 ), dla którego wartość graniczna wynosi 0,95, Makrobezkręgowce bentosowe (multimetryczny indeks B), dla którego wartość graniczna wynosi >3,72. Dla wód przejściowych, opracowano warunki referencyjne dla wskaźników: Fitoplankton (chlorofil a ), dla którego wartość graniczna, będąca średnią z pomiarów w miesiącach VI IX dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód, wynosi odpowiednio: o Dla akwenu wód przejściowych na obszarze Zatoki Gdańskiej (wewnętrzna Zatoka Gdańska i zewnętrzna Zatoka Pucka): <1,94 μg/l, o Dla akwenu wód przejściowych na obszarze ujściowym Wisły w Zatoce Gdańskiej: < 2,50 μg/l, o Dla akwenu wód przejściowych na obszarze ujściowym Świny w Zatoce Pomorskiej: < 5,00 μg/l, o Dla akwenu wód przejściowych na obszarze ujściowym Dziwny w Zatoce Pomorskiej: < 2,50 μg/l, o Dla akwenu Zalewu Wiślanego: <15,00 μg/l, o Dla akwenu Zalewu Szczecińskiego: < 10,00 μg/l, o Dla akwenu Zalewu Puckiego: < 1,20 μg/l. Fitoplankton (całkowita biomasa), dla którego wartość graniczna będąca średnią z pomiarów w miesiącach VI IX dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód wynosi 583,91 mm 3 /m 3, Makroglony i okrytozalążkowe (wskaźnik SM), dla którego wartość graniczna wynosi 0,95, Makrobezkręgowce bentosowe (multimetryczny indeks B), dla którego wartość graniczna wynosi >3,72, 37 Badania ichtiofauny w latach dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym rzeki Etap IV, Instytut Rybactwa Śródlądowego, Żabieniec/Olsztyn

30 Ichtiofauna (wskaźnik SI), dla którego wartość graniczna wynosi 4,4 38. Jeziora Specyficzne dla typu warunki referencyjne wskazano w zakresie następujących elementów biologicznych: Fitoplankton: Podstawą oceny jezior na podstawie fitoplanktonu jest multimetriks fitoplanktonowy PMPL (Phytoplankton Metric for Polish Lakes). Wskaźnik ten obligatoryjnie obejmuje trzy parametry charakteryzujące zbiorowisko fitoplanktonu, w tym dwa wyrażające jego zagęszczenie (koncentracja chlorofilu a, biomasa ogólna) i jeden skład taksonomiczny (biomasa sinic w miesiącach letnich). Wartość indeksu waha się w zakresie od 0 do 5 i wzrasta wraz z pogarszaniem się stanu ekologicznego. Opierając się na wartościach referencyjnych wyznaczonych dla wymienionych parametrów wg procedury opisanej przez Hutorowicza i Pasztaleniec (2014) 39, wartość referencyjna multimetriksa PMPL dla jezior stratyfikowanych wynosi 0,08 i 0,46, odpowiednio dla jezior o niskim (<2) i wysokim (>2) współczynniku Schindlera, analogicznie dla jezior niestratyfikowanych wynosi ona 0,46 i 0,67. Fitobentos: Podstawą oceny jezior na podstawie fitobentosu jest multimetryczny Indeks Okrzemkowy (IOJ), który ocenia poziom żyzności wód i stopień odchylenia od zbiorowiska referencyjnego: warunki referencyjne w odniesieniu do fitobentosu ustalono przy zastosowaniu metody przestrzennej. Kryteria wyboru jezior referencyjnych były zgodne z przewodnikiem REFCOND. Jako referencyjne wskazano siedem jezior stratyfikowanych oraz 5 niestratyfikowanych. Jako wartość referencyjną przyjęto medianę z wartości Indeksu Okrzemkowego (IOJ) ze stanowisk referencyjnych. Dla jezior stratyfikowanych wartość referencyjna IOJ, wyrażana jako EQR, wyniosła 0,76, zaś dla niestratyfikowanych 0,79 40 Makrofity: Podstawą oceny jezior na podstawie makrofitów jest Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego (ESMI). Indeks służy do oceny jezior o wodach wysokozasadowych (>25 mgca/l), tzw. jezior ramienicowych. Nie stosuje się jej do jezior lobeliowych, dla których klasyfikacji na podstawie makrofitów dotąd nie opracowano. Przy ustalaniu warunków referencyjnych, a następnie przy opracowywaniu klasyfikacji jezior na podstawie makrofitów zastosowano, podobnie jak w przypadku większości elementów biologicznych, metodę przestrzenną, czyli przeanalizowano dane o roślinności z potencjalnych stanowisk referencyjnych wyselekcjonowanych na podstawie kryteriów presji. Wartość indeksu zawiera się pomiędzy 0 a 1. Jako wartość referencyjną przyjęto graniczną wartość dla stanu bardzo dobrego i dobrego, wynoszącą w obu typach jezior 0, Projekt rozporządzenia Ministra Środowiska zmieniającego rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. Nr 257, poz. 1545) 39 A. Hutorowicz, A Pasztaleniec, Phytoplankton metric of ecological status assessment for Polish lakes and its performance along nutrient gradients, Polish Journal of Ecology, 62: J. Picińska - Fałtynowicz, J. Błachuta, Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu, Wrocław H. Ciecierska, A. Kolada, H. Soszka, M. Gołub, Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy. Etap II: Opracowanie metodyki badań terenowych makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód na podstawie makrofitów. Tom II Jeziora, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Poznań Olsztyn

31 Ichtiofauna: doboru metriksów, przydatnych zarówno do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych oraz do oceny jezior, dokonano analizując macierz korelacji zmiennych. Zmiennymi były udziały gatunków lub grup funkcjonalnych ryb oraz zmienne charakteryzujące presję na środowisko jeziorne: widzialność krążka Secchiego (SD), zawartość fosforu całkowitego (Ptot), zawartość chlorofilu (Chl-a), a także wyliczone z tych wartości, wskaźniki TSI (Trophic State Index) Carlsona. Do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych posłużono się historycznymi danymi o odłowach rybackich. Dla wybranych uprzednio wskaźnikowych zmiennych przeprowadzono analizę rang i sum rang, znormalizowanych do przedziału od 0,00 do 1,00 oraz wyliczono ocenę średnią. Wyznaczona referencyjna wartość Jeziorowego Indeksu Rybnego (LFI+) wynosi 0, Warunki referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych (LMI) są obecnie w fazie opracowywania Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW Ramowa Dyrektywa Wodna obliguje państwa członkowskie do określenia pojedynczych dorzeczy leżących na obszarze terytorium ich kraju oraz przydzielenia ich do określonych obszarów dorzeczy, zapewniając przy tym odpowiednie uzgodnienia administracyjne i określenie właściwej władzy (art. 3 ust. 1 i 2 RDW). Na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy Prawo wodne zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. nr 126 poz. 878 z późn. zm.). Postanowienia art. 3 RDW odnoszą się również do problematyki współpracy międzynarodowej, obejmującej stosowanie Dyrektywy do międzynarodowych obszarów dorzeczy, dotyczącej przede wszystkim koordynacji działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów środowiskowych. Państwa członkowskie mogą w tym celu wykorzystać istniejące struktury wynikające z umów międzynarodowych (art. 3 ust. 3 i 4 RDW). W przypadku gdy obszar dorzecza wykracza poza terytorium UE państwa członkowskie zostały również zobligowane do podjęcia starań na rzecz ustalenia właściwej koordynacji z odpowiednimi państwami trzecimi dla osiągnięcia celów RDW na obszarze dorzecza, a same zapewniają stosowanie zasad niniejszej Dyrektywy na swoim terytorium (art. 3 ust. 5 RDW). Każde państwo członkowskie zapewnia też odpowiednie uzgodnienia administracyjne, w tym określenie właściwej władzy do wdrożenia celów RDW pełnionej przez organy krajowe lub międzynarodowe. Na obszarze dorzecza Wisły taką funkcję pełni między innymi Polsko Słowacka Komisja do spraw Wód Granicznych, która działa na podstawie Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Słowackiej o gospodarce wodnej na wodach granicznych zawartej 14 maja 1997 r. W ramach Komisji utworzono cztery międzynarodowe grupy robocze: R ds. przedsięwzięć przeciwpowodziowych, regulacji cieków granicznych, zaopatrzenia w wodę, melioracji terenów przygranicznych, planowania i hydrogeologii, 42 W. Białokoz i inni, Warunki referencyjne ichtiofauna jezior, GIOŚ, Giżycko - Olsztyn

32 HyP ds. hydrologii i osłony przeciwpowodziowej, zajmująca się m. in. wymianą i kontrolą informacji hydrometeorologicznych, wykonywaniem pomiarów przepływów na profilach granicznych, OPZ ds. ochrony przed zanieczyszczeniem, zajmująca się m. in. monitorowaniem i oceną stanu wód granicznych powierzchniowych, identyfikacją i monitorowaniem potencjalnych źródeł zanieczyszczeń, projektowaniem i realizacją monitoringu wód zgodnie z wymogami RDW oraz uzgadnianiem metod wykonywania wspólnych pomiarów, kryteriów oceny i klasyfikacji stanu i jakości wód granicznych, WFD ds. realizacji zadań wynikających z RDW. Członkami Polsko Słowackiej Komisji ds. Wód Granicznych są przedstawiciele RZGW w Krakowie, którzy kierują pracami polskich części Grup R oraz WFD. W ramach Polsko Słowackiej Komisji do spraw Wód Granicznych Grupa R współpracuje ze Stałą Polsko Słowacką Komisją Graniczną, która jest z kolei uprawniona m. in. do pomiarów granicznych cieków wodnych, kwalifikowania zakresu zmian położenia koryt granicznych cieków wodnych i opiniowania projektów regulacji granicznych cieków wodnych z punktu widzenia przebiegu granicy państwowej, opiniowania działalności budowlanej i innych przedsięwzięć o charakterze technicznym, podejmowanych w rejonie przygranicznym. Polsko Słowacka Komisja do spraw Wód Granicznych współpracuje też z instytutami geologicznymi w zakresie monitoringu i inwentaryzacji danych dotyczących użytkowania przygranicznych wód podziemnych w celu zrównoważonego korzystania z ich zasobów i zapobieżenia ewentualnym zagrożeniom 43. Ponadto, na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej na obszarze dorzecza Wisły w zlewni Popradu i Dunajca funkcjonuje system informatyczny PLUSK dla wspólnych polsko słowackich wód granicznych mający na celu stworzenie systemu wymiany, przetwarzania oraz udostępniania informacji przestrzennej o środowisku oraz bazy danych na obszarze polsko słowackich zlewni transgranicznych. Z kolei współpracą polsko ukraińską zajmuje się Polsko Ukraińska Komisja do spraw Wód Granicznych, a podstawą jej działania jest Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych, podpisana w Kijowie dnia 10 października 1996 r. W ramach Komisji pracuje pięć polsko ukraińskich grup roboczych: PL ds. planowania na wodach granicznych, zajmująca się głównie zmianami w prawie Polski i Ukrainy oraz planowaniem w zakresie gospodarki wodnej i ochrony środowiska, także w celu dostosowania ich do zasad Ramowej Dyrektywy Wodnej, wymianą i analizą informacji dotyczących presji antropogenicznych oraz jakości wód na podstawie monitoringu prowadzonego po obu stronach granicy, tworzeniem baz danych oraz udziałem w międzynarodowych projektach. Stała współpraca prowadzona jest też pomiędzy Zachodnio Bużańskim ZZZW a RZGW w Warszawie, OW ds. ochrony wód granicznych przed zanieczyszczeniem, zajmująca się wymianą informacji o prowadzonym monitoringu wód granicznych, o stanie czystości wód granicznych w odniesieniu do uzgodnionych przez strony wskaźników oraz oceną jakości i stanu ekologicznego wód granicznych, 43 Protokół z XIII Posiedzenia Polsko - Słowackiej Komisji do spraw Wód Granicznych, Kraków czerwca 2013r. 32

33 OP ds. ochrony przeciwpowodziowej regulacji i melioracji, działająca przede wszystkim w obszarze utrzymania koryt rzek granicznych, zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej i stabilizacji granicy państwowej, NZ ds. zwalczania nadzwyczajnych zanieczyszczeń wód granicznych, zajmująca się koordynacją służb w Polsce i na Ukrainie współdziałających w razie wystąpienia zagrożenia dla środowiska w ramach Systemu powiadamiania i ostrzegania o nadzwyczajnych zanieczyszczeniach wód granicznych z Ukrainą, HH ds. hydrometeorologii i hydrogeologii, zajmująca się wymianą danych hydrometeorologicznych i hydrogeologicznych dla celów bilansowych i operacyjnych. Komisja pracuje też na rzecz podejmowania działań mających na celu poprawę jakości wód granicznych, dotyczy to między innymi, rozwiązania problemów związanych z zagospodarowaniem wyrobisk górniczych po stronie ukraińskiej, które zagrażają przepływom powierzchniowych wód granicznych oraz stwarzają możliwość skażenia przygranicznych wód podziemnych. Rozważana jest też możliwości uzyskania środków finansowych z NFOŚiGW na modernizację oczyszczalni ścieków we Lwowie w celu poprawy jakości wód powierzchniowych 44. Współpraca Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie z Zachodnio Bużańskim Zlewniowym Zarządem Zasobów Wodnych w Łucku (ZBZZZW) została rozpoczęta w 2006 r. 11 maja 2006 r. obie instytucje podpisały pierwszą umowę o współpracy w zlewni Bugu. Współpraca ta jest stale odnawiana i kontynuowana, a jej ramy prawne są zakreślane w formie kolejnych 3-letnich umowach. Program współpracy obejmuje przede wszystkim zagadnienia z zakresu wymiany danych i informacji, planowania oraz koordynacji wspólnych programów działań. Strony zobowiązują się do przekazywania informacji na temat zarządzania ryzykiem powodziowym, stanu ekologicznego, korzystania z wód, zanieczyszczenia wód, a także przepływów i ostrzeżeń hydrologiczno meteorologicznych. Z punktu widzenia interesów UE, istotnym celem współpracy RZGW w Warszawie z ZBZZZW w Łucku jest wdrożenie zasad Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz Dyrektywy 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (Dz. Urz. WE L 288 z , str. 27; dalej Dyrektywa powodziowa) na obszarze zlewni transgranicznej rzeki Bug. Możliwość prowadzenia wspólnych działań pozwoli na osiągnięcie dobrego stanu wód i bezpiecznego dla zdrowia ludności stanu środowiska naturalnego. Zapewni także racjonalne korzystanie z zasobów wodnych jako czynnika zrównoważonego rozwoju regionu. Ponadto, stworzy możliwość opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym, procedur podejmowania decyzji i konsultacji przy udziale przedstawicieli władz lokalnych i użytkowników wód oraz systemu zbierania, przetwarzania i oceny danych dotyczących zasobów wodnych 45. Cieki graniczne występują także na granicy z Białorusią. Polska i Białoruś nie są jednak związane umową o współpracy na wodach granicznych, a współpraca z tym partnerem praktycznie nie jest prowadzona i ogranicza się jedynie do uzgadniania jednostkowych wspólnych lub jednostronnych projektów, które w różnym stopniu dotyczą wód granicznych. Z kolei współpraca z Federacją Rosyjską w dziedzinie gospodarki wodnej prowadzona jest na podstawie porozumienia pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku 44 Protokół z XV Posiedzenia Polsko - Ukraińskiej Komisji do spraw Wód Granicznych, Hoczew lipca 2014r

34 Socjalistycznych Republik Radzieckich o gospodarce wodnej na wodach granicznych z dnia 17 lipca 1964 r. (obowiązującym na zasadzie sukcesji). Aktualny stan współpracy w zakresie zawarcia nowej umowy nie jest zadowalający. Negocjacje zawieszono ze względu na brak zgody strony rosyjskiej na objęcie nią morskich wód granicznych. W celu ochrony środowiska morskiego przed wszelkiego rodzaju zanieczyszczeniami prowadzona jest współpraca międzynarodowa w ramach tak zwanej Konwencji Helsińskiej. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego sporządzona w Helsinkach 9 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 2000 r. nr 28, poz. 346) została ratyfikowana przez Polskę 8 października 1999 r. i weszła w życie 17 stycznia 2000 r. Stronami Konwencji są państwa nadbałtyckie czyli Królestwo Danii, Republika Estonii, Republika Finlandii, Republika Litewska, Republika Łotewska, Republika Federalna Niemiec, Rzeczpospolita Polska, Federacja Rosyjska, Królestwo Szwecji, oraz Unia Europejska. Zgodnie z jej postanowieniami podejmowane są działania, które dotyczą wód morskich, wód wewnętrznych oraz całego obszaru zlewiska Morza Bałtyckiego. Za wdrożenie celów Konwencji odpowiada jej organ wykonawczy, czyli Komisja ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego (Komisja Helsińska, HELCOM), która koordynuje też prace pięciu stałych międzynarodowych grup roboczych: Grupy roboczej ds. wdrażania podejścia ekosystemowego (Gear) Grupy roboczej ds. morskich (Maritime) Grupy roboczej ds. ograniczenia zanieczyszczeń ze zlewiska Morza Bałtyckiego (Pressure) Grupy roboczej ds. reagowania (Response) Grupy roboczej ds. ochrony środowiska naturalnego (State) oraz grup czasowych: Grupy ds. zrównoważonego rolnictwa (Agri) Grupy ds. zrównoważonego rybołówstwa (Fish) Wspólnej grupy roboczej HELCOM VASAB ds. Planowania Przestrzennego na Morzu (HELCOM VASAB MSP WG) Taka struktura grup roboczych, których zadaniem jest, między innymi, wdrażanie polityk i strategii na rzecz ochrony środowiska morskiego i zrównoważonego rozwoju oraz przedstawianie problemów, które powinny zostać omówione na spotkaniach przewodniczących delegacji państw stron Konwencji, funkcjonuje od września 2014 r. Na rzecz wdrożenia Konwencji działa też szereg grup ekspertów pracujących nad bardziej szczegółowymi zagadnieniami związanymi z ochroną wód Morza Bałtyckiego 46. Główne działania państw stron Konwencji Helsińskiej skupiają się obecnie na realizacji Bałtyckiego Planu Działań (BPD), przyjętego na Konferencji Ministerialnej HELCOM 15 listopada 2007 r. w Krakowie, który zakłada osiągniecie dobrego stanu ekologicznego Bałtyku do 2021 r. W Polsce cele tego planu mają zostać zrealizowane poprzez działania zawarte w Krajowym Programie Wdrażania Bałtyckiego Planu Działań. Współpraca, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i krajowym koordynowana jest przez Sekretariat ds. Morza Bałtyckiego (SMB) w GIOŚ Sprawozdanie z realizacji zadań Sekretariatu ds. Morza Bałtyckiego za rok 2013,GIOŚ, Warszawa, marzec

35 4. PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Zgodnie z art. 5 RDW wymagane jest, aby każde z państw członkowskich dokonało w ramach charakterystyki obszaru dorzecza przeglądu wpływu działalności człowieka na stan wód powierzchniowych i podziemnych i uaktualniało ją w każdym kolejnym cyklu planistycznym. Wyniki takiej analizy mają służyć dobraniu odpowiednich działań niezbędnych do poprawy stanu wód poprzez eliminację bądź redukcję oddziaływań antropogenicznych, będących przyczyną nieosiągnięcia celów środowiskowych. W związku z ww. wymogiem jednym z etapów prac nad aktualizacją planu gospodarowania wodami było opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód. Identyfikacja presji na obszarach dorzeczy, w tym na obszarze dorzecza Wisły, została wykonana w ramach pracy Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami 48. Ponadto zidentyfikowane presje oceniono określając ich wpływ na stan wód i możliwość osiągnięcia celów środowiskowych. Powyższe analizy przeprowadzono zgodnie z Wytycznymi do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną 49 z uwzględnieniem kluczowych etapów, obejmujących: identyfikację czynników sprawczych i presji antropogenicznych, w trakcie której wykorzystano dane dotyczące części wód i ich zlewni. Określenie czynników sprawczych i porównanie tych informacji z danymi pochodzącymi z monitoringu stanu wód pozwoliło na ocenę powiązań czynników sprawczych z występującymi presjami, identyfikację znaczących presji poprzez wskazanie presji, której oddziaływanie może zagrozić osiągnięciu przez daną część wód celów środowiskowych przy uwzględnieniu charakterystyki zlewni i wyników badań monitoringowych, ocenę oddziaływań z wykorzystaniem dostępnych danych monitoringowych oraz wskaźników dotyczących elementów jakości pozwalających na oszacowanie prawdopodobieństwa zmiany warunków, która wiąże się z zagrożeniem dla ekosystemu danej części wód, ocenę ryzyka poprzez oszacowanie prawdopodobieństwa nie osiągnięcia przez daną część wód celów środowiskowych na podstawie aktualnej oceny stanu poszczególnych jednolitych części wód oraz zidentyfikowanych znaczących presji antropogenicznych Identyfikacja presji i wpływów na jednolite części wód powierzchniowych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na jednolite części wód powierzchniowych, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, zmiany hydromorfologiczne. 48 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków Wytyczne do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną, opracowane przez Grupę Roboczą IMPRESS,

36 W celu określenia lokalizacji źródeł zanieczyszczeń oraz określenia wielkości zrzutów ładunków zanieczyszczeń wykorzystano dane zgromadzone przez poszczególne rzgw, Bank Danych Lokalnych, GIOŚ oraz opracowania pt.: Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, Sformułowanie w warunkach korzystania z wód regionu wodnego ograniczeń w korzystaniu z wód jezior lub zbiorników oraz w użytkowaniu ich zlewni, Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne, wykonane na potrzeby poszczególnych regionów wodnych. Identyfikacja presji hydromorfologicznych została przeprowadzona na podstawie danych pochodzących z ankietyzacji administratorów wód oraz z danych zawartych w warstwach SHP zabudowy poprzecznej pochodzących z opracowań, w tym: Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych 50 oraz opracowań wykonanych w zakresie weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych części wód jeziornych Punktowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi punktowych źródeł zanieczyszczeń, mających wpływ na JCWP są: gospodarka komunalna (w tym oczyszczalnie ścieków), przemysł, porty, wody opadowe i roztopowe, hodowla ryb (stawy rybne) 51, składowiska odpadów, zrzuty wód związanych z działalnością człowieka (wody zasolone, chłodnicze). Na obszarze dorzecza Wisły punktowe źródła zanieczyszczeń związane są głównie ze zrzutami ścieków bytowych pochodzących z gospodarki komunalnej (oczyszczalnie ścieków). Na obszarze dorzecza Wisły zidentyfikowano punktów zrzutów ścieków komunalnych (rysunek 1). Wprowadzanie do wód substancji biogennych, zawartych w ściekach komunalnych, jest czynnikiem przyspieszającym eutrofizację wód. Na obszarach zurbanizowanych do wód odprowadzane są oczyszczone ścieki komunalne o zmniejszonym ładunku azotu i fosforu oraz zawiesiny ogólnej, które charakteryzują się mniejszym BZT 5 i CHZT. Zanieczyszczenia oddziaływujące na JCWP pochodzą także z przemysłu, w tym przetwórstwa ropy naftowej, zakładów chemii organicznej i nieorganicznej, produkcji papieru, przemysłu tekstylnego, hutnictwa żelaza i stali, produkcji żywności, stoczni itp. Na obszarze dorzecza Wisły zidentyfikowano punktów zrzutów ścieków przemysłowych 52 (rysunek 2). Ścieki przemysłowe, oprócz substancji biogennych, nasilających eutrofizację wód, mogą być źródłem substancji toksycznych dla organizmów wodnych. 50 Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych, konsorcjum MGGP S.A. i IMGW - PIB, Kraków Ścieki pochodzące z hodowli ryb w rozumieniu Art. 9, pkt. 1 ust. 14 lit. g ustawy z dnia 18 lipca 2001 Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U poz. 145 ze zm.) 52 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

37 Punktowe źródła zanieczyszczeń stanowią też zrzuty pochodzące ze stawów rybnych (rysunek 3). Na obszarze dorzecza Wisły zidentyfikowano 935 takich punktów. Zrzuty ze stawów rybnych dominują w regionie wodnym Górnej Wisły (343 punkty) i Małej Wisły (322 punkty). Ścieki odprowadzane ze stawów rybnych są również źródłem substancji biogennych, a jednocześnie mogą również zawierać substancje toksyczne pochodzące z produktów weterynaryjnych. Często też są powodem wprowadzenia do ekosystemów obcych gatunków ryb i modyfikacji łańcucha pokarmowego. 37

38 Rysunek 1. Punkty zrzutów z gospodarki komunalnej na obszarze dorzecza Wisły źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r. i MPHP 38

39 Rysunek 2. Punkty zrzutów z przemysłu na obszarze dorzecza Wisły źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r. i MPHP 39

40 Rysunek 3. Punkty zrzutów ze stawów na obszarze dorzecza Wisły źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r. i MPHP 40

41 Potencjalnym zagrożeniem dla JCWP są również wody odciekowe z niezabezpieczonych odpowiednio składowisk odpadów. Jednakże jedynie niewielka ich część nie posiada wystarczającego zabezpieczenia przed przedostawaniem się odcieków do wód. Na obszarze dorzecza Wisły zidentyfikowano 909 składowisk komunalnych oraz 180 składowiska odpadów przemysłowych. Odcieki ze składowisk odpadów, oprócz substancji biogennych, mogą być źródłem substancji toksycznych dla organizmów wodnych. Kolejną presją pochodzenia antropogenicznego są zrzuty wód pochodzących z odwodnienia kopalń (40 punktów zrzutu) i zrzuty wód chłodniczych (75 punktów). Najwięcej punktów zrzutu wód z odwodnienia kopalń zlokalizowanych jest w regionie wodnym Małej Wisły (39 punktów), a zrzuty wód chłodniczych w największej liczbie występują w regionach wodnych Dolnej Wisły (35 punktów) i Środkowej Wisły (37 punktów). Wody z odwadniania kopalń wnoszą do wód płynących znaczną ilość zawiesiny, powodują również zwiększenie zasolenia. Zrzuty wód chłodniczych wprawdzie z reguły nie mają bezpośredniego wpływu na jakość wód, jednak poprzez podwyższenie temperatury wpływają na zmniejszenie ilości tlenu w wodzie i na przebieg szeregu procesów biochemicznych Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo, ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej, depozycja atmosferyczna. Rolnictwo jest jednym z głównych czynników sprawczych zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych na obszarze dorzecza Wisły. Powierzchnia obszarów rolnych stanowi 64,2 % obszaru dorzecza (rysunek 4) 53. Zanieczyszczenia pochodzące z powszechnie stosowanych nawozów (naturalnych i mineralnych) oraz hodowli zwierząt dostają się do wód powierzchniowych poprzez spływ powierzchniowy, erozję gleby, system melioracji szczegółowych i podstawowych oraz wymywanie, są główną przyczyną nasilenia eutrofizacji wód powierzchniowych. Kolejnym źródłem zanieczyszczeń obszarowych i rozproszonych są ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji zbiorczej. Dotyczy to głównie rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej położonej w zlewni bezpośredniej JCWP, ładunki zanieczyszczeń pochodzące z tych źródeł nasilają głównie eutrofizację wód 54. Źródłem azotu i fosforu organicznego jest także depozycja atmosferyczna, prowadząca do zakwaszenia części wód powierzchniowych. Oba te rodzaje presji występują na całym terytorium kraju. 53 CORINE Land Cover Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

42 Rysunek 4. Obszary użytkowane rolniczo źródło: opracowanie własne na podstawie CORINE Land Cover 2006 oraz MPHP 42

43 Zmiany hydromorfologiczne Główną przyczyną zmian hydromorfologii JCWP jest działalność człowieka służąca między innymi 55 : ochronie przeciwpowodziowej, w tym ochronie brzegów morskich, retencjonowaniu wód, żegludze, małej i dużej energetyce wodnej, rolnictwu, turystyce i rekreacji, poborom kruszywa, zagospodarowaniu dolin cieków i brzegów zbiorników (zabudowa komunalna i gospodarcza), poborom wód (w szczególności na potrzeby gospodarki komunalnej, przemysłu, produkcji energii elektrycznej, rolnictwa, hodowli ryb, górnictwa, żeglugi). Do głównych zmian hydromorfologicznych należą: zabudowa podłużna cieków polegająca głównie na zmianie profilu poprzecznego i podłużnego cieków, zabudowa brzegów jezior (zabudowa komunalna i gospodarcza), umocnienie i zabudowa brzegów morskich pirsami, ostrogami, opaskami brzegowymi, falochronami, obwałowania, zabudowa poprzeczna, obejmująca wszelkie budowle przegradzające koryto, sztuczne zbiorniki wodne, tory wodne, melioracje. Zabudowa podłużna cieków polegająca głównie na zmianie profilu poprzecznego i podłużnego rzeki, powoduje zmiany struktury dna i brzegów, reżimu hydrologicznego oraz warunków fizykochemicznych, co w rezultacie wywiera znaczący wpływ na stan wód płynących. Może spowodować przede wszystkim pogorszenie warunków życia organizmów wodnych poprzez zmianę warunków siedliskowych. W przypadku jednolitych części wód jeziornych, zmiany hydromorfologiczne tego typu dotyczą głównie znaczących zmian w zakresie przekształcenia strefy brzegowej jezior, wynikających z działalności rekreacyjnej i turystycznej. Wiąże się to z likwidacją nadbrzeżnej i wodnej roślinności, umocnieniem brzegów, co skutkuje zmianą struktury brzegu jeziora, a co za tym idzie zmianą warunków siedliskowych. Ubezpieczenie brzegów wód przejściowych i przybrzeżnych skutkuje zmianą struktury strefy pływów, ekspozycji na fale oraz kierunku dominujących prądów, co powoduje zmiany warunków siedliskowych, likwidację roślinności nadbrzeżnej i wodnej, zmiany w składzie gatunkowym. Z kolei budowa falochronów, kierownic i pirsów wpływa na zmianę siły falowania, warunków fizykochemicznych i w konsekwencji na zmianę warunków siedliskowych organizmów wodnych i od wody zależnych. Obwałowania wprawdzie na ogół nie ingerują bezpośrednio w koryto cieku, jednak powodując odcięcie części doliny cieku od naturalnych wezbrań i jednocześnie odcięcie zasilania cieku wodą z obszaru zlewni, mogą być przyczyną zmiany poziomu wód gruntowych obszarów zalewowych. 55 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

44 Prowadzić to może do zaniku ekosystemów podmokłych, a co za tym idzie zmniejszenia stopnia bioróżnorodności. Zabudowa poprzeczna, obejmująca wszelkie budowle przegradzające koryto cieku (także na wypływie z jezior przepływowych), zwłaszcza niewyposażone w urządzenia typu przepławki, stanowi poważną przeszkodę uniemożliwiającą migrację organizmów, w szczególności ryb. Powoduje też zmiany reżimu hydrologicznego oraz warunków fizykochemicznych. Zmiany te przyczyniają się do modyfikacji siedlisk oraz pogorszenia warunków bytowania organizmów wodnych (rysunek 5). Sztuczne zbiorniki wodne na ciekach, oprócz negatywnego wpływu generowanego przez tworzące je budowle poprzeczne, redukują lub modyfikują naturalne wezbrania powodziowe, ograniczają naturalną zmienność przepływu poniżej zbiornika oraz trwale likwidują fragmenty doliny cieku wraz z istniejącymi ekosystemami. Pogłębianie torów wodnych skutkuje zmianą struktury dna i okresowym usuwaniem warstw osadów dennych wraz z zasiedlającymi je organizmami. Prace pogłębiarskie wiążą się z wysokim ryzykiem uruchomienia zdeponowanych w osadach dennych zanieczyszczeń, w tym metali ciężkich. Melioracje, związane z prowadzeniem intensywnej gospodarki rolnej, prowadzą głównie do zmiany poziomu wód gruntowych i zmiany retencji obszaru zlewni poprzez przyspieszone odprowadzenie wód opadowych. Zmiany te prowadzą do zaniku obszarów podmokłych oraz przyspieszają proces eutrofizacji poprzez zwiększenie odpływu substancji biogennych do wód powierzchniowych. Na rysunku 5 przedstawiono lokalizację budowli poprzecznych na obszarze dorzecza Wisły. 44

45 Rysunek 5. Lokalizacja budowli poprzecznych źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 45

46 Ponadto na obszarze dorzecza Wisły zinwentaryzowano ujęć wód powierzchniowych zlokalizowanych na terenie JCWP. Sumaryczna roczna wielkość poborów z tych ujęć wynosi tys. m 3. Na podstawie wielkości sumarycznych poborów wód na obszarach dorzeczy stwierdzono, że na obszarze dorzecza Wisły ujmuje się 93% wszystkich ujmowanych wód powierzchniowych w Polsce 56. Pobory wód powierzchniowych wiążą się głównie z zmianami morfologicznymi w postaci zabudowy podłużnej i poprzecznej w korycie cieków oraz modyfikacją przepływu. Tabela 8. Roczna wielkość poborów z ujęć wód powierzchniowych z podziałem na czynniki sprawcze czynniki sprawcze pobór wody [tys. m 3 /rok] rolnictwo gospodarka komunalna przemysł energetyka ,1 hydroenergetyka stawy rybne ,9 kopalnie 0 żegluga ,1 inne suma ,4 źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych ma za zadanie zidentyfikowanie tych JCWP, które z powodu występowania istotnych oddziaływań antropogenicznych mogą nie osiągnąć lub nie utrzymać dobrego stanu. Zidentyfikowane JCWP rzeczne, w przypadku których ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych jest wysokie, wymagają wprowadzenia działań uzupełniających zorientowanych na zredukowanie wskazanych presji. W związku z tym, by ocenić czy obecny poziom presji może skutkować nieosiągnięciem celów środowiskowych, należy określić stopień oddziaływania presji na wody. Podstawą oceny ryzyka była aktualna ocena stanu wód. Zależnie od charakteru presji przyjmowano różne metody oceny ich wpływu na JCWP. Z powodu współwystępowania presji w JCWP mogą być one zagrożone w związku z więcej niż jednym zidentyfikowanym oddziaływaniem antropogenicznym. Jak zobrazowano na rysunku 4 64,2 % powierzchni obszaru dorzecza to tereny rolnicze. Jednakże nie we wszystkich obszarach występowania rolnictwa wpływa ono na stan wód i możliwości osiągniecia celów środowiskowych. Rolnictwo na obszarze dorzecza Wisły nie we wszystkich regionach jest na tyle intensywne, by uznać je za istotnie oddziałujące na stan środowiska, w tym 56 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

47 wód. Obszary, na których rolnictwo wpływa znacząco na stan wód zidentyfikowane zostały w związku z realizacją postanowień Dyrektywy Rady 91/676/EWG dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. W wyniku szczegółowych analiz stanu wód oraz rolnictwa wyznaczone zostały zarówno wody wrażliwe na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego oraz obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN). Uznano więc, że rolnictwo stanowi dominującą presję w JCWP wskazanych w rozporządzeniach dyrektorów rzgw w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć i tym samym wyznaczono te JCWP jako zagrożone nie osiągnięciem celów środowiskowych. Presja pochodząca ze źródeł komunalnych występuje na całym obszarze kraju. W związku z tym Polska w ramach realizacji postanowień Dyrektywy Rady 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych wyznaczona została jako obszar zagrożony eutrofizacją ze źródeł komunalnych. Jednakże nie na wszystkie JCWP wpływ tej presji jest na tyle istotny, by był przyczyną zagrożenia nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wpływ presji komunalnej analizowany był z uwzględnieniem zarówno źródeł punktowych, jak i rozproszonych. Podstawą oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla presji komunalnej były wyniki monitoringu środowiska. Za JCWP zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano te JCWP, których stan ekologiczny oceniono poniżej dobrego i czynnikami determinującymi stan były przekroczenia stężeń substancji biogennych (N og, P og, BZT 5 ). Dla JCWP, w których stwierdzono przekroczenia w zakresie substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości, praktycznie nie było możliwe jednoznaczne określenie źródła presji powodującej nieosiągnięcie dobrego stanu chemicznego. W analizach przeprowadzonych dla poszczególnych regionów wodnych w Polsce wykazano, że w większości przypadków można jedynie wskazać prawdopodobne źródła zanieczyszczeń, co wynika z faktu, iż substancje te raz wprowadzone utrzymują się w środowisku przez wiele lat, zanieczyszczając, zarówno wody powierzchniowe, ziemię i powietrze, a ustalenie ich pierwotnego źródła jest praktycznie niemożliwe. Ponadto, tylko niewielka część tego typu zanieczyszczeń w postaci metali ciężkich, np. z zakładów przemysłowych, dostarczana była do wód ze ściekami lub spływami powierzchniowymi, a znaczna ich część dostawała się do środowiska wodnego drogą depozycji atmosferycznej. Ze względu na stosowane obecnie urządzenia zabezpieczające w większości zakładów przemysłowych, emisja substancji niebezpiecznych została ograniczona, natomiast źródłem tych substancji jest prawdopodobnie nadal transport samochodowy oraz indywidualne kotłownie i systemy grzewcze 57. W związku z tym nie ma w chwili obecnej możliwości doboru odpowiednich działań naprawczych, ukierunkowanych na redukcję ww. zanieczyszczeń. W myśl zasady przezorności oceniono więc te JCWP jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. W celu identyfikacji źródła pochodzenia substancji priorytetowych oraz innych substancji, dla których określono środowiskowe normy jakości wskazano konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy presji w celu ustalenia przyczyn nieosiągnięcia dobrego stanu wód. Ponadto zgodnie z zasadą przezorności za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano także te JCWP, w których stwierdzono stan poniżej dobrego na podstawie przeniesienia 57 Sporządzenie wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń dla których zostały określone środowiskowe normy jakości w regionie wodnym, Pectore - Eco Sp. z o.o., Gliwice

48 oceny. W związku z brakiem możliwości oceny wpływu występujących w ich zlewniach presji na poszczególne elementy stanu, jako przyczynę zagrożenia wskazano nierozpoznane presje. Weryfikacja oceny ryzyka dla tych JCWP zostanie wykonana po przeprowadzeniu monitoringu badawczego. Tabela 9. Liczba zagrożonych JCWP rzecznych z uwzględnieniem przyczyny zagrożenia w regionach wodnych na obszarze dorzecza Wisły przyczyna zagrożenia region wodny Małej Wisły region wodny Górnej Wisły regiony wodne region wodny Środkowej Wisły region wodny Dolnej Wisły rolnictwo gospodarka komunalna przekroczenia substancji priorytetowych nierozpoznana presja suma źródło: opracowanie własne Przeprowadzona ocena stanu JCWP rzecznych w zakresie hydromorfologii wskazuje stan dobry we wszystkich JCWP. Ocena oddziaływania presji hydromorfologicznej została wykonana zgodnie z opisem w pkt 4.7 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych. Wystąpienie znaczących zmian w hydromorfologii danej części wód, w wyniku sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, będących jedyną przyczyną nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, jest bowiem podstawą wyznaczenia silnie zmienionej części wód. Jednakże uznano, że presją hydromorfologiczną, mającą szczególny wpływ na stan wód rzecznych, w tym przede wszystkim stan elementów biologicznych, jest zabudowa poprzeczna. Na podstawie opracowania Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce 58 oraz Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek 59 określone zostały cieki, dla których ciągłość morfologiczna jest warunkiem osiągnięcia celów środowiskowych. Dla tych cieków niezbędne było uszczegółowienie celów środowiskowych w zakresie hydromorfologii o wskazanie konieczności umożliwienia migracji organizmów wodnych. W związku z powyższym jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych ze względu na presję hydromorfologiczną uznano JCWP istotne dla zachowania ciągłości morfologicznej, na których występuje zabudowa poprzeczna, uniemożliwiająca migrację organizmów wodnych. 58 Błachuta i in., Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce, Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek, WWF

49 Tabela 10. Zestawienie JCWP zagrożonych ze względu na presję hydromorfologiczną w podziale na regiony wodne na obszarze dorzecza Wisły region wodny liczba JCWP zagrożonych ze względu na hydromorfologię region wodny Małej Wisły 0 region wodny Górnej Wisły 25 region wodny Środkowej Wisły 15 region wodny Dolnej Wisły 37 źródło: opracowanie własne na podstawie Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce oraz Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek Łącznie, na obszarze dorzecza Wisły, wyznaczono JCWP rzecznych zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych. Szczegółowe informacje na temat zidentyfikowanych presji, branych pod uwagę przy ocenie ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWP, znajdują się w bazie danych apgw (załącznik 34). Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych na obszarze dorzecza Wisły przedstawiono na rysunku 6 oraz w załączniku 19 i

50 Rysunek 6. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych na obszarze dorzecza Wisły źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP 50

51 4.3. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych Głównym czynnikiem sprawczym punktowych źródeł zanieczyszczeń jest ładunek zanieczyszczeń pochodzący ze zrzutów ścieków komunalnych. Jednak dominują tu nie bezpośrednie zrzuty do jezior, a ładunki pochodzące z zanieczyszczeń powstających w zlewni całkowitej i wprowadzanych do jezior, przede wszystkim, przez dopływy oraz, rzadziej, w zlewni bezpośredniej jezior. Substancje biogenne, pochodzące z gospodarki komunalnej, nasilają głównie ich eutrofizację. Jednak najistotniejszym czynnikiem oddziaływującym na jakość jednolitych części wód jeziornych są zanieczyszczenia pochodzące ze spływów obszarowych z terenów użytkowanych rolniczo. Ładunki azotu i fosforu z terenów rolniczych (grunty orne, pastwiska, obszary intensywnej hodowli) oraz z rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej (położonej w zlewni bezpośredniej jezior) nasilają eutrofizację wód jezior. W przypadku niektórych jezior ładunek biogenów pochodzących z depozycji atmosferycznej oraz z terenów leśnych może mieć też istotny udział w całkowitym ładunku powstającym w zlewni jeziora. Ze względu na fakt, że wpływu presji obszarowych i punktowych nie da się rozdzielić, gdyż oddziałują one na ekosystemy wód jezior synergicznie, możliwe jest jedynie określenie typu presji, która ma największy udział w dostarczaniu ładunku do wód JCWP jeziornych. W porównaniu do obszarowych źródeł zanieczyszczeń i ich wpływu na stan wód oddziaływanie punktowych źródeł na JCWP jeziorne jest mniejsze. Ze względu na szacunkowy charakter oceny nasilenia zidentyfikowanych presji, oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dokonano przede wszystkim na podstawie aktualnych wyników monitoringowych badań jezior, o ile były dostępne. Przyjęto, że części wód zaliczone do stanu bardzo dobrego i dobrego na podstawie badań monitoringowych traktowane są jako niezagrożone tym ryzykiem, a jeziora reprezentujące stan gorszy niż dobry należą do zagrożonych. W przypadku jezior, dla których brak było danych monitoringowych, ocenę ryzyka niespełnienia celów środowiskowych przeprowadzono na podstawie analizy presji. W tym celu określono tzw. progi presji znaczącej w odniesieniu do ładunków azotu i fosforu powstających w zlewni całkowitej każdego jeziora. Wyznaczono je na podstawie analizy związku pomiędzy stanem jezior monitorowanych i nasileniem presji oddziałującej na te jeziora. Innymi słowy, zidentyfikowanie tego związku umożliwiło określenie ryzyka nieosiągnięcia celu środowiskowego przez jeziora, dla których nie prowadzono monitoringu i nie były dostępne dane na temat stanu ich wód, natomiast dostępne były dane o oddziałujących na nie presjach. Jako zagrożone zostały wskazane te niemonitorowane jeziora, dla których przekroczenie specyficznego dla typu progu presji znaczącej nastąpiło dla obu tych parametrów (ładunków P i N) lub któregokolwiek z nich 60. Zidentyfikowane na obszarze dorzecza Wisły znaczące presje hydromorfologiczne JCWP jeziornych, nie stanowiły podstawy do uznania JCWP jako zagrożonej nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wystąpienie znaczących zmian w hydromorfologii danej części wód w wyniku sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, będących jedyną przyczyną nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, są bowiem podstawą wyznaczenia SZCW, co zostało dokładniej opisane w pkt 4.7 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych. 60 Metodyka opracowania aktualizacji Programu wodno - środowiskowego kraju, Mott MacDonald, Warszawa

52 Na obszarze dorzecza nie zidentyfikowano JCWP jeziornych wymagających ograniczenia presji hydromorfologicznej. Łącznie, na obszarze dorzecza Wisły wyznaczono 297 JCWP jeziornych zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP jeziornych na obszarze dorzecza Wisły przedstawiono w załączniku nr 19 i 26 oraz na rysunku 7. 52

53 Rysunek 7. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP jeziornych źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP 53

54 4.4. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód przejściowych i przybrzeżnych W celu dokonania oceny wpływu presji na JCWP przejściowe i przybrzeżne w pierwszej kolejności zidentyfikowano ich występowanie w poszczególnych JCWP z uwzględnieniem podziału na rodzaje oddziaływań. Zanieczyszczenia pochodzące z punktowych źródeł zanieczyszczeń, głównie z oczyszczalni ścieków, w postaci związków azotu i fosforu, nasilają eutrofizację szczególnie w przypadku wód przejściowych. Na obszarze dorzecza Wisły najwięcej źródeł punktowych występuje na terenie Trójmiasta, powiatu gdańskiego oraz wzdłuż rzeki Elbląg. Znamienne jest, że do JCWP przejściowych i przybrzeżnych niewiele zanieczyszczeń dostaje się bezpośrednio z punktowych zrzutów do tych wód, natomiast zanieczyszczenia z tych źródeł dostają się w znacznej ilości z wodami rzek, do których są wprowadzane ścieki. W obszarze zlewni, które mogą mieć wpływ na jednolite części wód przejściowych i przybrzeżnych, zidentyfikowano również składowiska odpadów komunalnych. Odcieki z niezabezpieczonych składowisk odpadów mogą spowodować zwiększenie ilości substancji toksycznych, substancji biogennych i związków organicznych i przedostawać się, z wodami rzek, do JCWP przejściowych i przybrzeżnych. Tabela 11. Zidentyfikowane punktowe źródła zanieczyszczeń zlokalizowane na obszarze zlewni i oddziaływujące na wody przejściowe i przybrzeżne na obszarze dorzecza Wisły Zalew Wiślany Zalew Pucki nazwa JCWP Zatoka Pucka Zewnętrzna Zatoka Gdańska Wewnętrzna Ujście Wisły Przekop Mierzeja Wiślana Półwysep Helski Port Władysławowo Władysławowo Jastrzębia Góra Jastrzębia Góra Rowy Rowy Jarosławiec Wschód JCWP przejściowe zidentyfikowane punktowe źródła zanieczyszczeń składowiska odpadów komunalnych składowiska odpadów komunalnych dopływ oczyszczonych ścieków z oczyszczalni komunalnej, składowiska odpadów komunalnych dopływ oczyszczonych ścieków z oczyszczalni komunalnej, składowiska odpadów komunalnych składowisko odpadów komunalnych JCWP przybrzeżne składowiska odpadów komunalnych składowiska odpadów komunalnych dopływ oczyszczonych ścieków z oczyszczalni komunalnej składowiska odpadów komunalnych składowiska odpadów komunalnych składowiska odpadów komunalnych źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 Na obszarze dorzecza Wisły występują następujące rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń oddziaływujące na JCWP przejściowe i przybrzeżne: zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego 54

55 (spływy obszarowe zanieczyszczeń pochodzących ze stosowanych nawozów, hodowli zwierząt), depozycja azotu ogólnego i fosforu z atmosfery oraz zanieczyszczenia pochodzące z gospodarstw domowych niepodłączonych do systemu kanalizacji zbiorczej. W zlewniach przylegających bezpośrednio do wód przejściowych i przybrzeżnych odsetek gospodarstw domowych niepodłączonych do oczyszczalni ścieków waha się od 0 20% nawet do % 61. Zanieczyszczenia pochodzące z obszarowych źródeł zanieczyszczeń grożą eutrofizacją, głównie wód przejściowych. Tabela 12. Zidentyfikowane rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń w zlewniach przylegających bezpośrednio do wód przejściowych i przybrzeżnych na obszarze dorzecza Wisły nazwa JCWP Zalew Wiślany Zalew Pucki Zatoka Pucka Zewnętrzna Zatoka Gdańska Wewnętrzna Ujście Wisły Przekop Mierzeja Wiślana Półwysep Helski Port Władysławowo Władysławowo Jastrzębia Góra Jastrzębia Góra Rowy Rowy Jarosławiec Wschód zidentyfikowane rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń JCWP przejściowe zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego / hodowla zwierząt, depozycja JCWP przybrzeżne hodowla zwierząt, zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, depozycja hodowla zwierząt, depozycja hodowla zwierząt, zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, depozycja hodowla zwierząt, zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, depozycja zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego (melioracje), depozycja depozycja depozycja zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, depozycja zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, hodowla zwierząt, zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, depozycja źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Dolnej Wisły, MGGP, Kraków

56 Tabela 13. Depozycja atmosferyczna azotu ogólnego i fosforu ogólnego na teren gmin leżących w bezpośrednim sąsiedztwie wód przejściowych i przybrzeżnych na obszarze dorzecza Wisły lp. nazwa JCWP wody przejściowe azot ogólny [kgn/ha] fosfor ogólny [kgp/ha] 1 Zalew Wiślany 9,30 11,57 0,313 0,350 2 Zalew Pucki 8,41 9,30 0,313 0,350 3 Zatoka Pucka Zewnętrzna 8,41 9,30 0,313 0,350 4 Zatoka Gdańska Wewnętrzna 8,41 9,30 0,313 0,350 5 Ujście Wisły Przekop 9,30 11,57 0,313 0,350 wody przybrzeżne 1 Mierzeja Wiślana 9,30 11,57 0,313 0,350 2 Półwysep Helski 8,41 9,30 0,313 0,350 3 Port Władysławowo 8,41 9,30 0,313 0,350 4 Władysławowo Jastrzębia Góra 8,41 9,30 0,313 0,350 5 Jastrzębia Góra Rowy 8,41 9,30 0,313 0,350 6 Rowy Jarosławiec Wschód 8,41 9,30 0,350 0,435 źródło: Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 Do głównych zmian hydromorfologicznych należy zabudowa brzegów pirsami, ostrogami, opaskami brzegowymi, umocnieniami nabrzeży, falochronami oraz zasilanie brzegu, naruszanie dna spowodowane utrzymaniem i pogłębianiem torów wodnych, kotwiczeniem i bagrowaniem. Na obszarze dorzecza Wisły występują też historyczne działania antropogeniczne, które spowodowały istotną zmianę w strukturze hydrodynamiki np. wykonanie przekopu ujścia Wisły. Charakterystyczne dla wód przejściowych i przybrzeżnych na obszarze dorzecza Wisły są presje hydromorfologiczne związane z funkcjonowaniem dużych portów morskich. Są to głównie tory wodne pogłębiane w celu utrzymania żeglowności, zasilane i umacniane brzegi, między innymi: pirsami, nabrzeżami, falochronami. Zmiany te największy wpływ mają na JCWP Zatoka Gdańska Wewnętrzna i Port Władysławowo. 56

57 Tabela 14. Zidentyfikowane zmiany hydromorfologiczne wód przejściowych i przybrzeżnych na obszarze dorzecza Wisły nazwa JCWP Zalew Wiślany Zalew Pucki Zatoka Pucka Zewnętrzna Zatoka Gdańska Wewnętrzna Ujście Wisły Przekop Mierzeja Wiślana Półwysep Helski Port Władysławowo Władysławowo Jastrzębia Góra Jastrzębia Góra Rowy Rowy Jarosławiec Wschód zidentyfikowane zmiany hydromorfologiczne JCWP przejściowe pogłębianie toru wodnego, zasilanie brzegu, zabudowa ostrogami i falochronami, obwałowania pogłębianie toru wodnego, zasilanie brzegu, zabudowa ostrogami, opaski brzegowe, molo opaski brzegowe, falochrony, ostrogi, składowanie urobku bagrowanego, kotwicowiska, tor wodny utrzymanie torów wodnych, składowanie urobku bagrowanego, opaski brzegowe, ostrogi, zasilanie brzegu, kotwicowiska, falochrony i nabrzeża JCWP przybrzeżne kierownice, zasilanie brzegu, opaski brzegowe zasilanie brzegu, ostrogi zasilanie brzegu, opaski brzegowe, ostrogi, falochrony, kotwicowiska, tor wodny falochrony, pogłębianie toru wodnego opaski brzegowe, ostrogi, zasilanie brzegu zasilanie brzegu, opaski, składowanie urobku bagrowanego, falochrony i nabrzeża ostrogi, opaski brzegowe, falochrony, kotwicowiska, zasilanie brzegu źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 Na obszarze dorzecza Wisły w JCWP przejściowych i przybrzeżnych zidentyfikowano również presje związane z funkcjonowaniem kąpielisk. Największa liczba kąpielisk znajduje się w JCWP Zatoka Gdańska Wewnętrzna. Jako presję na JCWP przejściowe Zalew Wiślany zidentyfikowano także zarybianie i hodowlę ryb 62. Po zidentyfikowaniu występowania presji w poszczególnych JCWP, z uwzględnieniem podziału na rodzaje oddziaływań, dokonano oceny ich wpływu na wody przejściowe i przybrzeżne przy pomocy czterostopniowej skali gdzie: 0 oznacza brak wpływu, 1 wpływ słaby, 2 wpływ znaczący, 3 wpływ bardzo silny 63. Za presje o znaczeniu istotnym dla JCWP uznano presje o znaczącym (ocena 2) i bardzo silnym wpływie (ocena 3). Podsumowanie przeprowadzonej oceny przedstawia tabela Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r. 63 Tamże 57

58 Tabela 15. Zidentyfikowane presje o istotnym znaczeniu dla wód przejściowych i przybrzeżnych nazwa JCWP Zalew Wiślany Zalew Pucki Zatoka Pucka Zewnętrzna Zatoka Gdańska Wewnętrzna Ujście Wisły Przekop Mierzeja Wiślana Półwysep Helski Port Władysławowo Władysławowo Jastrzębia Góra Jastrzębia Góra Rowy Rowy Jarosławiec Wschód JCWP przejściowe JCWP przybrzeżne zidentyfikowane presje o istotnym znaczeniu dla wód przejściowych i przybrzeżnych odsetek obszarów zmeliorowanych nie występują presje o istotnym znaczeniu nie występują presje o istotnym znaczeniu nie występują presje o istotnym znaczeniu odsetek obszarów zmeliorowanych, historyczne działania antropogeniczne, które spowodowały istotną zmianę w strukturze hydrodynamiki nie występują presje o istotnym znaczeniu zasilanie brzegu długość falochronów i nabrzeży nie występują presje o istotnym znaczeniu nie występują presje o istotnym znaczeniu nie występują presje o istotnym znaczeniu źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 Zgodnie z przyjętą metodyką 64 ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWP przejściowe i przybrzeżne została przeprowadzona w następujących krokach: zidentyfikowano status JCWP przejściowych i przybrzeżnych. Na obszarze dorzecza Wisły wyznaczono 2 SZCW przejściowe oraz 1 SZCW przybrzeżną, nie wyznaczono natomiast sztucznych części wód; przeprowadzono ocenę stanu na podstawie danych najbliższych roku 2013 (w zakresie parametrów biologicznych oraz fizykochemicznych i chemicznych) naturalnych części wód przejściowych i przybrzeżnych; przeprowadzono ocenę potencjału na podstawie danych najbliższych roku 2013 (w zakresie parametrów biologicznych oraz fizykochemicznych i chemicznych) silnie zmienionych części wód przejściowych i przybrzeżnych; ustalono przyczynę wyniku oceny stanu/potencjału ekologicznego jako poniżej dobrego głównie ze względu na elementy biologiczne. Ocenę ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych prowadzono w oparciu o najbardziej aktualne dane dotyczące stanu wód. Jednolite części wód przejściowych lub przybrzeżnych, dla których w wyniku przeprowadzonej oceny stan/potencjał ekologiczny oceniono jako poniżej dobrego zostały uznane za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Na podstawie badań przeprowadzonych w roku 2013 nie stwierdzono istotnych zmian w ocenie oraz radykalnej poprawy jakości wód w porównaniu z oceną za poprzednie lata. Ocena stanu 64 Metodyka określająca procedury identyfikacji presji i oceny wpływów/oddziaływań oraz ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych w odniesieniu do wszystkich kategorii wód powierzchniowych [w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

59 ekologicznego i ogólnego w roku 2013 potwierdziła zły stan wszystkich monitorowanych JCWP przejściowych i przybrzeżnych stwierdzony na podstawie badań monitoringowych z lat W związku z powyższym, na obszarze dorzecza Wisły wszystkie JCWP przejściowe i przybrzeżne oceniono jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych na obszarze dorzecza Wisły przedstawiono w załącznikach nr 19 i 26 oraz na rysunku 8. 59

60 Rysunek 8. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP przejściowych i przybrzeżnych źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP 60

61 4.5. Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na stan JCWPd, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie ze względu na czynniki sprawcze: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, pobory wód na różne cele. Wszystkie presje wymienione powyżej oddziałują na wody podziemne w różnym stopniu, a ich oddziaływania mogą się kumulować i negatywnie wpływać na jakość wód oraz stan ekosystemów zależnych od wód. W trakcie analizy presji wzięto pod uwagę przede wszystkim ich wpływ na stan ilościowy i chemiczny na wody podziemne w poszczególnych JCWPd Punktowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi punktowych źródeł zanieczyszczeń są: składowiska odpadów przemysłowych, składowiska odpadów komunalnych, gospodarka komunalna (zrzut ścieków bytowych), przemysł (zrzut ścieków przemysłowych), w tym przemysł rafineryjny oraz emisja pyłów i gazów. Dane dotyczące lokalizacji i oddziaływania poszczególnych punktowych źródeł zanieczyszczeń zostały zaczerpnięte z takich materiałów jak Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1: , wprowadzenie nowych treści wybranych warstw informacyjnych, PIG PIB, 2012 r.), wyniki ankiet rozsyłanych do organów administracji samorządowej (w ramach realizacji apwśk i apgw), wyniki monitoringu PSH oraz danych na temat presji w regionach uzyskanych z rzgw 66. Punktowe źródła zanieczyszczeń analizowano głównie pod kątem ich wpływu na stan chemiczny JCWPd. W większości przypadków, ze względu na małą powierzchnię obiektów punktowych i związaną z nimi emisję zanieczyszczeń w stosunku do powierzchni JCWPd, nie uznano ich za istotny czynnik sprawczy pogarszania się stanu chemicznego części wód podziemnych. Szczegółowo analizowano rozmieszczenie i potencjalne oddziaływanie punktowych ognisk zanieczyszczeń na obszarach gdzie główny użytkowy poziom wodonośny posiada izolacje typu a (poziom wodonośny na głębokości od 0 do 15 m) oraz w strefach gdzie w opracowaniu na temat wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenie 67 wykazano wrażliwość wysoką lub bardzo wysoką. Skutkiem zanieczyszczenia wód podziemnych, zwłaszcza w rejonach silnie zurbanizowanych i wykorzystywanych gospodarczo, jest ich słaby stan chemiczny objawiający się głównie niską wartością ph (spowodowane m. in. zrzutem kwaśnych wód kopalnianych), obecnością lekkich węglowodorów, lokalnie występującymi podwyższonymi stężeniami metali ciężkich oraz zmianą typu 65 Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50000, etap V lata (kontynuacja i aktualizacja), część II aktualizacja Mapy geośrodowiskowej Polski 66 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Duda R., Witczak S., Żurek A, 2011 [Rysunek wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenie 1:500000] 61

62 chemicznego wód, które przejawia się w podwyższonych stężeniach jonów: sodowych, potasowych, chlorkowych, azotanowych i siarczanowych 68. Rozmieszczenie składowisk przemysłowych i komunalnych na JCWPd przedstawiono na rysunku Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków

63 Rysunek 9. Rozmieszczenie składowisk przemysłowych i komunalnych na JCWPd na obszarze dorzecza Wisły źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r. i MPHP 63

64 Rozproszone źródła zanieczyszczeń/presji Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo (zwłaszcza zanieczyszczenia azotanami i fosforami pochodzenia rolniczego), depozycja zanieczyszczeń chemicznych z atmosfery, górnictwo (odwodnienie wyrobisk i odwodnienia wgłębne), melioracje, obszary bezpośrednio zagrożone powodzią, aglomeracje miejsko przemysłowe. Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń analizowano zarówno pod kątem ich wpływu na stan chemiczny jak i ilościowy w poszczególnych JCWPd. Znaczący wpływ na stan ilościowy mają przede wszystkim melioracje, odwodnienia górnicze (kopalnie i odkrywki) występujące głównie w regionie Dolnej i Małej Wisły oraz aglomeracje miejsko przemysłowe, co przejawia się obniżeniem zwierciadła wód podziemnych, zarówno w użytkowym, jak i pierwszym poziomie wodonośnym (leje depresji). Znaczące obniżenia zwierciadła wód podziemnych (swobodnego lub napiętego) mogą spowodować 69 : zmiany w ekosystemach zależnych od wód podziemnych, ingresje/ascencję wód słonych i innych powodujących zanieczyszczenie wód podziemnych, utrudnienia w eksploatacji ujęć wód podziemnych stanowiących źródło zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Na stan chemiczny negatywnie wpływają przede wszystkim zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego oraz zanieczyszczenia przedostające się do wód podziemnych z atmosfery wraz z opadami. Zwłaszcza na terenach intensywnie wykorzystywanych rolniczo można zaobserwować zanieczyszczenie wód podziemnych związkami azotu i fosforu. Podobnie jak w przypadku punktowych źródeł zanieczyszczeń skutkiem zanieczyszczenia wód podziemnych zanieczyszczeniami pochodzącymi z obszarowych źródeł, zwłaszcza w rejonach silnie zurbanizowanych i wykorzystywanych gospodarczo, jest ich słaby stan chemiczny Pobory wody Intensywna eksploatacja wód podziemnych stanowi kolejne zagrożenie dla stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych na obszarze dorzecza Wisły. Całkowita ilość wody ujmowanej w skali całego obszaru dorzecza wynosi ,14 tys. m3/rok (pobór rejestrowany w roku 2011), przy czym prawie jedna trzecia związana jest z odwadnianiem kopalń. 69 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków

65 Tabela 16. Roczna wielkość poborów z ujęć wód podziemnych z podziałem na czynniki sprawcze czynniki sprawcze zaopatrzenie ludności w wodę, przemysł i inne czynniki sprawcze pobór wody [tys. m 3 /rok] udział procentowy ,6 z odwodnień kopalnianych ,4 suma ,0 źródło: opracowanie własne na podstawie Zadanie 25:Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami zał. II.2 RDW, PIG PIB, 2013 Na obszarach JCWPd zlokalizowanych w obszarach związanych z występowaniem kopalin odnotowuje się znacząco większy pobór wód podziemnych, który związany jest z odwadnianiem kopalń. Jest to najistotniejszy rodzaj presji w stosunku do pozostałych zidentyfikowanych czynników sprawczych. Udział wskazanej presji przekracza niekiedy 90%. Wobec powyższych faktów odwodnienia górnicze należy uznać za jedną z głównych presji na obszarze dorzecza Wisły. Tabela 17. Zestawienie JCWP na obszarze których pobór wód podziemnych związany z odwodnieniem kopalni przewyższa nad poborem związanym z innymi czynnikami sprawczymi nr JCWPd pobór wody związany z pozostałymi czynnikami sprawczymi pobór wody związany z odwadnianiem kopalni tys. m 3 /rok % tys. m 3 /rok % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 źródło: opracowanie własne na podstawie Zadanie 25: Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami zał. II.2 RDW, PIG PIB, 2013 Innym ważnym problemem jest przeszacowanie zasobów wód podziemnych, co w skali całego obszaru dorzecza nie odgrywa tak dużej roli jak lokalnie, to jest w skali poszczególnych JCWPd. Najczęściej (w połowie przypadków) wykorzystanie zasobów wód podziemnych nie przekracza 15% zasobów danego JCWPd, a średnia wartość wynosi 26%. Zdecydowanie pobory przekraczają oszacowane zasoby na terenach o intensywnej eksploatacji górniczej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Wysoką wartością stopnia zczerpania zasobów charakteryzuje się również JCWPd nr 47, co wynika między innymi z odwodnienia odkrywki węgla brunatnego Tomisławice. 65

66 Rysunek 10. Stopień wykorzystania zasobów wód podziemnych na obszarze dorzecza Wisły, z podziałem na JCWPd źródło: opracowanie własne na podstawie Zadanie 25: Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami zał. II.2 RDW, PIG PIB,

67 Głównymi czynnikami sprawczymi pojawiania się słabego stanu ilościowego są: odwodnienia (m. in. wyrobisk kopalnianych), ujęcia wód na cele komunalne, ujęcia wód na cele przemysłowe, aglomeracje miejsko przemysłowe. W przypadku skoncentrowanej i intensywnej eksploatacji ujęć wód podziemnych oraz odwodnień górniczych może dojść do trwałego i stabilnego w czasie, regionalnego obniżenia zwierciadła wód podziemnych (leje depresji). Najbardziej rozległe tego typu zjawiska mają miejsce na obszarze intensywnej eksploatacji węgla kamiennego, brunatnego i złóż surowców skalnych. Ujęcia wód podziemnych na cele komunalne i przemysłowe generują leje depresji o zdecydowanie mniejszym zasięgu. Znaczące obniżenia zwierciadła wód podziemnych (swobodnego lub napiętego) mogą spowodować natomiast 70 : zmiany w ekosystemach zależnych od wód podziemnych, ingresję/ascencję wód słonych, słonawych i zmineralizowanych powodując zanieczyszczenie wód podziemnych, i innych powodujących zanieczyszczenie wód podziemnych, utrudnienia w eksploatacji ujęć wód podziemnych stanowiących źródło zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Podczas oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych wzięto pod uwagę praktycznie wszystkie elementy mające znaczenie dla oceny stanu wód podziemnych, zarówno ilościowego, jak i chemicznego. Pierwszym krokiem było przeanalizowanie występujących presji antropogenicznych, ich identyfikacja i ocena wpływu na stan ilościowy i chemiczny jednolitych części wód podziemnych. Elementem decydującym o wielkość zagrożenia wód podziemnych zanieczyszczeniem był, przede wszystkim, sposób użytkowania terenu i rozmieszczenie źródeł zanieczyszczeń. W kolejnym etapie przeanalizowano warunki hydrogeologiczne w poszczególnych JCWPd ze względu na naturalną odporność systemu hydrogeologicznego przed zanieczyszczeniami. W tym przypadku zagrożenie wód podziemnych zanieczyszczeniami pochodzenia antropogenicznego zależy m. in. od głębokości występowania warstw wodonośnych, stopnia izolacji od powierzchni terenu (np. przez utwory słabo przepuszczalne). W następnym, ostatnim etapie oceny porównano wcześniej uzyskane dane z wynikami monitoringu wód podziemnych w JCWPd, które stanowiły wskaźnik wpływu presji na stan wód podziemnych. Na tym etapie wykorzystano, zarówno wyniki monitoringu stanu ilościowego, jak i wyniki monitoringu stanu chemicznego. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że w największym stopniu zagrożone są wody gruntowe, których zwierciadło występuje na głębokości mniejszej niż 5 m znajdujące się w obrębie aglomeracji miejsko przemysłowych (aglomeracja warszawska, śląska) oraz terenów rolniczych 70 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków

68 intensywnie użytkowanych. Jednak to intensywna działalność górnicza miała największy wpływ na ocenę wybranych JCWPd jako zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych 71. Na obszarze dorzecza Wisły wyznaczono 22 JCWPd zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki analizy ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWPd na obszarze dorzecza Wisły zamieszczono w załączniku nr 26 oraz na rysunku Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) [w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków

69 Rysunek 11. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWPd na obszarze dorzecza Wisły źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r. i MPHP 69

70 4.7. Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Pojęcia silnie zmienionych i sztucznych części wód zostały wprowadzone przez Ramową Dyrektywę Wodną (RDW) i zgodnie z jej art. 2 ust. 8 i art. 2 ust. 9 silnie zmieniona część wód oznacza jednolitą część wód powierzchniowych, której charakter został znacznie zmieniony na skutek fizycznego oddziaływania człowieka zaś sztuczna część wód oznacza jednolitą część wód powstałą w wyniku działalności człowieka. Zakwalifikowanie do wód silnie zmienionych lub sztucznych części wód, zgodnie z art. 4.3 RDW, jest możliwe jeżeli: a) zmiany charakterystyk hydromorfologicznych tej części wód, które byłyby konieczne dla osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, mogłyby wywrzeć znaczący niekorzystny wpływ na: środowisko w szerszym znaczeniu; żeglugę, włączając urządzenia portowe, lub rekreację; działalność, do której celów woda jest magazynowana, takie jak zaopatrzenie w wodę do spożycia, wytwarzanie prądu lub nawadnianie; regulację wód, zapobieganie powodzi, odwadnianie ziemi; inną jednakowo ważną działalność człowieka związaną ze zrównoważonym rozwojem; b) korzystne cele, do których się dąży za pomocą charakterystyki sztucznej lub silnie zmienionej części wód, nie mogą ze względu na możliwości techniczne lub nieproporcjonalne koszty, być racjonalnie osiągnięte za pomocą innych środków, które stanowią opcję znacznie korzystniejszą środowiskowo. Powyższe postanowienia określają podstawowe kryteria wyznaczania silnie zmienionych oraz sztucznych części wód i są podstawą przeprowadzenia testów prowadzących do ostatecznego ich wyznaczenia poprzez zbadanie możliwości zastosowania działań restytucyjnych (test działań restytucyjnych) oraz poprzez zbadanie możliwości uzyskania podobnych korzyści płynących z użytkowania zmienionych antropogenicznie części wód przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych). Wyznaczenie jednolitej części wód powierzchniowych jako sztucznej lub silnie zmienionej wymaga szczegółowego uzasadnienia w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza i podlega weryfikacji co 6 lat 72. Po raz pierwszy silnie zmienione i sztuczne części wód zostały wyznaczone w Polsce w 2007 r. W I cyklu planistycznym na potrzeby wyznaczania SZCW i SCW rzek powstały 2 metodyki: Weryfikacja wskaźników dla przeprowadzenia oceny stanu ilościowego i hydromorfologicznego jednolitych części wód powierzchniowych wraz ze zmianą ich wartości progowych dla uściślenia wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych części wód; Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce. 72 Dyrektywa 2000/60/We Parlamentu Europejskiego I Rady ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej z dnia 23 października 2000 r. (Dz. U.UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.) 70

71 W I cyklu planistycznym nie została opracowana metodyka wyznaczania SZCW i SCW jezior oraz wód przejściowych i przybrzeżnych. W związku z tym kwalifikacja została dokonana całkowicie metodą ekspercką, co skutkowało brakiem spójności pomiędzy wynikami analiz przeprowadzonych w poszczególnych rzgw. W wyniku przeprowadzonych prac, na obszarze dorzecza Wisły w I cyklu planistycznym, jako silnie zmienione części wód zostało wyznaczonych: 904 jednolite części wód rzek, 1 jednolita część wód przybrzeżnych, 31 jednolitych części wód jezior. Natomiast jako sztuczne części wód wyznaczono: 58 jednolitych części wód rzek. Na potrzeby aktualizacji Planu gospodarowania wodami na lata , w latach dokonano weryfikacji wyznaczania SZCW i SCW. Nadal obowiązuje metodyka wyznaczania SZCW i SCW rzek, która powstała w I cyklu planistycznym. Weryfikacja wyznaczania SZCW i SCW w przypadku rzek polegała na aktualizacji informacji odnośnie hydromorfologii oraz uwzględnieniu zastrzeżeń środowisk związanych z ochroną przyrody. Natomiast dla wyznaczania SCZW i SCW jezior oraz wód przejściowych i przybrzeżnych w roku 2011 powstały metodyki: Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych. Poniżej przedstawiono podejście przyjęte na potrzeby apgw w celu weryfikacji SZCW i SCW. Prace związane z wyznaczaniem silnie zmienionych i sztucznych części wód przeprowadzono dwuetapowo. Pierwszy etap (wstępnego wyznaczania) SZCW i SCW polegał na zastosowaniu szeregu wskaźników obrazujących skalę zmian hydromorfologicznych części wód dla określenia zmian w hydromorfologii i hydrologii mogących mieć wpływ na możliwości osiągnięcia przez te części wód dobrego stanu. Ponadto przy wstępnym wyznaczaniu silnie zmienionych części wód koniecznym było spełnienie poniższych kryteriów: nieosiągnięcie dobrego stanu ekologicznego musi być spowodowane jedynie fizycznymi zmianami w hydromorfologii, JCW musi być znacznie zmieniona w charakterze, zmiana ta musi być powszechna/rozległa lub zupełna, trwała, skala zmian powinna być spójna ze skalą oddziaływań sposobów użytkowania, znaczna zmiana charakteru JCW musi być wynikiem sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, bądź sposobów użytkowania, które są równie ważne dla zrównoważonego rozwoju społeczeństwa. Powyższe wskazuje, że nie zawsze występowanie zmian w hydromorfologii, a zwłaszcza szeregu małych zmian na obszarze JCWP, jest podstawą do wyznaczenia ich jako silnie zmienionych części 71

72 wód. Występujące zmiany hydromorfologiczne powinny być przyczyną zmiany charakteru JCWP, aby można ją było uznać za silnie zmienioną 73. Drugi etap wyznaczania (wyznaczanie ostateczne) miał za zadanie uzasadnienie wyznaczenia części wód jako silnie zmienionych bądź sztucznych na podstawie wykonania wspomnianych wyżej testów działań restytucyjnych i alternatyw funkcjonalnych. Test działań restytucyjnych polegał na określeniu potencjalnych działań pozwalających na osiągnięcie stanu naturalnego oraz określeniu, czy działania te będą miały znaczący negatywny wpływ na sposoby użytkowania wód lub na środowisko w szerokim tego słowa znaczeniu. Jeżeli w wyniku przeprowadzonych analiz został wykazany negatywny wpływ działań restytucyjnych na analizowane komponenty środowiska, należało przejść do kolejnego testu alternatyw funkcjonalnych 74. Test alternatyw funkcjonalnych polegał na identyfikacji lepszych rozwiązań możliwych do wykonania ze względu na możliwości technologiczne, ekonomiczne i korzyści dla środowiska oraz akceptowalność kosztów. Jeżeli w wyniku analiz w zakresie oceny alternatyw funkcjonalnych zostało dowiedzione, że nie istnieją możliwe do wdrożenia działania alternatywne (pozwalające na osiąganie podobnych jak obecnie korzyści z użytkowania wód), z uwagi na brak odpowiednich technologii bądź nieproporcjonalnie wysokie koszty, to daną część wód należy zakwalifikować jako silnie zmienioną lub sztuczną Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Procedura wstępnego wyznaczania polegała na oszacowaniu skali zmian hydromorfologicznych w poszczególnych JCW przy pomocy obliczonych wskaźników zmian 76. a) Wskaźniki hydrologiczne (i 1, i 2, i 3, i 4 ) obrazują zmiany ilościowe, i obliczone zostały na podstawie informacji dotyczących średnich (SSQ) i średnich niskich (SNQ) przepływów charakterystycznych oraz danych o poborach wód pochodzących z pozwoleń wodnoprawnych. i 1 sumaryczna pojemność czynna zbiorników retencyjnych odniesiona do średniego rocznego odpływu z wielolecia ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 2 łączna suma poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych odniesiona do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 3 wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego, wynikającego z istotnych zmian w zagospodarowaniu zlewni części wód, wyrażony bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ); i 4 wskaźnik zachowania kryterium przepływu nienaruszalnego; 73 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych, IMGW, Gdynia 2011 r. 74 Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, RS- EKO Pracownia Projektowa i Konsultingowa, Kraków 2007 r. 75 Tamże 76 Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne w regionie wodnym Dolnej Wisły, Pectore - Eco Sp. z o. o, Gliwice 2012 r. 72

73 Wszystkie wskaźniki obliczone były dla scalonych części wód, dla których dostępne były niezbędne dane hydrologiczne. b) Wskaźniki hydromorfologiczne (m 1, m 2, m 3, m 4 ) obrazują skalę wpływu zmian antropogenicznych na hydromorfologię cieku i obliczone zostały dla każdej jednolitej części wód. Do obliczeń wskaźników hydromorfologicznych przyjęto następujące parametry: długość obwałowania cieków istotnych, sumaryczną wysokość budowli piętrzących, sumaryczną długość cieków odciętych przez budowle poprzeczne oraz długość uregulowanych odcinków cieku. m 1 łączna długość obwałowania cieków istotnych w zlewni części wód odniesiona do sumarycznej długości brzegów cieków istotnych podwójna długość rzeki; m 2 sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 3 sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 4 łączna długość odcinków rzek, na których prowadzone były prace regulacyjne (zabudowa podłużna oraz udokumentowana zmiana biegu rzeki) odniesiona do sumarycznej długości cieków istotnych. Na podstawie obliczonych wskaźników dokonano wstępnej kwalifikacji jako SZCW. Należy tutaj podkreślić, iż przekroczenie wartości granicznej jednego wskaźnika nie było automatycznie podstawą do takiej kwalifikacji. Brano pod uwagę między innymi wielkość przekroczenia, liczbę przekroczonych wskaźników, a także wskaźniki nieprzekroczone, ale o wartościach bliskich granicy przekroczenia Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych jednolitych części wód rzecznych Po przeprowadzeniu oceny skali zmian hydromorfologicznych JCW i wstępnym wyznaczeniu kolejnym etapem była procedura ostatecznej kwalifikacji SZCW, która przeprowadzona była w dwóch etapach: a) etap 1 identyfikacja i test działań restytucyjnych, b) etap 2 identyfikacja i test alternatyw funkcjonalnych. Działania restytucyjne Pod pojęciem działania restytucyjne rozumie się wszelkie działania pozwalające na poprawę warunków w zakresie biologicznych elementów jakości poprzez zniwelowanie presji w zakresie hydromorfologii. W pierwszym kroku identyfikowano działania restytucyjne pozwalające na przywrócenie naturalności części wód. Następnie na podstawie opracowanego testu działań restytucyjnych, oceniono wpływ zidentyfikowanych działań restytucyjnych na sposoby użytkowania wód, które są powodem dokonania przekształceń w zakresie hydromorfologii. W przeprowadzonym teście analizowano wpływ poszczególnych działań restytucyjnych na osiągane korzyści społeczno gospodarcze oraz wpływ na szeroko rozumiane środowisko. Oceny wpływu dokonywano w następujących grupach: I grupa korzyści społeczno gospodarcze: a) realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego, b) realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, 73

74 c) korzyści społeczne: ilość osób korzystających bezpośrednio, ilość osób korzystających pośrednio, d) korzyści gospodarcze: korzyści bezpośrednie, korzyści pośrednie, II grupa wpływ na warunki społeczno gospodarcze: a) poczucie bezpieczeństwa społecznego. b) aspekty społeczno kulturowe, c) funkcjonowanie gospodarki lokalnej, d) funkcjonowanie gospodarki regionalnej i krajowej, III grupa wpływ na formy ochrony przyrody i funkcjonowanie ekosystemów: a) parki i rezerwaty, NATURA 2000, rzadkie i unikalne gatunki i ekosystemy, b) modyfikacja siedlisk, c) korytarze i bariery, IV grupa wpływ na cechy fizyko chemiczne środowiska: a) modyfikacja charakteru przepływu powierzchniowych, b) zmiany warunków fizyko chemicznych (tlen, temp., zasolenie), c) wpływ na ilość i jakość wód podziemnych, d) erozja koryta, e) jakość powietrza (gazy, pyły), f) powodzie, g) susze, h) erozja i stabilność gruntów, V grupa wpływ na pozostałe czynniki szeroko rozumianego środowiska: a) walory krajobrazowe, b) obiekty oraz miejsca archeologiczne i historyczne, c) tereny mieszkalne, d) tereny przemysłowe i usługowe, e) użytki rolne, f) użytki leśne, g) szlaki komunikacyjne, h) łowiectwo, wędkarstwo, i) żeglarstwo, pływanie, j) wypoczynek. Ocenę kosztów i korzyści wynikających z realizacji zidentyfikowanych działań restytucyjnych wykonano dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW. Przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód w poszczególnych rzgw brano pod uwagę wybrane działania. 74

75 Alternatywy funkcjonalne Test alternatyw funkcjonalnych polegał na analizie możliwości osiągnięcia innymi sposobami podobnych jak obecnie korzyści z użytkowania wód. Pierwszym krokiem była identyfikacja, dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW, wykonalnych technicznie alternatyw, czyli takich, które pozwoliłyby na osiągnięcie podobnych jak obecnie korzyści i zastępowałyby w całości bądź w części obecne sposoby użytkowania. Następnie poddano ocenie, czy zidentyfikowane alternatywy były korzystniejsze z punktu widzenia środowiskowego oraz z uwagi na uwarunkowania prawne, społeczne i gospodarcze. Zidentyfikowane alternatywy funkcjonalne obejmowały m. in. całkowite zastąpienie obecnego sposobu użytkowania wód innym sposobem pozwalającym na osiągnięcie podobnych do istniejących korzyści. Alternatywy oceniano pod kątem następujących aspektów: realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego oraz umów międzynarodowych, realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, możliwości technicznej realizacji, wpływ na korzyści społeczno gospodarcze, koszty realizacji i funkcjonowania. Przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód w poszczególnych rzgw brano pod uwagę wybrane aspekty Ostateczna kwalifikacja silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Ostatecznej kwalifikacji SZCW oraz SCW dokonano w przypadku, kiedy w teście działań restytucyjnych wykazano, iż ich wpływ na analizowane aspekty będzie negatywny oraz gdy w teście alternatyw funkcjonalnych ocena pokazała, iż nie istnieją, możliwe do wdrożenia z punktu widzenia technologii bądź koszty środowiskowe, alternatywy Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jezior Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jeziornych W ramach wstępnego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jezior dla wszystkich JCWP jeziornych przeprowadzona została ocena zmian hydrologicznych i hydromorfologicznych, wynikających z działalności antropogenicznej człowieka, uniemożliwiających osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego. Na potrzeby prac wykorzystano cztery grupy wskaźników 77 : Wskaźniki podstawowe najbardziej adekwatne do oceny zmian hydromorfologicznych, przesądzające o kwalifikacji części wód jako silnie zmieniona: stanu hydrologicznego: 77 Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, IMGW, Poznań 2011 r. 75

76 Wskaźnik A a retencja wód wskaźnik ten jest miarą wahań poziomów zwierciadła (nie uwzględnia piętrzenia jezior). Wskaźnik A b wskaźnik zaburzenia przepływu nienaruszalnego na wypływie z jeziora wskaźnik wyraża się bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu nienaruszalnego (wg kryterium hydrobiologicznego Kostrzewy) z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu nienaruszalnego (wg kryterium hydrobiologicznego Kostrzewy) z wielolecia pseudonaturalnego ( ). Wskaźnik A c wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego jezior wskaźnik wyraża się bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ). stanu hydromorfologicznego: Wskaźnik B a stopień przekształcenia strefy brzegowej jeziora przy obliczaniu tego wskaźnika ocenie poddano zmiany strefy brzegowej jeziora, z uwzględnieniem ich charakteru (zmiany trwałe, ograniczające infiltrację, np. umocnienia betonowe; trwałe zmiany nieograniczające filtracji np. plaże, przekształcone tereny zielone; odcinki zbliżone do naturalnych ze sztucznie zaburzoną ciągłością strefy higrofitów np. pomosty, slipy ziemne). Wskaźniki uzupełniające traktowane zastępczo bądź uzupełniająco w stosunku do wskaźników podstawowych: stanu hydrologicznego: Wskaźnik C a powiązanie z wodami podziemnymi wskaźnik poddawany ocenie eksperckiej w systemie zero jedynkowym, gdzie 0 oznacza brak istotnych zmian, a 1 zmianę polegającą na uszczelnieniu dna jeziora np. geomembraną lub warstwą izolującą osady denne (rekultywacja). Wskaźnik C b wielkość poborów bezzwrotnych w odniesieniu do SNQ na wypływie z JCWP jeziornych wskaźnik określa łączną sumę poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych i podziemnych w zlewni bezpośredniej jeziora odniesioną do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zlokalizowanym na wypływie z jeziora (w przypadku braku obserwacji należy go określić na podstawie powszechnie stosowanych w hydrologii metodyk ustalania przepływów charakterystycznych dla profili niekontrolowanych). stanu hydromorfologicznego Wskaźnik D a wskaźnik obwałowania brzegów jeziora wskaźnik oparty na analogicznym wskaźniku stosowanym w ocenie zmian hydromorfologicznych JCWP płynących. W odniesieniu do jezior ma zastosowanie, gdy obwałowanie ogranicza swobodne rozlanie wody przy poziomach odpowiadających średniej wysokiej wodzie (SWW) z wielolecia pseudonaturalnego lub w przypadku braku tej informacji, rzędnej poziomu wody odczytanej z map topograficznych pochodzących z 20-lecia międzywojennego (stany te odpowiadają w przybliżeniu SWW jezior). Wskaźnik D b wskaźnik poziomu piętrzenia JCWP jeziornych ocena wskaźnika może mieć jedynie ekspercki charakter, a jej wykonanie uzależnione jest od dostępności wiarygodnych danych hydrologicznych i kartograficznych. Wskaźnik D c wskaźnik zmian w użytkowaniu JCWP jeziornych skutkujących zmianą warunków hydromorfologicznych lub/i hydrologicznych wskaźnik zero jedynkowy dotyczący zmian użytkowania jeziora mających istotny wpływ na zmianę warunków hydromorfologicznych lub hydrologicznych. Wskazuje na obecność takiej zmiany (wartość 76

77 wskaźnika 1) lub jej brak (wartość wskaźnika 0). Wynik oceny wskaźnika uzależniony jest od porównania stanu hydromorfologicznego jeziora sprzed zaistnienia ostatniej istotnej zmiany użytkowania do stanu przy obecnym sposobie jego użytkowania. Wskaźniki pomocnicze stosowane w ramach oceny eksperckiej wskaźniki opisowe, które powinny być brane pod uwagę w końcowej eksperckiej ocenie zmian hydromorfologicznych jezior: bagrowanie dna (tak/nie), izolacja naturalnych osadów dennych (tak/nie), charakter budowli piętrzących (czynne/bierne), obecność zabudowy trwałej w pasie 100 m od linii brzegowej (tak/nie), presja turystyczna żegluga śródlądowa (tak/nie), zaburzenia reżimu wodnego związane z utrzymaniem szlaku (tak/nie), inne zmiany hydromorfologiczne zaistniałe i zidentyfikowane po zakończeniu pierwszego cyklu planistycznego (tak/nie charakter zmian). Wskaźnik biologiczny wspierający ocenę zmian hydromorfologicznych tj. makrofitowy indeks stanu ekologicznego (Ecological State Macrophyte Index ESMI) wskaźnik może być pomocny w celu potwierdzenia lub wyeliminowania bezpośredniego wpływu zmian hydromorfologicznych na równowagę biologiczną w strefie brzegowej jezior, jednak samodzielnie nie może być podstawą kwalifikacji JCWP jako silnie zmienionej. Na podstawie wyżej wymienionych wskaźników dokonano wstępnej kwalifikacji JCWP jeziornych jako SZCW. Sam fakt przekroczenia przez wskaźnik wartości granicznej nie był automatycznie podstawą kwalifikacji jako SZCW. W ocenie eksperckiej brana była pod uwagę między innymi skala przekroczenia oraz wartości pozostałych wskaźników. W przypadku braku występowania istotnych zmian hydromorfologicznych jednolitą część wód jeziornych kwalifikowano jako naturalną część wód 78. W metodyce wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznie zmienionych części wód jeziornych uwzględniono możliwość występowania JCWP jeziornych sztucznych, a przy ich wyznaczeniu wzięto pod uwagę kryterium: cel i sposób powstania części wód Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jeziornych Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych zostało przeprowadzone analogicznie jak w przypadku JCWP rzecznych i polegało na: a) zbadaniu możliwości zastosowania działań restytucyjnych niemających znaczącego negatywnego wpływu dla sposobu użytkowania wód, które stanowiły przyczynę dokonania lub na szeroko rozumiane środowisko. Wykluczenie takich możliwości prowadzi do kolejnego testu; b) zbadaniu możliwości uzyskania podobnych korzyści jak te płynące z użytkowania wód przy zastosowaniu środków wiążących się ze zmianami antropogenicznymi w hydromorfologii, przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych ). 78 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, IMGW, Poznań 2011 r. 77

78 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych Podstawą wstępnego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych wód przejściowych i przybrzeżnych była koncepcja odporności systemu na zmiany warunków hydromorfologicznych. Miarą tych zmian jest wskaźnik odporności ekosystemów wód przejściowych i przybrzeżnych, który określa jego możliwość do adoptowania się do działania różnych czynników zmian hydromorfologicznych. Metoda ta pozwala na dokonanie łącznej oceny wpływu różnych zmian hydromorfologicznych 79. Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód przybrzeżnych i przejściowych polegało na oszacowaniu skali i istotności zmian hydromorfologicznych za pomocą tzw. wskaźników znaczenia zmian hydromorfologicznych dla następujących rodzajów zmian: 1. zmiany przepływu: zmiany dopływu wód słodkich wystąpienie hydromorfologicznych zmian historycznych zmieniających całkowicie przepływ wód słodkich (budowa ujść, odcięcie ujść wody rzecznej), zmiana dopływu wód słodkich zmiana wielkości dopływu wód słodkich, zmiana dopływu innych wód zrzut wód z oczyszczalni lub kolektorów ściekowych oraz solanki, 2. naruszanie dna i osadów: pogłębianie istniejących torów wodnych, zmiany powierzchniowych osadów dennych, składowanie urobku bagrowanego, 3. zabudowa hydrotechniczna: pirsy, ostrogi, zmiany kierunku przepływu falochrony, zmiany kierunku przepływu tory wodne i kanały żeglugowe o dużej głębokości na zalewach, budowle osłonowe/blokujące, nabrzeża torów wodnych, 4. zmiany na brzegu: trwałe wzmocnienie brzegu (opaski), nietrwałe wzmocnienie brzegu (zasilanie), wały przeciwpowodziowe w odległości do 500 m od brzegu. Proces wstępnego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód dla wód przejściowych i przybrzeżnych odbywał się w następujących krokach 80 : 1. Screening każda JCW została poddana weryfikacji pod kątem potencjalnej przynależności do SZCW krok miał na celu inwentaryzację zmian hydromorfologicznych w JCW; 79 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych, IMGW, Gdynia 2011 r. 80 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych, IMGW, Gdynia 2011 r. 78

79 2. ocena istotności zidentyfikowanych zmian w hydromorfologii i ich wpływu na ekosystemy; 3. ocena (metodą ekspercką) prawdopodobieństwa nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego przez JCW podlegające istotnym zmianom hydromorfologicznym W przypadku ustalenia, że zmiany hydromorfologiczne są następstwem działalności człowieka i nie jest możliwe dla danej części wód osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego w zakresie hydromorfologii, daną JCW uznaje się wstępnie za wyznaczoną jako silnie zmienioną Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych zostało przeprowadzone analogicznie jak w przypadku JCWP rzecznych i polegało na: a) zbadaniu możliwości zastosowania działań restytucyjnych bez znaczącego negatywnego wpływu dla sposobu użytkowania wód, które stanowiły przyczynę dokonania zmian lub na szeroko rozumiane środowisko. Wykluczenie takich możliwości prowadzi do kolejnego testu; b) zbadaniu możliwości uzyskania podobnych korzyści jak te płynące z użytkowania wód przy zastosowaniu środków wiążących się ze zmianami antropogenicznymi w hydromorfologii, przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych ) Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód W wyniku przeprowadzonych prac na obszarze dorzecza Wisły jako silnie zmienione części wód jest wyznaczonych: 491 jednolitych części wód rzek, 20 jednolitych części wód jezior, 2 jednolite części wód przejściowych, 1 jednolita część wód przybrzeżnych. Natomiast jako sztuczne części wód wyznaczonych jest: 61 jednolitych części wód rzek. Wśród JCWP rzecznych wyznaczonych jako silnie zmienione i sztuczne części wód najczęściej, bo aż dla 347 JCWP, przekroczona została wartość graniczna wskaźnika m 3 dla 142 JCWP wartość graniczna wskaźnika m 4, zaś dla 116 JCWP wartość graniczna wskaźnika m 2. Wskaźnik m 1 przekroczył wartość graniczną tylko dla 19 JCWP. Wśród JCWP jeziornych wyznaczonych, jako silnie zmienionych części wód w 3 przekroczony został wskaźnik biologiczny, a w 2 wskaźnik przekształcenia brzegów. Dla pozostałych znaczące były zmiany hydromorfologiczne oraz sposób użytkowania jezior. O zakwalifikowaniu jako silnie zmienionych jednolitych części wód przejściowych i przybrzeżnych zadecydowało przekroczenie wskaźnika procentowej odporności ekosystemu na zmiany hydromorfologiczne. 81 Weryfikacja wyznaczenia silnie zmienionych części wód przejściowych i przybrzeżnych wraz ze szczegółowym uzasadnieniem RZGW w Szczecinie, Szczecin 2012 r. 79

80 W tabeli 18 oraz w załączniku 7 przedstawiono podział JCWP na obszarze dorzecza Wisły ze względu na status. Tabela 18. Podział JCWP w regionach wodnych obszaru dorzecza Wisły ze względu na status rodzaj JCWP łączna liczba JCWP region Dolnej Wisły w tym: NAT SZCW SCW JCWP rzeczne JCWP przejściowe JCWP przybrzeżne JCWP jeziorne region Środkowej Wisły JCWP rzeczne JCWP jeziorne region Górnej Wisły JCWP rzeczne region Małej Wisły JCWP rzeczne łącznie obszar dorzecza Wisły JCWP rzeczne JCWP przejściowe JCWP przybrzeżne JCWP jeziorne źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW 80

81 5. OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH Rejestr obszarów chronionych tworzony jest na podstawie art. 6 RDW. Artykuł ten obliguje państwa członkowskie do utworzenia rejestru obszarów, względem których stwierdzono konieczność wprowadzenia szczególnej ochrony, obejmującej zarówno wody powierzchniowe i podziemne, jak i siedliska oraz gatunki zależne od wody, występujące na tych obszarach. Pierwszy rejestr został sporządzony w 2003 roku. Od tego czasu jest on poddawany przeglądowi i uaktualniany. Jego ostatnia aktualizacja miała miejsce w 2013 roku. Postanowienia RDW nakazujące sporządzenie i uaktualnianie rejestru obszarów chronionych zostały transponowane do prawa polskiego w ustawie Prawo wodne. Rodzaje obszarów chronionych wymienione zostały w RDW w załączniku IV art. 113, pkt 4 ustawy Prawo wodne wymienia te obszary w ramach transponowania postanowień RDW do prawa polskiego. Poniżej przedstawiono opis tych obszarów: obszary przeznaczone do poboru wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi na mocy art. 7 RDW jednolite części wód, przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, o których mowa w art. 49b ust. 3 (wg art. 113 ust. 4 pkt. 1 ustawy Prawo wodne Wody, które są wykorzystywane do zaopatrywania ludności w wodę do spożycia lub wody które mogą być wykorzystywane w tym celu, muszą spełniać wymagania dotyczące jakości wody wyznaczone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U nr 204 poz. 1728) oraz określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U nr 61 poz. 471 z późn. zm.). Podstawą prawną niniejszych aktów prawnych jest ustawa Prawo wodne. Jako obszary przeznaczone do poboru wody w celu zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia wyznaczane są obszary obejmujące jednolite części wód powierzchniowych i jednolite części wód podziemnych. Wytypowane obszary objęte są ochroną w celu zapobieżenia pogarszania się jakości pobieranej wody i co za tym idzie zminimalizowania potrzeby jej uzdatniania. Do ochrony wyznaczane są jednolite części wód wykorzystywane do poboru wody przeznaczonej do spożycia, dostarczające średnio więcej niż 10 m 3 na dobę lub służące więcej niż 50 osobom, a także jednolite części wód, które są przewidywane do poboru w przyszłości. Sporządzenie wykazu tych obszarów leży w kompetencjach dyrektorów rzgw. Na obszarze dorzecza Wisły wytypowano i umieszczono w rejestrze obszarów chronionych 149 JCWP oraz 94 JCWPd przeznaczonych do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Obszary te zostały umieszczone w rejestrze na podstawie wykazu sporządzonego przez dyrektorów rzgw zlokalizowanych na obszarze dorzecza Wisły. Graficzne przedstawienie JCWP i JCWPd wykorzystywanych do poboru wód na cele spożywcze zaprezentowano w załącznikach nr 21 i 22, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załącznikach nr 21a i 22a. 81

82 obszary przeznaczone do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym (w RDW) obszary przeznaczone do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym (wg art. 113 ust. 4 pkt. 2 ustawy Prawo wodne) Wody, w obrębie których przewidziana jest ochrona gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym, wyznaczane są na podstawie postanowień Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/44/WE z dnia 6 września 2006 r. w sprawie jakości wód słodkich wymagających ochrony lub poprawy w celu zachowania życia ryb (Dz. Urz. WE L 264 z , str. 20 z późn. zm.) (tekst mający znaczenie dla EOG), oraz na mocy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/113/WE z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie wymaganej jakości wód, w których żyją skorupiaki (Dz. Urz. WE L 376 z , str. 14 z późn. zm.). Postanowienia te transponowane zostały do prawa polskiego ustawą Prawo wodne, a w szczególności przez rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. z 2002 r. nr 176, poz. 1455). W ramach rejestru obszarów chronionych w Polsce nie wyznaczono obszarów przeznaczonych do ochrony gatunków zwierząt wodnych mających znaczenie ekonomiczne z racji tego, iż hodowla prowadzona poza urządzeniami do tego przeznaczonymi ma w naszym kraju znikome znaczenie ekonomiczne. części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska na mocy Dyrektywy 2006/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r. dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach i uchylająca dyrektywę 76/160/EWG (Dz. Urz. WE L 64 z , str. 37 z późn. zm.; dalej Dyrektywa kąpieliskowa) (wg RDW) jednolite części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 3 ustawy Prawo wodne) Wody przeznaczone do celów rekreacyjnych wyznacza się na podstawie postanowień Dyrektywy kąpieliskowej. Dyrektywa ta została transponowana do prawodawstwa polskiego ustawą Prawo wodne. Zgodnie z Prawem wodnym jako kąpielisko rozumie się wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, wykorzystywany przez dużą liczbę osób kąpiących się. Kąpielisko musi być ujęte w uchwale rady gminy w sprawie wykazu kąpielisk. Prawo wodne wymienia również inną formę przeznaczoną do celów rekreacyjnych miejsce wykorzystywane do kąpieli. W odróżnieniu od kąpieliska jest to wydzielony i oznakowany fragment wód wykorzystywany do kąpieli jednak niewyznaczony formalnie poprzez uchwałę rady gminy. Do rejestru obszarów chronionych włączane są wyłącznie kąpieliska. Ewidencję kąpielisk oraz jej aktualizację prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent miasta w zależności od jednostki rejestrującej kąpielisko. Na obszarze dorzecza Wisły znajduje się 57 JCWP rzecznych oraz 15 JCW przejściowych i przybrzeżnych przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych, które umieszczone zostały w rejestrze obszarów chronionych. Ich położenie zaprezentowane zostało w załączniku nr 20, zaś zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 20a. 82

83 obszary wrażliwe na substancje biogenne, w tym obszary wyznaczone jako strefy wrażliwe na mocy Dyrektywy azotanowej oraz obszary wyznaczone jako tereny wrażliwe na mocy Dyrektywy ściekowej (wg RDW): A. obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 4 ustawy Prawo wodne) Zgodnie z postanowieniami Dyrektywy ściekowej, konieczne jest wyznaczenie na terytorium kraju obszarów wrażliwych na eutrofizację spowodowaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych. Stosowanie do ustaleń zawartych w sektorze Środowisko Traktatu o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, za obszar wrażliwy, ze względu na położenie w 99,7% w zlewisku Morza Bałtyckiego, także na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych, uznany został obszar całego kraju. Dyrektywa ściekowa wdrażana jest na terytorium kraju m. in. poprzez realizację zapisów Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych, dokumentu służącego wykonaniu celów Dyrektywy, opracowanego w 2003 r. (AKPOŚK 2003) i zaktualizowanego w 2005 r. (AKPOŚK 2005), 2010 r. (AKPOŚK 2009) oraz w 2011 r. (AKPOŚK 2010; aktualizacja niepełna zmianie uległy jedynie terminy realizacji inwestycji). KPOŚK służy realizacji i monitoringowi osiągania celów ustalonych w ww. Dyrektywie. Program ten ma na celu identyfikację faktycznych potrzeb w zakresie uporządkowania gospodarki ściekowej oraz uszeregowanie ich realizacji w taki sposób, aby Polska wywiązała się ze zobowiązań traktatowych wynikających z wdrażania przepisów Dyrektywy ściekowej (zgodnie z aneksem XII Traktatu akcesyjnego ustalono dostosowawcze okresy przejściowe na implementacje przepisów ww. Dyrektywy do końca 2015 r.). W związku z tym, że zasięg obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego, stanowiącego element wdrażania Dyrektywy ściekowej obejmuje teren całego kraju, mapa wykazu obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego nie została załączona. B. obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 5 ustawy Prawo wodne) Obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN) stanowią obszary, z których mają miejsce spływy do wód powierzchniowych i/lub podziemnych uznanych za wody wrażliwe(zawierających lub mogących zawierać ponad 50 mg/l azotanów), jeżeli nie zostaną podjęte działania opisane w Dyrektywie oraz mają miejsce spływy do wód eutroficznych lub takich, które oceniono jako mogące stać się eutroficznymi, jeżeli nie zostaną podjęte działania. Dyrektywa azotanowa dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, transponowana została do prawodawstwa polskiego poprzez: ustawę Prawo wodne, ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: 2013 poz z późn. zm.), dalej ustawa Prawo ochrony środowiska, ustawę z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U nr 147 poz. 1033). oraz rozporządzenia wykonawcze do ww. ustaw: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 241 poz. 2093), 83

84 rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 4 poz. 44), rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (tekst jednolity: Dz. U poz. 393), 9 rozporządzeń dyrektorów rzgw w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć, 10 rozporządzeń dyrektorów rzgw w sprawie wprowadzenia programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszaru szczególnie narażonego. W ramach wdrażania Dyrektywy azotanowej wyznaczono w Polsce dla pierwszego okresu jej wdrażania ( ) 21 obszarów OSN, obejmujących 2 % powierzchni kraju, a dla drugiego okresu ( ) 19 OSN obejmujących 1,49 % powierzchni kraju. Podstawą wyznaczenia OSN była: ocena zanieczyszczenia wód azotanami, dokonana w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, realizowanego zgodnie z programami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, ustalenia zakresu wpływu działalności rolniczej na jakość wód dokonane na podstawie rozpoznania i oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolniczej oraz na podstawie analizy warunków środowiskowych, obejmujących: klimat, warunki hydrogeologiczne, rodzaj i zasobność gleb w składniki pokarmowe (azot i fosfor), ukształtowanie terenu, uwarunkowania charakteryzujące zlewnię, z której spływają zanieczyszczenia do wód. OSN umocowane zostały prawnie w pierwszym okresie wdrażania Dyrektywy za pomocą 11 rozporządzeń dyrektorów poszczególnych regionalnych zarządów gospodarki wodnej (rzgw), wydanych w większości w końcu 2003 r. i w I kwartale 2004 r., które w drugim okresie zastąpione zostały 12 rozporządzeniami, wydanymi na początku 2008 r. Rozporządzenia dyrektorów rzgw zostały opublikowane w Dziennikach Urzędowych poszczególnych województw. Dla wszystkich OSN opracowane zostały programy działań, wprowadzone w życie również rozporządzeniami dyrektorów rzgw. Rozporządzenia opublikowane zostały w dziennikach urzędowych województw, a tym samym stały się prawem miejscowym. Do najistotniejszych działań planowanych do realizacji w ramach programów, w okresie 4 lat, należą przede wszystkim: działania wynikające z zasad dobrej praktyki rolniczej oraz zadań inwestycyjnych (np. budowa zbiorników i płyt do gromadzenia i przechowywania nawozów naturalnych), edukacja rolników z zakresie obowiązywania prawa i zasad dobrej praktyki rolniczej, pomoc organizacyjna i techniczna w realizacji inwestycji ochrony wód w gospodarstwach, doradztwo rolne w tworzeniu planów nawozowych w gospodarstwach, kontrola realizacji zadań wynikających z programów działania, monitoring jakości wód powierzchniowych i podziemnych w obszarach szczególnie narażonych, w celu oceny efektów realizacji programów działań 82. W okresie styczeń czerwiec 2012 r. wszystkie rzgw dokonały kolejnej weryfikacji OSN, między innymi na podstawie sporządzonej na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ekspertyzy pn. Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Konsekwencją

85 weryfikacji było zwiększenie powierzchni OSN z 4 630,47 km 2 (1,48% powierzchni kraju) do ,06 km 2 (4,46 % powierzchni kraju), co stanowi 3-krotny (ok. 200 %) wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. W chwili obecnej na obszarze kraju ustanowionych jest 48 obszarów OSN. W zasięgu obszaru dorzecza Wisły wyznaczono 30 obszarów OSN. Wykaz obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN), zlokalizowanych na obszarze dorzecza Wisły wraz z aktami prawnymi (rozporządzeniami dyrektorów rzgw) ustanawiającymi poszczególne OSN, przedstawiony został w załączniku 23a. obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, gdzie utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie, w tym właściwe miejsca w ramach programu Natura 2000, wyznaczone na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z , str. 7, z późn. zm., dalej Dyrektywa siedliskowa) oraz Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 20 z , str. 7 z późn. zm.; dalej Dyrektywa ptasia) (wg RDW) obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U poz. 627 z późn. zm.), dalej ustawa o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie (wg art. 113 ust. 4 pkt. 6 ustawy Prawo wodne) Analizowany rejestr obszarów chronionych obejmuje wyłącznie obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków silnie związanych z wodami. Tereny te objęte są formami ochrony wynikającymi z ustawy o ochronie przyrody. Spośród tych obszarów wyróżnia się należące do sieci Natura 2000: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz obszary mające znaczenie dla wspólnoty (OZW), utworzone na mocy: Dyrektywy ptasiej, transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r., nr 25, poz. 133), oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U poz. 358). Dyrektywy siedliskowej, transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U nr 77 poz. 510 z późn. zm.). Na obszarze dorzecza Wisły znajduje się najwięcej obszarów o znaczeniu dla wspólnoty 370. Zajmują one ok. 10% powierzchni dorzecza Wisły. Obszary specjalnej ochrony ptaków 88 stanowią 15% powierzchni dorzecza Wisły. Zarówno obszary o znaczeniu dla wspólnoty, jak i obszary specjalnej ochrony ptaków dorzecza Wisły znajdują się na wodach Morza Bałtyckiego. Oprócz obszarów należących do sieci Natura 2000 rejestr obejmuje obszary, których utworzenie reguluje ustawa o ochronie przyrody. Są to: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu. 85

86 Parki Narodowe: Przepisy prawne dotyczące Parków Narodowych określa ustawa o ochronie przyrody, a także szereg przepisów wykonawczych, m. in.: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 maja 2005 r. w sprawie parków narodowych lub niektórych ich obszarów, gdzie za wstęp pobiera się opłaty (Dz. U. nr 91 poz. 765). Wszystkie Parki Narodowe na terytorium Polski włączone zostały do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Większość Parków Narodowych posiada otuliny. Wszystkie polskie Parki Narodowe związane są ściśle z wodami, a wiele występujących na ich terenie gatunków roślin, zwierząt oraz grzybów, jest zależna od wody bądź podlega w znacznym stopniu wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Wisły ustanowiono siedemnaście parków narodowych, które stanowią nieco ponad 1% powierzchni całego dorzecza. Rezerwaty przyrody: Rezerwaty przyrody są powoływane na drodze rozporządzenia wojewody. Większość rezerwatów jest ściśle powiązana z wodami, bądź ma związek pośredni związany z występowaniem gatunków roślin i zwierząt zależnych od wody i podlegających wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Wisły rezerwaty przyrody zajmują powierzchnię hektarów. Parki Krajobrazowe: Parki krajobrazowe powoływane są na drodze rozporządzenia wojewody. Na obszarze dorzecza Wisły występuje 92 parkiów krajobrazowych, zajmują one powierzchnię hektarów, co stanowi blisko 10% powierzchni tego dorzecza. Obszary chronionego krajobrazu: Obszary chronionego krajobrazu wyznacza się na drodze uchwały sejmiku województwa. Na obszarze dorzecza Wisły obszary chronionego krajobrazu stanowią 25% powierzchni całego dorzecza. Spośród obszarów chronionych zależnych od wód, na obszarze dorzecza Wisły zlokalizowanych jest 458 obszarów należący do sieci Natura 2000 (88 OSO i 370 OZW), 17 parków narodowych, 498 rezerwatów, 92 parki krajobrazowe oraz 199 obszary chronionego krajobrazu. Graficzne odwzorowanie rozmieszczenia obszarów chronionych przedstawione zostało w załączniku nr 24, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 24a. 86

87 6. ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI 6.1. Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Wisły na tle klimatu Polski Z uwagi na dostępną skalę opracowań prognoz zmienności i zmian klimatu, modelowanych w odniesieniu do terytorium kraju, zdecydowano o przedstawieniu cech klimatu obszaru dorzecza na tle klimatu Polski. Zabieg ten umożliwia wyróżnienie swoistych cech klimatu obszaru dorzecza; w tym cech wspólnych z innymi regionami kraju. Jednocześnie ułatwiona jest percepcja analizy przestrzennej zmienności i zmian klimatu prognozowanych dla obszaru dorzecza w aspekcie presji wynikającej ze zróżnicowania warunków prognozowanych dla kraju. Polska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego o charakterze przejściowym, pomiędzy klimatem lądowym i morskim, co jest efektem ścierania się mas wilgotnego powietrza znad Atlantyku z suchym powietrzem z głębi kontynentu euroazjatyckiego. W konsekwencji klimat charakteryzuje się dużą zmiennością pogody i zróżnicowaniem przebiegu pór roku w następujących po sobie latach. Pogoda kształtowana jest przez stałe układy baryczne niż islandzki i wyż azorski oraz sezonowo zmieniające się ciśnienia baryczne znad Azji wyż wschodnioazjatycki (zima) i niż południowoazjatycki (lato). Ilościowym przejawem przejściowości klimatu jest zachmurzenie sięgające 60 70% dni w roku. Największe zachmurzenie notowane jest w listopadzie, najmniejsze w sierpniu i wrześniu. Średnia liczba dni pochmurnych (zachmurzenie powyżej 80%) wynosi dni w roku, zaś dni pogodnych jest w roku (zachmurzenie poniżej 20%). Na obszarze dorzecza Wisły zaznacza się przewaga wpływu kontynentalnych mas powietrza. Skutkuje to większym udziałem suchego powietrza w kształtowaniu pogody; generalnie wpływa to na mniejsze średnie roczne zachmurzenie, za wyjątkiem obszaru pojeziernego. Obszar Polski położony jest w strefie przeważających wiatrów zachodnich (60% wszystkich dni wietrznych), ku wschodowi zwiększa się odsetek wiatrów wschodnich (szczególnie wschodnia i północno wschodnia część obszaru dorzecza Wisły), a w górach południowych (w tym południowa część obszaru dorzecza Wisły). Wiatry zachodnie przeważają latem, tj. od lipca do września, natomiast zimą, zwłaszcza w grudniu i styczniu ich przewaga się zmniejsza na rzecz wiatrów wschodnich (szczególnie intensywnych we wschodniej części obszaru dorzecza). Średnia roczna temperatura powietrza w kraju oraz na obszarze dorzecza Wisły jest zbieżna: waha się od 5 C (Zakopane) do 9 C (Kotlina Sandomierska, Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Pojezierze Wielkopolskie oraz zachodnia część Pojezierza Pomorskiego i Pobrzeża). Najcieplejszym obszarem jest południowo zachodnia część Polski, najchłodniejszym północno wschodnia część kraju i obszary górskie (rysunek 12). Na obszarze dorzecza Wisły rozkład ten jest odwzorowany tylko częściowo: najcieplejsze obszary to pobrzeże Bałtyku, Kotlina Sandomierska oraz Kotlina Podkarpacka, bieguny chłodu wpisują się w klimat kraju (rysunek 12). Średnia roczna amplituda temperatury na obszarze dorzecza jest zmienna od 19 C (wybrzeże) do 23 C (północny wschód kraju). Przejawem zróżnicowania klimatu jest liczba dni mroźnych (temp. maks. poniżej 0 C), wzrastająca z zachodu i wzdłuż wybrzeża na północny wschód (do ponad 50 dni na Pojezierzu Suwalskim), w górach do 146 na Kasprowym Wierchu. Najniższą w Polsce i jednocześnie na obszarze dorzecza Wisły temperaturę zanotowano w Siedlcach 41 C (1940) i w Kotlinie Żywieckiej 40,6 C (1929). Liczba dni z przymrozkami (temp. min poniżej 0 C) waha się 87

88 od 80 (nad morzem) do 120 na północno wschodnich obszarach, w górach ponad 200. Typowe dla przejściowości klimatu Polski, a odwzorowane na obszarze dorzecza Wisły, jest zróżnicowanie przestrzenne średniej temperatury miesięcznej w wieloleciu (tabela 19), wiersze pogrubione dla obszaru dorzecza Wisły). Na podstawie analizy średniej wieloletniej temperatury powietrza na obszarze Polski, w II połowie XX w. wyróżnia się wyraźne ocieplenie, począwszy od lat 80-tych. Wskazują na to dane dla 28 wybranych stacji meteorologicznych (tabela 20). Na obszarze dorzecza Wisły proces ocieplenia zaznacza się intensywnie szczególnie w jego środkowej o północnej części (tabela 20) wiersze pogrubione dla obszaru dorzecza Wisły). Warunki termiczne zmieniają się przestrzennie z różną intensywnością w poszczególnych częściach kraju względem pór roku, ale co istotne roczne trendy wzrostu temperatury są istotne dla całego obszaru dorzecza Wisły (tabela 21). Przyrost temperatury powietrza jest intensywniejszy dla pory chłodnej, słabiej zaznacza się w porze letniej, ale nie przekracza 1 C. Ponadto, w tym samym okresie stwierdzono przyrost częstości występowania ekstremalnych warunków termicznych, zarówno skrajnie wysokiej temperatury maksymalnej i minimalnej dobowej, skrajnie niskiej temperatury dobowej, występowanie dób tropikalnych 83. Obserwuje się nasilanie się dynamiki zmian termicznych na obszarze dorzecza. Niekorzystne zjawiska termiczne ujawniające się od lat 90-tych XX w. (uciążliwe dla ludności, środowiska i gospodarki) to: dotkliwe fale upałów (dni z maksymalną temperaturą dobową powietrza 30 C utrzymującą się przez co najmniej 3 dni), dni upalne (z temperaturą maksymalną 30 o C), z najdłuższymi ciągami dni upalnych trwającymi 17 dni (Nowy Sącz, Opole, Racibórz). Na większej części obszaru Polski obserwuje się tendencje spadkowe liczby dni mroźnych i bardzo mroźnych, ale długość trwania okresów mroźnych na przeważającym obszarze kraju wykazuje niewielką tendencję wzrostową. Najdłużej trwające okresy bardzo mroźne typowe są w północno wschodniej i wschodniej części obszaru dorzecza (w tym Polski) (10 20 w ostatnim 40-leciu). 83 U. Kossowska-Cezak, J. Wawer, Skrajności termiczne w klimacie Warszawy ( ), 2014, Prace i Studia Geograficzne, WGSR UW, Warszawa

89 Rysunek 12. Średnia temperatura powietrza w C na obszarze Polski ( ) źródło: na podstawie Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa

90 Tabela 19. Średnie miesięczne i roczne wartości temperatur powietrza ( C) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rok 1 Białystok -3,5-2,7 1,0 6,8 12,8 15,7 17,2 16,5 11,9 7,0 1,8-1,6 6,9 2 Chojnice -2,1-1,4 1,8 6,5 12,2 15,0 16,8 16,6 12,2 7,6 2,5-0,5 7,3 3 Jelenia Góra -1,6-0,7 2,9 6,6 11,8 14,6 16,3 16,0 12,2 8,0 2,7-0,2 7,4 4 Katowice -1,7-0,4 3,3 8,0 13,3 16,0 17,7 17,4 13,2 8,3 3,1-0,3 8,2 5 Kielce -2,9-1,6 2,1 7,2 12,9 15,7 17,3 16,9 12,4 7,6 2,1-1,1 7,4 6 Koszalin -0,4 0,1 2,9 6,6 11,8 14,8 16,8 16,8 13,0 8,9 4,0 1,1 8,0 7 Kraków -2,3-0,9 3,1 8,0 13,4 16,2 17,8 17,5 13,2 8,4 2,8-0,6 8,0 8 Lublin -3,1-2,0 1,8 7,4 13,1 15,8 17,3 17,0 12,6 7,6 2,1-1,3 7,4 9 Łódź -2,0-1,0 2,8 7,7 13,4 16,1 17,7 17,6 13,0 8,2 2,8-0,4 8,0 10 Mława -2,8-2,0 1,7 7,1 12,9 15,7 17,3 17,1 12,4 7,5 2,1-1,0 7,3 11 Olsztyn -2,5-1,8 1,6 6,7 12,4 15,4 17,1 16,8 12,3 7,7 2,4-0,8 7,3 12 Opole -0,9 0,2 4,0 8,4 13,9 16,6 18,4 18,2 13,9 9,2 3,8 0,6 8,9 13 Poznań -1,0-0,2 3,4 7,9 13,5 16,3 18,1 17,8 13,3 8,6 3,4 0,5 8,5 14 Rzeszów -2,6-1,3 2,7 8,0 13,4 16,4 17,9 17,4 13,2 8,3 2,8-0,7 8,0 15 Suwałki -4,0-3,4 0,1 6,0 12,1 15,1 16,6 16,3 11,5 6,6 1,3-2,2 6,3 16 Szczecin -0,1 0,6 3,8 7,8 13,2 16,0 18,0 17,7 13,6 9,0 4,2 1,4 8,8 17 Terespol -3,1-2,2 1,8 7,8 13,7 16,4 17,8 17,3 12,6 7,6 2,2-1,2 7,6 18 Toruń -1,6-0,8 2,7 7,6 13,3 16,3 18,0 17,3 13,1 8,3 3,1 0,0 8,1 19 Warszawa -2,2-1,2 2,6 7,9 13,7 16,5 18,1 17,7 13,0 8,1 2,8-0,4 8,1 20 Wrocław -0,9 0,2 3,9 8,2 13,5 16,3 18,1 17,8 13,6 8,9 3,6 0,7 8,7 21 Zakopane -3,7-2,9 0,3 4,8 10,1 12,8 14,5 14,2 10,4 6,1 0,8-2,5 5,4 22 Zielona Góra -0,9 0,1 3,6 7,9 13,4 16,2 18,1 18,0 13,6 8,8 3,4 0,5 8,6 Mława pogrubioną czcionką zaznaczono posterunki położone w obrębie dorzecza źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 90

91 Tabela 20. Średnie roczne temperatury powietrza ( C) na obszarze Polski lp. stacja Białystok 6,9 7,2 7,4 2 Bielsko Biała 8,1 8,4 8,6 3 Chojnice 7,3 7,6 7,9 4 Częstochowa 8,0 8,2 8,5 5 Gorzów Wielkopolski 8,6 9,0 9,2 6 Hel 8,1 8,4 8,6 7 Jelenia Góra 7,4 7,7 7,9 8 Kalisz 8,4 8,8 9,0 9 Katowice 8,2 8,6 8,6 10 Kielce 7,4 7,7 7,9 11 Kłodzko 7,4 7,6 7,8 12 Koszalin 8,0 8,4 8,6 13 Kraków 8,1 8,5 8,8 14 Lublin 7,4 7,7 7,9 15 Łeba 7,7 8,0 8,2 16 Łódź 8,0 8,3 8,5 17 Mława 7,3 7,7 7,9 18 Nowy Sącz 8,2 8,5 8,7 19 Poznań 8,5 8,8 9,1 20 Rzeszów 7,9 8,2 8,5 21 Szczecin 8,8 9,1 9,3 22 Śnieżka 0,6 1,0 1,2 23 Terespol 7,5 7,9 8,1 24 Toruń 8,1 8,5 8,7 25 Warszawa 8,1 8,3 8,6 26 Włodawa 7,5 7,8 8,0 27 Zakopane 5,4 5,8 5,8 28 Zielona Góra 8,5 8,8 9,1 Mława pogrubioną czcionką zaznaczono posterunki położone w obrębie dorzecza źródło: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 91

92 pobrzeże pojezierze niziny wyżyny Podkarpacie Sudety Karpaty Polska Projekt aktualizacji Planu gospodarowania Tabela 21. Sezonowe i roczne wartości współczynników trendu ( C/10 lat) średniej temperatury powietrza w poszczególnych regionach i Polsce obliczone dla wielolecia (pogrubiono wartości istotne statystycznie na poziomie 1 α = 0,95) sezony zima 0,40 0,42 0,40 0,31 0,33 0,31 0,34 0,38 wiosna 0,40 0,38 0,35 0,32 0,37 0,30 0,38 0,36 lato 0,22 0,15 0,15 0,13 0,19 0,20 0,25 0,17 jesień 0,08 0,06 0,07 0,01 0,03 0,04 0,07 0,06 rok 0,27 0,25 0,24 0,19 0,22 0,2 0,25 0,24 źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW PIB, 2012 Zróżnicowanie termiczne w przebiegu rocznym skutkuje wykształceniem sześciu pór roku: przedwiośnie (0 5 C), wiosnę (5 15 C), lato (powyżej 15 C), jesień (5 15 C), przedzimie (0 5 C), zimę (poniżej 0 C). Czas trwania pór roku jest na obszarze dorzecza zróżnicowany regionalnie: lato trwa od dni w północnej części, do 100 dni na południowym wschodzie, w części środkowej, zima od dni nad morzem, do 3 4 miesięcy na północnym wschodzie, a w Tatrach nawet do 6 miesięcy. Średnio okres wegetacyjny w Polsce trwa 214 dni, regionalnie wahając się od 199 do 233 dni zgodnie z gradientem temperatury od północnego wschodu ku południu i zachodowi. Przyrost średniej rocznej temperatury powietrza w ostatnim 30-leciu wpływa na skrócenie okresu przedwiośnia oraz wydłużania okresu wegetacyjnego, zauważalnie na zachodzie kraju. Ta sama tendencja występuje na obszarze dorzecza Wisły. Opady atmosferyczne to statystycznie najbardziej zmienny przestrzennie element klimatu; wystąpienie opadów jest generowane jednocześnie przez warunki lokalne (ukształtowanie powierzchni, bilans energetyczny) oraz ogólną cyrkulację atmosfery. Średnia suma opadów nie osiąga 600 mm; charakterystyczne jest zróżnicowanie przestrzenne opadów w kraju oraz na obszarze dorzecza Wisły: od poniżej 500 mm w środkowej części Polski, 800 mm na wybrzeżu oraz ponad 1000 mm w Tatrach (rysunek 13). Na podstawie 22 stacji meteorologicznych w kraju (tabela 22, w tym pogrubione wiersze dla danych na obszarze dorzecza Wisły), stwierdzono najniższe średnie opady w lutym (średnio w wieloleciu : 27 mm, na stacjach w Terespolu i Warszawie: 22 mm). Miesiąc najobfitszy w opady to lipiec ze średnią 83 mm (maksimum 107 mm w Jeleniej Górze). Sezonowo, najwyższe sumy opadów występują w miesiącach letnich (2 3 krotnie wyższe niż zimą, w Karpatach 4-krotnie wyższe) (tabela 22, w tym pogrubione wiersze dla danych na obszarze dorzecza Wisły). Deszcze nawalne (opady atmosferyczne o natężeniu > 2 mm/min), szczególnie intensywne w południowej karpackiej części obszaru dorzecza, występują od kwietnia do września, z największą częstotliwością w lipcu, często towarzyszy im występowanie burz. 92

93 Rysunek 13. Opady atmosferyczne wysokości średnie roczne (mm) źródło: Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa

94 Tabela 22. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rok 1 Białystok Chojnice Jelenia Góra Katowice Kielce Koszalin Kraków Lublin Łódź Mława Nowy Sącz Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Suwałki Szczecin Terespol Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa Opad śniegu to od 15 do 20% rocznej sumy ogólnej opadów; występuje od listopada do kwietnia, w górach notowany jest od września, w tym w wysokich partiach gór (Tatry) mogą sporadycznie wystąpić w miesiącach letnich. Liczba dni z pokrywą śnieżną zwiększa się z zachodu i południowego zachodu ku północnemu wschodowi kraju z do dni i ponad 200 dni wysoko w górach. W literaturze nie ma zgodności co do występowania trendu zmiany sumy opadów (Kożuchowski, Żmudzka , Zawora, Ziernicka , Kożuchowski ). Z danych zestawionych przez 84 K. Kożuchowski, E. Żmudzka, 100-Year Series of Areally Averaged Temperatures and Precipitation Totals in Poland, [w:] J.L. Pyka, M. Dębicka, A. Szczepankiewicz Szmryka, M. Sobik, M. Błaś (red.), Man and Climate in the 20th Century, Studia Geograficzne, 75, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2542, Wrocław

95 Wibig, Jakusik (2012) 87 wynika silne zróżnicowanie średniej rocznej obszarowej sumy opadów, z bardzo niewielką tendencją wzrostową w skali kraju (wykres 1). Regionalnie, obserwuje się zmienność tendencji rocznych sum opadów (rysunek 14): w 5 z 14 regionów stwierdza się tendencję wzrostu sumy rocznej opadów (największe przyrosty na obszarze dorzecza Wisły dla Pobrzeży Południowobałtyckich i Pobrzeża Wschodniobałtyckiego oraz Zewnętrznych Karpat Zachodnich). Największe spadki opadów dotyczą Wyżyny Śląsko Krakowskiej (obszar dorzecza Wisły), Nizin Sasko Łużyckich, a także na Wyżyny Środkowomałopolskiej (obszar dorzecza Wisły) co jest szczególnie niekorzystne w kontekście korzystnych warunków glebowych dla rozwoju rolnictwa. Podobnie jak w przypadku temperatury powietrza, na przeważającym obszarze kraju oraz obszarze dorzecza Wisły stwierdza się narastającą zmienność opadów oraz zmianę struktury opadów. W ostatnim 30-leciu zwiększa się częstości występowania okresów z niedostatkiem i nadmiarem opadów, szczególnie silnie zaznaczająca się w pasie karpackim i wyżynnym obszaru dorzecza Wisły. Wzrost współczynnika zmienności opadów jest tu skorelowany ze wzrostem częstości zachmurzenia typu konwekcyjnego. Oznacza to zwiększenie częstości występowania intensywnych, ale krótkotrwałych opadów typu konwekcyjnego, co sprzyja występowaniu w regionie lokalnych powodzi błyskawicznych. Wzrost liczby dni z opadem o dużym natężeniu (opad dobowy >50 mm) stwierdzono szczególnie w południowych regionach Polski (obszar dorzecza Wisły). Opady ulewne o natężeniach przekraczających 5 mm/min, z prawdopodobieństwem sezonowym (V IX) 10%, występują na obszarze dorzecza Wisły najczęściej w pasie Podkarpacia, Gór Świętokrzyskich, pasa od Częstochowy do Olsztyna oraz zachodniego Roztocza. Wykres 1. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów dla Polski źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW PIB, T. Zawora, A. Ziernicka. Precipitation variability in time in Poland in the light of multi-annual mean values ( ). Studia Geograficzne 75 Acta Universitatis Wratislaviensis No 2542, Wrocław K. Kożuchowski: Zmienność opadów atmosferycznych w Polsce w XX i XXI wieku, [w:] Kożuchowski K., (red.), Skala, uwarunkowania i perspektywy współczesnych zmian klimatycznych w Polsce, Łódź J. Wibig, E. Jakusik, Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB

96 Rysunek 14. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów w Polsce i regionach źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW PIB, 2012 Zatem przy stwierdzonej stabilnej sumie opadów rocznych, zwiększeniu częstości opadów o dużej intensywności towarzyszy, na obszarze dorzecza Wisły, wydłużanie się okresów suszy atmosferycznej (okresów bezopadowych). Długości okresów bezopadowych (liczba dni bez opadu lub z opadem poniżej 1 mm) w latach na wschód od Wisły wydłuża się, nawet o 5 dni/10 lat. W tym rejonie w dziesięcioleciu stwierdzono najczęściej występującą klęską suszy (atmosferycznej, glebowej i hydrologicznej). Okresowe pojawianie się susz jest cechą charakterystyczną klimatu Polski, ale w ostatnim 30-leciu obserwuje się wzrost częstości i czasu ich trwania; w latach , susze wystąpiły 9 razy w różnych okresach roku. Polska, należąca do regionu Europy Środkowej, wskazywany jest w literaturze przedmiotowej jako obszar obserwowania silnych, istotnych statystycznie trendów zmniejszania się zachmurzenia ogólnego (wykres 2). Znaczący jest pod tym względem spadek zmniejszania się zachmurzenia we wschodniej części obszaru dorzecza Wisły. 96

97 Wykres 2. Zmienność średniego obszarowego rocznego zachmurzenia ogólnego źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r. Współczesne rozchwianie klimatu, polegające na wzroście częstości występowania skrajnych wartości elementów pogody nawet w sąsiadujących latach i sezonach, potwierdzone jest wynikami badań instrumentalnych od początku lat 80-tych XX w. Prognozy krótkoterminowe, o horyzoncie czasowym 5 10 lat, zawierają z reguły 2 rodzaje wniosków: globalnie następuje proces ocieplenia klimatu o zróżnicowanej intensywności zmian regionalnych, regionalnie narasta rozchwianie klimatu przejawiające się wzrostem częstości występowania stanów ekstremalnych. Lokalnie, niejednokrotnie trudności sprawia rozdzielenie trendu zmiany klimatu, który jest maskowany jego narastającą zmiennością rozchwianie klimatu. Prognozy zmian klimatu zostały w Polsce wykonane w ramach opracowań: Projekt KLIMAT Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo (opracowane w IMGW, 2012) oraz Projekt KLIMADA (MŚ, symulacje ICM, 2013). W Projekcie KLIMAT za podstawę rozważań przyjęto trzy scenariusze rozwojowe IPCC o kodowych nazwach przyjętych w Special Report of Emission Scenarios: A1B, A2 i B1: 1. scenariusz A2: zakłada rozwój w oparciu o kryteria ekonomiczne, zwiększenie różnic między biednymi i bogatymi krajami, szybki wzrost ludności, szczególnie w krajach rozwijających się, brak zaangażowania w kwestiach ekologicznych i postęp technologiczny najsłabszy w porównaniu do innych scenariuszy; 2. scenariusz B1: zakłada wysoki poziom świadomości ekologicznej i społecznej, odejście od postaw konsumpcyjnych, czysto ekonomicznych na rzecz zrównoważonego rozwoju; rządy, biznes, media i ludzie przywiązują do tego dużą wagę, świadomie i intensywnie inwestuje się w technologie, efektywność, ekologię; 3. scenariusz A1B (wariant pośredni): zakłada bardzo szybki wzrost gospodarczy; populacja rośnie do roku 2050 a następnie zmniejsza się, szybko są wdrażane nowe i efektywne 97

98 technologie, zwiększona współpraca gospodarcza i migracja ludności powodują wyrównywanie poziomu cywilizacyjnego i poziomu dochodów między regionami świata wariant ten zakłada zrównoważony układ systemów energetycznych, powstały w wyniku równomiernego rozwoju wszystkich form wytwarzania energii. W ramach Projektu KLIMADA opracowano scenariusze zmian klimatu dla Polski, które stanowią opisy prawdopodobnych przyszłych warunków klimatycznych, przy zastosowaniu scenariusza globalnych zmian emisji gazów cieplarnianych opracowanego przez IPCC SRES A1B. Scenariusz A1B to odzwierciedlenie warunków średnich, zalecanych przy kształtowaniu polityki adaptacji do nadchodzących zmian. Dla obszaru Polski prognozy krótkoterminowe modeli klimatycznych scenariusza A1B wskazują m. in. (projekt KLIMADA 2013): 1. powolny przyrost średniej rocznej temperatury powietrza, ale zmiana ta nie będzie istotnie wyższa w stosunku do okresu referencyjnego (rysunek 15); 2. wzrost liczby dni z temperaturą >25 o C (wykres 3); 3. spadek liczby dni z temperaturą <0 o C (wykres 4); 4. wydłużanie się czasu trwania okresu wegetacyjnego (wykres 5); 5. regionalnie i lokalnie wzrost czasu trwania ekstremalnie wysokiej temperatury >25 o C (rysunek 16); 6. regionalnie i lokalnie wzrost czasu trwania ekstremalnie niskiej temperatury <-10 o C (rysunek 17); 7. wzrost częstości występowania wiatru o dużych prędkościach (trąby powietrzne); 8. sumy roczne opadów nie będą się znacząco różniły w stosunku do warunków historycznych (przewidywany wzrost jest spodziewany poniżej 5% dotychczasowej średniej sumy rocznej); 9. przyrost letniej sumy opadów na niekorzyść opadów zimowych; 10. spadek liczby dni z opadami śniegu oraz czasu trwania pokrywy śnieżnej (wykres 6); 11. wzrost częstości występowania krótkotrwałych intensywnych opadów (opady konwekcyjne), skrócenie czasu trwania okresów mokrych (opad >10 mm/doba) (rysunek 17); 12. przyrost natężenia opadów (wykres 7); 13. wzrost częstości występowania suszy atmosferycznej; 14. wydłużanie czasu trwania suszy atmosferycznej (rysunek 19); 15. wzrost częstości występowania oraz przyrost czasu trwania suszy glebowej (deficyt wody w glebie) i hydrologicznej (obniżanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych). 98

99 Rysunek 15. Spodziewane zmiany średniej temperatury powietrza ( C) w Polsce w okresie źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW PIB,

100 Wykres 3. Liczba dni z temperaturą maksymalną większą od 25 C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Wykres 4. Liczba dni z temperaturą minimalną ujemną poniżej 0 C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA

101 Wykres 5. Długość okresu wegetacyjnego (śr. temp dobowa >5 C) w Polsce w dniach w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 16. Przyrost liczby dni z temperaturą maksymalną większą niż 25 C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: na podstawie SPA 2020, KLIMADA

102 Rysunek 17. Spadek liczby dni z temperaturą maksymalną mniejsza niż -10 C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: na podstawie SPA 2020, KLIMADA 2013 Wykres 6. Liczba dni z pokrywą śnieżną w cm (lata ) źródło: SPA 2020, KLIMADA

103 Rysunek 18. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów mokrych (>10 mm/d) źródło: na podstawie SPA 2020, KLIMADA 2013 Wykres 7. Maksymalny opad dobowy w mm (średnie dziesięcioletnie) w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA

104 Rysunek 19. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów suchych (< 1 mm/d) źródło: na podstawie SPA 2020, KLIMADA 2013 Modele zmienności i zmian klimatu o dużej rozdzielczości (czyli przybliżające zmienność przestrzenną parametrów klimatu dla powierzchni kilkusetkilometrowych, rozdzielczość 15 x15, rozdzielczość 25 km x 25 km) wskazują na znaczące zróżnicowanie przestrzenne wymienionych powyżej parametrów. Należy jednak pamiętać, iż w krótkim okresie gradient zmienności przestrzennej nie odbiega od współczesnej zmienności elementów klimatycznych. Istotą różnicy dla krótkiego okresu prognozy jest wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia zjawisk i procesów wymienionych w tej krótkiej liście w najbliższej przyszłości. Wibig, Jakusik (2012) zwracają uwagę na konieczność w modelach regionalnych dużej rozdzielczości pozwalającej na znacząco lepszy opis parametrów podłoża (elementu sterującego lokalnymi parametrami pogodowymi), ale wciąż nie spełniają kryteriów oczekiwanej dokładnością lokalnej prognozy. 104

105 6.3. Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r. Obszar dorzecza Wisły charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem warunków przyrodniczych uczestniczących w kształtowaniu lokalnej zmienności i zmian klimatu. Z uwagi na położenie we wschodniej części kraju, dorzecze eksponowane jest na napływ suchych mas powietrza kontynentalnego, zaś cechy klimatu mają charakter bliższy typowej przejściowości z elementami klimatu kontynentalnego na wschodzie i północnym wschodzie (Woś 1999). Pod względem warunków obiegu wody oraz cech klimatu wyróżnić należy (1) górski obszar Karpat, ich pogórze wraz z kompleksem wyżyn południowopolskich i Gór Świętokrzyskich, (2) obszar nizinny środkowej Polski oraz (3) pobrzeża Południowobałtyckie wraz z kompleksem pojeziernym środkowej i północno wschodniej części kraju. Dla obszarów górskich i wyżynnych górnej partii obszaru dorzecza Wisły prognozowany jest wzrost średniej temperatury powietrza, w tym istotny dla zasobów wodnych wzrost średniej temperatury powietrza okresu chłodnego (rysunek 15) oraz przyrost liczby dni z temperaturą >25 0 C (rysunek 18). Istotny jest prognozowany spadek liczby dni skrajnie chłodnych <-10 0 C (rysunek 19). Prawdopodobnie nie należy się spodziewać istotnej zmiany przyrostu okresu wegetacji (SPA 2020, KLIMADA 2013). Zlewnie karpackie wyróżnia wysoki wskaźnik powodziowości typowy dla zlewni górskich (Jania, Zwoliński 2011). Z uwagi na ekspozycję występują tu jedne z najwyższych sum opadów, w tym maksymalne sumy w obrębie Tatr (rysunek 13). W sezonie letnim częste są lokalne opady nawalne, skutkujące błyskawicznymi wezbraniami lokalnymi. Region wyróżnia się dużą częstością występowania powodzi w konsekwencji wystąpień bardzo intensywnych opadów w wyższych partiach terenu. W Karpatach stwierdzono występowanie opadów atmosferycznych o charakterze ekstremalnym o największej nieprzewidywalność (Jania, Zwoliński, 2011). Przy czym typowe jest występowanie zarówno znacznej sumy opadów w okresach roku, w których nie są spodziewane, jak i długotrwałe okresy bezopadowe. Opady krótkotrwałe o dużym natężeniu są efektem nasilenia termiczno dynamicznych prądów pionowych w obszarze frontów chłodnych. Typowe dla regionu jest lokalne występowanie intensywnych opadów, powiązane z układem dolin wymuszających ruch powietrza. Fale wezbraniowe z deszczy nawalnych mają w Karpatach charakter złożony, wezbrania mogą mieć zarówno charakter typowo lokalny ograniczony do pojedynczych dolin zlewni cząstkowych, lub obejmować większe obszary; wynika to z charakteru lokalnej struktury hydrograficznej oraz niskiej retencyjności podłoża. Jania, Zwoliński (2011) następująco zestawiają sytuację hydrologiczną zjawisk ekstremalnych na dorzeczu górnej Wisły: w zakresie wezbrań stwierdzono, że w półroczu letnim ich liczba wahała się od 3 do 7, a średni czas trwania od 1,7 do 5,8 dnia. Największa liczba wezbrań (>5 w roku) charakterystyczna była dla zlewni położonych w górnej części obszaru dorzecza Dunajca (zlewnie tatrzańskie, Łososina), Skawy, Soły. Najdłuższy średni czas trwania wezbrań (>4,5 dnia) występował w zlewniach w górnej części obszaru dorzecza Dunajca. Przepływy kulminacyjne były od 1,9 do 7,0 razy wyższe od przepływu granicznego, a przepływy średnie od 1,4 do 3,5 razy. Najwyższe przepływy graniczne i średnie, odniesione do przepływu granicznego, stwierdzono w przekrojach: Sękówka Gorlice, Uszwica Borzęcin, Łubinka Nowy Sącz, Skawinka Radziszów oraz w zlewni Stobnicy, Stradomki i Uszwicy. W półroczu zimowym liczba wezbrań wahała się od 1 do 8, a średni czas trwania od 2,7 do 7,2 dnia. Najwięcej wezbrań (>5 w roku) występowało na obszarze dorzecza 105

106 Soły. Najdłuższe wezbrania charakterystyczne były dla zlewni w górnej części obszarów dorzeczy Sanu i Wisłoka, a także na obszarze dorzecza Dunajca. Przepływy kulminacyjne były od 1,4 do 5,1 razy wyższe od przepływu granicznego, a przepływy średnie od 1,2 do 2,5 razy. Najwyższe przepływy graniczne i średnie, odniesione do przepływu granicznego, stwierdzono w przekrojach: Sękówka Gorlice, Uszwica Borzęcin, Wiar Krowniki, Wielopolka Brzeźnica. Zwykle wezbrania w półroczu letnim cechowały się krótszym czasem trwania i większą objętością odpływu niż wezbrania w półroczu zimowym. Dla wezbrań letnich charakterystyczne były też wyższe ekstremalne i średnie przepływy niż w półroczu zimowym. W 54 zlewniach karpackich większa liczba wezbrań występuje w półroczu letnim (dotyczy to zwłaszcza zlewni położonych we wschodniej części regionu), a w 27 zlewniach zimą. W jednej zlewni (Osława Szczawne) stwierdzono taką samą liczbę w obu półroczach. W regionie typowe są również opady rozlewne wiązane z występowaniem wielkoobszarowych wezbrań opadowych, wywołujących ponadregionalne wezbrania górnej Wisły. W sytuacji ekstremalnej oddziałują na formowanie fali wezbraniowej na całej długości rzeki, stwarzając zagrożenie powodziowe poza bezpośrednim obszarem formowania powodzi. Biorąc pod uwagę występujące w ostatnim 20-leciu tendencje do zwiększania się liczby dni z opadem o natężeniu >50 mm/doba (rysunek 20), w przyszłości należy oczekiwać zwiększenia prawdopodobieństwa występowania opadów nawalnych oraz występowania powodzi błyskawicznych. Oczekiwać można również zwiększonego prawdopodobieństwa występowania wezbrań regionalnych jako efektów wystąpienia opadów rozlewnych. Warunki te dotyczą również wyżynnego obszaru dorzecza. Rysunek 20. Tendencje liczby dni z opadem 50 mm źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Jania, Zwoliński (2011) najpełniej, zbiorczo analizują niżówki w regionie niskie przepływy, które są konsekwencją suszy hydrologicznej: w półroczu letnim liczba niżówek waha się od 0,05 do 1,72, a średni czas trwania od 7 do 27 dni. Największe liczby niżówek (>1,4) charakterystyczne były dla dorzeczy Wisłoka i Wisłoki, Soły i małych zlewni pogórskich. Najdłuższe czasy trwania przeciętnej niżówki, wynoszące ponad 20 dni, stwierdzono w przekrojach: Biały Dunajec Harenda, Dunajec Gołkowice, Grabianka Grabiny, Iłownica Czechowice Dziedzice, Niedziczanka Niedzica, Olszynka Siepietnica, Poprad Stary Sącz, Poprad Muszyna, Raba Proszówki, Ropa 106