ZARYS HISTORYCZNY KSZTAŁTOWANIA FORMY ZABUDOWY REGIONALNEJ

Transkrypt

1 ZAŁĄCZNIK 7 do Konkursu na opracowanie koncepcji modelowego domu jednorodzinnego o cechach architektury regionalnej Krainy Domów Przysłupowych. ZARYS HISTORYCZNY KSZTAŁTOWANIA FORMY ZABUDOWY REGIONALNEJ KRAINY DOMÓW PRZYSŁUPOWYCH (MIKROREGIONU NYSY ŁUŻYCKIEJ) DZIAŁKA Usytuowanie budynków mieszkalnych na działce siedliskowej (w regionie) przeważające pierwszoplanowe, zarówno szczytem jak i kalenicą (nieznaczna przewaga ułożenia szczytowego). Położenie względem stron świata najczęstsze na osi wschód-zachód ścianą kalenicową do południa. Na osi północy-wschód i południowy zachód prawie niewystępujące, gdyż chodziło o dobre nasłonecznienie części mieszkalnej. ROZWIĄZANIA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNE Najliczniej występują tu piętrowe, przysłupowe budynki mieszkalno-inwentarskie i mieszkalno-gospodarcze (domy tkaczy, domy faktorów tkackich ), szerokofrontowe (z wejściem w ścianie kalenicowej), symetryczne, z centralną sienią, półtora i dwutraktowe, a także wielownętrzne (więcej niż trzy izby), z piętrem mieszkalnym (najczęściej przeznacznym dla pracowników sezonowych), występujące jako zagrody jednobudynkowe (wszystkie funkcje pod jednym dachem) i zagrody wielobudynkowe z odrębnym domem mieszkalnym. Zdarzają się również: - parterowe przysłupowe zagrody jednobudynkowe składające się z części mieszkalnej i gospodarczej pod jednym dachem, z sienią przechodnią i nieprzechodnią. - domy parterowe przysłupowe w zagrodach wielobudynkowych. Rysunek 1 - Rzut parteru i piętra budynku w Bogatyni (1 - sień, 2 - kuchnia, 3 - dawny piec piekarski, 4 - alkierz (izba), 5 - izba, 6 - obora, 7 - magazyn, 8 - izba, 9 - hall na piętrze, 10 - obora Proporcje: a) długość budynków mieszkalnych jest ok. 1,5-2 razy większa od szerokości budynku, b) długość budynków mieszkalno-inwentarskich jest 2,5-4 krotnie większa od szerokości budynku. W budynkach parterowych wysokość szczytu przewyższa 2,5 3,5 krotnie wysokość ściany parteru (2,3-3,0 m). W budynkach piętrowych średnio o 1,2 raza.

2 Rysunek 2 Typy wiejskich budynków mieszkalnych ściany parteru / ściany piętra / ściany szczytowe / dachy P ściana przysłupowa (d długomieczowa, k krótkomieczowa, c z cyrklastym mieczowaniem, t z trójkątnym klinem, tc z cyrklastym klinem), R konstrukcja ryglowa, X ściana kolankowa, ł oszalowane łupkiem, o odeskowane, d dach dwuspadowy

3 Rysunek 3 -Charakterystyczny budynek przysłupowy z Ebersbach - niemieckie miasteczko Górne Łużyce Saksonia, rejon Żytawy (Zittau)

4 MATERIAŁY Drewno wykorzystywano do konstrukcji ścian, stropów, więźby dachowej, pokrycia dachów i opierzenia ścian (gont, deski, itp.) Kamień i cegłę do konstrukcji podmurówek, ścian fundamentowych, ścian parteru a także jak detal (obramienia okienne, drzwiowe, gzymsy, schody). Łupek do pokrycia dachów i opierzenia ścian. Jak pokazano na rysunkach: ściany części gospodarczej i sieni wykonywano jako murowane (z kamienia). Ściany parteru wznoszono najczęściej w konstrukcji wieńcowej, z belek świerkowych lub bukowych, o przekroju prostokątnym, lub z tzw. połowizn. Od początku XIX w. częściej stosowano lekkie ściany parteru, wykonane z desek tartacznych, z pustką wewnętrzną, wypełnianą materiałem izolacyjnym (trociny, suche liście itd.) Opierano je na osobnej podmurówce. Drewnianą konstrukcję przysłupową (niosącą piętro lub więźbę dachową), otaczającą izbę mieszkalną, ustawiano na osobnych fundamentach niż ściana wieńcowa) Konstrukcję piętra wykonywano w drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnianej gliną zmieszaną z sieczką i opierano na drewnianej konstrukcji przysłupowej lub murowanej ścianie parteru w części gospodarczej.. Dachy dwuspadowe, o drewnianej więźbie, o nachyleniu połaci dachowych powyżej 45 stopni, kryto łupkiem, lub słomą, później dachówką. BRYŁA Najczęściej budowano budynki o prostej i wydłużonej bryle, nakrytej dachami dwuspadowymi, lub mansardowymi, ze sporadycznymi przedłużeniami lub obniżeniami połaci dachowych (pod kątem prostym z boku budynku bryła w kształcie litery L), pojawiającymi się w zachodniej części Dolnego Śląska i na terenie Saksonii.

5 Rysunek 4 -Odmiany brył (piętrowy z przedłużoną połacią, piętrowy z przedłużoną i obniżoną połacią) Dobudowa elementów architektonicznych (ganki) były jeszcze rzadsze, jednak w rejonie Lwówka występowały często domy przysłupowe z galeriami (balkonami) na piętrze, biegnącymi wzdłuż ściany kalenicowej, zadaszone szerokim okapem, które z czasem zaniknęły. DACH Najczęściej spotykaną formą jest dach dwuspadowy (czasami z przysuwnicami albo połacią obniżoną) oraz dwuspadowy z naczółkiem (płytkim ścięciem szczytów), symetryczny o kącie nachylenia połaci 45 o 55 o. Występują też niekiedy dachy mansardowe oraz mansardowe z naczółkiem. Podstawową konstrukcją dachu jest drewniana konstrukcja krokwiowa, krokwiowojętkowa i kleszczowa, stolcowa, kleszczowo-płatwiowa. Występują również ustroje siodłowe i więźba tzw. storczykowa. Rysunek 5- Spotykane rodzaje połaci dachowych (dwuspadowy, dwuspadowy z naczółkiem, mansardowy, mansardowy z maczółkiem) ŚCIANY SZCZYTOWE Szczyty w tym obszarze były najczęściej w jednej płaszczyźnie z konstrukcją przysłupową parteru. Najczęstsze było szalowanie ścian szczytowych (i nie tylko) deskami układanymi pionowo: - z pionowymi, wąskimi listwami uszczelniającymi, - w dwóch lub trzech poziomych warstwach, które oddzielano w płaszczyźnie ściany poziomymi listwami, albo też nakładano na siebie. Rysunek 6 -Przykładowe opierzenie deskowe szczytów

6 Do opierzenia ścian stosowano także różnokolorowy łupek (najczęściej szary, różowy i rzadziej biały sprowadzany z Anglii), układany w regularne, geometryczne wzory, o układach charakterystycznych dla poszczególnych miejscowości. Pojawiają się również szczyty bez szalowania ryglowe, stanowiące najczęściej rozwinięcie szkieletowej konstrukcji piętra. W kształtowaniu szczytu i ściany szczytowej obowiązywała zasada symetrycznego rozmieszczenia występujących w jej obrębie elementów (okien, podziałów, deskowania, itp.). ZDOBIENIA W deskowaniu szczytów i balustrad, a także obramień okiennych, często nacinano dłutem pas soczewkowatych, ozdobnych wyżłobień. Rysunek 7 -Przykładowe formy zdobienia zadeskowania W konstrukcjach przysłupowych: - słupy i miecze ozdobnie profilowano i nacinano, nadając połączeniu słupa z mieczem formę odcinka łuku, - miecze nacinano i profilowano, - czasem stosowano ornamenty naśladujące detale kamienne (konsolki, boniowanie, kanelurowane kolumny). Rysunek 8-Przykładowe zdobienia słupów MALOWANIE Sporadycznie bielono belki i uszczelnienia zrębu, natomiast wypełnienie konstrukcji ryglowej (pola szachulca) najczęściej bielono, a w rejonie Jeleniej Góry zacierano na delikatny kolor różowy. Drewnianą konstrukcję ryglową i elementy konstrukcji przysłupowej malowano najczęściej w ciemnych kolorach (ciemny brąz), chociaż po stronie niemieckiej są one również malowane w jaśniejszych kolorach (żółty, zielony, niebieskawy).

7 KONSTRUKCJA Konstrukcje przysłupowe występujące na styku Polski, Niemiec i Czech stanowią unikalne połączenie współistniejących na terenie dawnych Górnych Łużyc, systemów konstrukcyjnych, są bowiem połączeniem konstrukcji wieńcowej, słupowej, szkieletowej i murowanej w jednym rozwiązaniu. Tworzą charakterystyczny dla tego obszaru, regionalny typ konstrukcji wiejskich i miejskich budynków mieszkalnych oraz budynków mieszkalno-gospodarczych (zagrodowych). Konstrukcja przysłupowa jest powszechna na terenie występowania osadnictwa łużyckiego, stąd niekiedy nazywana jest budownictwem łużyckim. Występuje najczęściej w budynkach piętrowych, o szachulcowym piętrze i sumikowo-łątkowym lub wieńcowym parterze, jak i parterowych domach wieńcowo-przysłupową częścią mieszkalną (izbą tkacką). Pojawiają się też domy przysłupowe ze ścianką kolankową, ułatwiającą użytkowanie poddasza na cele mieszkalne wsparte na konstrukcji przysłupowej. Konstrukcje te w zależności od rodzaju połączenia mieczy i słupów dzielą się na rozwiązania starsze, tzw. długomieczowe i nowsze tzw. krótkomieczowe.

8 Rysunek 9- Przykłady powiązań słupa z oczepem w konstrukcji krótkomieczowej Nieliczne są, starsze, konstrukcje, tzw. długomieczowe (jednorodne) gdzie usztywniające miecze, łączone z dwukondygnacyjnym słupem są przedłużone poza oczep oraz podwalinę i kończą się najczęściej na poziomym, środkowym ryglu, tworząc rodzaj sztywnej kratownicy frankońskiej. Nowszym typem jest konstrukcja krótkomieczowa, występująca zarówno w budynkach piętrowych, jak i parterowych, polegająca na rozdzieleniu konstrukcji ściany ryglowej piętra od konstrukcji słupowej parteru otaczającej ścianę wieńcową. Krótkie słupy, o wysokości jednej kondygnacji, w budynkach piętrowych podpierają ścianę ryglową piętra, za pomocą dwóch belek (oczepu i podwaliny ścianki ryglowej), a w budynkach parterowych więźbę dachową za pomocą belki (oczepu), na której kładzione są krokwie.

9 Rysunek 10 -Rodzaje konstrukcji domów przysłupowych : ze ścianką kolankową i piętrowych (starszego typu długomieczowe i nowszego typu krótkomieczowe), o różnych rozstawach słupów (do 6,0-7,0 m tzw. szerokoprzęsłowe i o wąskim rozstawie słupów tzw. wąskoprzęsłowe). W nowszym typie konstrukcji krótkomieczowej- uproszczeniu uległ układ kratownicy ściany piętra, w której ściany kratownicowe łączą się ze słupami narożnymi, usztywnionymi tylko pojedynczymi zastrzałami. Na terenie występowania zabudowy przysłupowej, konstrukcja krótkomieczowa, ma różne odmiany, ze względu na sposób i kształt powiązania słupa z mieczami, które mogą być rozwiązaniami złożonymi z: - prostych krzyżujących się lub pojedynczych mieczy, - z mieczy zaokrąglonych, - z mieczy tworzących spójną całość z oczepem w formie tzw. cyrklastego rowiązania (charakterystycznego dla rejonu Worka Żytawskiego i obszaru Górnych Łużyc po stronie Niemieckiej), - z mieczami w formie niekonstrukcyjnych klinów (trójkątnych, lub wyprofilowanych łukowo. Historycznie, słupy podtrzymujące konstrukcję, opierano najczęściej na płytkiej kamiennej lub (w nowszych rozwiązaniach) wysokiej betonowej podmurówce, rzadziej na głazach, wkopanych kamieniach, palach lub głębokim murowanym fundamencie. Najczęstszym rozwiązaniem konstrukcyjnym jest stosowanie materiału budowlanego odpowiednio do funkcji pomieszczeń, i tak: część mieszkalna izba w parterze wykonana jest zwykle w konstrukcji drewnianej wieńcowej i otoczona jest konstrukcją przysłupową; piętro, zwykle mieszkalne w konstrukcji ryglowej (szachulcowej), zaś pomieszczenia gospodarcze i inwentarskie oraz sień w konstrukcji murowanej, kamiennej. Stąd konstrukcję domów przysłupowych, poprzez zastosowanie różnych rozwiązań i materiałów konstrukcyjnych, nazywa się niekiedy konstrukcją mieszaną.

10 OKNA I DRZWI Wokół otworów drzwiowych i okiennych powszechnie stosowano opaski (obramienia), które były bardziej ozdobne niż w innych regionach. W piętrowych budynkach, w ścianach murowanych, występują kamienne obramienia drzwi w formie portali, o symetrycznym układzie bocznych okienek doświetlających sień, zdobionych ozdobnymi, kutymi kratami. Rysunek 41 -Rozwiązania drzwi i okien

11 Rysunek 5 -Charakterystyczny budynek przysłupowy z Bogatyni Rysunek 6-Charakterystyczny budynek przysłupowy z rejonu Worka Żytawskiego Dom kołodzieja z Wigancic przeniesiony do Zgorzelca.

12 Rysunek 74 -Charakterystyczny budynek przysłupowy z terenów wsi Worka żytawskiego Opracowanie: Paweł Hawrylak na podstawie: Elżbieta Trocka-Leszczyńska Wiejska zabudowa mieszkaniowa w regionie sudeckim, Wrocław, 1995 Eberhard Deutschmann Lausitzer Holzbaukunst, Bautzen, 1959 Karol Bernert

13 Informator o domach przysłupowych