Jakub Kołodziejczyk Milicz, wrzesień Raport: Ekspozycja na zachowania agresywne uczniów szkół województwa dolnośląskiego

Transkrypt

1 Jakub Kołodziejczyk Milicz, wrzesień 2014 Raport: Ekspozycja na zachowania agresywne uczniów szkół województwa dolnośląskiego 1. Podstawy teoretyczne Często termin przemoc używany jest jako synonim zachowania agresywnego. Jednak dla lepszego różnicowania sytuacji szkolnych i podejmowania skutecznych działań użyteczne wydaje się wprowadzenie rozróżnienia między pojęciami: agresja i przemoc. Współcześnie agresja definiowana jest jako świadome i celowe zachowanie fizyczne lub werbalne, skierowane przeciwko komuś lub czemuś, zmierzające do wyrządzenia krzywdy lub szkody. Charakterystyczna dla zachowań agresywnych jest równowaga w sile psychicznej lub fizycznej pomiędzy osobami. Ta równowaga oznacza, że druga osoba ma zbliżone możliwości zarówno, jeżeli chodzi o zachowania agresywne, jak i zdolność do skutecznej obrony. Natomiast o przemocy można mówić w wypadku nierównowagi sił, wtedy gdy osoba posiadająca przewagę fizyczną lub psychiczną używa jej przeciw osobie słabszej. W przypadku przemocy stosowane są te same formy zachowań jak w przypadku agresji, a więc przemoc fizyczna i werbalna. W analizie wykorzystano także podział na zachowania agresywne i przemoc. Zachowania agresywne traktowane są jako jednorazowe zachowanie skierowane przeciwko komuś lub czemuś i przynoszące szeroko rozumianą szkodę, natomiast za przemoc uznawane są zachowania agresywne charakteryzujące się cyklicznością (powtarzalnością) wobec tej samej osoby. Agresja Celowe zachowanie skierowane przeciwko komuś, przynosi szeroko rozumianą szkodę Przemoc Niechciane, zamierzone, agresywne zachowanie, które wiąże się z rzeczywistą lub domniemaną nierównowagą sił, i które powtarzane jest cyklicznie (D. Olweus 1993) Rycina 1. Definicja zjawisk: agresja i przemoc. Ken Rigby 1 wyodrębnia trzy typy przemocy: werbalną (np. obrażanie, wyzwiska, ośmieszanie), fizyczną (np. bicie, kopanie, opluwanie, posługiwanie się niebezpiecznymi narzędziami) i Kraków. 1 Rigby K., (2010) Przemoc w szkole. Jak ją ograniczyć. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: 1

2 pozawerbalną (np. zastraszające gesty, uporczywe wpatrywanie się w kogoś), przestawione są także na rycinie 1. Autor wprowadza także rozróżnienie wymienionych typów przemocy na bezpośrednie kiedy sprawca kieruje swoje zachowanie bezpośrednio w kierunku ofiary i pośrednie - polegające między innymi na namawianiu kogoś do obrażania, wyzywania, bicia, kopania innych, rozsiewanie plotek, wysyłanie obraźliwych SMS-ów, maili, zabieranie i ukrywanie rzeczy innych. Agresja werbalna Agresja fizyczna Agresja pozawerbalna obrażanie wyzwiska ośmieszanie brutalne dokuczanie i szyderstwa rozsiewanie złośliwych plotek wysyłanie obraźliwych SMS-ów lub i bicie kopanie opluwanie, posługiwanie się niebezpiecznymi narzędziami zastraszające gesty, grożenie uporczywe wpatrywanie się w ofiarę ostentacyjne odwracania się plecami do kogoś, komu chce się pokazać, że jest niemile widziany Rycina 2. Formy zachowań agresywnych i przemocy. 2. Metodologia Raport przygotowano na podstawie danych zgromadzonych w trakcie ewaluacji zewnętrznych prowadzonych w ramach sprawowania nadzoru pedagogicznego przez Kuratorium Oświaty we Wrocławiu. W analizie uwzględnione dane zgromadzone między 1 września 2013 roku a 30 czerwca 2014 roku. Dane pochodzą z trzech poziomów edukacyjnych: szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły ponadgimnazjalne (licea ogólnokształcące i technika). Tabela 1. Zestawienie szkół z różnych poziomów edukacji wraz liczbą uczniów i liczbą szkół uczestniczących w badaniu. Poziom edukacyjny Liczb uczniów Liczba szkół Szkoły podstawowe Gimnazja Szkoły ponadgimnazjalne W badaniu uczestniczyli uczniowie o rok młodsi od najstarszych uczniów w szkole, czyli w szkole podstawowej uczniowie klas 5; w gimnazjum uczniowie klas 2; w szkołach ponadgimnazjalnych uczniowie klas 2 (liceum) i 3 (technikum). 2

3 Badanie zostało zaprojektowane zgodnie z rekomendacjami American Educational Research Association (AERA) z marca 2013 roku 2 dotyczącymi badania agresji i przemocy w szkole. Wśród nich wskazuje się, aby narzędzia służące do badania agresji i przemocy zawierały: Opis agresywnego zachowania. Różne formy zachowań agresywnych (fizyczne, werbalne). Częstotliwość występowania zachowań agresywnych. Określony czas wystąpienia zachowań agresywnych semestr/rok. Badania przeprowadzone zostały za pomocą ankiety elektronicznej wypełnianej przez uczniów w szkołach. Do analizy wykorzystano dziewięć pytań, dotyczących zachowań agresywnych poprzedzonych pytaniem nagłówkowym: Czy w ciągu ostatniego roku szkolnego zdarzyło się w szkole, że: 1. Inni uczniowie obrażali Cię, używali wobec Ciebie nieprzyjemnych przezwisk 2. Inni uczniowie robili Ci kawały, dowcipy, które odbierałeś jako nieprzyjemne 3. Inni uczniowie celowo wykluczali Cię z grupy, nie zadawali się z Tobą 4. Inni uczniowie obrażali Cię za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych 5. Ukradziono Ci jakiś przedmiot lub pieniądze 6. Inni uczniowie zmuszali Cię do kupowania czegoś za Twoje własne pieniądze lub oddawania im Twoich rzeczy 7. Umyślnie zniszczono rzecz należącą do Ciebie 8. Zostałeś pobity Do każdego pytania dołączona była kafeteria: ani razu, jeden raz, 2-3 razy, 4 razy lub więcej. Przedstawione dane analizować można w dwóch wymiarach: 1. Ogólna liczba uczniów będących ofiarami zachowań agresywnych (bez względu na to, czy byli ofiarami jednokrotnie czy wielokrotnie). 2. Liczba uczniów, którzy byli ofiarami zachowań agresywnych jeden raz (incydentalne zachowania agresywne) i liczba uczniów, którzy byli ofiarami przemocy (2-3 razy i 4 razy i więcej)

4 Strukturę analizy przedstawiona jest niżej w postaci graficznej: Zachowania agresywne Zdarzenia incydentalne (agresja) Zdarzenia powtarzające się (przemoc) Jeden raz 2-3 razy 4 razy lub więcej Rycina 3. Struktura analizy zgromadzonych danych. 3. Wyniki Ekspozycja na agresję i przemoc tło ogólnopolskie Doświadczenie różnych form agresji było wśród uczniów szkół podstawowych i gminazjalnych stosunkowo częste najczęściej występującej bezpośredniej agresji słownej doświadczyło blisko 47% z 23 tysięcy badanych uczniów szkół podstawowych i niespełna 44% spośród niemal 23 tysięcy respondentów w gimnazjach. W porównaniu z danymi z poprzedniego roku szkolnego widać wyraźnie zmniejszającą się różnicę pomiędzy szkołami podstawowymi i gimnazjami, co wynika z dwudziestokrotnego zwiększenia próby. Doświadczenie różnych form agresji jest generalnie częstsze w szkołach podstawowych, zmniejsza się w gimnazjach i dalej w szkołach ponadgimnazjalnych, co odzwierciedla logikę dojrzewania psychospołecznego uczniów. Niemniej pewne formy agresji podobnie jak w roku ubiegłym były częstsze w gminazjach niż szkołach podstawowych. Przykładem może być cyberagresja, która była relatywnie częstsza w gimnazjach (blisko 16%) niż szkołach podstawowych (12%), podobnie jak w poprzednim roku szkolnym (13,8% do 12,5%). 4

5 Wykres 1. Nasilenie zachowań agresywnych na próbie ogólnopolskiej w przekroju typów placówek (szkoły podstawowe n =22678, gimnazja n =22741, szkoły ponadgimnazjalne n =13025). Inni uczniowie obrażali Cię, używali wobec Ciebie nieprzyjemnych przezwisk. Inni uczniowie zachowywali się wobec Ciebie w sposób, który odbierałaś/eś jako nieprzyjemny. Inni uczniowie celowo wykluczali Cię z grupy/ nie zadawali się z Tobą. 11,0% 21,6% 21,9% 25,7% 20,2% 46,9% 43,6% 34,8% 35,5% Ukradziono Ci jakiś przedmiot lub pieniądze. 9,4% 17,6% 16,3% Inni uczniowie obrażali Cię za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych. Inni uczniowie zmuszali Cię do kupowania czegoś za Twoje własne pieniądze lub oddawania im Twoich rzeczy. Zostałaś/eś pobita/y. Uczestniczyłeś/aś w bójce z innymi uczniami, w której używano niebezpiecznego narzędzia. 12,4% 15,9% 8,0% 8,3% 6,9% 3,2% 12,0% 7,0% 2,6% 5,6% 6,7% 3,4% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% szkoła podstawowa gimnazjum szkoła ponadgimnazjalna Źródło: J. Kołodziejczyk, B. Walczak, Zachowania agresywne i przemoc w roku szkolnym 2013/14: próba charakterystyki zjawiska. niepubliikowany raport Poziom ekspozycji na agresję i przemoc różni się w zależności od regionu, w którym przeprowadzono badanie. Najwyższy przeciętny poziom Skali Ekspozycji na Agresję (SEA) zanotowano w województwie pomorskim, najniższy w łódzkim i świętokrzyskim. 5

6 Wykres 2. Regionalne zróżnicowanie doświadczania agresji przez uczniów Źródło: B. Walczak, Agresja i przemoc w szkole rola otoczenia prezentacja przedstawiona na konferencji: Jakość edukacji czy/i jakość ewaluacji Ucząca się szkoła, Zakopane kwiecień Dane dla województwa dolnośląskiego Inni uczniowie obrażali Cię, używali wobec Ciebie nieprzyjemnych przezwisk Największy odsetek uczniów deklarujących, że byli ofiarami agresji werbalnej jest w szkołach podstawowych - 47,2%. W gimnazjach podobne deklaracje złożyło - 44% uczniów, a w szkołach ponadgimnazjalnych - 24,7%. Podobną tendencję obserwować można w odniesieniu do odsetka uczniów deklarujących, że w ciągu ostatniego roku jeden raz byli w sytuacji, kiedy inni uczniowie obrażali ich. Najczęściej miało to miejsce w szkołach podstawowych - 21,7%, rzadziej w gimnazjach - 17,4% i szkołach ponadgimnazjalnych 10,1%. Wielokrotnie ofiarami przezywania najczęściej byli uczniowie gimnazjów 26,6% i szkół podstawowych 25,5, rzadziej uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 14,6%. 6

7 Wykres 3. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: inni uczniowie obrażali Cię, używali wobec Ciebie nieprzyjemnych przezwisk. 52,8 21,7 9,9 15,6 56,0 17,4 10,3 16,3 Szkoła pondgimnazjalna 75,3 10,1 7,0 7,6 Inni uczniowie zachowywali się wobec Ciebie w sposób, który odebrałeś jako nieprzyjemny 38% uczniów szkół podstawowych deklaruje, że inni uczniowie zachowywali się wobec nich w sposób, który został odebrany jako nieprzyjemny. Na kolejnym etapie edukacyjnym wzrasta odsetek uczniów składających podobne deklaracje jest to 44,4%, a najmniejszy jest w szkołach ponadgimnazjalnych - 34,6%. Około 20% uczniów szkół podstawowych deklaruje, że w ciągu ostatniego roku jeden raz zdarzyła im się sytuacja, w której inni uczniowie zachowywali się wobec nich w sposób, który został odebrany jako nieprzyjemny. Na podobnym poziomie deklaracje składają uczniowie gimnazjów - 20,6%, a najrzadziej uczniowie szkół ponadgimnazjalnych - 9,4%. W przypadku 17,7% uczniów szkół podstawowych, 23,8% uczniów gimnazjów i 18,5% uczniów szkół ponadgimnazjalnych sytuacje te powtarzały się częściej w ciągu ostatniego roku. Wykres 4. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: Inni uczniowie zachowywali się wobec Ciebie w sposób, który odebrałeś jako nieprzyjemny 62,0 20,3 10,8 6,9 55,6 20,6 11,5 12,3 Pondgimnazjalna 65,4 16,1 10,7 7,8 7

8 Inni uczniowie celowo wykluczali Cię z grupy, nie zadawali się z Tobą Wraz z rosnącym poziomem kształcenia zmniejsza się liczba uczniów deklarujących, że inni uczniowie celowo wykluczali ich z grupy od 23,1% w szkołach podstawowych, 20,6% w gimnazjach i 15,1% w szkołach ponadgimnazjalnych. W szkołach podstawowych i gimnazjach - 9% uczniów deklaruje, że przynajmniej dwa razy w ciągu ostatniego roku było w sytuacjach, w których inni uczniowie celowo wykluczali ich z grupy. W szkołach ponadgimnazjalnych deklaracje takie złożyło - 6,8% uczniów. Wykres 5. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: inni uczniowie celowo wykluczali Cię z grupy/nie zadawali się z Tobą. 76,9 14,1 6,03,0 79,5 11,6 4,05,0 Pondgimnazjalna 84,9 8,3 4,32,5 Ukradziono Ci jakiś przedmiot lub pieniądze Kradzież jakiegoś przedmiotu lub pieniędzy najczęściej deklarują uczniowie gimnazjów - 19,3%, następnie uczniowie szkół podstawowych i ponadgimnazjalnych - 17,1% i - 15,1%. Najczęściej deklaracje wielokrotnej kradzieży deklarują uczniowie gimnazjów - 6,9%. W szkołach podstawowych odsetek ten wynosi 4%, a w szkołach ponadgimnazjalnych 3,2%. 8

9 Wykres 6. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: ukradziono Ci jakiś przedmiot lub pieniądze. 82,9 13,1 3,2 0,8 80,7 12,4 4,6 2,3 Pondgimnazjalna 85,0 11,9 2,60,6 Inni uczniowie obrażali Cię za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych Największa grupa uczniów deklarujących, że byli ofiarami dokuczania za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych uczy się w gimnazjach - 17,5%, nieco mniej jest ich w szkołach podstawowych - 12,1%, najmniej jest ich w szkołach ponadgimnazjalnych 10,8%. Najczęściej jednokrotnie obrażani za pomocą telefonów lub Internetu byli uczniowie szkół podstawowych 8,8%, nieco rzadziej uczniowie gimnazjum 8,7%, a najrzadziej uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 5,7%. Najliczniejsza grupa uczniów, wobec których stosowana jest cyklicznie przemoc za pomocą telefonów lub Internetu, uczy się w gimnazjach 8,8% i szkołach ponadgimnazjalnych 5,1%, a najmniej jest ich w szkołach podstawowych 3,3%. Wykres 7. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: inni uczniowie obrażali Cię za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych. 87,8 8,81,71,6 82,5 8,7 4,74,1 Szkoła pondgimnazjalna 89,2 5,73,0 2,1 9

10 Inni uczniowie zmuszali Cię do kupowania czegoś za Twoje własne pieniądze lub oddawania im Twoich rzeczy Ofiarami wymuszenia najczęściej padali uczniowie szkół podstawowych - 7,3%, nieco rzadziej gimnazjów 5,8% i szkół ponadgimnazjalnych - 3,3%. Jednokrotnie takie doświadczenie mieli najczęściej uczniowie szkół podstawowych 4,6%, gimnazjów 3,1%, a najrzadziej uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 1,7%. Bycie ofiarami wymuszenia dwukrotnie lub więcej razy najczęściej deklarują uczniowie szkół podstawowych i gimnazjów po 2,7% i szkół ponadgimnazjalnych - 1,6%. Wykres 8. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: inni uczniowie zmuszali Cię do kupowania czegoś za Twoje własne pieniądze lub oddawania im Twoich rzeczy. 92,6 1,7 4,6 1,0 94,1 1,1 3,1 1,6 Pondgimnazjalna 96,6 1,0 1,7 0,6 Zostałeś pobity Wraz z rosnącym poziomem kształcenia zmniejsza się liczba uczniów deklarujących, że były ofiarami pobicia od 12,3% w szkołach podstawowych, do 6,2% w gimnazjach i 2,2% w szkołach ponadgimnazjalnych. Największy odsetek uczniów deklarujących przynajmniej dwukrotne pobicie największy jest w szkołach podstawowych 5,3% i gimnazjach - 2,6%, najmniejszy w szkołach ponadgimnazjalnych - 1,1%. 10

11 Wykres 9. Procentowy rozkład odpowiedzi uczniów różnych typów szkół na pytanie o to, czy w ciągu ostatniego roku: zostałeś/aś pobity/a. 87,8 7,0 3,0 2,3 93,8 1,3 3,6 1,3 Szkoła pondgimnazjalna 97,8 0,7 1,1 0,4 Wnioski Widoczny jest związek między nasileniem zjawiska agresji i przemocy a wiekiem uczniów. Największe nasilenie zachowań agresywnych występuje w szkołach podstawowych, a na kolejnych etapach edukacji stopniowo następuje ich zmniejszenie. Więcej uczniów pada ofiarami werbalnych zachowań agresywnych ( inni uczniowie obrażali Cię, używali wobec ciebie nieprzyjemnych przezwisk ) niż zachowań pozawerbalnych ( inni uczniowie celowo wykluczali Cię z grupy, nie zadawali się z tobą ), natomiast najrzadziej występują te związane z agresją fizyczną ( zostałeś/aś pobity/a ). W przypadku wszystkich wymienionych w badaniu zachowań agresywnych znajduje się grupa uczniów którzy deklarują, że byli ofiarami tych zachowań wielokrotnie w ciągu ostatniego roku. Można zatem sądzić, że są oni ofiarami przemocy rówieśniczej. Nowa forma zachowań agresywnych (dokuczanie za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych) związana z rozwojem technologii informatyczno-komunikacyjnej najczęściej występuje w gimnazjach. Rekomendacje Przeciwdziałanie werbalnym zachowaniom agresywnym (przezywaniu, ośmieszaniu itd.). Dostosowanie działań profilaktycznych do wieku i płci uczniów. Zróżnicowanie i dostosowanie działań do dwóch typów sytuacji: agresji i przemocy rówieśniczej. Stworzenie systemu pomocy uczniom, którzy są ofiarami przemocy rówieśniczej. 11