Zastosowanie geofizyki do badań środowiskowych

Transkrypt

1 Mat. Symp. str Józef DUBIŃSKI, Grzegorz MUTKE Główny instytut Górnictwa, Katowice Zastosowanie geofizyki do badań środowiskowych Streszczenie W artykule przedstawiono metody geofizyczne stosowane do rozwiązywania problemów środowiskowych. Badanie płytkiego podłoża geofizycznymi metodami nieinwazyjnymi jest korzystne zarówno ze względu na informacje merytoryczne, jak i ze względów ekonomiznych. Interpretacja danych geofizycznych powinna zawsze uwzględniać dostępne informacje geologiczne, empiryczne oraz środowiskowe a wszystkie wyniki badań należy przedstawiać na zintegrowanych mapach lub przekrojach. W artykule przedstawiono bardziej szczegółowo badania geofizyczne charakterystyczne dla terenów górniczych i pogórniczych. Wskazano na potrzebę uzupełnienia uregulowań prawnych w zakresie oceny i prognozy drgań pochodzących od wstrząsów górotworu. Wskazano, że zastosowanie techniki interpretacji sejsmicznych fal powierzchniowych (MASW), może znacznie przyczynić się do rozwoju metody sejsmicznej w zagadnieniach geotechnicznych i w budownictwie. 1. Wprowadzenie Metody geofizyczne mogą być z powodzeniem stosowane do rozwiązywania wielu problemów środowiskowych. Ich dużą zaletą jest bezinwazyjna technika pomiarowa, możliwość wykonania badań ciągłych na dużych obszarach (w odróżnieniu od punktowych pomiarów wykonywanych in situ w otworach wiertniczych), niskie koszty badań. Wadą pomiarów geofizycznych jest wyrażanie informacji o strukturze lub zanieczyszczeniu środowiska w sposób pośredni, podając informację w jednostkach badanego pola fizycznego. Skalowanie jednostek pola fizycznego na informację o strukturze geologicznej lub wielkości charakteryzujące skażenie środowiska jest bardzo ważne i wiedza w tym zakresie jest wymagana od geofizyka wykonującego interpretację zdjęć terenowych. Wyniki pomiarów geofizycznych muszą nawiązywać do informacji geologicznej z obszaru badań. Z drugiej strony przy badaniu większości zagadnień niezbędne jest stosowanie, co najmniej dwóch niezależnych metod geofizycznych. Tylko w takim przypadku można oczekiwać dużej wiarygodności uzyskanej informacji. Niestety stosowanie kilku metod pomiarowych podnosi koszty badań, oraz eliminuje wielu potencjalnych wykonawców dysponujących tylko jedną aparaturą geofizyczną (najczęściej jest to aparatura do pomiarów elektrooporowych). Elementy te dość skutecznie hamują w Polsce szeroki rozwój metod geofizycznych dla celów ochrony środowiska oraz geologii i hydrogeologii. W niniejszym artykule omówiona zostanie problematyka związana z zastosowaniem metod geofizycznych optymalnych do rozwiązywania różnych problemów środowiskowych. W szczególności opisano zagrożenia środowiskowe na terenach pogórniczych i górniczych, w aspekcie wykorzystania tych terenów do przyszłego zagospodarowania przestrzennego. W tych 435

2 J. DUBIŃSKI, G. MUTKE Zastosowanie geofizyki do badań środowiskowych drugich zastosowaniach, informacja geologiczna i geofizyczna powinna być przedstawiana w formie informacji zbiorczej, w systemie zintegrowanych map GIS. 2. Metody geofizyczne stosowane do rozwiązywania problemów środowiskowych Istnieje kilka różnych metod geofizycznych do badania płytkiego podłoża i procesów w nim zachodzących. Spośród metod najczęściej stosowanych należy wyróżnić: metodę elektrooporową, stosowaną najczęściej w odmianie profilowania elektrooporowego, sondowania elektrooporowego lub tomografii elektrooporowej, metodę sejsmiczną, stosowaną w formie profilowania sejsmicznego, zdjęcia tomograficznego oraz badania fal powierzchniowych (technika MASW), metodę georadarową, metodę elektromagnetyczną stosowaną w wersji profilowania lub sondowania, metodę grawimetryczną, metodę sejsmometryczną, metodę gazometryczną, metodę akustyczną, metodę pomiaru temperatury. Podstawowe zagadnienia środowiskowe rozwiązywane mogą być również różnymi metodami geofizycznymi. Istnieją jednak określone preferencje, zgodnie z którymi należy dobierać optymalne zestawy metod pomiarowych i schematy pomiarowe. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń wyróżniono najczęściej występujące zagadnienia i najlepsze metody do ich rozwiązania: Badanie płytkiej struktury geologicznej podłoża: metoda georadarowa, metoda elektrooporowa, metoda sejsmiczna, metoda elektromagnetyczna. Badanie obecności niejednorodności i obiektów antropogenicznych w podłożu: metoda georadarowa, profilowanie i tomografia elektrooporowa, grawimetria, profilowanie elektromagnetyczne i tomografia sejsmiczna. Badanie pustek i kawern: profilowanie i tomografia elektrooporowa, metoda georadarowa, profilowanie elektromagnetyczne, grawimetria i tomografia sejsmiczna. Badanie własności fizycznych skał i gruntów: metoda sejsmiczna, ostatnio z zastosowaniem techniki interpretacji MASW, metoda elektrooporowa. Badanie obecności radonu, metanu, tlenku węgla: metody gazometryczne. Badanie poziomu wód: metoda elektromagnetyczna w wersji sondowania, metoda sejsmiczna, metoda georadarowa i metoda elektrooporowa w wersji sondowania. Badanie miąższości nadkładu i granicy twardego podłoża: metoda sejsmiczna, metoda elektrooporowa w wersji sondowania i tomografii, metoda georadarowa, metoda elektromagnetyczna w wersji sondowania. Badanie drgań parasejsmicznych i wstrząsów: metoda sejsmometryczna. Badanie natężenia hałasu: metoda akustyczna. Badanie płytkich uskoków i spękań w płytkim podłożu: metoda elektrooporowa, metoda sejsmiczna, metoda georadarowa, metoda elektromagnetyczna, pomiaru temperatury. Wykrywanie złomu zakopanego w ziemi (złom, kable, rurociągi, zbiorniki itp.): metoda elektromagnetyczna, metoda magnetyczna, metoda georadarowa. Badanie lokalizacji skażeń wód gruntowych i gleb substancjami chemicznymi: metoda elektromagnetyczna, metoda elektrooporowa. 436

3 Badanie zagrożenia ekologicznego w miejscach składowania odpadów i monitoring migracji zanieczyszczeń: metoda elektromagnetyczna, metoda elektrooporowa. Opis poszczególnych technik pomiarowych oraz wyniki interpretacji i analizy pomiarów geofizycznych można znaleźć w bardzo licznej literaturze fachowej. Istotne jest, aby pomiary wykonywać kilkoma metodami, a interpretację korelować z dostępnymi informacjami geologicznymi, hydrogeologicznymi i parametrami środowiskowymi. W dalszej treści artykułu omówionych będzie kilka istotnych zagadnień badawczych ściśle związanych z terenami górniczymi i pogórniczymi. Są to, bowiem zagrożenia szczególne, które występują tylko w określonych miejscach, są rzadko opisywane w podręcznikach geotechnicznych, a zarazem stanowią bardzo poważny problem dla lokalnych władz samorządowych. 3. Typowe zagrożenia występujące na terenach górniczych i pogórniczych Tereny górnicze i pogórnicze charakteryzują się występowaniem zagrożeń, które nie mają miejsca w innych regionach kraju. Z tej przyczyny zadaniem geofizyków i geologów działających na takich obszarach jest informowanie o skali tych szczególnych problemów, zagrożeniu jakie niosą dla przyszłych pokoleń, kosztach ich badania i nakładach na zabezpieczenia, strat ekonomicznych na skutek braku rozpoznania tych zagrożeń i ich szczegółowej oceny na terenach przyszłych inwestycji. Wielu geologów, konstruktorów i geotechników nie działających na terenach górniczych i pogórniczych, może nie zdawać sobie sprawy ze skali pewnych zjawisk geodynamicznych na tych terenach. Dość powszechnie przyjęte jest w świadomości lokalnych władz samorządowych zagrożenie ze strony płytkiej, starej eksploatacji i możliwości tworzenia się na tych terenach pustek, zapadlisk i deformacji nieciągłych. W niektórych obszarach planowanych inwestycji wykonywane są badania geologiczne i geofizyczne w celu wykrycia podziemnych pustek, ich wypełnienia i sprawdzenia skuteczności naprawy zdegradowanego terenu. Najczęściej badania zagrożeń zapadliskowych wykonywane są metodą elektrooporową, grawimetryczną i georadarową, natomiast wspomagająco metodą sejsmiczną i elektromagnetyczną. Z reguły badania geofizyczne są projektowane z uwzględnieniem dostępnych danych geologicznych i hydrogeologicznych oraz informacji zawartej na starych mapach górniczych, co umożliwia dobranie optymalnych technik pomiarowych. W tego rodzaju badaniach z reguły dobrze jest dopracowana współpraca z geologami wykonującymi płytkie wiercenia. Zagrożenia zapadliskowe mogą wywołać duże zagrożenie powszechne na liniach komunikacji kolejowej i drogowej. Samo badanie miejsc zagrożonych i ich uzdatnienie są bardzo drogie, ale w dobie uruchamiania szybkich połączeń komunikacyjnych, w niedalekiej przyszłości na Górnym Śląsku będą musiały być takie działania. Mniejsza jest świadomość zagrożenia i mniej uwagi zwraca się na badanie lokalizacji większych uskoków pod utworami czwartorzędowymi lub badanie zachowania się starych płytkich zrobów na terenach górniczych. W obu przypadkach może dochodzić do zapoczątkowania intensywnych procesów geodynamicznych, w formie ruchów przesuwczych w strefach uskokowych lub reaktywacji starych zrobów na skutek głębszej eksploatacji lub drgań wywołanych wstrząsami. W takim terenie (np. w strefie uskokowej) nie należy planować budowy obiektów mieszkalnych, inżynierskich (np. wiaduktów, wyjazdów z autostrady itp.), przemysłowych czy użyteczności publicznej, a raczej uwzględniać w zagospodarowaniu architekturę rekreacyjną. Przykładem takiej zabudowy jest chociażby strefa uskoku Kłodnickiego w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, gdzie między innymi doszło do katastrofy budowlanej 437

4 J. DUBIŃSKI, G. MUTKE Zastosowanie geofizyki do badań środowiskowych przy ul. Kijowskiej w Katowicach, a wiele innych obiektów posadowionych w strefie tego uskoku jest ciągle uszkadzanych. Do badania i kontroli rozwoju tego typu zjawisk geodynamicznych najczęściej stosuje się metodę sejsmiczną i elektroporową. Można tutaj również wykorzystać metodę georadarową (szczególnie na potrzeby płytszych badań) oraz elektromagnetyczną w wersji sondowania (np. aparaturę TEM47), która pozwala na penetrowanie masywu skalnego na głębokość do 150 metrów, co daje możliwość monitorowania starych zrobów na tych głębokościach. Aparatura elektromagnetyczna TEM41 doskonale nadaje się również do badania stref uskokowych oraz poszukiwania wód w spękanym podłożu i obszarów zanieczyszczenia w podłożu. W rejonach uskoków aktywnych sejsmicznie i w rejonach płytkich zrobów zlokalizowanych w obszarach wstrząsów, należy stosować również monitoring sejsmometryczny. Szczególnie bezpośrednio w strefie uskokowej, dochodzi często do bardzo dużych drgań, trudnych do wyprognozowania metodami pośrednimi, których poziom może być określony tylko na drodze pomiarów sejsmometrycznych. Przykład pomiarów geofizycznych w celu dokładnego ustalenia przebiegu stref uskokowych pod budowaną autostradą na odcinku Wirek-Batory w GZW, przedstawiono na rysunku 3.1 i 3.2. Informacje z map geologicznych stropu karbonu nie pozwalały na wystarczająco precyzyjne ustalenie przebiegu stref uskokowych pod budowaną drogą (niepewność rzędu 100 m). Wzmacnianie podłoża w rejonie takich stref jest przedsięwzięciem bardzo drogim, a na terenie górniczym wręcz koniecznym. Uszczegółowienie informacji o występowaniu stref uskokowych i jej zawężenie do około 10 m (po wykonaniu pomiarów geofizycznych), pozwoliło na znaczne obniżenie kosztów inwestycji związanych ze wzmacnianiem podłoża. Rys Mapa rejonu badań z naniesionymi profilami pomiarowymi i wrysowanym, wykrytym przebiegiem uskoku Fig Plan view of the site with the geophysical survey location and track of the fault IV obtained after geophysical data processing 438

5 Metodą sejsmiczną wyznaczono miąższości i prędkości w poszczególnych strefach. Otrzymane hodografy refrakcyjne o prędkościach m/s, pochodzą od granicy litologicznej związanej z utworami karbonu. Pomiędzy współrzędnymi granica ta przebiega na głębokości 2 3metry. Pomiędzy współrzędnymi m zaznacza się ona na głębokości 12 metrów. Jest to efekt zaburzenia w postaci uskoku, który przebiega w strefie pomiędzy 695 a 715 m (rys. 3.2.). W metodzie elektrooporowej przedstawiono mapę izoom poziomych. Opór elektryczny zmieniał się w przedziale 30 do 130 m. Strefa uskokowa zaznacza się w obrazie izoom jako granica pomiędzy skałami o niższym oporze (zalegającymi od strony zachodniej) do skał o relatywnie wysokim oporze elektrycznym (zalegającymi po stronie zachodniej) (Kotyrba i Siata 2003). (a) (b) Rys Zastosowane metod geofizycznych do wykrycia strefy uskokowej w rejonie autostrady: a metoda sejsmiczna w wariancie profilowania sejsmicznego; b metoda elektrooporowa, (Kotyrba i Siata 2003) Fig Geophysical methods to study near surface fault zone under highway: a seismic profiling method; b electroresistivity method, (Kotyrba i Siata 2003) 439

6 J. DUBIŃSKI, G. MUTKE Zastosowanie geofizyki do badań środowiskowych Na terenach pogórniczych i górniczych, a szerzej na terenach poprzemysłowych, często spotykanym problemem są zakopane w ziemi elementy złomu i stara infrastruktura. Elementy te mogą być wykrywane metodami elektrooporowymi oraz georadarowymi. Bardzo dobre wyniki (przy małej czasochłonności prac w terenie) z zakresu tego rodzaju badań uzyskuje się stosując metodę elektromagnetyczną. Metoda ta w wersji profilowania elektromagnetycznego wykorzystuje informacje o pozornej przewodności lub oporności i składowej pola magnetycznego. Przykład z badań metodą profilowania elektromagnetycznego, przy wykorzystaniu konduktometru CM-031 (penetracja do 6 metrów) przedstawiono na rysunku 3.3. Poszukiwano w terenie przebiegu kanalizacji (środkowa anomalia) oraz starych zakopanych kabli elektrycznych (anomalia z lewej strony rysunku) i zakopane rury (anomalia z prawej strony rysunku). Rys Rozkład oporności elektrycznej z pomiarów elektromagnetycznych (rysunek po lewej stronie) oraz zdjęcia z badanego terenu (rysunek u góry po prawej stronie) i wykonywanych w terenie badań aparaturą CM-031 Fig Distribution of elektrical resistivity from electromagnetic survey (left figure) and view of the site with EM survey (upper-right figure) and picture of survey using CM-031 conductometer W Polsce na terenach górniczych mamy do czynienia z jeszcze jednym ważnym zagrożeniem dla środowiska, jakim są wstrząsy górotworu. Wstrząsy te występują w obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, LGOM oraz w KWB Bełchatów. Wstrząsy te niejednokrotnie osiągają magnitudę ponad 4,0 i mogą powodować szkody w zabudowie powierzchniowej oraz wpływać na zmiany środowiska geologicznego i hydrogeologicznego. Problem ten wymaga z jednej strony wykonywania prognozy drgań sejsmicznych w terenie a z drugiej strony oceny skutków tych drgań na zabudowę powierzchniową i środowisko geologiczne. Oceny skutków drgań na zabudowę powierzchniową dokonuje się przy pomocy skal empirycznych lub obliczania sił bezwładności w budynkach. Aktualnie nie dysponujemy specjalistyczną skalą do oceny wpływów od wstrząsów górniczych i z konieczności wykorzystuje się w tym celu skalę MSK lub inne. Obecnie trwają prace nad opracowaniem takiej skali dla zjawisk sejsmicznych z obszaru LGOM. Skala ta tworzona jest w oparciu o liczne pomiary sejsmometryczne i sejsmiczne w terenie oraz analizę skutków drgań w budynkach. 440

7 Drugim niezmiernie ważnym problemem jest dostarczanie prognostycznych informacji o drganiach dla projektowanych górniczych prac eksploatacyjnych. W tym zakresie niezbędne jest uwzględnienie kilku czynników mających wpływ na wyznaczenie intensywności drgań sejsmicznych. Jednym z bardzo istotnych są właściwości podłoża, które mogą powodować znaczne zmiany amplitud drgań w odniesieniu do stabilnych warunków podłoża twardego. W normatywie EUROKOD-8 odnoszącym się wytycznych projektowania budowli na terenach sejsmicznych, przedstawiony jest zakres badań podłoża w aspekcie rejonizacji zagrożenia sejsmicznego. Klasyfikacji gruntów dokonuje się w oparciu o pomiary prędkości fali poprzecznej do głębokości metrów. I tak klasa A obejmuje formacje o prędkościach V S co najmniej 800 m/s (przy wkładkach gruntów słabszych nie większych niż 5 m) lub prędkościach V S co najmniej 400 m/s przy miąższości przynajmniej 10 m. Klasa podłoża B charakteryzuje się prędkościami V S co najmniej 200 m/s przy miąższości 10 m i dalej prędkościami co najmniej 350 m/s do głębokości 50 m. Klasa podłoża C to prędkości V S poniżej 200 m/s przy miąższości do 20 m. Klasyfikacja podłoża ma wpływ na rozkład zagrożenia sejsmicznego i poprawna jego makrorejonizacja wymaga wykonania mapy prędkości fal sejsmicznych nadkładu. W tym celu stosuje się pomiary sejsmiczne. Przykład takiego pomiaru przedstawia rysunek 3.4. Na rysunku z lewej strony zamieszczono litologię z profilu geologicznego wykonanego w miejscu badań na bazie informacji z otworu wiertniczego. Rys Profil litologiczny przy szybie Grunwald II i wyniki pomiarów sejsmicznych wykonanych w sąsiedztwie tego szybu Fig Lithological profil in the shaft Grunwald II and seismic proccesing result for data obtained near-by Grunwald II shaft s 441

8 J. DUBIŃSKI, G. MUTKE Zastosowanie geofizyki do badań środowiskowych Wyniki pomiarów sejsmicznych wskazują, że twarde podłoże o prędkości ponad 1000 m/s znajduje się na 15 m (na profilu litologicznym granica ta odpowiada skałom karbońskim). Prędkości w pierwszych 15 metrach wynoszą 400 do 1000 m/s, co kwalifikowałoby podłoże do Klasy A wg oznaczeń EUROKOD-8. Podobne badania mają duże znaczenie przy wyznaczaniu stateczności skarp i obwałowań na terenach poddawanych siłom dynamicznym od wstrząsów górotworu. W tym aspekcie niezbędne są nowe uregulowania prawne, które pozwolą na wiarygodne rozpoznawanie i klasyfikowanie podłoża do oceny zagrożenia sejsmicznego. W chwili obecnej na terenach o sejsmiczności indukowanej eksploatacją, należałoby w tym zakresie korzystać z normatywu EUROKOD-8. Metoda sejsmiczna jest wykorzystywana w świecie szeroko również do wielu innych zastosowań środowiskowych. Jest to jedyna metoda pozwalająca na określanie własności fizycznych i mechanicznych skał i gruntów. W tym aspekcie może być stosowana do monitorowania zmian tych własności w środowisku geologicznym i wykorzystania wyników badań do projektowania różnych budowli. Obiecujące wyniki uzyskuje się w ostatnich latach przez zastosowanie techniki MASW (multichannel analysis of surface waves). MASW jest jednym z wariantów metodycznych metody seismicznej, dzięki któremu uzyskuje się profil prędkości fal poprzecznych z głębokością przez analizę wielokanałowych zapisów fal powierzchniowych typu Reyleigha. Jednym z najlepszych programów realizujących metodę MASW jest program SurfSeis opracowany na Uniwersytecie Kansas. Metoda MASW pozwala na wykonanie profilu głębokościowego fali poprzecznej do głębokości 30 metrów, co wystarcza do większości zastosowań środowiskowych i geotechnicznych. Przykładem zastosowania pomiarów sejsmicznych w technice MASW do klasyfikacji podłoża na terenach sejsmicznych może być praca (Hemann i in. 2003), w której dokonano makrorejonizacji sejsmicznego zagrożenia dla Budapesztu. Wykorzystano w tym celu informacje z pomiarów sejsmicznej fali poprzecznej metodą MASW. Interpretacji podatności nadkładu na amplifikację drgań dokonano w oparciu o normatywy EUROCODE 8 i UBC (Uniform Building Code). Pomiary wykonywano 48 kanałową aparaturą sejsmiczną (ESS-04-48) z zestawem niskoczęstotliwościowych geofonów. Zgodnie z wymienionymi normami interpretowano prędkość fali poprzecznej w profilu pionowym do 30 m. Wykonano 50 sesji pomiarowych w różnych częściach miasta na obszarze 35 km 2. Produktem końcowym była mapa makrorejonizacji sejsmicznej podłoża dla miasta Budapeszt (Hemann i in. 2003). 4. Podsumowanie Metody geofizyczne mogą być stosowane do badania bardzo wielu zagadnień środowiskowych. Ich zaletą jest możliwość wykonywania pomiarów bezinwazyjnych w warunkach in situ oraz niskie koszty badań w porównaniu do badań w otworach wiertniczych. Dobre wyniki rozpoznania zagrożenia lub informację geologiczną uzyskuje się przy współpracy z klasycznymi metodami badań w geologii inżynierskiej. Metody te służą do skalowania wskazań geofizycznego pola oraz do weryfikacji miejsc istotnych zlokalizowanych przez badania geofizyczne. Współpraca obu metod (konwencjonalnej geologicznej i geofizycznej) daje bardzo dobre wyniki przy rozpoznawaniu zagrożeń środowiskowych. Badania geofizyczne można również szeroko zastosować do badań na terenach górniczych i pogórniczych. W szczególności istotne są dwa zagadnienia charakterystyczne dla tych terenów. Pierwszym jest możliwość wystąpienia zjawisk geodynamicznych w strefach uskokowych oraz w rejonach starych i płytkich zrobów podbieranych kolejną eksploatacją. Drugim ważnym 442

9 zagadnieniem jest wykorzystanie pomiarów sejsmicznych do klasyfikacji podłoża w aspekcie prognozowania zagrożenia sejsmicznego wywołanego wstrząsami górotworu. Co prawda w naszym kraju nie ma odpowiednich w tym zakresie uregulowań prawnych i często ten ważny aspekt jest pomijany w prognozach, jednak można skorzystać z uregulowań EUROKOD 8. W tych zagadnieniach szczególnie obiecująco wygląda zastosowanie nowej sejsmicznej techniki pomiarowej i interpretacyjnej MASW, opartej na interpretacji fal powierzchniowych. Literatura [1] Bates R. and Duff M. 2003: Geophysical surveys at a raclaimed mining site in Scotland, in: Proceedings. 9 th Meeting Environmental and Engineering Geophysics (Mares St and Pospisil Leds), Published by Czech Association of the Applied Geophysicists, Prague. [2] Dubiński J. i Mutke G. 1998: Wstrząsy górnicze: W. Ochrona obiektów budowlanych na terenach górniczych. Pod redakcją J. Kwiatka, GIG, Katowice, [3] Hemann L., Neducza B., Pronay Zs., Tildy P. 2003: Seismic microzoning based on shear wave velocity measurements, in: Proceedings. 9 th Meeting Environmental and Engineering Geophysics (Mares St and Pospisil L eds), Published by Czech Association of the Applied Geophysicists, Prague. [4] Kotyrba A, Siata R. i inni 2003: Wykonanie badań geofizycznych dla lokalizacji uskoków metodą sejsmiczną, georadarową i elektrooporową autostrada A-4, Wirek-Batorego. Praca badawczouslugowa, GIG, nr [5] Mares St. and Pospisil L (eds) 2003: Proceedings. 9 th Meeting Environmental and Engineering Geophysics, Published by Czech Association of the Applied Geophysicists, Prague. [6] Mutke G. 1991: Metoda prognozowania parametrów drgań podłoża generowanych wstrząsami górniczymi w obszarze GZW. Rozprawa doktorska, Główny Instytut Górnictwa, Katowice. [7] Thiel K. 1980: Mechanika skał w inżynierii wodnej. PKWN, Warszawa. [8] EUROKOD 8: Design provisions for earthquake resistance of structure (part 1.1.) oraz Foundations, retaining structures and geotechnical aspects (part 5). Use of geophysical methods to environment In the paper geophysical methods to resolve environment problems are presented. Near surface geophysical surveys in the non invasive manner are economically and essentially profitable. Geophysical processing ought to be developed together with geological, empirical and environmental information. It is good idea to presented geophysical results on the integrated maps. In the paper, the geophysical prospecting on the mining and post mining areas are presented. The regulations to seismic hazard problems have to be improved. The multichannel analysis of surface waves method (MASW) could be developing seismic method in the civil engineering. Przekazano: 25 kwietnia 2004 r. 443