Język polski z cyklu ostatni dzwonek czyli szybka powtórka w pytaniach i odpowiedziach

Transkrypt

1 maximus.pl edukacja w internecie Język polski z cyklu ostatni dzwonek czyli szybka powtórka w pytaniach i odpowiedziach Autor: Aleksandra Behrendt Jeśli to znasz - zdasz

2 Spis treści: Część I. Frazeologia. 1. Co to są związki frazeologiczne i jak ich używać by tworzyły poprawną całość znaczeniową i stylistyczną? 2. Czy funkcje języka wpływają na obraz frazeologiczny wypowiedzi? 3. Jaką rolę odgrywają związki frazeologiczne w języku? 4. Czy w związkach frazeologicznych odbija się sposób widzenia świata? Część II. Rodzaje wiersza, stylistyka. 5. Jakimi cechami wyróżnia się wiersz sylabiczny? 6. Jakie są różnice między wierszem sylabicznym a sylabotonicznym? 7. Jaki system wersyfikacyjny określa nazwa wiersz wolny? 8. Jak rozpoznać i nazwać tropy stylistyczne? 9. Czy przenośnie są tworzywem języka potocznego? Część III. Najważniejsze problemy w literaturze różnych epok. 10. Z jakich źródeł literatura czerpie inspiracje? 11. Jak nazywał się kierunek, którego podstawą było hasło: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce? 12. Kto napisał renesansowy traktat O poprawie Rzeczpospolitej? 13. Kto zyskał miano ojca literatury polskiej, autor słów: Niechaj narodowie wżdy postronni znają/iż Polacy nie gęsi i swój język mają? 14. Kto jest autorem dzieła Boska komedia? 15. Jaki są tytuły epopej Homera, opowiadających dzieje wojny trojańskiej i przygody Odysa powracającego do Itaki? 16. Kto jest autorem wybitnych tragedii antycznych Antygona, Król Edyp? 17. Jakie były podstawowe zasady, obowiązujące w tragedii antycznej? 18. Jaka jest najstarsza polska pieśń religijna? 19. Kto jest autorem przełomowego dzieła doby renesansu, zawierającego udokumentowany traktat, który odmienił panujący dotąd pogląd na budowę wszechświata? 20. Co stanowi genezę polskiego renesansu? 21. Kto jest najwybitniejszym przedstawicielem poezji polskiego renesansu? 22. Które utwory J. Kochanowskiego zapisały się najtrwalej w świadomości polskiego odbiorcy? 23. Czym w twórczości J. Kochanowskiego były fraszki? 24. Jaką rolę odegrały pieśni J. Kochanowskiego w ustaleniu wzorca tego gatunku liryki? 25. Jaki jest tytuł tragedii J. Kochanowskiego, odwołującej się do motywów homeryckich, a zawierającej patriotyczno obywatelską przestrogę? 26. Jakie tragiczne doświadczenie wpłynęło na genezę Trenów? 27. Jakie zjawiska społeczne, polityczne i religijne odegrały znaczący wpływ na kulturę baroku? 28. Na czym polega konwencja literacka baroku? 29. Jakie były podstawowe motywy baroku, wyrażające nastroje filozoficzne epoki? 2/64

3 30. Jakie kierunki filozoficzne tworzyły podstawy ideowe oświecenia? 31. Czy znasz główne dokonania, które stanowiły podstawę postępowych przemian w okresie polskiego oświecenia? 32. Z jakim dorobkiem literackim i publicystycznym wiąże się okres oświecenia? 33. Czy potrafisz wskazać wyróżniki romantyzmu największego przewrotu w dziejach polskiej literatury? 34. Czy potrafisz wskazać najważniejsze wydarzenia literackie romantyzmu przed powstaniem listopadowym? 35. Jak kształtowało się polskie życie literackie po powstaniu listopadowym? 36. Czy znasz twórczość emigracyjną A. Mickiewicza? 37. Czy potrafisz określić sens ideowy Dziadów cz. III? 38. Jaką rolę miał spełnić rodzaj katechizmu dla emigracji Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa? 39. Co zapewnia Panu Tadeuszowi szczególne miejsce w twórczości Mickiewicza i w literaturze polskiej? 40. Na czym polega nowatorstwo liryków lozańskich? 41. Czy potrafisz wskazać w twórczości Juliusza Słowackiego okres, w którym powstały najważniejsze jego utwory? 42. Czy Kordian Juliusza Słowackiego jest dramatem polemicznym? 43. Jakimi formami stylistycznymi posłużył się Słowacki w Balladynie, utworze ukazującym bezwzględną walkę o władzę? 44. Czy wiesz jaką romantyczną, otwartą formę realizował poemat Słowackiego Beniowski? 45. Kto był twórcą trzeciego, wielkiego dramatu romantycznego? 46. Czy potrafisz określić jaki wpływ na poezję XX wieku wywarła liryka Cypriana Norwida? 47. Jakie gatunki literackie są typowe dla polskiego romantyzmu? 48. Jakie zdarzenia historyczne i idee wpłynęły na obraz polskiego pozytywizmu? 49. Jakie gatunki literackie dominowały w polskim pozytywizmie? 50. Czy wiesz jakie prądy literackie wywarły wpływ na polską literaturę pozytywizmu? 51. Które powieści są najbardziej reprezentacyjne dla polskiego pozytywizmu? 52. Czy Lalka B. Prusa spełnia postulat powieści panoramy społecznej? 53. Jakie cechy łączą Nad Niemnem E. Orzeszkowej z postulatem pracy jako działania patriotycznego i etosem powstania styczniowego? 54. Czy Trylogia ( ) H. Sienkiewicza (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski), spełniła oczekiwania społeczne na optymistyczny mit o bohaterskiej przeszłości narodu? 55. Czy wiesz co wpłynęło na przemiany, które zrodziły nową epokę kulturową modernizm? 56. Czy potrafisz wskazać kierunki artystyczne dominujące w epoce modernizmu? 57. Na czym polegała swoistość i nowatorstwo poezji Młodej Polski? 58. Które cechy modernizmu znalazły odzwierciedlenie w twórczości 3/64

4 Tetmajera? 59. Czy wiesz jak przebiegała droga artystycznych dokonań Jana Kasprowicza? 60. Co łączy, a co dzieli twórczość młodopolską Staffa od programowej literatury modernizmu? 61. Jak Wyspiański ukazuje w Weselu obraz przeobrażeń społecznych i politycznych na przełomie XIX i XX wieku? 62. Na czym polega nowatorstwo powieści Ludzie bezdomni (1899)? 63. Czy powieść Chłopi ( ) związana z ściśle ograniczonym regionem geograficznym ma walor powieści uniwersalnej? 64. Jakie wydarzenia historyczne wyznaczały umowne granice podziału literatury XX wieku? 65. Jakie zjawiska artystyczne zdominowały literaturę dwudziestolecia międzywojennego? 66. Co zdecydowało, że twórczość skamandrytów wpłynęła na przełom w rozwoju polskiej poezji? 67. Czy wiesz jakie były wyznaczniki poetyki Awangardy Krakowskiej? 68. Jak literatura zrealizowała obrazy heroizmu, obojętności i hańby wobec holokaustu? 69. Co wiesz o literaturze emigracyjnej ukształtowanej w nowej sytuacji politycznej po wojnie? 70. Jakie kręgi problemowe zdominowały prozę dwudziestolecia? 71. Drugi obieg wydawniczy po roku1976. Cześć IV. Jak poprawnie napisać rozprawkę. 72. Jak zabrać się za przygotowanie wypracowania maturalnego? 73. Czy potrafisz poprawnie wykonać analizę i interpretację utworu poetyckiego? Cześć V. Uzupełnienie. 74. Czy wyraz jest znakiem? 75. Co wzbogaca zasób słownictwa w języku? 76. Jakie cechy odróżniają język mówiony od pisanego? 77. Wybrane związki frazeologiczne pochodzące z Biblii. 78. Wybrane związki frazeologiczne pochodzące z antyku. 79. Wybrane związki frazeologiczne słów, które wyszły z użycia. 80. Czy wiesz co znaczy ten wyraz? 4/64

5 Cześć I. Frazeologia 1. Co to są związki frazeologiczne i jak ich używać by tworzyły poprawną całość znaczeniową i stylistyczną? Związek frazeologiczny to połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które przynoszą znaczenie dosłowne (tzw. związki luźne); lub jednorazowe (tzw. związki stałe). (związek luźny młoda panna dziewczyna kilkunastoletnia, związek stały - panna młoda - kobieta biorąca ślub). W obrębie związków stałych nie możemy dokonywać żadnych zmian, są niepodzielne, zachowujemy kolejność wyrazów, skład i formę. Źródła frazeologizmów sięgają do zasobów Biblii (manna z nieba, oko za oko, ząb za ząb), mitologii (pięta Achillesa, syzyfowa praca), literatury (Być albo nie być [Hamlet], Ogary poszły w las [Popioły], języka potocznego (co jest grane, dać nogę,). Do stałych związków należą także przysłowia (Nie czyń drugiemu co tobie nie miło, Bez pracy nie ma kołaczy). Ze względu na budowę gramatyczną rozróżniamy zwroty, wyrażenia i frazy. Zwroty mają w członie podstawowym czasownik nabrać wody w usta, dzwonić zębami. Wyrażenia to związki, które tworzą dwa rzeczowniki, rzeczownik z przymiotnikiem, dwa przysłówki fala upałów, złote serce, chłodno i głodno. Frazy mają postać gramatyczną zdań, występuje w nich podmiot i orzeczenie lub są równoważnikiem zdania Kamień spadł mi z serca, Niedaleko pada jabłko od jabłoni. Jaki pan, taki kram. Najczęściej występujące błędy frazeologiczne: Naruszenie stałego związku frazeologicznego poprzez wymianę jednego składnika stawać między młotem a kowadłem zamiast być między młotem a kowadłem. Włączenie do stałego związku frazeologicznego nowego wyrazu Patrzyła zezowatym okiem, zamiast Patrzyła zezem. Nielogiczne i niepoprawne połączenie zawierające powtórzenie treści: cofnąć się do tyłu zamiast cofnąć się, poprawić na lepsze zamiast poprawić, akwen wodny zamiast akwen. 2. Czy funkcje języka wpływają na obraz frazeologiczny wypowiedzi? Aby powstał komunikat językowy muszą być spełnione podstawowe warunki: Autor wypowiedzi (nadawca) nawiązuje kontakt i kieruje komunikat (to co chce powiedzieć) do odbiorcy (adresata komunikatu) posługując się 5/64

6 kodem (systemem znaków, znanym nadawcy i odbiorcy) Jego podstawową funkcją jest funkcja komunikatywna W komunikacie językowym jest to wyraz, zdanie, dłuższa wypowiedź lub utwór literacki. Każdemu z wymienionych składników warunkujących powstanie komunikatu językowego odpowiada odrębna funkcja języka. Za najważniejszą uznaje się funkcję przedstawieniową, (informatywną), polegającą na wartości poznawczej. Odnosi ona wyraz lub wypowiedź do pojęć świata zewnętrznego, ukazuje określony fragment rzeczywistości. np. Labirynt to starożytna budowla o rozmyślnie skomplikowanym układzie sal, korytarzy i przejść, z których osoba niewtajemniczona nie może znaleźć wyjścia. Najsłynniejszy labirynt to zbudowany przez mitycznego Dedala labirynt kreteński, z którego wg.mitu, zabójcę Minotaura, Tezeusza wyprowadziła Ariadna. Przytoczony tekst spełnia warunek funkcji informatywnej (poznawczej) Często ta sama wypowiedź realizuje więcej niż jedną funkcję: np.: Pawie pióro to symbol próżności, chełpliwości, a w niektórych krajach Wschodu oznaka dostojeństwa. Ogon pawi był emblematem Złego Oka, czujnego zdrajcy; dlatego jeśli uważasz, że pawie pióra przynoszą nieszczęście, nie trzymaj ich w domu. Funkcja poznawcza tego tekstu (jak odczytywać symboliczne znaczenie pawiego pióra) połączona została z funkcją impresywną zaleceniem, że jeśli wierzysz, że pawie pióra przynoszą nieszczęście, chce wpłynąć na twoje zachowanie (nie trzymaj ich w domu). Wzmocnieniu wymowy tego tekstu służą związki frazeologiczne: Złe Oko, czujny zdrajca, przynosić nieszczęście. Funkcja ekspresywna dominuje, gdy nadawca uzewnętrznia swoje przeżycia wobec odbiorcy. Wyraża je poprzez użycie słownictwa nacechowanego emocjonalnie i wartościująco: Ta potrawa mnie pali jak siarka w brzuchu wawelskiego smoka., Po co dałam się na to nabrać? Muszę wypić wiadro wody! Ekspresję tej wypowiedzi wzmacniają związki: pali jak siarka, wawelski smok, dać się nabrać, wypić wiadro wody, oraz wykrzyknik i pytajnik. Gdy nadawcy chodzi o nawiązanie i podtrzymanie kontaktu z odbiorcą mówimy o funkcji fatycznej: Jak ci leci? U ciebie wszystko dobrze? Uważaj na zakręty! Przytoczone związki frazeologiczne bezpośrednio wzmacniają skuteczność porozumienia się, pobudzają uwagę odbiorcy. Funkcja poetycka polega na zwracaniu uwagi na słowo oraz wieloznaczność wypowiedzi. Wskazuje na nią dodatkowe uporządkowanie, nie wynikające z potrzeb komunikacji językowej. Stanowią je metafory, epitety, porównania, w poezji kształt wersyfikacyjny, rymy, kontur 6/64

7 intonacyjny. Związki frazeologiczne w utworze artystycznym są odkrywcze i przypisane konkretnemu utworowi. (np. w wierszu B. Leśmiana Przemiany spotykamy związki nacechowane poetycko: mrok duszny, mrok żądzą parny, zaglądać po chabrowemu, śródpolne bezbrzeże, nasrożył (...) złością, kwiaty patrzą podejrzliwie). Rozważając, jaką funkcję pełni wypowiedź musimy pamiętać, że nie chodzi o jej wyłączność w tekście, a jej pierwszoplanowość. Najczęściej wypowiedź realizuje kilka funkcji: informuje, ujawnia uczucia, chce wpłynąć na poglądy lub zachowania adresata, sprawdza, czy odbiorca jest w czynnym kontakcie z nadawcą komunikatu. Dominującą funkcją języka jest funkcja przedstawieniowa (poznawcza). 3. Jaką rolę odgrywają związki frazeologiczne w języku? Związki frazeologiczne są zbiorem połączeń wyrazowych właściwych dla języka. Występują we wszystkich jego odmianach i pełnią różne funkcje. Frazeologizmy wzbogacają język: zastępują określenia jednowyrazowe: zbić spuścić lanie, płakać - zalewać się łzami, kłócić się iść na udry, tworzą wyrażenia eufemistyczne, łagodzą ostrość wypowiedzi: kobieta podstarzała -w wieku balzakowskim, okłamać mówić nieprawdę, kraść mieć lepkie ręce, wzmacniają wyrazistość i plastyczność wypowiedzi jest w niebezpieczeństwie - siedzi na beczce prochu, uparty - ośli upór, wyraźne - jasne jak słońce, zaskoczony postawić oczy w słup, poradzić sobie - złapać byka za rogi, jest dobry ma serce na dłoni, potęgują ekspresywność wypowiedzi stracił wszystko - poszedł z torbami, beznadziejna sytuacja - bić głową w mur, biedny - nie śmierdzi groszem, bezwzględny człowiek - idzie po trupach, wprowadzają humorystyczne obrazowanie niezdarne poruszanie się - kaczy chód, flegmatyk - śnięta ryba, o fryzurze mieć siano na głowie, o leniu - ma dwie lewe ręce, są ważnym tworzywem poetyckim [...] (krakało spłoszone zamykanie ramp...),/ [...] stał się pociąg, /w płytkim świetle [...], świat jakby odziwaczał/ i stronił...[...] kształt twój mglił się i wietrzał,/ [...]rozsnuwała się dal (Julian Przyboś Odjazd) 4. Czy w związkach frazeologicznych odbija się sposób widzenia świata? Tworzenie związków frazeologicznych jest powiązane z mentalnym, kulturowym, obyczajowym i religijnym widzeniem rzeczywistości. Analizując związki frazeologiczne w języku, możemy odtworzyć świat wartości i doświadczenia narodu. Obraz stosunków międzyludzkich zawiera się w związkach: być za pan brat, jaki pan taki kram, człowiek człowiekowi wilkiem; iść ręka w rękę; kto mieczem wojuje, ten od miecz ginie; kto się czubi, ten się lubi; z jakim 7/64

8 przystajesz, taki się stajesz; przyjaciela poznaje się w biedzie; jak cię widzą, tak cię piszą. Związki podkreślają życiowe priorytety: domek ciasny, ale własny; bliższa ciału koszula; grunt to rodzinka; bez pracy nie ma kołaczy;, żadna praca nie hańbi; miłość i zgoda, domu ozdoba; stare winko, żonka młoda; jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz. Obrazowość związków frazeologicznych chętnie odwołuje się do części ciała: coś ma ręce i nogi, siedzieć komuś na karku, mieć coś na końcu języka, nastawić ucha, żal serce ściska, głowa pęka, wejść komuś na głowę, mieć coś na wątrobie, ręka rękę myje, główka pracuje, ma wypisane na czole, strach w oczach, głowa w chmurach, dupa zimna, strach ma wielkie oczy, uszy do góry, mieć serce na dłoni, iść ramię w ramię. Frazeologia podkreśla dążenie do uporządkowanego świata, poddanego prawom odwiecznym: jak świat światem, zwykła kolej rzeczy, taki los, do skończenia świata, po wieczne czasy, naruszenie tego porządku znajduje odbicie w związkach podkreślających absurdalność: potrzebny jak psu piąta noga, kwiatek do kożucha, jak dziura w moście, czekać na gruszki na wierzbie. Ważne miejsce w świecie mentalnym zajmuje pojęcie Boga - Stwórcy, kreatora świata, od którego pochodzi przekaz podstawowych wartości: tak jak go Pan Bóg stworzył; jak Bóg przykazał; jak Kuba Bogu tak Bóg Kubie; między Bogiem a prawdą; daj Boże; niech Bóg broni; czekać na zmiłowanie boskie; wola boża; obraza boska; Bóg prowadzi; mieć Boga w sercu; Bóg tak chciał; nie daj Boże; łaska boska; Bóg zapłać; Bogu dzięki; pożal się Boże; łaska boska; dar boski. Przeciwieństwem jest diabeł, szatan, nośnik zła:, diabeł go podkusił, diabli wiedzą, diabli go biorą, mieć diabła za skórą, diabli nadali, szatański pomysł, diabeł w kogoś wstąpił, diabelska sztuczka, precz szatanie!, diabeł wcielony, diabła wart, diabelski młyn, diablo drogi. Utrwalone w tradycji mentalnej przekonanie o przeznaczeniu, wywierającym wpływ na ludzkie losy odzwierciedlają związki: co ma wisieć nie utonie, urodzony w czepku, urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą, co komu pisane, to go nie ominie, było mu sądzone. Cechy pożądane, dobroć życzliwość, ofiarność mają swoje obszerne odbicie w związkach: mieć złote serce; mieć serce na dłoni; dać się za kogoś porąbać; iść za kimś w ogień; nie skrzywdzić muchy. Przeciwieństwo tych postaw jest nacechowane surowym osądem i ma odbicie w frazeologizmach: zepsuty do szpiku kości; idzie po trupach; człowiek bez sumienia; krew by wyssał z człowieka; sprzedałby własną matkę; wpędzić do grobu; stracić twarz. 8/64

9 Cześć II. Rodzaje wiersza, stylistyka 5. Jakimi cechami wyróżnia się wiersz sylabiczny? Odpowiedz odwołując się do przykładu (J. Kochanowski Pieśń II ks. I) Serce roście patrząc na te czasy! Mało przed tym gołe były lasy, Śnieg na ziemi wysszej łokcia leżał, A po rzekach wóz nacięższy zbieżał. Wiersz sylabiczny w każdym wersie posiada jednakową liczbę sylab. Posiada stały przedział międzywyrazowy, nazywany średniówką (tutaj po 5 sylabie), pełni ona funkcję rytmizującą. Posiada stały układ rymów (tutaj: czasy lasy, leżał zbieżał (tutaj aa, bb, rymy żeńskie). Schemat wiersza powtarza się we wszystkich strofach utworu. Rym pełni funkcje rytmizującą w większym stopniu niż wyraz przed średniówką. Wiersz sylabiczny osiągnął dojrzałość artystyczną w twórczości J. Kochanowskiego. Jest podstawowym, najbardziej rozpowszechnionym polskim systemem wersyfikacyjnym. 6. Jakie są różnice między wierszem sylabicznym a sylabotonicznym? Wiersz sylabotoniczny jest typem systemu wersyfikacyjnego, któremu dojrzałą postać nadał romantyzm. Posiada wszystkie cechy wiersz sylabicznego jednakową ilość sylab w każdym wersie, średniówkę, dokładne rymy. W wierszu sylabicznym stałe miejsca akcentowe przypadały przed średniówką i w klauzuli zakończeniu wersu. Wiersz sylabotoniczny posiada uporządkowane akcenty padające w tych samych miejscach w obrębie całego wersu. Rytmikę wiersza sylabotonicznego określa się na podstawie stóp składających się z jednej sylaby akcentowanej i innych nieakcentowanych, powtarzających się w obrębie każdego wersu. Przykład: O szyby deszcz dzwoni+ deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki + miarowy niezmienny Dżdżu krople padają + i tłuką w me okno Leopold Staff Deszcz jesienny Szczególnym typem wiersza sylabotonicznego jest przejęty z literatury antyku heksametr. Przykładem heksametru polskiego jest C. Norwida Bema pamięci rapsod żałobny. Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz, 9/64

10 _ _ _ _ _ _ _ 15 (7 + 8) Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? _ _ _ _ _ _ _ 15 (7 + 8) Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan _ _ _ _ _ _ 16 (7 + 9) Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz. _ _ _ _ _ _ _ 15 (7 + 8) (C. K. Norwid Bema pamięci rapsod żałobny) Norwid wprowadził średniówkę po 7 sylabie, regularny rozkład akcentów padających na pierwszą, trzecią, szóstą, ósmą, jedenastą i czternastą sylabę. Występuje także regularny, rym żeński w naszym fragmencie abba, co wraz z regularnie rozłożonymi akcentami, mocno harmonizuje cały utwór. 7. Jaki system wersyfikacyjny określa nazwa wiersz wolny? Wiersz wolny to najczęściej spotykana odmiana wiersza polskiego w XX wieku. Wiersz wolny odznacza się bardzo silnym zróżnicowaniem form. Jego wyróżnikiem jest nasycenie semantyką i zróżnicowanie wewnątrzwierszowe, które silniej motywuje poszukiwanie znaczeń zawartych w tekście. Jest to wiersz nienumeryczny tzn. nie zachowuje stałej liczby sylab w wersach. Rym nie jest cechą strukturalną. Występują rymy niedokładne i odległe, a także wewnątrz wersu lub ich brak. Określenie wiersz wolny obejmuje różne struktury rytmiczne: Podział na wersy z uwzględnieniem struktury składniowej, nazywamy wierszem wolnym zdaniowym. Są tu zwykle wersy długie, oparte o styl języka mówionego, a granicę wersu wyznacza koniec całostki składniowej. Nie myślałem, że żyć będę w tak osobliwej chwili Kiedy Bóg skalnych wyżyn i gromów, Pan Zastępów, kyrios Sabaoth Najdotkliwiej upokorzy ludzi, Pozwoliwszy im działać jak tylko zapragną, Im zostawiając wnioski i nie mówiąc nic. (Czesław Miłosz Oeconomia divina fragment) Gdy podstawa rozczłonkowania wypowiedzi wynika z nastawienia emocjonalnego, a rytmikę wiersza wyznacza intonacja języka mówionego obciążona ekspresyjnie, mamy wiersz wolny skupieniowy emocyjny. W obrębie tego typu wiersza występują wersy krótkie, długie, i wersy kontrastujące długością w obrębie jednego wiersza Drzewa - kołyski przestrzeniprzychyliły nieba łące świt nad sadem, świt nad łąką, 10/64

11 świt nad nami, czas na słońce Rozpowijaj, żono, z cieni Nagusieńkie niemowlątko Po raz pierwszy na świat, na nas, na nas świetnych patrzące! (Julian Przyboś Świt kwietniowy). 8. Jak rozpoznać i nazwać tropy stylistyczne? Tropy stylistyczne są to ustalone sposoby łączenia poszczególnych wyrazów w większe całostki syntaktyczno semantyczne. Słowo w zdaniu nabiera znaczenia poprzez kontekst, który powstaje poprzez połączenie wyrazów w związek znaczeniowy np. dom rodzinny, dom z cegły, dom marzeń. Do tropów zaliczamy epitet, porównanie i metaforę. epitet tworzy przymiotnik, imiesłów, rzadziej rzeczownik pozostający z wyrazem określanym w związku zgody,(tzn. wyraz określany i epitet są w tym samym przypadku) np. błogie życie, suchy ocean, skryte marzenia, smutna ziemia; porównanie to zestawienie dwu przedmiotów, zjawisk na podstawie cechy wspólnej. Wskaźnikiem porównania są łączniki: jak, jakby, jakoby, niby, niczym, na kształt np. nasz naród jak lawa (III część Dziadów Mickiewicza), (...) bór był na kształt ogromnego gmachu Pan Tadeusz A. Mickiewicza), Lydziska jak woły robocze/ Chodzą w jarzmie Kasprowicz Z chałupy sonet XXIX); metafora to najkunsztowniejsza figura stylistyczna. Jest to taki zespół wyrazów, który tworzy kontekst odbierający poszczególnym wyrazom ich pierwotne znaczenie w zupełności lub częściowo. Jej sensu jaki tworzy nie da się wymienić na inny zestaw wyrazów. Połączenie wyrazów tworzących metaforę pozostaje w składni rządu, najczęściej z dopełniaczem np. janczary strachu, fala łąk, powódź kwiatów (A. Mickiewicz Sonety krymskie). 9. Czy przenośnie są tworzywem języka potocznego? Podstawą przenośni jest podobieństwo zewnętrzne, podobieństwo zachowania, działania lub podobieństwo funkcji przedmiotów czy zjawisk. Znajdują one swoje miejsce w języku potocznym i poetyckim. W języku potocznym dotyczy to często przeniesienia znaczenia z przedmiotu na przedmiot lub zjawisko wyrażone w związku frazeologicznym (np. korek przedmiot do zatykania otworu, ale przenośnie korek oznacza zator na drodze - stać w korku). Podobnie przenośne znaczenie mają określenia, zegar stoi, czas płynie, sokole oczy, końskie zdrowie. 11/64

12 Jasność w wyrażaniu myśli, użycie wyrazów w kontekście słownym, stawia przed autorem wypowiedzi określone zadania. Jego realizacji służy bogactwo słownictwa, (także w znaczeniu przenośnym) oraz wyrazy bliskoznaczne zwane synonimami. Synonimy to wyrazy o podobnym, bliskim znaczeniu, które różni natężenie cechy, subiektywna postawa mówiącego lub znaczenie przenośne. Mają one często ograniczony zakres łączenia się z innymi wyrazami. Wyrazy bliskoznaczne: pieniądze, kasa, szmal, waluta, forsa, gotówka, flota, zaskórniak, środki, mają różny stopień łączliwości. Pieniądze gotówka, środki to wyrazy neutralne. Mówimy więc zapłaciłam gotówką, wpłaciłam pieniądze, mam na to środki. Kasa, szmal, forsa, flota, zaskórniak to nazwy z języka potocznego, waluta w znaczeniu neutralnym to pieniądze zagraniczne, waluta, flota w znaczeniu przenośnym to tyle co szmal, forsa, są one nacechowane stylistycznie i nie stosujemy ich w wypowiedziach oficjalnych, w swobodnych sytuacjach możemy powiedzieć (np. nie mam waluty na kino, jutro zapłacę, bo od rodziców przypłynie flota, brakuje mi szmalu). Właściwy wybór wyrazu pośród wyrazów bliskoznacznych i utworzenie poprawnego związku frazeologicznego jest ważnym warunkiem poprawności językowej. Wyraz neutralny las ma identyczny zakres i treść z wyrazami, puszcza, tajga, bór, knieja, gaj, brzezina, zagajnik, a jednak w wypowiedzi wybieramy ten, który najściślej określi to o czym mówimy. Wyrazy bliskoznaczne mają ograniczoną łączliwość w związki frazeologiczne: wyrazy: tajga, puszcza, gaj tworzą poprawne związki tylko z wybranymi wyrazami np.: syberyjska, nieprzebyta, oliwny, tajga syberyjska, nieprzebyta puszcza, gaj oliwny. Połączenia: tajga afrykańska, puszcza oliwna, gaj nieprzebyty to niepoprawne związki. 12/64

13 Cześć III. Najważniejsze problemy w literaturze różnych epok. 10. Z jakich źródeł literatura czerpie inspiracje? Źródła literatury to: antyk, czyli odwoływanie się do mitologii i dorobku literackiego czasów starożytnych, głównie Grecji i Rzymu. Biblia, księgi Starego i Nowego Testamentu, przenikające do literatury w postaci motywów i podstaw moralnych folklor czyli dorobek przedpiśmienny, zachowany w pieśniach, legendach i obrzędach ludowych tradycja literacka odwołanie do wcześniej powstałych utworów literatury rodzimej i obcej. 11. Jak nazywał się kierunek, którego podstawą było hasło: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce? Humanizm, powstał na przełomie XIV i XV wieku, oznacza on prąd umysłowy, poszukujący i rozwijający tradycję starożytnej wiedzy o człowieku zawartej w filozofii i literaturze. W wieku XV rozwinęły się systematyczne studia nad kulturą grecką i rzymską jako odrębna dyscyplina, niezależna od średniowiecznej nauki kościoła. 12. Kto napisał renesansowy traktat O poprawie Rzeczpospolitej? Andrzej Frycz Modrzewski, wybitny przedstawiciel polskiego renesansu. Studiował w Akademii Krakowskiej i uniwersytetach europejskich. Napisał wiele rozpraw, w których poruszał najważniejsze sprawy dotyczące państwa. Dzieło O poprawie Rzeczpospolitej składa się z pięciu ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O kościele, O szkole. 13. Kto zyskał miano ojca literatury polskiej, autor słów: Niechaj narodowie wżdy postronni znają Iż Polacy nie gęsi i swój język mają? Mikołaj Rej, poeta renesansu, żył i tworzył XVI wieku. Brał czynny udział w życiu publicznym. Jest autorem wielu utworów wierszem i prozą. Najważniejsze to: Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem Wójtem a Plebanem, Postylla, Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, Zwierciadło, Zwierzyniec. Styl jego utworów odznacza się bogactwem słownictwa, obfituje w obrazy obyczajowe i słownictwo języka potocznego. 14. Kto jest autorem dzieła Boska komedia? Dante Alighieri, był poetą włoskim, żył na przełomie XIII i XIV wieku. Jego dzieło Boska komedia jest ważnym dziełem literatury światowej. Składa się z trzech części cz. I: Piekło, cz. II: Czyściec, cz. III: Raj. 13/64

14 Utwór jest alegorią dążenia jednostki ku Bogu, a społeczeństwa, do ustanowienia pokoju na ziemi. Boska komedia wywarła wpływ na dzieła wielu twórców wszystkich okresów literackich aż po czasy współczesne. 15. Jaki są tytuły epopej Homera, opowiadających dzieje wojny trojańskiej i przygody Odysa powracającego do Itaki? Iliada, Odyseja. Homer to poeta grecki, twórca najstarszego gatunku literackiego eposu bohaterskiego Iliady i Odysei, żył w VIII/IX wieku p.n.e. Jego utwory były dla starożytnych Greków i Rzymian punktem wyjścia i miarą wartości wszelkiej poezji i etyki, a jego wyobrażenia o bogach weszły w skład greckiej religii. Motywy zaczerpnięte z epopej Homera znalazły odbicie w utworach wszystkich epok literackich. 16. Kto jest autorem wybitnych tragedii antycznych Antygona, Król Edyp? Sofokles, żył w V wieku p.n.e., okresie największego rozkwitu antycznej tragedii i teatru. Napisał wiele utworów scenicznych, zachowało się siedem tragedii. Bohaterowie jego tragedii świadomie podejmują działania decydujące o ich losie. Uruchamiają swymi działaniami ciążące na nich fatum czyli nieuchronności losu, które wywołuje w widzach tzw. katharsis, polegające na wyzwalaniu uczucia litości i trwogi poprzez intensywne przeżycie treści dramatu. 17. Jakie były podstawowe zasady, obowiązujące w tragedii antycznej? Zasada trzech jedności miejsca, czasu i akcji. Ograniczenie miejsce zdarzeń do jednego, ograniczenie czasu akcji do jednej doby, skupienie uwagi na jednym problemie i losach głównego bohatera. Konstrukcja dramatu według ścisłego schematu podziału na epejsodiony i stasimony oraz wyraźny podział przestrzeni scenicznej na proskenium, miejsce śpiewu i tańca chóru, i skene miejsce rozgrywającej się akcji wykonywanej równocześnie przez nie więcej niż trzech aktorów. 18. Jaka jest najstarsza polska pieśń religijna? Bogurodzica, powstała w XIII lub XIV wieku, u zarania kształtowania się polskiej tradycji literackiej. Była pieśnią ojczystą kościelną i rycerską. Śpiewano ją na polach bitew, pod Grunwaldem i Warną. Zwiera wiele cech językowych, ukazujących dawne formy słownikowe, gramatyczne i składniowe. Ma kunsztowną budowę stroficzną. 14/64

15 19. Kto jest autorem przełomowego dzieła doby renesansu, zawierającego udokumentowany traktat, który odmienił panujący dotąd pogląd na budowę wszechświata? Mikołaj Kopernik, wybitny astronom, ekonomista, medyk i prawnik. Żył w latach , studiował w Akademii Krakowskiej i wielu uniwersytetach europejskich. Jego główne dzieło O obrotach sfer niebieskich zawiera wykład teorii heliocentrycznej, dowodzącej, że Ziemia obraca się dookoła własnej osi, oraz, wraz z innymi planetami dookoła Słońca. 20. Co stanowi genezę polskiego renesansu? Renesans w Polsce zaczyna się z końcem XV wieku i trwa przez wiek XVI. Jego istotą było dążenie do zbudowania kultury antropocentrycznej a więc skupionej wokół spraw człowieka, przekonaniu o jego zdolnościach twórczych, obejmujących wszystkie dziedziny życia. Był ściśle powiązany z wspólnotą kulturalną minionych stuleci, chrześcijaństwem i dziedzictwem kultury śródziemnomorskiej. Na genezę renesansu w Polsce wpływ miały kontakty i stosunki polsko włoskie. Podstawą ich były wędrówki humanistów włoskich (Kallimach, Celtis) oraz wyjazdy Polaków do Włoch. Dzięki nim przenikały do Polski nowe ideologie, gusty i normy literackie. Na kształtowanie nowego wizerunku ideowego wywarły wpływ idee soborowe, które w wielu krajach, także w Polsce, dały początek nowej myśli politycznej. Rozwijający się ruch reformacyjny przeniknął do Polski, a wprowadzenie zgody międzywyznaniowej, gwarantującej swobodę wyznania i opiekę innowiercom wyróżniało Polskę wśród innych państw europejskich. 21. Kto jest najwybitniejszym przedstawicielem poezji polskiego renesansu? Jan Kochanowski, żył w latach Odbywał studia w Akademii Krakowskiej, uniwersytetach w Padwie, Bolonii i Królewcu, poznał wybitnych humanistów europejskich oraz odbył liczne podróże po Europie. Znajomość greki i łaciny pozwoliła mu na odbycie rozległych studiów, które ugruntowały jego znajomość literatury antycznej i współczesnej. Nie był mu obcy niepokój religijny tych czasów. Manifestem humanistycznej religijności jest pieśń Czego chcesz od nas Panie. Istotą tego hymnu jest pochwała niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata. Na lata przypada okres dworski, gdy Kochanowski był związany głęboką przyjaźnią z Piotrem Myszkowskim, biskupem i wysokim urzędnikiem państwowym, a następnie, gdy został Sekretarzem Królewskim. 15/64

16 Po roku 1570 osiadł w rodzinnym Czarnolesie. Brał czynny udział w życiu politycznym, tworzył i przygotowywał do druku swoje utwory. 22. Które utwory J. Kochanowskiego zapisały się najtrwalej w świadomości polskiego odbiorcy? Dorobek literacki J. Kochanowskiego obejmuje utwory niezwykle zróżnicowane. W świadomość narodową najsilniej wpisały się przede wszystkim fraszki, pieśni, pierwszy dramat Odprawa posłów greckich, Treny, Psałterz Dawidów. Poezję J. Kochanowskiego czytali i podziwiali jego współcześni, oświeceniowi reformatorzy, sławili ją poeci romantyzmu, w trudnych czasach przypominały o związkach z kulturą europejską i wielkości dawnej kultury. Do dzisiaj zachowuje ona walor wzoru i piękna, do którego odwołują się twórcy i czytelnicy wszystkich pokoleń. 23. Czym w twórczości J. Kochanowskiego były fraszki? Fraszka znaczy drobiazg, błahostka, a więc niewielki, drobny utwór o niezwykle zróżnicowanej tematyce. Pisał je Kochanowski przez całe życie, Zawarł w nich zdarzenia autentyczne, obserwacje obyczajowe, motywy literackie i refleksje filozoficzne. Jest sam twórcą tej odmiany gatunkowej i nazwy fraszka. Większość fraszek pisał autor do kogoś - Do Magdaleny, Do fraszek, Do doktora, na coś - Na zdrowie, Na dom w Czarnolesie, Na nabożną lub o kimś - O doktorze Hiszpanie, O kaznodziei. Fraszki są niezwykle zróżnicowane stylistycznie, znaczący jest w nich temat ubogi w realia, ich zaletą jest krótkość, dowcip lub refleksja. 24. Jaką rolę odegrały pieśni J. Kochanowskiego w ustaleniu wzorca tego gatunku liryki? Nazwa pieśń jest określeniem odmiany gatunkowej liryki. Jej wzorzec ustalił Kochanowski na wiele dziesiątków lat. Stworzył wiersz przeznaczony do czytania. Użył tego określenia wskazując na pokrewieństwo znaczeniowe: pieśń opiewać. Pieśni Kochanowskiego to liryczne wypowiedzi ujmujące tematy bardzo różnorodne uczucia patriotyczne, pochwałę życia w zgodzie z naturą i sumieniem, zachwyt otaczającym światem, przeżycia miłosne, refleksje filozoficzne. Pieśni prezentują człowieka renesansu. Dostrzegają nie tylko odrębność ludzką, samodzielność wyboru własnych postaw moralnych ale i powagę obowiązku obywatelskiego. Są manifestacją samowiedzy artysty, podkreślają moc talentu poetyckiego i jej współistnienie ze słabościami zwykłego człowieka. 16/64

17 Podmiot liryczny pieśni prezentuje różne postawy wynikające z kondycji człowieka: pouczającą, filozoficzną, świadomą zewnętrznych zagrożeń, błądzącą i poszukującą sensu istnienia. Formułuje przekonanie, że niezależny umysł i cnota dają gwarancję bezpieczeństwa. Pieśni w przeważającej części zachowują dokładny sylabizm i strofę czterowersową parzyście rymowaną (a a b b). Podlega ona różnorodnym odmianom poprzez wprowadzenie sporadycznie strof o innej liczbie wersów (np. trójwersowe, sześciowersowe i inne), zastosowanie przerzutni, rozmaitość typów wiersza od pięciozgłoskowca po trzynastozgłoskowiec. 25. Jaki jest tytuł tragedii J. Kochanowskiego, odwołującej się do motywów homeryckich, a zawierającej patriotyczno obywatelską przestrogę? Odprawa posłów greckich, jest dramatem o nieszczęściach Troi, o nierządnym królestwie i zginienia bliskim,/ gdzie ani prawa ważą ani sprawiedliwość ma miejsca. Odprawa odwołuje się do znanego wątku, nadaje mu charakter uniwersalny, mówi o sytuacji zawinionej, której można było uniknąć. W Odprawie fatum nie decyduje o losach Troi, jej tragizm jest dziełem ludzi i winą zawinioną - prywatą Aleksandra i słabością i niezdecydowaniem króla Priama. Postawa Greków jest wynikiem poczucia sprawiedliwości i żądzy pomszczenia krzywdy. Wizja Kasandry pełni ważną funkcję pouczania, Chór komentuje i wygłasza racje moralne i polityczne, przenosząc wymiar utworu na poziom uniwersalny. Mówi o sposobie istnienia społeczeństwa i rządzenia państwem. Kompozycja Odprawy spełnia warunki budowy tragedii antycznej. Monolog Menelausa spełnia rolę prologu, następnie następują epeisodiony i stasimony. Przepowiednia Kasandry (epeisodion V) spełnia rolę katastrophe zawiera wizję zburzenia Troi. Wymowa Odprawy posłów greckich ma odniesienie do ówczesnej sytuacji Rzeczypospolitej. Jest wyrazem troski Kochanowskiego o losy państwa. 26. Jakie tragiczne doświadczenie wpłynęło na genezę Trenów? Treny powstały pod wpływem bólu po stracie trzydziestomiesięcznej córki Orszulki. Przeżycie osobiste stało się dla Kochanowskiego materiałem literackim i było przedmiotem refleksji, zawierającej cechy kryzysu światopoglądowego. Treny obejmują XIX utworów. Zawierają obraz powstawania kryzysu filozoficznego wywołanego nieszczęściem rodzinnym. Bohaterem cyklu, obok Orszulki, jest sam Kochanowski przyjmujący kreacje ojca, filozofa i poety. Tren XIX ujawnia jednak, że kryzys, który zrodził Treny, podważył optymistyczną wizję świata, ale nie zmienił zasad humanistycznej 17/64

18 postawy. Słowa Ludzkie przygody/ Ludzkie noś! Znaczą, że to co przydarzy się człowiekowi trzeba przyjmować, nie bronić się ani przed radością, ani przed płaczem. 27. Jakie zjawiska społeczne, polityczne i religijne odegrały znaczący wpływ na kulturę baroku? Barokiem określa się okres w kulturze europejskiej, od około końca XVI wieku do połowy XVIII wieku. Nazwa wywodzi się od słowa barocco - oznacza coś niezwykłego, dziwnego. Zrodził ją kryzys renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, umiejętności godzenia wartości ziemskich i pozaziemskich oraz tolerancji religijnej. Rzeczypospolita była drugim co do wielkości państwem Europy. Uderzało w niej jednak silne zróżnicowanie religijne i społeczne szczególnie ostro zarysowane na kresach wschodnich państwa. Napięcia społeczne potęgowała przewaga magnaterii, której polityka zdominowała dążenia reformatorskie postępowej szlachty. Liczne, wyniszczające wojny ( ), ale także kontrreformacja służyły pogłębianiu kraju w chaosie politycznym i upadku kulturalnym. 28. Na czym polega konwencja literacka baroku? W sztuce baroku uwidacznia się dynamiczne ujęcie przestrzeni - ukazywanie ruchu, skłonność do wyjaskrawienia kontrastów - posługiwanie się elementami piękna i brzydoty, wykorzystanie efektów świetlnych, wyrażanie silnych emocji: rozpaczy, bólu, gniewu, ekstazy. Realizację tych założeń znajdujemy w architekturze, malarstwie, rzeźbie, literaturze i muzyce. W obrębie sztuk plastycznych i w architekturze szczególnie widoczna jest w sztuce i w budownictwie sakralnym. Dążność do symbiozy sztuk wzmocnionej skłonnością do barokowego wyolbrzymienia, przesady i przepychu, objawiła się wydatnie w ukształtowanej we Włoszech operze, teatrach dworskich oraz w obyczajowości w rezydencjach magnackich. 29. Jakie były podstawowe motywy baroku, wyrażające nastroje filozoficzne epoki? Świadomość wewnętrznych sprzeczności, kryjących się w naturze świata i samym człowieku, pojęcia nieskończoności, nicości, przemijania i zmienności zrodziło powszechnie wyrażany sceptycyzm. Wiara i religijność stanowią w prądzie barokowym czynnik niezmiernie ważny, wywołują one pytania o egzystencjalne problemy człowieka, o tajemnicę i cel istnienia. Język poetycki tekstów barokowych jest niezwykle kunsztowny, odwołuje się do zmysłowości, wyjaskrawienia sprzeczności, cudowności i niepoznawalności świata. Posługuje się alegorią i symbolami wyrażającymi 18/64

19 lęk zrodzony z świadomości bezmiaru przestrzeni, uporczywości przemijania. Stąd motyw zegarów, współistnienie piękna i brzydoty, rozkładu, wielość bohaterów wędrujących, goniących, uciekających, błądzących i ściganych. Niepewność co do zmysłowej poznawalności świata wprowadza motyw złudy i pozoru. Ujawnia się on najostrzej w alegorii Śmierci uosabiającej rozkład i Chronosa - personifikacji bezpowrotnego przemijania. Przekonanie, że prawdziwe piękno podlega przemijaniu i rozkładowi, stworzyło teorię, że trwałe piękno zawiera się tylko w tym, co pozorne. Stworzyło to podstawy estetyki barokowej opartej na sztuczności, nienaturalności, wyolbrzymieniu i koncepcie czyli dążeniu by stworzyć treść szokującą, błyskotliwą i zaskakującą. 30. Jakie kierunki filozoficzne tworzyły podstawy ideowe oświecenia? Wiek oświecenia, tj. wiek XVIII, wyznaczał w Europie skok cywilizacyjny, u podstaw którego stały nowe założenia ideowe oraz rewolucja społeczna i przemysłowa. Ideologia oświecenia oparła się na sformułowanym w XVII wieku przez Kartezjusza ( ) racjonalizmie. Myślę, więc jestem (łac. Cogito ergo sum). Był to pogląd na rzeczywistość, głoszący wagę rozumu w poznaniu i osiąganiu wiedzy pewnej i prawdziwej. W oświeceniu racjonalizm stał się elementem światopoglądu i postawy wobec rzeczywistości. Uzupełniają go krytycyzm i empiryzm, nakazujące doświadczalnie sprawdzać spekulacje rozumowe. Ideologia oświecenia zwrócona była ku przemianom społecznym zgodnych z pożytkiem i dobrem ogółu. Przyjęcie pierwszeństwa rozumu we wszystkich obszarach życia społecznego umacniało postawę sprzeciwu wobec nietolerancji, fanatyzmu, niewiedzy i zabobonom. 31. Czy znasz główne dokonania, które stanowiły podstawę postępowych przemian w okresie polskiego oświecenia? Wydarzenia, które znajdują się w tle polskiego oświecenia to: chaos polityczny i kryzys kulturalny pod koniec XVII i pierwszej połowie XVIII wieku; pobudzenie umysłowe lat 40 XVIII wieku; okres rządów Stanisława Augusta ( ); Sejm 4 letni ( ); Konstytucja 3. maja; Targowica; insurekcja kościuszkowska; rozbiory. Wyróżnikiem polskiego oświecenia jest program walki o naprawę Rzeczypospolitej. Polska była monarchią parlamentarną, której ustrój określały zasady demokracji szlacheckiej. Zadaniem reform było usunięcie jej wypaczeń oligarchię magnacką i anarchię. W polskim oświeceniu dominowały kwestie społeczno polityczne i edukacyjno obyczajowe. W obliczu głębokiego kryzysu najważniejszą sprawą stały się reformy. Dzięki niezwykłemu wysiłkowi w Polsce dokonał 19/64

20 się prawdziwy przewrót w duchu oświecenia. Program reform objął reformę edukacji polskiej jej wyrazem było powstanie: Collegium Nobilium (1740), Szkoły Rycerskiej (1765). Niezwykłą rolę w dziele uzdrawiania państwa odegrał mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, obejmował on powołanie Komisji Edukacji Narodowej (1773) i Towarzystwo Ksiąg Elementarnych (1775); otwarcie w 1765 roku teatru publicznego, który stał się miejscem głoszenia programu sojuszu szlachecko mieszczańskiego i był czynnie zaangażowany w wydarzenia życia politycznego. Ważną rolę odgrywały czasopisma, szczególnie Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne Gazeta Narodowa i Obca. Szczególną rolę odegrał Sejm Czteroletni ( ) zakończony uchwaleniem Konstytucji 3 go Maja (1791). Znosiła ona liberum veto, wprowadziła dziedziczność tronu, nadawała prawa mieszczanom i brała w opiekę chłopów. Opozycja magnacka zawiązana w Targowicy doprowadziła do wkroczenia wojsk rosyjskich i drugiego rozbioru Polski w 1793 roku. Powstanie Kościuszkowskie w obronie Konstytucji i niepodległości, zakończone klęską pod Maciejowicami umożliwiło Rosji, Prusom i Austrii dokonanie trzeciego rozbioru Polski. W 1795 roku upadła Rzeczpospolita jako państwo odrodzone i zreformowane. 32. Z jakim dorobkiem literackim i publicystycznym wiąże się okres oświecenia? Oświecenie stworzyło wzór obywatela i podstawy formowania nowoczesnego narodu. Ówczesne dylematy polityczne, społeczne i obyczajowe znalazły odbicie w literaturze realizowanej w konwencji klasycyzmu i sentymentalizmu oraz w publicystyce, wpływając na świadomość narodową szczególnie w okresie Sejmu Czteroletniego. Cele społeczne i obyczajowe w konwencji klasycyzmu realizowano w gatunkach dydaktycznych takich jak bajka, satyra, powieść dydaktyczna. Najważniejszym przedstawicielem tych gatunków jest Ignacy Krasicki (główne utwory to: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Monachomachia, Bajki i przypowieści, Satyry), Adam Naruszewicz autor satyr m. in. Chudy literat i Stanisław Trembecki bajkopisarz. Sentymentalizm reprezentuje Franciszek Karpiński autor sielanek (Laura i Filon, erotyków Tęskność na wiosnę, Do Justyny oraz pieśni religijnych), Dionizy Kniaznin, Jan Woronicz i Kazimierz Brodziński. W ostatnich latach przedrozbiorowych nasiliła się twórczość zaangażowana widoczna w repertuarze teatralnym (Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła, Wojciech Bogusławski Krakowiacy i górale). Pojawiła się radykalna w tonie publicystyka polityczna, (Stanisława Staszica Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestrogi dla Polski, 20/64