AUTOREFERAT. Załącznik 2A 1. DANE PODSTAWOWE 2. POSIADANE DYPLOMY, STOPNIE NAUKOWE 3. INFORMACJE O DOTYCHCZASOWYM ZATRUDNIENIU W JEDNOSTKACH NAUKOWYCH

Transkrypt

1 Załącznik 2A AUTOREFERAT 1. DANE PODSTAWOWE dr inż. Piotr Kulinowski 2. POSIADANE DYPLOMY, STOPNIE NAUKOWE 1994 obroniłem pracę inżynierską na Wydziale Elektrotechniki, Automatyki i Elektroniki Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na kierunku elektronika, specjalność aparatura elektroniczna obroniłem pracę doktorską Zastosowanie zlokalizowanej spektroskopii MR do badania mięśni szkieletowych człowieka in vivo doktor nauk fizycznych, fizyka doświadczalna, promotor prof. dr hab. Andrzej Jasiński, Instytut Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie, promotorski projekt badawczy KBN 8T11E INFORMACJE O DOTYCHCZASOWYM ZATRUDNIENIU W JEDNOSTKACH NAUKOWYCH 1. Zakład Tomografii Magnetyczno-Rezonansowej, Oddział Zastosowań Fizyki i Badań Interdyscyplinarnych, Instytut Fizyki Jądrowej PAN, ul Radzikowskiego 152, Kraków od 1988 do 2013 roku jako: technik elektronik, starszy specjalista, starszy specjalista badawczo-techniczny, asystent, adiunkt. 2. Instytut Techniki, Wydział Matematyczno-Fizyczno-Techniczny, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, ul. Podchorążych 2, Kraków od 2005 do 2006 jako asystent; od 2006 jako adiunkt. 1

2 4. WSKAZANIE OSIĄGNIĘCIA WYNIKAJĄCEGO Z ART. 16 UST. 2 USTAWY Z DNIA 14 MARCA 2003 R. O STOPNIACH NAUKOWYCH I TYTULE NAUKOWYM ORAZ O STOPNIACH I TYTULE W ZAKRESIE SZTUKI (DZ. U. NR 65, POZ. 595 ZE ZM.) Badanie zmian struktury (morfologii) i własności fizycznych pęczniejących matryc polimerowych w trakcie procesu uwadniania za pomocą metod obrazowania magnetyczno-rezonansowego oraz mikrotomografii rentgenowskiej Rozprawę habilitacyjną stanowi jednotematyczny cykl załączonych publikacji. Poniższe opracowanie jest zestawieniem i podsumowaniem opublikowanych wyników badań i nie zawiera szczegółowej metodyki doświadczeń oraz kompletnych danych piśmiennictwa. Prace wchodzące w skład cyklu: A. Kulinowski P, Dorożyński P, Jachowicz R, Jasiński A, Magnetic Resonance Imaging analysis of moving fronts in floating dosage forms, Acta Physica Polonica A, 2005; 108:155 (IF 0.394) B. Kulinowski P, Dorożyński P, Jachowicz R, Węglarz WP, Integrated system for dissolution studies and Magnetic Resonance Imaging of the sustained-release, polymer-based dosage forms a tool for quantitative assessment of hydrogel formation processes, Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis 2008; 48: (IF 2.629) C. Kulinowski P, Dorożyński P, Młynarczyk A, Węglarz WP, Magnetic Resonance Imaging and Image Analysis for Assesment of HPMC matrix tablets structural evolution in USP4 apparatus, Pharmaceutical Research, 2011, 28(5): (IF 4.093) D. Kulinowski P, Młynarczyk A, Jasiński K, Dorożyński P, Gruwel MLH, Tomanek B, Węglarz WP, Magnetic Resonance microscopy for assessment of morphological changes in hydrating hydroxypropylmethyl cellulose matrix tablets in situ, Pharmaceutical Research, 2012;29(12): (IF 4.7) E. Kulinowski P, Młynarczyk A, Jasiński K, Talik P, Gruwel MLH, Tomanek B, Węglarz WP, Dorożyński P, Magnetic Resonance microscopy for assessment of morphological changes in hydrating hydroxypropylmethyl cellulose matrix tablets in situ Is it Possible to Detect Phenomena Related to Drug Dissolution Within the Hydrated Matrices?, Pharmaceutical Research 2014; 31(9): (IF 3.952) F. Kulinowski P, Woyna-Orlewicz K, Rappen GM, Haznar-Garbacz D, Węglarz WP, Dorożyński P, An Understanding of Modified Release Matrix Tablets Behavior during Drug Dissolution as the Key for Prediction of Pharmaceutical Product Performance Case Study of Multimodal Characterization of Quetiapine Fumarate Tablets. International Journal of Pharmaceutics, 2015;484(1 2): (IF 3.785). G. Dorożyński P, Kulinowski P, Jamróz W, Juszczyk E. Geometry of modified release formulations during dissolution - influence on performance of dosage forms with diclofenac sodium. International Journal of Pharmaceutics, 2014; 477 (1 2): (IF 3.785) Cykl składa się z siedmiu artykułów o sumarycznym współczynniku oddziaływania IF=23,4. Jestem pierwszym autorem sześciu artykułów, a w jednym jestem drugim autorem. 2

3 Przedmiot badań Przedmiotem badań przedstawionych w ramach jednotematycznego cyklu są matryce polimerowe (w przedstawionych badaniach oparte w większości na hydroksyproplylometylocelulozie HPMC). Są one używane w różnych gałęziach przemysłu min. farmaceutycznego i spożywczego. Cykl dotyczy badania zmian właściwości strukturalnych i fizycznych matryc polimerowych zachodzących w trakcie uwadniania na przykładzie układów farmaceutycznych tak, aby następnie powiązać je z ich funkcjonalnością. W przypadku matryc farmaceutycznych za funkcjonalność odpowiadają własności farmaceutyczne, które badane są standardowo przez technologów postaci leku według reguł zebranych w farmakopei. Matryce polimerowe z dodatkami (między innymi substancji leczniczych), używane są w praktyce także, jako doustne postacie leku o modyfikowanym uwalnianiu. Modyfikowane uwalnianie oznacza, że substancja czynna (lek) jest uwalniana z matrycy stopniowo w ciągu kilku/kilkunastu godzin. Dla układów o modyfikowanym uwalnianiu istotną rolę odgrywa sama matryca polimerowa wraz z dodatkami. To ona reguluje penetrację medium i jest ona w dużej mierze odpowiedzialna za uwalnianie substancji czynnej. Badanie właściwości fizycznych jak i strukturalnych matryc w trakcie hydratacji jest z tego punktu widzenia bardzo istotne. Jak już zaznaczyłem wcześniej, decydują one o właściwościach farmaceutycznych i biofarmaceutycznych, w tym o bezpieczeństwie stosowania. Motywacja (1) Istnienie modeli sugerujących wielowarstwową strukturę uwadnianych matryc polimerowych. Inspiracją jest tu między innymi dwuczęściowa praca Ju et al. (J Pharm Sci. 1995;84: ), nastawiona na uzyskanie semiempirycznego modelu hydratacji matrycy opartej na HPMC wyróżnienia ona wewnątrz uwadnianej matrycy następujące regiony: (1) obszar nieuwodniony (unhydrated regime dry glassy core), (2) obszar częściowo uwodniony charakteryzujący się bardzo silnym splątaniem łańcuchów (partially hydrated regime swolleng glassy very strong entanglement), (3) warstwa żelowa charakteryzująca się silnym splątaniem łańcuchów (gel layer strong entanglement) oraz (4) warstwa dyfuzji charakteryzująca się słabym splątaniem łańcuchów (diffusion layer weak entanglement) (2) Pojedyncze i niespójne pojawianie się doniesień o detekcji więcej niż jednego regionu uwodnionego (gel layer) metodami obrazowania magnetyczno-rezonansowego zwłaszcza w przypadku, gdy mamy do czynienia z matrycami HPMC z substancjami czynnymi o różnych rozpuszczalnościach zwykle jedna taka warstwa jest wyróżniana jak w pracy Tajarobi et al. (Eur J Pharm Sci. 2009;37:89 97). (3) Możliwość zastosowania nieinwazyjnych metod obrazowania obrazowania magnetycznorezonansowego oraz mikrotomografii rentgenowskiej do obrazowania uwadnianych matryc polimerowych w warunkach umożliwiających swobodne pęcznienie. Wykonanie Pierwsze dwie prace cyklu zostały wykonane w ramach projektu badawczego Zastosowanie tomografii magnetycznego rezonansu jądrowego w ocenie flotacyjnych postaci leku, 2P05F (04/ /2008). W projekcie tym byłem głównym wykonawcą i byłem odpowiedzialny za całokształt prac związanych z aspektami fizycznymi i technicznymi (aparaturowymi) wykonywanych w Zakładzie Tomografii Magnetyczno Rezonansowej w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN. Przygotowałem infrastrukturę do badań metodami obrazowania magnetyczno-rezonansowego (MR): wykonałem 3

4 sondę pomiarową zintegrowaną z komorą przepływową do badania polimerowych matryc flotacyjnych (zestaw użyty w pracach A i B jednotematycznego cyklu, a także w pracach Dorożyński P, Int J Pharm 2011, 14;404: oraz Dorożyński P, AAPS PharmSciTech. 2010,11: ), zaimplementowałem impulsową sekwencję pomiarową oraz wykonałem pomiary. Byłem też autorem wniosków dotyczących struktury badanych matryc. Rezultatem projektu były 4 artykuły o sumarycznym współczynniku oddziaływania IF=7,7 (jestem pierwszym autorem dwu z nich) oraz szereg wystąpień na konferencjach krajowych i międzynarodowych. Większość prac przedstawionych do jednotematycznego cyklu jest rezultatem kierowanego przeze mnie projektu badawczego, zakończonego 31 września 2013 roku (rozliczony ) Obrazowanie MR jako narzędzie służące do oceny właściwości i porównania generycznych produktów leczniczych, N N , finansowanego przez MNiSW, wykonywanego w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN w latach W ramach projektu uzupełniłem i rozwinąłem infrastrukturę - min. powstała kolejna sonda pomiarowa zintegrowana z tzw. aparatem przepływowym 4 (zestaw użyty w pracach C, F i G). Rezultatem projektu jest 5 opublikowanych prac posiadających sumaryczny współczynnik oddziaływania IF=17,8. W czterech artykułach jestem pierwszym autorem. W ramach projektu przygotowano także 8 doniesień (plakatów/komunikatów) konferencyjnych (w tym 6 referatów wygłoszonych przeze mnie na konferencjach międzynarodowych) profil konferencji: magnetyczny rezonans jądrowy w naukach chemicznych, fizycznych i biologicznych, charakterystyka polimerów, zaawansowane techniki obrazowania biomedycznego. Syntetyczny opis badań Wstęp Jako wstęp do przedstawionych w ramach cyklu badań może służyć praca przeglądowa Dorożyński P, Kulinowski P, Młynarczyk A, Stanisz GJ, MRI as a tool for evaluation of oral controlled release dosage forms, Drug Discovery Today 2012;17: (IF 6.551). Zawiera ona zarówno wstęp do metod obrazowania MR jak i przegląd zastosowań różnych metod MR do badania układów farmaceutycznych opartych na matrycach polimerowych głównie na matrycach pęczniejących. W tym miejscu należy zaznaczyć, że obrazowanie magnetyczno-rezonansowe jest techniką pozwalającą na nieinwazyjne obrazowanie in situ uwadnianej matrycy, pozwalając na swobodne pęcznienie matrycy. Swoboda pęcznienia jest w niewielkim stopniu zaburzona i zależy od sposobu mocowania matrycy. W związku z tym, obrazowanie magnetyczno-rezonansowe pozwala na badanie preparatów komercyjnych, a co jeszcze ważniejsze, na obrazowanie matryc, jako jedna z metod badań w procesie badawczo-rozwojowym. Inne metody obrazowania pozwalają zwykle tylko na badanie modelowych próbek układów/matryc, specjalnie dostosowanych do wymagań metody pomiarowej. Dla przykładu metody optyczne (min. metody obrazowania chemicznego oparte na fourierowskiej spektroskopii w podczerwieni) wymagają użycia niewielkich płaskich próbek (zwykle w kształcie walca), które umieszczane są między płytkami ograniczającymi hydratacje, a tym samym pęcznienie, do kierunku radialnego, a możliwość obrazowania jest ograniczona do powierzchni próbki. Artykuły cyklu można pogrupować według następującego klucza: 1. Przygotowanie infrastruktury badawczej i badania wstępne (głównie prace A, B) 2. Badanie zmian struktury i własności matryc modelowych i komercyjnych w trakcie uwadniania (głównie prace C, D, E) 4

5 3. Wiązanie wyników obrazowania, w tym, właściwości strukturalnych i fizycznych matryc z ich funkcjonalnością w tym przypadku z właściwościami farmaceutycznymi (głównie prace F, G) Analiza morfologii układów modelowych opartych na nieskompresowanych matrycach HPMC obrazowanie T 1/T 2 ważone Prace te opisują pierwsze doświadczenia z obrazowaniem pęczniejących matryc polimerowych opartych na hydoksypropylometylocelulozie (HPMC) prowadzące do ilościowego ujęcia zmian zachodzących w matrycach i dotyczyły matryc nieskompresowanych. Obrazowano matryce umieszczone w komorze przepływowej przy użyciu sekwencji pomiarowej, minimalizującej artefakty związane z przepływem roztworu przez komorę. Rozdzielczość przestrzenna obrazów to 135 µm przy warstwie 0.5 mm (matryca obrazu o rozmiarze 256x256). W ramach tych prac przygotowałem zestaw sondy do obrazowania MR zintegrowanej z niefarmakopealnym aparatem przepływowym (duża komora o średnicy 4 cm) służącym do badania flotacyjnych postaci leku do magnesu 4.7 T (Bruker) i współpracujący z zestawem cewek gradientowych o średnicy wewnętrznej 200 mm (Magnex). Zaimplementowałem także impulsową sekwencję pomiarową na konsoli Maran DRX. Kompletny system składał się także z podgrzewacza termostatycznego utrzymującego w komorze temperaturę 37 C oraz pompy perystaltycznej wymuszającej przepływ medium w obiegu zamkniętym. A Kulinowski P, Dorożyński P, Jachowicz R, Jasiński A, Magnetic Resonance Imaging analysis of moving fronts in floating dosage forms, Acta Physica Polonica A, 2005; 108:155 (IF 0.394) W pierwszej pracy użyto nieskompresowanych matryc HPMC o lepkościach 400 cp i cp z substancją czynną w proporcjach wagowych 1:1 oraz 3:1. Jako modelowa substancja czynna (lecznicza) została użyta L-Dopa używana w leczeniu choroby Parkinsona. Do uwadniania matryc użyto dwu różnych roztworów symulujących sok żołądkowy przed i po posiłku. Zastosowałem koncepcje wywodzące się z badań optycznych uwadnianych układów matrycowych prezentowanych między innymi w pracach Gao & Meury (J Pharm Sci. 1996;85:725 31), Colombo et al.( J Control Release. 1996;70:383 91) oraz pracy Ferrero et al. (Int J Pharm. 2000;202(1-2): 21-28), gdzie pojawiło się pojęcie tak zwanych moving fronts. Zaobserwowałem analogie między badaniami optycznymi a wynikami obrazowania MR. Stwierdziłem, że istnieje możliwość wyróżnienia na obrazach MR obszarów o różnych intensywnościach. Możliwość ich rozróżnienia związana jest z fizykochemicznymi właściwościami matrycy (obszary różnią się gęstością protonową oraz czasami relaksacji). Wyodrębnianie obszarów wykonano korzystając z możliwości doboru kontrastu w sekwencji pomiarowej (tzw. ważenie T 1 /T 2 ). Artykuł ten prezentuje wstępne wyniki analizy ilościowej ewolucji struktury uwadnianej matrycy i jest istotny ze względu na rok ukazania się (2005). Jedyna wcześniejsza praca dotycząca obrazowania matryc w komorze przepływowej zaprezentowana była przez Fyfe CA et al. (J Control Release. 2000;68:73-83), jednak autorzy zaprezentowali wyłącznie obrazy bez próby analizy ilościowej zmian zachodzących w matrycy. Mniej więcej w tym samym kierunku, co prace podejmowane przeze mnie, w kolejnych latach pracowały dwie grupy. Grupa szwedzka opublikowała między innymi prace Abrahmsén-Alami S et al. (Int J Pharm. 2007;342:105-14) oraz Tajarobi et al. (Eur J Pharm Sci. 2009;37:89 97), a grupa brytyjska prace Zhang Q et al. (J Control Release. 2011;156:345-54) oraz Chen C et al. (Mol. Pharm. 2014;11: ). Z kolei przykład użycia niskopolowgo systemu typu 5

6 bench-top można znaleźć w pracy Nott K (Eur J Pharm Biopharm. 2010;74:78 83). Oznacza to, że tematyka została podjęta w odpowiednim momencie i jest tematyką aktualną. B Kulinowski P, Dorożyński P, Jachowicz R, Węglarz WP, Integrated system for dissolution studies and Magnetic Resonance Imaging of the sustained-release, polymer-based dosage forms a tool for quantitative assessment of hydrogel formation processes, Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis 2008; 48: (IF 2.629) W kolejnym kroku, obrazowanie MR zostało sprzężone z testem uwalniania substancji czynnej. Profile uwalniania (ilość uwolnionej substancji czynnej w czasie) mierzone były za pomocą spektrofotometrii UV (λ=280nm). Jako układy modelowe badano nieskompresowane matryce HPMC o lepkości cp z dodatkiem substancji czynnej (L-Dopa) w dwu proporcjach: 1:1 oraz 3:1. Kompletny rezultat pomiaru składa się z ewolucji morfologii układu w czasie (w tym konkretnym przypadku wydzielono trzy obszary) oraz odpowiadających im profili uwalniania substancji czynnej z uwadnianej matrycy. Za pomocą progowania histogramu obrazu, wydzielone obszary zostały zinterpretowane jako obszar dyfuzji, formowania się hydrożelu (hydrogel formation) oraz tzw. suchy rdzeń matrycy (dry core). Z zewnętrznej warstwy (obszar dyfuzji), rozpuszczona substancja czynna (rozpuszczalna w wodzie) może dyfundować do roztworu - znajduje to potwierdzenie w pracy Tajarobi et al. (Eur J Pharm Sci. 2009;37:89 97), gdzie uwalnianie substancji czynnej z podobnego układu następowało szybciej niż erozja układu. Analiza morfologii układu komercyjnego opartego na skompresowanej matrycy HPMC obrazowanie T 1/T 2 ważone Od tego momentu przedmiotem opisywanych badań są matryce skompresowane. Ażeby prowadzić badania na matrycach komercyjnych, a w przyszłości także móc włączyć obrazowanie MR w proces badawczo-rozwojowy, konieczne było dostosowanie sprzętu do zaleceń farmakopealnych. Dla tego wykonano sondę pomiarową zintegrowaną z komorą przepływową zgodną ze standardem farmakopealnym (tzw. aparat 4) do magnesu nadprzewodzącego o indukcji pola 4.7 T (Bruker) i cewkami gradientowymi φ100 mm (Resonance Research). C Kulinowski P, Dorożyński P, Młynarczyk A, Węglarz WP, Magnetic Resonance Imaging and Image Analysis for Assesment of HPMC matrix tablets structural evolution in USP4 apparatus, Pharmaceutical Research, 2011, 28(5): (IF 4.093) Badaną matrycą jest tutaj preparat komercyjny Seroquel XR (AstraZeneca). Seroquel XR, to skompresowane matryce (tabletki) HPMC zawierające 400mg fumaranu kwetiapiny jako substancji czynnej oraz wypełniacze (laktoza, celuloza mikrokrystaliczna, cytrynian sodu, stearynian magnezu). Obrazowanie MR wykonywałem w warunkach zgodnych z ze standardem farmaceutycznym w komorze przepływowej (tzw. aparat 4 wg. specyfikacji farmakopei europejskiej). W zestawionych histogramach obrazów wykonanych w kolejnych momentach czasowych można wyróżnić trzy wyraźne mody, których udział w histogramie zmienia się w czasie. Związane są one z trzema obszarami w objętości uwodnionej matrycy. Do analizy obrazu wykorzystałem metody segmentacji oparte na histogramie intensywności obrazu obszaru wewnątrz uwodnionej matrycy. W pracach innych ośrodków praktycznie nie zwraca się uwagi na analizę obrazu jedyna praca, w której uwzględnia się analizę obrazu układów matrycowych, zakłada istnienie dwu obszarów w uwadnianej matrycy, a granica między obszarami ustalana jest w połowie intensywności miedzy największą i 6

7 najniższą w obrębie próbki (Nott KP. Eur J Pharm Biopharm. 2010;74:78 83). W artykule pokazałem ewolucję układu w czasie (zmianę powierzchni przekroju poszczególnych obszarów) pomiary prowadziłem 12 godzin, do zaniknięcia zarówno suchego rdzenia jak i obszaru przejściowego między warstwą hydrożelu a suchym rdzeniem. Wyniki zestawiłem z literaturowymi danymi dla podobnych układów. Na tym etapie potwierdziłem słuszność wydzielania przynajmniej trzech obszarów w uwadnianej matrycy na bazie HPMC zawierającej fumaran kwetiapiny. Wykazałem jakościową zgodność ewolucji czasowej obszarów z wynikami badań innych grup: (1) semiempirycznymi modelami uwadnianych układów, w których rozpuszczanie matrycy polimerowej polega na stopniowym rozplątywaniu łańcuchów polimerowych, przedstawionymi w pracy Ju et al. (J Pharm Sci. 1995;84: ) oraz (2) eksperymentalnymi wynikami uzyskanymi za pomocą makrofotografii w zakresie światła widzialnego (VIS) oraz obrazowania mikroskopowego metodą fourierowskiej spektroskopii osłabionego całkowitego odbicia w podczerwieni (ATR-FTIR) opublikowanymi w pracy Kazarian SG et al. (Pharm Res. 2008;25:853 60). Opierając się na pracy Ju et al. (J Pharm Sci. 1995;84: ), w której symulowano układ z substancją czynną i dodatkami, można przyjąć, że obszar przejściowy można interpretować jako zawierający spęczniały polimer w stanie szklistym (tzw. "swollen glassy"). Analiza właściwości fizycznych oraz morfologii układów modelowych opartych na skompresowanych matrycach HPMC obrazowanie parametryczne Aby pogłębić wiedzę na temat właściwości fizycznych matryc oraz możliwości występowania różnych warstw/obszarów w uwadnianej matrycy wykonałem osobny zestaw badań na modelowych matrycach. Jednym z punktów wyjścia była praca Tajarobi et al. (Eur J Pharm Sci. 2009;37:89 97) gdzie obrazowano matryce HPMC zawierające substancje czynne rozpuszczalne i praktycznie nierozpuszczalne. Badania tych autorów pokazały różnice w uwalnianiu polimeru i substancji leczniczej, natomiast nie wykazały zróżnicowania własności/struktury uwadnianej matrycy, co wydawało się być nieuzasadnione. Systematyczne badanie modelowych układów było wykonane dwuetapowo. Pierwszy etap dotyczył opracowania metodologii pomiaru i analizy danych przy użyciu przestrzennie zlokalizowanej relaksometrii MR, oraz wykonania badania matryc polimerowych bez dodatków. Drugi etap dotyczył matryc z dodatkiem substancji czynnych o różnych rozpuszczalnościach. D Kulinowski P, Młynarczyk A, Jasiński K, Dorożyński P, Gruwel MLH, Tomanek B, Węglarz WP, Magnetic Resonance microscopy for assessment of morphological changes in hydrating hydroxypropylmethyl cellulose matrix tablets in situ, Pharmaceutical Research, 2012;29(12): (IF 4.7) Badano matryce hydroksypropylmetylocelulozy (HPMC) o lepkości 400 oraz cp wykonane metodą kompresji bezpośredniej. Próbki uwadniane były w małej objętości medium symulującego środowisko żołądka (0.1 M roztwór HCl). O wiele istotniejsza niż odtworzenie warunków zgodnych ze standardami farmaceutycznymi była rejestracja sygnałów z uwadnianej matrycy charakteryzujących się krótkimi czasami relaksacji T 2 oraz uzyskanie wyższej rozdzielczości przestrzennej. Dla tego do wykonania map czasów relaksacji T 2 użyto dwu sekwencji pomiarowych: (1) BLIP (Broad Line Imaging Package) pozwalającej rejestrować sygnały o bardzo krótkim czasie relaksacji T 2 (pierwsze 3 ms) oraz (2) sekwencji opartej na wielu echach MSME (Multi Slice Multi Echo) typowo używanej 7

8 do wykonywania map czasów relaksacji T 2. Stosunkowo dużą rozdzielczość przestrzenną pomiarów (59x59 µm) uzyskano wykonując pomiary w polu magnetycznym o indukcji 11.4 T. Pomiary wykonano dla czterech czasów uwadniania: 0.5, 1, 2 oraz 3 godziny. Analiza danych (fitowanie zaników obwiedni T 2 dla każdego piksela obrazu osobno tzw. pixel-bypixel ) pozwoliła na uzyskanie przestrzennych rozkładów parametrów relaksacyjnych - map czasów relaksacji T 2 i odpowiadających im gęstości protonowych (Proton Density, PD) w uwadnianej matrycy in situ. Ze względów praktycznych, przedstawiono profile rozkładu parametrów uśrednione wzdłuż promienia uwadnianej matrycy. Pokazano bieksponencjalny zanik obwiedni T 2 w uwadnianych układach matryc polimerowych in situ, który świadczy o heterogeniczności układu na poziomie pojedynczego piksela. W związku z tym, każdy punkt posiada dwie komponenty w zaniku obwiedni T 2, a każda opisana jest za pomocą dwu parametrów: amplituda składowej (odpowiadające gęstości protonowej) oraz stała czasowa zaniku T 2. Dodatkowo, wykonano mapy czasów relaksacji T 1 przy użyciu sekwencji FISP (Fast Imaging with Steady-State Precession). Profile przestrzenne T 1 wzdłuż promienia wykazują charakterystyczne minimum wewnątrz uwodnionego obszaru (długie T 1 wewnątrz i w zewnętrznej części matrycy). Na podstawie cech charakterystycznych przestrzennych zmian parametrów w sposób umowny wyodrębniłem do pięciu różnych obszarów w uwadnianych matrycach polimerowych. Pomiędzy suchym rdzeniem matrycy a najbardziej zewnętrznym obszarem występują obszary przejściowe. W matrycy występuje obszar przejściowy, w którym istnieje tylko jedna składowa i duży gradient koncentracji wody (front pełnej hydratacji). Analizując obrazy otrzymane na pierwszym echu (3 ms) pokazałem, że pomimo istnienia tego frontu, w rdzeniu (w centrum) matrycy pojawia się z czasem niewielka ilość bardzo mało mobilnej wody o czasach relaksacji poniżej 3 ms. W drugim obszarze przejściowym istnieją dwie składowe, a wszystkie ich parametry zmieniają się wzdłuż promienia. Z kolei w najbardziej zewnętrznej warstwie, zmiany przestrzenne parametrów są niewielkie. Pokazałem też ewolucję matrycy w czasie miedzy innym wyrażoną za pomocą frontów ( moving fronts ). Opisane wyniki można odnieść do uzyskanych metodą obrazowania ATR-FTIR zaprezentowanych w artykule Kimber et al. (Chem Eng Sci. 2012;69: ) Zaprezentowano tam profil koncentracji wody i polimeru na promieniu uwadnianej matrycy HPMC według metodologii stosowanej w pracy Kazarian et al. (Pharm Res. 2008;25:853 60). Patrząc od środka matrycy wzdłuż promienia, w miejscu gdzie woda osiąga maksimum koncentracji zaczyna spadać koncentracja polimeru przy zachowaniu stałej koncentracji wody. W naszych badaniach obserwujemy głównie wodę mniej związaną (dłuższa składowa T 2 ) i związaną silniej lub podlegającą wymianie chemicznej z polimerem (składowa o krótszym T 2 ). Amplituda składowej krótszej rośnie podobnie jak koncentracja wody w Kimber et al., i zaczyna zanikać w momencie, kiedy gęstość protonowa osiąga maksimum (w pracy Kimber et al. w tym miejscu koncentracja polimeru zaczyna zanikać). Z jednej strony uzyskany przeze mnie wynik jest zgodny z tym, który został pokazany w artykule Kimber et al. Z drugiej strony, zamiast koncentracji polimeru mamy amplitudy i czasy relaksacji dwu składowych sygnału MR, czyli dodatkową informacje, która pozwala nam różnicować obszary wewnątrz uwadnianej matrycy. 8

9 E Kulinowski P, Młynarczyk A, Jasiński K, Talik P, Gruwel MLH, Tomanek B, Węglarz WP, Dorożyński P, Magnetic Resonance microscopy for assessment of morphological changes in hydrating hydroxypropylmethyl cellulose matrix tablets in situ Is it Possible to Detect Phenomena Related to Drug Dissolution Within the Hydrated Matrices?, Pharmaceutical Research 2014; 31(9): (IF 3.952) W kolejnym etapie, do badań wybrano proste matryce modelowe wykonane metodą kompresji bezpośredniej mieszaniny fizycznej polimeru i leku (małe molekuły różniące się o rząd wielkości rozpuszczalnością w 0.1 M roztworze HCl). Badano matryce hydroksypropylmetylocelulozy (HPMC) o lepkości 400 oraz cp z substancją leczniczą dość trudno rozpuszczalną (L-Dopa) i bardzo trudno rozpuszczalną (Ketoprofen) w proporcji wagowej 1:1. Użyto metod i protokołów pomiarowych jak w przypadku matryc z czystego HPMC. Wykazałem, że układ z L-Dopą (dość trudno rozpuszczalną substancja czynną) w trakcie uwadniania tworzy najbardziej złożoną wielowarstwową strukturę bardziej złożoną niż w przypadku matrycy z czystego HPMC. W sposób umowny wyodrębniłem do sześciu różnych obszarów. Tak jak w przypadku matryc z czystym polimerem, występuje tu obszar przejściowy, w którym istnieje tylko jedna składowa i duży gradient koncentracji wody (front pełnej hydratacji). Dla układu z L-Dopą, dla wszystkich czasów uwadniania zaobserwowałem nieciągłość w przestrzennym rozkładzie czasów relaksacji dłuższej składowej w obwiedni zaniku T 2. Nieciągłość ta dzieli obszar drugiego obszaru przejściowego na dwie części. Z nieciągłością związana jest zmiana nachyleń w profilach amplitud obu składowych. Nieciągłość ta nie występuje w pozostałych układach i można wysunąć wniosek, że jest ona związana z rozpuszczaniem się substancji czynnej znajdującej się w matrycy. Najbardziej zewnętrzna warstwa posiada własności molekularne podobne (w sensie zmierzonych czasów relaksacji T 2 ) jak zewnętrzna warstwa w matrycy z czystego polimeru. W układzie z Ketoprofenem (substancją bardzo trudno rozpuszczalną) istnieje pierwszy obszar przejściowy. Nie zaobserwowałem jednak wspomnianej wyżej nieciągłości ani tworzenia się zewnętrznej warstwy o podobnych właściwościach jak w poprzednich dwu przypadkach, tj. warstwy interpretowanej zwykle jako warstwa (pseudo)żelowa. Warstwa ta nie tworzyła się nawet dla długich czasów uwadniania (3h). W tym przypadku czasy relaksacji T 2 w zewnętrznej warstwie są zbliżone do czasów relaksacji w układzie z L-Dopą w miejscu położonym dużo głębiej w matrycy w miejscu występowania nieciągłości w przestrzennym profilu czasu relaksacji T 2 dłuższej składowej, czyli w miejscu zawierającym nierozpuszczoną jeszcze substancję czynną. Dodatkowo, pomiar za pomocą różnicowej kalorymetrii skaningowej (DSC) próbek pobranych z uwodnionych matryc z dodatkiem substancji czynnych/leczniczych wykazał, że w badanych próbkach występowała tylko woda związana (różne rodzaje wody związanej). Podsumowując, wykazałem, że rozpuszczalność substancji inkorporowanej w matrycy polimerowej wpływa na strukturę i własności matrycy w trakcie procesu hydratacji. Dla tego, w uwadnianej matrycy polimerowej na bazie HPMC można się spodziewać struktury składającej się z (umownych) warstw. Ich detekcja zależy od używanych metod obrazowania magnetyczno-rezonansowego i ich parametrów. Rezultaty przedstawione w obu opisanych pracach korespondują z wynikami otrzymywanymi dla układów modelowych metodami optycznymi (makrofotografia, obrazowanie chemiczne w bliskiej podczerwieni oraz ATR-FTIR) i wpisują się one w aktualne kierunki badań (min. prace: Kimber JA et 9

10 al., Chem Eng Sci. 2012;69: , Li W. et al. J Pharm Sci. 2010;99(7):3081-8; Avalle P et al. Eur J Pharm Sci. 2011;43(5):400-8). Szczególnie ciekawa w kontekście moich wyników jest praca Li W. et al. (J Pharm Sci. 2010;99(7):3081-8). Autorzy, do badania matrycy HPMC z rozpuszczalną substancją czynną oraz dodatkami, użyli metody obrazowania chemicznego w bliskiej podczerwieni ( nm) wraz z analizą chemometryczną (NIR CI). Użyta metoda jest inwazyjna/destrukcyjna, tj. wymaga przekrojenia próbki przed analizą, ale za to dostarcza dużej ilości informacji. Jej wyniki są kolejnym potwierdzeniem, że wyniki (wyodrębnienie kilku różnych obszarów w uwadnianej matrycy) uzyskane przeze mnie za pomocą metod obrazowania MR mają sens. Wyodrębnione przez autorów warstwy/obszary w uwadnianej matrycy to: obszar tzw. suchego rdzenia matrycy, obszar o dużym gradiencie koncentracji wody (infiltracji), obszar o stałej koncentracji wody, a w nim obszar przejścia fazowego oraz obszar żelu. Podobnie jak w mojej pracy, autorzy zaobserwowali także wzrost koncentracji wody w czasie w tzw. suchym rdzeniu matrycy. Oznacza to, że zaprezentowane przeze mnie wieloparametryczne obrazowanie MR (przestrzenne rozkłady czasów relaksacji) potrafi dostarczyć dużej części informacji, których dostarczają metody obrazowania chemicznego FTIR oraz NIR nie ograniczając jednocześnie pęcznienia układu lub nie powodując destrukcji próbki. Wyniki uzyskane dla układów z substancjami o różnej rozpuszczalności tłumaczą też rezultaty przedstawione w pracy Tajarobi et al. (Eur J Pharm Sci. 2009;37:89 97), gdzie dla układów z nierozpuszczalną substancją czynną, jej uwalnianie odbywało się w tempie z jakim następowała erozja układu (uwalnianie polimeru). Autorzy pracy nie obserwowali za pomocą obrazowania MR różnicy we właściwościach i morfologii między matrycą HPMC, HPMC z lekiem rozpuszczalnym i HPMC z lekiem nie rozpuszczalnym. Dla wszystkich trzech układów obszar uwodniony podlegający detekcji nazywany był wspólnym terminem żel (gel). Moje wyniki pokazują, że matryce tego typu różnią się właściwościami, w szczególności dotyczy to warstwy zewnętrznej - w układzie z substancją słabo/nie rozpuszczalną nie ma wyraźnej warstwy żelowej, dla tego nie ma też komponenty dyfuzyjnej w mechanizmie uwalniania substancji czynnej. Obie opisane powyżej prace (D, E) dyskutują bardziej szczegółowo otrzymane rezultaty zarówno w kontekście wyników uzyskanych, metodami optycznymi jak i metodami obrazowania MR, przez inne grupy. W przypadku metod obrazowania magnetyczno-rezonansowego, dyskusja obejmuje także użyte sekwencje pomiarowe oraz ich parametry. Zastosowanie opracowanych metod oraz zdobytej wiedzy w pracach badawczorozwojowych F Kulinowski P, Woyna-Orlewicz K, Rappen GM, Haznar-Garbacz D, Węglarz WP, Dorożyński P, An Understanding of Modified Release Matrix Tablets Behavior during Drug Dissolution as the Key for Prediction of Pharmaceutical Product Performance Case Study of Multimodal Characterization of Quetiapine Fumarate Tablets. International Journal of Pharmaceutics, 2015;484(1 2): (IF 3.952) Kolejne studium dotyczy prób powiązania właściwości (struktury) uwadnianej matrycy z jej właściwościami farmaceutycznymi. Ma ono charakter praktyczny/aplikacyjny i bazuje na metodologii oraz wiedzy, na temat matryc polimerowych opartych na HPMC, zdobytej przeze mnie metodami obrazowania magnetyczno-rezonansowego jak i mikrotomografii rentgenowskiej patrz opisane 10

11 powyżej prace A-E jednotematycznego cyklu, a także prace spoza cyklu: Dorożyński et al. (AAPS PharmSciTech. 2010, 11: ) oraz Klaja et al. (Farmacja Polska 2012, 68:69-74). Wykorzystałem w nim obie metody obrazowania. Motywacją do zaplanowania opisanych poniżej badań jest brak efektywnych metod projektowania formulacji, które były by dedykowane dla matryc o modyfikowanym uwalnianiu na etapie in vitro. Klasyczne podejście do procesu R&D polega na tym, że technolodzy postaci leku badają farmaceutyczne właściwości matrycy używając metod farmakopealnych opartych głównie na teście uwalniania in vitro. Jednak metody te działają dobrze tylko dla układów o natychmiastowym uwalnianiu. Studium zostało zrealizowane według mojej koncepcji, polegającej na włączeniu metod obrazowania magnetyczno-rezonansowego, mikrotomografii rentgenowskiej oraz penetrometrii w cykl badawczorozwojowy tzw. generycznej (lub inaczej odtwórczej) postaci leku. Odtwórcze postaci leku są przygotowywane w procesie badawczo-rozwojowym w odniesieniu do postaci oryginalnej, której okres ochrony patentowej się zakończył. Postać taka ma uwalniać substancje czynną w warunkach in vivo tak jak postać oryginalna. Pierwszym etapem procesu R&D jest etap in vitro, który jest stosunkowo tani, ma on przygotować matryce, które później podlegają ewaluacji w warunkach in vivo (badania na zwierzętach doświadczalnych, a następnie badania kliniczne). Ten drugi etap, jest kosztowny, i niewłaściwy wybór matrycy na etapie in vitro skutkuje dużymi stratami finansowymi. Studium składało się z trzech niezależnych etapów: (1) Prace badawczo-rozwojowe zgodne ze standardami Quality by Design (QbD), co można przetłumaczyć jako "Jakość przez Projekt", były oparte na statystycznym projektowaniu eksperymentu (DoE). Prace te zostały zainicjalizowane przeze mnie, ale były wykonywane niezależenie przez technologów postaci leku zgodnie metodologią stanowiącą "state of the art" w pracach badawczo-rozwojowych w Katedrze Postaci Leku i Biofarmacji CMUJ w Krakowie. Prace doprowadziły do wytypowania matrycy (formulacji) spełniającej kryteria podobieństwa profili uwalniania substancji czynnej in vitro. (2) Niezależna charakterystyka oraz weryfikację wyboru formulacji wykonana przeze mnie za pomocą metod obrazowania MR, mikro-ct oraz analizy tekstur. Badanie metodami obrazowania MR (aparat 4 w polu 4.7 T) pokazało, że matryca oryginalna ( Seroquel XR ) tworzy wyraźne warstwy do 4h uwadniania, różniące się własnościami molekularnymi wody (mobilnością) (patrz też praca Kulinowski et al. Pharm. Res. 2011, opisana powyżej). Przy czym, obrazowanie w systemie 9.4 T sugerowało dodatkowo obecność szczelin pomiędzy warstwami. Z kolei badanie za pomocą mikrotomografii rentgenowskiej pokazało, że Seroquel XR po 2 godzinach uwadniania posiada wewnętrzne szczeliny w rdzeniu matrycy (rejon nieuwodniony lub uwodniony w niewielkim stopniu). Intensywność rejonu rdzenia jest niższa od intensywności obszaru w pełni uwodnionego, który jest stosunkowo jednorodny z niewielka ilością pustych przestrzeni wypełnionych powietrzem nie obserwuje się tu różnic w intensywności obrazu (warstw). Jakkolwiek w obszarze w pełni uwodnionym występują także makro szczeliny, których obecność sugerowało obrazowanie MR w systemie 9.4 T. Interesującym zjawiskiem jest występowanie obszaru o wyższej intensywności (gęstości) wokół rdzenia matrycy. Wytworzona matryca odtwórcza badana za pomocą obrazowania MR promuje (w porównaniu z oryginałem) penetrację wody do centrum matrycy. Na obrazie wykonanym na pierwszym echu (10 ms) sekwencji MSME w systemie 9.4 T po 2 godzinach widać, że woda spenetrowała do 11

12 wnętrza matrycy, podczas gdy w postaci oryginalnej po 2 godzinach uwadniania nie ma wewnątrz mierzalnego sygnału. Pomiary wykonane w komorze przepływowej w polu o indukcji 4.7 T charakteryzują się nietypową strefą niskiej intensywności obrazu. Pomiar w polu o indukcji 9.4 T z większą rozdzielczością przestrzenną sugeruje obecność powietrza w tym obszarze a także ziarnistą strukturę uwodnionej matrycy. Z kolei badanie mikro-ct pokazało, że wytworzona postać odtwórcza charakteryzuje się dobrze widocznymi ziarnami w całej objętości matrycy, wynikającymi z zastosowanej technologii (granulacja wolnoobrotowa). W centralnej części matrycy między ziarnami występują szczeliny. Istnieje też dużą ilość banieczek powietrza w zewnętrznej części matrycy można wyróżnić strefę z dużą ilością banieczek powietrza. Banieczki te są odpowiedzialne za obszar o niskiej intensywności obrazu w obrazach magnetycznorezonansowych wykonanych w komorze przepływowej (aparat 4), gdzie nie można było zidentyfikować w sposób jednoznaczny powodu obniżenia intensywności obrazu. Na podstawie wyników obrazowania można się spodziewać, że własności mechaniczne wytworzonej matrycy będą inne i że wynikają one między innymi z zastosowanej technologii. Badanie właściwości mechanicznych matrycy oryginalnej i wytworzonej po dwugodzinnym uwadnianiu za pomocą analizy tekstury wykazało zasadnicze różnice pomiędzy preparatami. Siła konieczna do przełamania oryginalnej matrycy była ponad 20-krotnie wyższa niż w przypadku matrycy wytworzonej. (3) Niezależna weryfikacja wyboru formulacji za pomocą testu uwalniania in vitro, uwzględniającego warunki fizjologiczne (w tym mechaniczne) panujące w przewodzie pokarmowym, tzw. stress dissolution test. Test ten został włączony na końcowym etapie projektu, jako substytut badania biologicznego. Badania zostały wykonane przez Physiolution GmbH, Greifswald, Germany w kooperacji z Department of Biopharmaceutics and Pharmaceutical Technology, Center of Drug Absorption and Transport (C_DAT), Greifswald, Germany. Profile uwalniania formulacji wytworzonej pokazały, że 90% fumaranu kwetiapiny zostało uwolnione już w ciągu 5 godzin, podczas gdy dla oryginalnej matrycy było to ponad 9 godzin. Sugeruje to, że formulacja wytworzona da prawdopodobnie w warunkach in vivo podobnie negatywny rezultat, co przełoży się na niespełnienie warunku biorównoważności. Farmaceutyczne testy uwalniania substancji leczniczej (czynnej) są niespecyficzne w takim sensie, że nie dają przesłanek dotyczących powodów różnic/podobieństwa w uwalnianiu substancji czynnej. W przeciwieństwie do nich, obrazowanie MR oraz mikro-ct dają szansę na poznanie zjawisk zachodzących w matrycy obie metody obrazowania uzupełniają się wzajemnie. Wraz w analizą tekstury są one metodami komplementarnymi do testów uwalniania substancji czynnej w tego typu badaniach. Dzięki temu pozwalają na racjonalne zmiany w składzie i technologii wytwarzania matryc. Pokazałem też, że aspekt technologiczny w procesie badawczo-rozwojowym nie może być zaniedbywany. Wpływa on na mikro/meso strukturę (tworzenie się warstw/obszarów i ich właściwości) a w konsekwencji także na własności mechaniczne uwadnianej matrycy. W opisywanym przypadku, jedną z przyczyn różnic między matrycami była arbitralnie dobrana przez technologa technologia wytwarzania matrycy odtwórczej (granulacja wolnoobrotowa). Postuluję, że obrazowanie MR, mikro-ct, analiza tekstury (penetrometria) wraz z testem uwalniania symulującym warunki fizjologiczne pozwalają na minimalizację ryzyka w badaniu biorównoważności (lepszy dobór formulacji do badania biorównoważności). 12

13 Wpływ geometrii uwadnianych, matrycowych postaci leku o modyfikowanych uwalnianiu na uwalnianie substancji czynnej, a w szczególności na zmienność w profilach uwalniania G Dorożyński P, Kulinowski P, Jamróz W, Juszczyk E. Geometry of modified release formulations during dissolution - influence on performance of dosage forms with diclofenac sodium. International Journal of Pharmaceutics, 2014; 477 (1 2): (IF Jak już zaznaczałem kilkakrotnie, jednym z istotnych powodów zastosowania przeze mnie obrazowania magnetyczno-rezonansowego w badaniach matryc polimerowych używanych jako postaci leku o modyfikowanym uwalnianiu jest fakt, że test uwalniania substancji czynnej jest mało specyficzny w takim sensie, że nie daje informacji o przyczynach różnic lub podobieństw te same efekty w profilu uwalniania substancji czynnej mogą być wywołane przez różne czynniki (między innymi związane z wpływem technologii wytwarzania). Praca miała na celu uchwycenie źródeł zmienności w uwalnianiu substancji czynnej na podstawie wyników obrazowania MR. Przedmiotem pracy są komercyjne matryce, z których każda inaczej się uwadnia, inny jest też mechanizm uwalniania substancji czynnej. Wszystkie matryce to postacie leku o modyfikowanym uwalnianiu z diklofenakiem sodu jako substancją czynną (leczniczą): Matryca oparta na nierozpuszczalnej wodzie etylocelulozie, Matryca oparta na Eudragitach (kopolimery oparte na kwasie metakrylowym oraz metakrylanie metylu), Matryca oparta na alkoholu cetylowym (nierozpuszczalnym w wodzie) z sacharozą, jako modulatorem rozpuszczania matrycy. Oprócz standardowych testów uwalniania wykonanych przez technologów postaci leku zaplanowałem i wykonałem zarówno obrazowanie MR jak i analizę uzyskanych obrazów. Obrazowanie MR było wykonywane w komorze przepływowej (aparat 4) w magnesie 4.7 T przez 8 godzin. W trakcie obrazowania, po dwu godzinach został zmieniony roztwór, do którego uwalniana była substancja czynna (z 0.1 M HCl na bufor fosforanowy). Pokazałem, że dla badanych matryc rozrzuty w profilach uwalniania (wzrost SD) skorelowane są ze wzrostem złożoności krawędzi matrycy wyrażonej za pomocą wymiaru fraktalnego (wymiar pudełkowy) D B. Jest to pierwsza praca zwracająca uwagę na rozrzuty w profilach uwalniania oraz ich przyczyny leżące po stronie samej matrycy z wykorzystaniem obrazowania magnetyczno-rezonansowego i analizy obrazu (w tym przypadku analiza fraktalna). Podsumowanie Mimo pozornej prostoty, uwadniane pęczniejące matryce polimerowe są układami heterogenicznymi na różnych poziomach rozdzielczości przestrzennej. Badanie zmian ich właściwości w czasie w warunkach umożliwiających swobodne pęcznienie metodami nieinwazyjnymi i nieniszczącymi, takimi jak metody obrazowania magnetyczno-rezonansowego, ma istotne znaczenie praktyczne. Właściwości fizyczne/strukturalne na kolejnych etapach uwadniania przekładają się bowiem na funkcjonalność tych układów. 13

14 5. OMÓWIENIE POZOSTAŁYCH OSIĄGNIĘĆ NAUKOWO BADAWCZYCH. Inne badania związane z tematyką farmaceutyczną (technologia postaci leku) Zastosowanie szybkich metod obrazowania MR do układów farmaceutycznym o bezpośrednim uwalnianiu Kwieciński S, Weychert M, Jasiński A, Kulinowski P, Wawer I, Sieradzki E, Monitoring of the tablet s disintegration process by the MRI, Applied Magnetic Resonance 2002; 22/1 (IF 0.673) Pierwszym projektem, w którym uczestniczyłem, związanym z zastosowaniami obrazowania MR matryc polimerowych było badanie dezintegracji preparatów farmaceutycznych o bezpośrednim uwalnianiu. W tym celu zaimplementowałem szybką sekwencję do obrazowania MR (echa gradientowego spoiled-flash) oraz wykonałem pomiary do omawianej pracy. Użyto nie czynnego już, pierwszego w Polsce mikrotomografu MR z pionowym magnesem nadprzewodzącym o polu 6.4T (Oxford Instruments). Podstawą systemu był tor radiowej częstości spektrometru Bruker MSL, a większość urządzeń wchodzących w skład mikrotomografu, takich jak impulsator czy generator przebiegów gradientowych, była sterowana z komputera PC poprzez sprzęg CAMAC. System ten wraz z oprogramowaniem został zbudowany w Instytucie Fizyki Jądrowej pod kierunkiem prof. dr hab. Andrzeja Jasińskiego, w którego budowie i oprogramowywaniu brałem udział. W opisywanej pracy substancją czynną (leczniczą) była bromoheksyna. Użyto różnych metod przygotowania formulacji, matryc PEG (glikol polietylenowy) o różnych długościach łańcucha, inny był udział wypełniaczy (skrobia, laktoza oraz stearynian magnezu) oraz matrycy polimerowej w całkowitej masie układu. Matryce uwadniano w 0,1 M HCl. Największy wpływ na dezintegrację preparatu miał sposób przygotowania (mieszanina fizyczna, stałe rozproszenie uzyskane z szybkim lub powolnym odparowaniem rozpuszczalnika). Obrazowanie MR pozwoliło na jakościowe określenie mechanizmu rozpadu: jednorodny lub fraktalny. Praca ta jest prawdopodobnie pierwszą, w której wykonano badania typu formulacyjnego przy użyciu metod obrazowania MR. Była ona też punktem wyjścia do dalszych samodzielnych prac, tym razem we współpracy z lokalnym partnerem naukowym w dziedzinie technologii postaci leku. Ocena własności polimerów do przygotowania flotacyjnych postaci leku Do tej grupy można zaliczyć prace, w których obrazowanie magnetyczno-rezonansowe jest tylko jedną z wielu technik oceny właściwości flotacyjnych postaci leku, czyli takich, które maja pływać na powierzchni soku żołądkowego. Dorożyński P, Jachowicz R, Kulinowski P, Kwieciński S, Szybiński K, Skórka T, Jasiński A, The Macromolecular Polymers for the Preparation of Hydrodynamically Balanced Systems - Methods of Evaluation, Drug Development & Industrial Pharmacy, 2004;30:947 (IF 0.917) Przedmiotem pierwszej pracy Dorożyński et al były nieskompresowane, pęczniejące matryce polimerowe służące do kontrolowanego/przedłużonego uwalniana z doustnych postaci leku. Celem obrazowania MR, jako jednej z użytych metod oceny, była ocena jakościowa zmian zachodzących w takich preparatach bazujących na nieskompresowanych matrycach polimerowych. Wykonano obrazowanie na układach flotacyjnych opartych na alginianie sodu, chitozanie (stopień deacetylacji 66% oraz 93%) i hydroxypropylmetyloceluloza (HPMC) o niskiej lepkości 25 cp oraz 4000 cp w trakcie 14

15 uwadniania w 40mL płynu symulującego sok żołądkowy bez pepsyny o ph 1,2 zgodnie z wymaganiami farmakopei amerykańskiej (USP 23). Wybrano czasy uwadniania: 10, 45, 90, 155 min (oraz 305 min dla alginianu). Pokazano, że penetracja roztworu do wnętrza matrycy zależała od rodzaju polimeru (alginian sodu, chitozan, HPMC) - każdy układ (matryca polimerowa z inkorporowaną substancją czynną wraz z dodatkami) ma swoją specyfikę z punktu widzenia obrazowania MR. Specyfika ta powinna być brana pod uwagę przy projektowaniu eksperymentów przy użyciu obrazowania MR. Pokazane w artykule obrazy są pierwszymi obrazami MR uwadnianych układów farmaceutycznych opartych na alginianie sodowym i chitozanie. Dorożyński P, Kulinowski P, Mendyk A, Jachowicz R, Gastroretentive drug delivery systems with L- dopa based on carrageenans and hydroxypropylmethylcellulose, International Journal of Pharmaceutics 2011, 14;404(1-2): (IF 3,35) Druga praca tego typu, wykonana była przy użyciu obrazowania w niefarmakopealnym aparacie przepływowym do badania matryc flotacyjnych (patrz Kulinowski et al. 2005, 2008). Dotyczyła ona oceny przydatności kompozycji dwu lub więcej polimerów, jako składników matryc polimerowych, flotacyjnych układów farmaceutycznych o przedłużonym/kontrolowanym uwalnianiu HPMC z dodatkiem karagenianów kappa, iota i lambda. Obrazowanie MR w komorze przepływowej jest tu jedną z metod ilościowej oceny układów matrycowych z punktu widzenia technologii postaci leku. Pozostałe użyte metody to pomiary uwalniania substancji czynnej (L-Dopa), hydratacji, erozji oraz flotacji. Tego typu prace mogą stanowić punkt wyjścia w przygotowaniu (pre)formulacji. Możliwość użycia obrazowania MR, jako dodatkowego testu in-vitro różnicującego formulacje Dorożyński P, Kulinowski P, Mendyk A, Młynarczyk A, Jachowicz R, Novel application of MRI technique combined with flow-through cell dissolution apparatus as supportive discriminatory test for evaluation of controlled release formulations, AAPS PharmSciTech. 2010, 11(2): (IF 1.211) Artykuł dotyczy układów matrycowych, które w taki sam sposób uwalniają substancje leczniczą (to znaczy, mają podobne profile uwalniania, czyli ilość substancji leczniczej w czasie) w warunkach in vitro, a które nie muszą się zachowywać się tak samo w warunkach in vivo. Użyto nieskompresowanych matryc hydroxypropylometylocelulozy (HPMC) o różnych lepkościach i różnym udziale podstawników (grupy metoksylowe i hydroksypropylowe) z L-Dopą, jako modelową dość trudno rozpuszczalną substancją czynną. Do analizy, oprócz profili uwalniania i ewolucji obszarów warstwy uwodnionej oraz suchego rdzenia włączono parametry geometryczne układu (średnica Feret a, obwód, kołowość) oraz pomiar flotacji układu. Stosując metodę obrazowania MR równocześnie z testem uwalniania substancji czynnej w aparacie przepływowym in vitro, wykazano, że dla wybranych do eksperymentu matryc, ewolucja morfologii układów była inna, natomiast matryce te podobnie uwalniały substancję czynną. Pokazano też, że wyniki analizy zmian morfologii uwadnianego układu w trakcie testu uwalniania w komorze przepływowej mogą zostać użyte, jako dodatkowy parametr różnicujący formulacje. Wykonano także analizę wieloczynnikową tworząc prosty model typu what-if uwzględniający parametry matrycy (lepkość, stopień podstawienia polimeru), wyniki obrazowania MR oraz testu uwalniania. 15

16 Zastosowanie mikrotomografii rentgenowskiej (mikro-ct) do badania morfologii farmaceutycznych układów polimerowych Klaja J, Przelaskowska A, Dorożyński P, Kulinowski P, Zastosowanie mikrotomografii rentgenowskiej do analizy pęcznienia i hydratacji zachodzących w matrycowych postaciach leku o przedłużonym działaniu, Farmacja Polska 2012, 68(2):69-74 (bez IF) Badania te były badaniami pilotażowymi i zostały pomyślane, jako komplementarne dla pomiarów metodami MR. Przedstawiono tu wstępne wyniki badań matryc HPMC, HPMC z ketoprofenem oraz HPMC z L-Dopą (taki sam skład matryc jak w pracach D i E jednotematycznego cyklu). Badania wykonano 2011 roku w ramach pracy statutowej Instytutu Nafty i Gazu w Krakowie. Metoda mikro- CT nie pozwala na różnicowanie obszarów wewnątrz w pełni uwodnionej warstwy tak jak metody MR (w szczególności wieloparametryczna relaksometria MR). Daje ona za to lepszą rozdzielczość (w opisywanym przypadku 4,5 µm we wszystkich kierunkach) i można za jej pomocą obserwować, wewnątrz pęczniejącego układu, obszar o mniejszym współczynniku pochłaniania promieni X. Obszar ten istnieje w każdym z badanych układów, niezależnie od obecności substancji czynnej bądź jej braku. Jest to obszar porowaty zawierający puste przestrzenie pomiędzy pęczniejącymi ziarnami polimeru. Warstwa ta jest stosunkowo wąska na kierunku radialnym, natomiast jest szeroka na kierunku osiowym, który jest jednocześnie kierunkiem zgniotu matrycy. Badanie otoczek dojelitowych za pomocą technik Ultra Short Echo Time Imaging Dorozyński, P., Jamróz, W., Niwiński, K., Kurek, M., Weglarz, W.P., Jachowicz, R., Kulinowski, P, Novel method for screening of enteric film coatings properties with magnetic resonance imaging, International Journal of Pharmaceutics, 2013; 456(2): (IF 3.785) Otoczki dojelitowe powinny być odporne na działanie kwasów znajdujących się przewodzie pokarmowym. Mają one chronić matrycę przed hydratacją w kwaśnym środowisku żołądka, aż do momentu jej przejścia do jelit. Obecne strategie formulacyjne charakteryzują się tym, że nawet na wstępnym etapie kompletne standardowe procedury powlekania powinny być wykonane na dużej liczbie próbek. Jest to zarówno czasochłonne jak i kosztowne. Dla tego, zaproponowano metodę wstępnego badania warstw materiałów używanych, jako otoczki dojelitowe z użyciem obrazowania magnetyczno-rezonansowego. W pracy badano zachowanie warstw na bazie szelaku (szelak, szelak + metyloceluloza, HPMC-AS) naniesionych na podłoże hydroksypropylometylocelulozy, które były poddane działaniu roztworu o odczynie kwaśnym (0,1 M roztwór kwasu solnego, ph=1,2) a następnie po czasie 2 godzin działaniu buforu fosforanowego (ph=6,8). Próbki po dwu godzinach przebywania w kwasie były badane za pomocą obrazowania magnetyczno-rezonansowego. Do obrazowania MR użyłem sekwencji pomiarowej służącej do rejestracji obrazów próbek charakteryzujących się krótkimi czasami T 2 Ultra Short Echo Time. Dzięki temu, możliwa jest detekcja nawet bardzo mało mobilnej wody. Jest to pierwsze użycie tej sekwencji pomiarowej w badaniu układów farmaceutycznych. Spektroskopia magnetyczno-rezonansowa in vivo. Tematyka ta stanowi drugi obszar prowadzonych przeze mnie systematycznie działań. Praktycznie wszystkie wykonane w tym obszarze badania dotyczyły badania krótkoterminowych zmian koncentracji metabolitów w mózgach zwierząt doświadczalnych oraz mięśniach szkieletowych człowieka w warunkach in vivo. 16

17 Spektroskopia magnetyczno-rezonansowa in vivo mięśni szkieletowych człowieka w trakcie wysiłku dynamicznego Spektroskopia magnetyczno-rezonansowa 31 P in vivo mięśni szkieletowych wykonywana w czasie rzeczywistym w trakcie wykonywania wysiłku dostarcza danych opisujących zmiany stężeń metabolitów odpowiedzialnych za energetykę mięśni na poziomie wewnątrzkomórkowym a także wewnątrzkomórkowego ph. Pomiary energetyki mięśni szkieletowych za pomocą spektroskopii MR in vivo w trakcie wysiłku prowadzę we współpracy z fizjologiem, prof. dr hab. Jerzym Żołądziem (Zakład Fizjologii Mięśni, Katedra Fizjologii i Biochemii, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie). Jest to kontynuacja tematyki podjętej w ramach mojej pracy doktorskiej (projekty badawczy oraz promotorski wykonane w latach na magnesie nadprzewodzącym Magnex Sports 2T oraz konsoli mikrotomografu zbudowanej w Zakładzie Tomografii Magnetyczno Rezonansowej IFJ PAN). Wykonano wtedy pierwsze w Polsce pomiary spektroskopowe na jądrach fosforu w warunkach in vivo. Po doktoracie wykonano wspólnie dwa projekty, w których część spektroskopowa była wykonywana w Zakładzie Tomografii Magnetyczno Rezonansowej, Instytutu Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie: Badanie zależności pomiędzy ekspresją białka rozprzęgającego UCP3 i zawartością różnych izoform miozyny (MyHC), a potencjałem fosforylacyjnym w mięśniach szkieletowych człowieka i parametrami kinetyki konsumpcji tlenu, 3 P05D , finansowane przez MNiSW (dawniej MEiN, MNiI i KBN), , Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie Wydział Wychowania Fizycznego (kierownik: prof. dr hab. Jerzy Andrzej Żołądź) Wpływ treningu wytrzymałościowego na stabilność metaboliczną mięśni szkieletowych człowieka w relacji do indukowanej treningiem biogenezy mitochondriów, N N , finansowane przez MNiSW, , Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie (kierownik: prof. dr hab. Jerzy Andrzej Żołądź) W projektach tych problematyka naukowa (fizjologiczna) postawiona była przez prof. Jerzego Żołądzia i jego grupę. Dotyczy to także interpretacji wyników pomiarów oraz wniosków z wykonanych badań. W projektach tych byłem wykonawcą i byłem odpowiedzialny za całokształt prac związanych z aspektami fizycznymi i technicznymi (aparatura i oprogramowanie) niestandardowego eksperymentu. Obejmowało to przygotowanie i wykonanie pomiarów, a także analizę danych pomiarowych. W ramach tych projektów powstała infrastruktura, która pozwala prowadzić badania wysiłkowe z równoczesnymi pomiarami za pomocą spektroskopii fosforowej ( 31 P MRS) na pracującym mięśniu łydki na tomografie doświadczalnym z magnesem 4.7 T i konsolą cyfrową MARAN DRX z rozdzielczością czasową 5-20 sekund: Pomiarowe sekwencje impulsowe do dynamicznych pomiarów wysiłkowych mięśni szkieletowych za pomocą spektroskopii 31 P MR in vivo na systemie MARAN DRX; Sondy pomiarowe podwójnie strojone ( 1 H/ 31 P) z cewką powierzchniową dostosowane do akwizycji sygnału z mięśni łydki (m. gastrocnemius oraz m. soleus); Ergometr do pomiaru mocy i pracy (dr inż. Jacek Kibiński, dr Tomasz Banasik); Fantomy kalibracyjne; Protokoły analizy danych - ilościowa analiza danych w dziedzinie czasu. 17

18 Pomiary spoczynkowe profil metaboliczny Żołądź JA, Kulinowski P, Zapart-Bukowska J, Grandys M, Majerczak J, Korzeniewski B, Jasiński A, Phosphorylation Potential in the dominant leg is lower, and [ADPfree] is higher in calf muscles at rest in endurance athletes than in sprinters and in untrained subjects, Journal of Physiology and Pharmacology, 2007; 58 (4): (IF 4.456) W ramach sesji pomiarowych w pierwszym projekcie badano trzy grupy ochotników: sprinterów, uprawiających sporty wytrzymałościowe oraz nietrenujących. Na podstawie analizy zarejestrowanych sygnałów uzyskano koncentracje [PCr], [Pi], [ATP], [Mg ++ free], [ADP free ], [AMP free ], jak również wartości potencjału fosforylacyjnego G ATP oraz wewnątrzkomórkowego ph w mięśniu łydki obu nóg w spoczynku. Statystycznie znaczące różnice w profilu metabolicznym były widoczne tylko i wyłącznie dla nogi dominującej. Charakteryzowały się niższym [PCr], wyższym [ADP free ] oraz G ATP dla sportowców trenujących sporty wytrzymałościowe w porównaniu ze sprinterami. [ADP free ] w mięśniach łydki dominującej nogi najlepiej wytrenowanego sportowca uprawiającego sporty wytrzymałościowe było 2 razy większe niż u najlepszego sprintera. Podobnie, potencjał fosforylacyjny( G ATP ) był znacząco wyższy dla wytrzymałościowca niż sprintera (czterokrotny złoty medalista olimpijski w chodzie sportowym vs. sprinter osiągający 200 m w czasie 19:98 s) Powyższe efekty mogą być związane z przekształceniem włókien glikolitycznych na oksydacyjne wskutek treningu wytrzymałościowego. Pomiary wysiłkowe nadstrzał fosfokreatyny Żołądź JA, Korzeniewski B, Kulinowski P, Zapart-Bukowska J, Majerczak J, Jasiński A, Phosphocreatine recovery overshoot after high intensity exercise in human skeletal muscle is associated with extensive muscle acidification and a significant decrease in phosphorylation potential, The Journal of Physiological Science (5): ( IF 1.356) Te same trzy grupy ochotników: sprinterów, uprawiających sporty wytrzymałościowe oraz nietrenujących badano według protokołu wysiłkowego zaproponowanego przez fizjologów. Sygnał z mięśnia łydki był rejestrowany w sposób ciągły (docelowa rozdzielczość czasowa 20s) przez cały czas trwania 45 minutowej sesji pomiarowej, na którą składały się: spoczynek, intensywny wysiłek dynamiczny na poziomie 50% MVC (Maximal Voluntary Contraction maksymalna siła mięśni szkieletowych człowieka) oraz ponowny okres spoczynku (powrót do stanu równowagi). Na podstawie analizy zarejestrowanych sygnałów uzyskano koncentracje [PCr], [Pi], [ATP], [Mg ++ free], [ADP free ], [AMP free ] jak również wartości potencjału fosforylacyjnego G ATP oraz wewnątrzkomórkowego ph w mięśniu łydki nogi dominującej. Wyniki pomiarów wysiłkowych zostały przeanalizowane i zinterpretowane pod kątem występowania nadstrzału koncentracji fosfokreatyny (PCr) w trakcie spoczynku powysiłkowego. W wielu przypadkach zaobserwowano występowanie nadstrzału ( overshoot ) fosfokreatyny (wzrost koncentracji PCr ponad początkową, spoczynkową wartość w trakcie spoczynku po wykonanym wysiłku). Stwierdzono, że nadstrzał fosfokreatyny związany jest z większą wartością i czasem trwania undershoot u ADP, [Pi] oraz nadstrzału G ATP, a także większą wartością (ale nie czasem trwania) wewnątrzkomórkowego zakwaszenia mierzonego na końcu wysiłku oraz początkowym okresie spoczynku powysiłkowego. 18

19 Spadek koncentracji fosfokreatyny i akumulacja jonów wodorowych w mięśniu łydki w trakcie wysiłku dynamicznego W kolejnym projekcie badano nietrenujących ochotników. Protokół pomiarowy zaproponowany przez fizjologów składał się z następujących etapów: 6 minut spoczynku, 6 minut umiarkowanego wysiłku, 6 minut spoczynku, 6 minut ciężkiego wysiłku, 20 minutowy okres spoczynku. Poprzez wysiłek umiarkowany rozumiemy taki, w którym koncentracja fosfokreatyny (w mięśniu spada o mniej niż 50%, a poprzez wysiłek ciężki taki gdzie spadek ten jest większy od 50%. W pierwszym badaniu udział wzięło 14 ochotników. Pokazano, że spadkowi koncentracji fosfokreatyny w wysiłku umiarkowanym towarzyszy nieznaczny wzrost koncentracji jonów wodorowych [H + ], przy czym zależność między nimi jest liniowa. Podobna zależność występuje dla wysiłku ciężkiego z tym, że tempo wzrostu [H + ] jest kilkakrotnie większe. Wpływ treningu wytrzymałościowego na stabilność metaboliczną mięśni łydki Drugie badanie było bardziej złożone, bo wykonywano dwie sesje pomiarowe. Pierwszą wykonano przed a drugą po 16 tygodniowym treningu wytrzymałościowym według schematu zaproponowanego przez profesora Jerzego Żołądzia. W badaniu udział wzięło 9 nietrenujących ochotników. Protokół pomiarowy był identyczny jak w poprzednim eksperymencie. Eksperyment wykazał, że trening wytrzymałościowy poprawił stabilność metaboliczną mięśni łydki. Zaobserwowano bowiem po treningu redukcję wysiłkowego spadku koncentracji fosfokreatyny ([PCr]) zarówno w trakcie umiarkowanego jak i ciężkiego wysiłku. Podobnie, dla obu wysiłków zaobserwowano niższe spadki potencjału fosforylacyjnego. Jednak w przypadku [Pi], [ADP free ] oraz [H + ] znaczący statystycznie spadek wzrostu tych parametrów w trakcie wysiłku po treningu zaobserwowano tylko w przypadku wysiłku ciężkiego. Spektroskopia magnetyczno-rezonansowa in vivo na mózgu szczura Badania spektroskopowe na zwierzętach doświadczalnych in vivo wykonywałem we współpracy z prof. dr hab. Pawłem Griebem (Zakład Farmakologii Doświadczalnej, Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN w Warszawie). Wykonałem sondę pomiarową z cewką powierzchniową, podwójnie strojoną na częstotliwości protonową (200 MHz) i fosforową (81 MHz) na mózg szczura. W ramach pracy magisterskiej mgr Magdaleny Gosztyły (2003), pod moim kierunkiem została zaimplementowana na konsoli MARAN DRX sekwencja echa spinowego do pomiaru widm protonowych z tłumieniem sygnału pochodzącego od wody opartym na wykorzystaniu impulsów ujarzmiających (spin-locking) i cyklu fazowego EXORCYCLE. 2-deoxyglukoza stres biochemiczny Grieb P, Gordon-Krajcer W, Frontczak-Baniewicz M, Walski M, Ryba MS, Kryczka T, Fiedorowicz M, Kulinowski P, Sułek Z, Majcher K, Jasiński A., 2-Deoxyglucose Induces β APP Overexpression, Tau Hyperphosphorylation and Expansion of the Trans-Part of the Golgi Complex in Rat Cerebral Cortex, Acta Neurobiologiae Experimentalis 2004; 64: 491 (IF 1.075) Spektroskopia in vivo na mózgach szczurów na jądrach fosforu 31 P została użyta, jako jedna z metod w badaniu skutków stresu biochemicznego po podaniu 2-deoxyglukozy (2DG). Wykazano, że podanie dootrzewnowe 2-deoxyglukozy w dawce 500 mg/kg wagi ciała nie wpływa znacząco na 19

20 wewnątrzkomórkową energetykę w mózgu nie zaobserwowano istotnych zmian w widmach sygnału pochodzących w korze mózgu do 7.5 godzin po podaniu. Zaobserwowano jedynie przejściowy wzrost sygnału w widmie rejonie monoestrów (PME) przy częstotliwości ok. 7ppm, odzwierciedlający akumulację 2-DG-6-P w mózgu. CDP-cholina jako środek neuroprotekcyjny. Kulinowski P, Labak M, Majcher K, Herbik A, Grieb P, Jasinski A, Assesment of Metabolite Concetration Changes in Rat Brain After Intravenous CDP-choline Injection using MR Spectroscopy In Vivo, Polish Journal of Chemistry, 2006; 80: (IF 0.491) Kulinowski P, Labak M, Majcher K, Herbik M, Grieb P, Jasinski A, Short-term metabolic changes in rat brain after intravenous CDP-Choline administration studied by means of localised 31P and 1H MR spectroscopy in vivo, Proc. Intl. Soc. Mag. Reson. Med. 15 (2007) 713 Celem kolejnych badań, było dostarczenie danych do wyjaśnienia mechanizmów działania CDPcholiny, jako środka neuroprotekcyjnego. Widma ( 1 H i 31 P) z mózgu szczura były uzyskiwane z rozdzielczością czasową 2 min. Zaobserwowano statystycznie istotny wzrost koncentracji fosforu nieorganicznego ([Pi]/[ATP]) oraz całkowitej puli choliny ([tcho]/[cr]) po kolejnych, podawanych dożylnie, dawkach CDP-choliny (1 g/kg wagi ciała) podawanych co godzinę. Natychmiastowy wzrost [Pi] (w czasie 10 min. po podaniu każdej dawki) utrzymywał się przez godzinę po podaniu. Wzrost [tcho] był tymczasowy, a maksimum pojawiało się ok 30 minut po podaniu kolejnej dawki. Na podstawie wykonanych pomiarów można stwierdzić, że podawana dożylnie CDPcholina jest metabolizowana w mózgu szczura. Ufosforylowana forma choliny (CDP-Cho lub Cho-P) przedostaje się do mózgu, a podniesiony poziom fosforu nieorganicznego [Pi] jest rezultatem jej hydrolizy zachodzącej w tkance mózgowej. Badania częściowo wykonywane były w ramach sieci naukowej Farmakologiczna i genetyczna protekcja oraz cytoprotekcja w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego, sieć naukowa MNiSW 28/E-32/BWSN-0053/2008. Pomiary dyfuzyjne uszkodzenia rdzenia kręgowego Węglarz WP, Adamek D, Markiewicz J, Skórka T, Kulinowski P, Jasiński A, Analysis of the Diffusion Weighted MR Microscopy Data of Excised Spinal Cord of a Rat on the Basis of the Model of Restricted Diffusion, Solid State Nucl. Magn. Resonance 2004; 25: 88 (IF 1.7) Uczestniczyłem także w projektach badawczych kierowanych przez mojego promotora i kierownika zakładu Tomografii Magnetyczno-Rezonansowej IFJ PAN, prof. dr hab. Andrzeja Jasińskiego, zorientowanych na wczesną diagnozę uszkodzeń rdzenia kręgowego zarówno przed jak i po doktoracie (wykaz w załączniku). Moja rola w tych projektach ograniczała się do zadań o charakterze badawczo-technicznym. Jedyny artykuł z tej tematyki, którego jestem współautorem, dotyczy pomiarów dyfuzji ograniczonej w rdzeniu kręgowym szczura ex vivo. Pokazano w nim zależność dyfuzji w kierunku poprzecznym do osi rdzenia od czasu obserwacji, co wskazuje na istnienie dyfuzji ograniczonej w tym kierunku. Dwuskładnikowa analiza danych pozwoliła na zobrazowanie anizotropii dyfuzji w rdzeniu kręgowym. 20