Zasiedzenie służebności gruntowej

Transkrypt

1 Michał Warciński Zasiedzenie służebności gruntowej Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów SN z 9 sierpnia 2011 r. (III CZP 10/11) 1 Wykonanie trwałego i widocznego urządzenia przez posiadacza nieruchomości w zakresie służebności gruntowej drogi dojazdowej jest przesłanką zasiedzenia tej służebności (art. 292 k.c.). I. Glosowane orzeczenie utrwaliło dominujący nurt w judykaturze Sądu Najwyższego. Orzecznictwo Sądu Najwyższego ostatnich kilkunastu lat w kwestii interpretacji art. 292 k.c. było niejednolite. Judykatura prezentowała w tym czasie różne stanowiska, od tradycyjnego i dominującego 2, nakazującego wzniesienie urządzenia przez posiadacza służebności, przez pośrednie 3, dopuszczające wzniesienie urządzenia także przez osobę trzecią (byleby nie wzniósł go właściciel nieruchomości obciążonej), do pozwalającego na wzniesienie urządzenia przez właściciela nieruchomości obciążonej 4. Na tle takiego orzecznictwa uzasadnione były, pojawiające się w praktyce obrotu, wątpliwości co do stanowiska Sądu Najwyższego. W omawianym orzeczeniu Sąd opowiedział się za poglądem przeważającym w judykaturze (tradycyjnym). Zważywszy na powagę uchwały składu siedmiu sędziów, dla praktyki obrotu ma ona znaczenie rudymentarne, wspomniane wątpliwości bowiem rozwiewa. Orzeczenie Sądu Najwyższego nie zakończy jednak wciąż żywej dyskusji teoretycznej. Przesłanka wzniesienia urządzenia trwałego i widocznego przez posiadacza służebności gruntowej stanowi od dawna nie tylko w judykaturze, ale i w piśmiennictwie przedmiot sporu. Stanowisko oraz argumentacja dominującej judykatury Sądu Najwyższego zostały zaakceptowane przez część nauki 5. W myśl odmiany tego zapatrywania 6, w pewnych okolicznościach wzniesienie urządzenia przez właściciela nieruchomości obciążonej może być oznaką korzystania z jego nieruchomości przez posiadacza służebności, w szczególności w przypadku oparcia ściany budynku o cudzy mur. Jednakże należy również wspomnieć o nie mniej licznie reprezentowanym poglądzie w literaturze, który trafnie neguje wymaganie omawianej przesłanki 7. Uzasadnienie stanowiska Sądu Najwyższego, choć gruntowne i sugestywne, nie przesądza jednak o trafności uchwały. Pomimo że wspiera szeregiem argumentów interpretację tradycyjną (w judykaturze), w pewnych momentach może budzić kontrowersje, stanowiąc

2 z kolei podstawę dla argumentów stanowiska przeciwnego, według którego zasiedzenie służebności gruntowej jest dopuszczalne także wtedy, gdy urządzenie trwałe i widoczne zostało wzniesione przez właściciela nieruchomości obciążonej. Ostatecznie, w świetle uzasadnienia komentowanej uchwały, po rozważeniu argumentów pro oraz contra, taka interpretacja, wbrew opinii Sądu Najwyższego, bardziej przekonuje. Odejście od wyniku metody wykładni językowej art. 292 k.c. nie zostało przez Sąd Najwyższy wystarczająco uzasadnione. II. Artykuł 292 k.c. poddany wykładni językowej pozwala przyjąć, że fakt wzniesienia urządzenia przez właściciela nieruchomości obciążonej lub posiadacza służebności gruntowej lub osobę trzecią jest obojętny dla zasiedzenia służebności gruntowej. W przepisie tym nie ma najmniejszej wzmianki o tym, kto powinien wznieść urządzenie trwałe i widoczne. Sąd Najwyższy trafnie jednak stwierdza, że wykładnia językowa jest tylko jedną z metod dekodowania normy z interpretowanego przepisu. Nie można zatem poprzestać na wyniku zastosowania tylko metody językowej. Prawidłowe wyjaśnienie przepisu wymaga zastosowania wszystkich metod wykładni, w szczególności językowej, systemowej oraz funkcjonalnej. Zdaniem Sądu Najwyższego należy także korzystać z metody historycznej. Z poglądem tym nie sposób dyskutować. Według zdobywającej sobie coraz szersze uznanie opinii, zasada clara non sunt interpretanda powinna być zastąpiona regułą omnia sunt interpretanda 8. Każdy przepis, nawet ten, który, zdawałoby się jest z językowego punktu widzenia jasny, powinien być poddany wszystkim metodom wykładni. Dopiero wtedy można stwierdzić, że został zinterpretowany prawidłowo, a jego znaczenie jest klarowne 9. Wychodząc z takiego zasadnego założenia, Sąd Najwyższy stwierdza, że wykładnia językowa art. 292 k.c. jest zawodna i konieczne jest sięgnięcie do jego wykładni historycznej oraz funkcjonalnej. Zastosowanie tych metod prowadzi jednak do stanowiska zgoła przeciwnego komentowanej uchwale. III. 1. Sąd Najwyższy szeroko odwołuje się do wykładni historycznej art. 292 k.c. Jednakże z treści uzasadnienia uchwały wynika niewiele historycznych argumentów na jej rzecz. W istocie trudno je w ogóle znaleźć. W dawnym prawie i literaturze poświęconej zasiedzeniu służebności gruntowych brakuje wzmianki o przesłance negatywnej wzniesienia urządzenia przez właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej 10. Nabycie służebności gruntowej wskutek jej zasiedzenia było znane już prawu rzymskiemu 11. Przesłanką takiego nabycia było posiadanie prawa służebności gruntowej (quasipossessio iuris) w sposób niewadliwy (nec vi, nec clam, nec precario) oraz nieprzerwany, przez okres, początkowo (do zakazującego zasiedzenia służebności gruntowych lex Scribonia) jednego roku 12 ; potem dziesięciu albo dwudziestu lat, w zależności od tego, czy posiadacz zamieszkiwał w prowincji, w której posiadał służebność. Jeżeli specyfika nieruchomości nie pozwalała na jej zasiedzenie zwykłe (nieruchomości kościelne, cesarskie, skarbowe), konieczne było posiadanie służebności gruntowej przez okres prawdopodobnie trzydziestu albo czterdziestu lat 13. Wśród znanych prawu rzymskiemu służebności gruntowych wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) oraz miejskich (servitutes praediorum urbanorum) 14 były takie, które wymagały korzystania z określonych urządzeń, w szczególności rury wodociągowe

3 (servitus aqueductus), belka wpuszczona w mur sąsiedniego budynku (servitus tigni immittendi) czy mur sąsiada (servitus oneris ferendi). Jednakże kwestia, kto wzniósł urządzenie, które mogło być wykorzystywane przy wykonywaniu służebności, nie miała dla skuteczności jej zasiedzenia żadnego znaczenia. Dopuszczalne więc było na przykład zasiedzenie służebności czerpania wody z cudzej studni, bez konieczności jej wznoszenia. Co więcej, w literaturze przedmiotu podnoszono, że właściciel nieruchomości potencjalnie obciążonej nie musiał nawet wiedzieć o posiadaniu służebności gruntowej 15. Służebności gruntowe były znane także dawnemu polskiemu prawu (tzw. wolności), co najmniej od początku XIII wieku 16. Jednym ze sposobów ich powstania było zasiedzenie, które w dawniejszym piśmiennictwie nazywano dawnością 17. Jeżeli właściciel tolerował przez oznaczony czas wykonywanie wolności na swoim gruncie przez osobę trzecią, narażał się na powstanie tej wolności i trwałe obciążenie nią swej rzeczy. W źródłach brak jednak informacji o długości terminu zasiedzenia wolności. Nie wymagano także, aby osoba faktycznie wykonująca wolność wzniosła urządzenie, z którego korzystała przy faktycznym wykonywaniu tego prawa. Na ziemiach polskich w okresie rozbiorów funkcjonowały trzy kodyfikacje (niemiecka, francuska, austriacka), z których każda akceptowała możliwość zasiedzenia służebności gruntowej, zarówno secundum tabulas (prawo niemieckie oraz austriackie), jak i praeter tabulas oraz contra tabulas (prawo francuskie oraz austriackie). Pierwsze rozwiązanie legislacyjne (secundum tabulas) polega na możliwości zasiedzenia służebności gruntowej wpisanej bezpodstawnie do księgi wieczystej. Zasiedzenie praeter oraz contra tabulas możliwe było odpowiednio, pozaksięgowo oraz wbrew treści księgi wieczystej. Przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego niemieckiego (1 stycznia 1900 r.) na części ziem polskich obowiązywał Landrecht Pruski z 1794 r. Zgodnie z 13 oraz 14 tytułu XXII części I Landrechtu, możliwe było pozaksięgowe zasiedzenie służebności gruntowej, nawet jeżeli posiadacz służebności nie korzystał z jakiegokolwiek urządzenia 18. Tym bardziej więc możliwe było zasiedzenie, gdy urządzenie wzniósł właściciel nieruchomości obciążonej. Według Kodeksu cywilnego francuskiego zasadniczo dopuszczalne było zasiedzenie jedynie służebności ciągłych oraz widocznych wskutek posiadania ich przez lat trzydzieści (art k.c.fr.) 19. Wyróżniano zatem służebności widoczne i niewidoczne oraz ciągłe i przerywane. Zgodnie z art. 688 k.c.fr., służebnościami ciągłymi były te, do których wykonywania nie potrzeba było czynu człowieka (służebność ścieku lub widoku). Z kolei służebność przerywana wymagała do jej wykonywania czynu człowieka (służebność przechodu lub pastwiska). Zgodnie z art. 689 k.c.fr., służebnościami widocznymi były te, które wynikały z zewnętrznych dzieł człowieka (brama, okno, kanał); służebności były niewidoczne, jeśli nie miały takiego zewnętrznego znaku (zakaz budowy lub zakaz budowy powyżej pewnej wysokości). Przykładem służebności ciągłej i widocznej była służebność wodociągu, i jako taka podlegała zasiedzeniu 20. Orzecznictwo i doktryna rozszerzyły zastosowanie art. 690 k.c.fr. do niektórych służebności widocznych, lecz przerywanych, np. służebności drogowej 21. Wzniesienie urządzenia pozwalającego wykonywać służebność widoczną i ciągłą przez

4 posiadacza służebności gruntowej nie było jednak dla jej zasiedzenia wymagane. Zgodnie z 480 oraz 1470 Kodeksu cywilnego austriackiego dopuszczalne było, obok księgowego, także pozaksięgowe zasiedzenie służebności gruntowej. Przesłankami takiego zasiedzenia było posiadanie cudzej nieruchomości w zakresie służebności gruntowej w dobrej wierze przez trzydzieści lat. W przypadku zasiedzenia służebności gruntowej na nieruchomości należącej do Skarbu Państwa lub Kościoła termin ten wydłużał się do czterdziestu lat. Nie wymagano jednak, aby posiadanie polegało na korzystaniu z jakiegokolwiek urządzenia, tym bardziej takiego, którego nie mógł wznieść właściciel nieruchomości obciążonej 22. Zasiedzeniu mogła podlegać także służebność gruntowa przerywana (nieciągła); wystarczyło, że posiadacz wykazał, iż wykonał służebność gruntową faktycznie jedynie trzykrotnie w ciągu trzydziestu lat ( 1471 k.c.a.). Orzecznictwo i nauka dopuszczały nie tylko zasiedzenie służebności gruntowych czynnych, ale nawet służebności biernych 23. Te, z natury swej, nie mogą być oparte na korzystaniu z jakiegokolwiek urządzenia. Dekret z 11 października 1946 Prawo rzeczowe 24 (dalej pr. rzecz.) łączył wszystkie rozwiązania obowiązujące na ziemiach polskich w okresie zaborów. Pozwalał na księgowe oraz pozaksięgowe zasiedzenie służebności gruntowej. Artykuł 127 pr. rzecz. zawierał generalną zasadę zasiedzenia ograniczonych praw rzeczowych, w tym służebności gruntowej, secundum tabulas. Zgodnie z tym przepisem, służebność gruntowa wpisana do księgi wieczystej mogła być nabyta przez jej bezprawnego posiadacza wskutek zasiedzenia po upływie lat dziesięciu (dobra wiara) albo dwudziestu (zła wiara). W literaturze podkreślano, że ten sposób nabycia służebności gruntowej miał w praktyce niewielkie znaczenie 25. Z kolei art. 184 pr. rzecz. był właściwie odpowiednikiem art. 292 k.c. i wymagał posiadania służebności gruntowej, polegającego na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia przez dwadzieścia lat (dobra wiara) albo trzydzieści lat (zła wiara). W literaturze brak jednak wzmianki o negatywnej przesłance wzniesienia urządzenia przez właściciela nieruchomości obciążonej. Nie wymagano od posiadacza służebności gruntowej, aby tylko on (lub osoba trzecia) wzniósł urządzenie, o którym stanowił art. 184 pr. rzecz.; dla skuteczności zasiedzenia służebności kwestia, kto powinien wznieść urządzenie, była obojętna 26. Dzieje instytucji zasiedzenia pozaksięgowego na ziemiach polskich nie przemawiają za stanowiskiem Sądu Najwyższego. Wykładnia historyczna wskazuje raczej na to, że zasiedzeniu służebności gruntowej nie sprzeciwiało się wzniesienie urządzenia nawet przez właściciela nieruchomości obciążonej, o ile w ogóle takie urządzenie było wymagane. 2. Sąd Najwyższy powołuje się również na wykładnię funkcjonalną art. 292 k.c., stwierdzając, że możliwość wzniesienia urządzenia przez właściciela nieruchomości obciążonej powodowałaby, że funkcja urządzenia, jako zewnętrznego, dostrzegalnego znaku, ostrzegającego o ingerencji osób trzecich w sferę władztwa właściciela, zostałaby zatracona. Tylko wzniesienie urządzenia przez posiadacza służebności gruntowej dostatecznie informuje o posiadaniu służebności, które może doprowadzić do jej zasiedzenia. Z argumentem tym nie można się zgodzić z tego względu, że funkcję znaku ostrzegającego o możliwości ograniczenia własności nieruchomości potencjalnie obciążonej pełni samo korzystanie z urządzenia. Ze

5 względu na charakter urządzenia, jako trwałego i widocznego, samo korzystanie z niego nabiera cech trwałości i widoczności. Gdyby nie korzystanie, a wzniesienie urządzenia odgrywało decydującą rolę w informowaniu zainteresowanych o możliwości zasiedzenia służebności gruntowej, niezrozumiałe byłoby wymaganie, aby zasiedzenie służebności trwało dwadzieścia albo trzydzieści lat. Znak ostrzegający o powstaniu służebności gruntowej w postaci wzniesienia urządzenia jest incydentalny, dlatego kilkadziesiąt lat na reakcję właściciela w sprawie ochrony swoich interesów w takim przypadku to stanowczo za wiele. Terminy te są jednak uzasadnione wtedy, kiedy uzna się, że znakiem ostrzegającym przed ograniczeniem własności jest trwałe i widoczne korzystanie przez te lata z urządzenia, o którym stanowi art. 292 k.c. Sąd Najwyższy, jak zdaje się, rozważał jedynie przypadek, w którym posiadanie służebności jest sprzeczne z domniemaną wolą właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej; przemawia za tym wywód Sądu Najwyższego poświęcony ostrzegawczej funkcji wzniesienia urządzenia przez posiadacza służebności gruntowej. Zasadniczym argumentem jest obawa przed wykorzystaniem grzeczności właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej pozwalającej na korzystanie z jego rzeczy w oznaczonym zakresie 27. Nie można jednak pomijać zdarzającego się w praktyce tzw. nieformalnego ustanawiania służebności gruntowych, a więc także posiadania służebności za zgodą właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej. Komentowana uchwała wyklucza w takim przypadku zasiedzenie służebności, jeśli tylko urządzenie, z którego korzysta posiadacz służebności, zostało wzniesione przez właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej. Często jednak urządzenie wznoszone jest właśnie przez tego właściciela (studnia, droga, most), a nie przez posiadacza służebności. Jedną z funkcji instytucji zasiedzenia jest stabilizacja sytuacji prawnorzeczowej; dochodzi do tego przez uzgodnienie stanu prawnego ze stanem faktycznym 28. Dlatego dopuszczalne jest zasiedzenie prawa podmiotowego nawet przez posiadacza w złej wierze. Mając to na uwadze, trudno przyjąć, że w przypadku tzw. nieformalnego nabycia służebności gruntowej nie jest możliwe jej zasiedzenie tylko dlatego, że urządzenie zostało wzniesione przez właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej. Konieczność wzniesienia urządzenia przez posiadacza służebności gruntowej prowadzi do pytania o to, na czym miałoby polegać takie wzniesienie. Można bowiem przyjąć, że zarówno na własnoręcznym wykonaniu urządzenia, jak i na dostarczeniu robocizny lub materiałów lub środków finansowych. Pojawia się także pytanie, czy każdy udział właściciela nieruchomości potencjalnie obciążonej we wzniesieniu urządzenia, nawet znikomy, wyklucza zasiedzenie służebności gruntowej. Prima facie w sytuacji nieznacznego udziału należałoby odpowiedzieć przecząco; jednakże wtedy powstaje kwestia zakresu znikomego, niewielkiego, nieznacznego udziału ; pojęcia te są niedookreślone i nie wnoszą wiele do rozstrzygnięcia zagadnienia. Tylko te pytania są miarą trudności związanych z koncepcją przyjętą przez Sąd Najwyższy oraz część piśmiennictwa 29. Uzależnianie zasiedzenia służebności gruntowej od niepisanej i niejasnej przesłanki wniesienia urządzenia nie realizuje postulatu, aby instytucje prawa rzeczowego zapewniały przejrzystość sytuacji prawnorzeczowych. Przesłanki nabycia prawa rzeczowego powinny być na tyle jednoznaczne, aby kwestia, kto jest podmiotem

6 oznaczonego prawa rzeczowego, nie budziła żadnych wątpliwości. Reguła ta jest refleksem zasady jawności praw rzeczowych. Problemy interpretacyjne pojęcia wzniesienie urządzenia nie klarują jednak materii przesłanek zasiedzenia służebności gruntowej jako sposobu jej nabycia. 3. Odwołując się do wykładni funkcjonalnej, Sąd Najwyższy powołał się również na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. W istocie jednak wykładnia prokonstytucyjna to wykładnia systemowa 30. Artykuł 292 k.c. był bowiem odczytywany przez Sąd Najwyższy w kontekście przepisów Konstytucji RP. Bez względu na nazwę zastosowanej metody wykładni, nie można pominąć ważkich argumentów, które pojawiły się w uzasadnieniu komentowanego orzeczenia. Sąd Najwyższy wskazał na wyroki TK: z 25 maja 1999 r., SK 9/98 31 oraz z 28 października 2003 r., P 3/ Z orzeczeń tych czerpie argumentację także piśmiennictwo. W pierwszym z nich Trybunał uznał art. 292 k.c. za zgodny z art. 64 ust. 3 Konstytucji RP. Przyjął, że przepis ten nie narusza istoty własności. Stwierdził jednak, że urządzenie powinno być wzniesione przez posiadacza służebności. Nie powołał jednak za takim stanowiskiem żadnego argumentu. Wydaje się, że zaaprobowano w tym orzeczeniu apriorycznie dominujący nurt w judykaturze Sądu Najwyższego. W drugim z powołanych orzeczeń Trybunał przyjął, że konstytucyjną zasadą jest nienaruszalność prawa własności; jedynie na podstawie ściśle określonego wyjątku dopuszczalne jest jej ograniczenie. Instytucja zasiedzenia stanowi odstępstwo od tej reguły, i to w znacznym stopniu. Dlatego też, zdaniem Trybunału, wszelkie wątpliwości interpretacyjne związane z figurą prawną zasiedzenia powinny być wykładane na korzyść ochrony własności. Sąd Najwyższy, ale i część piśmiennictwa 33, wyciąga stąd wniosek, że jeżeli istnieją wątpliwości co do tego, czy urządzenie trwałe i widoczne może być wzniesione także przez właściciela nieruchomości obciążonej, należy je rozstrzygnąć na korzyść zasady nienaruszalności własności. Prowadzić to ma z kolei do wniosku, że tylko wzniesienie urządzenia przez posiadacza służebności dostatecznie ostrzega właściciela przed możnością zasiedzenia służebności na jego nieruchomości. Jednakże wykładnia językowa, funkcjonalna, systemowa, a nawet historyczna, usuwają wątpliwości związane z art. 292 k.c. i wskazują, że wzniesienie urządzenia przez posiadacza służebności nie jest konieczną przesłanką zasiedzenia służebności gruntowej. Jej wymaganie, niemające podstaw w ustawie, jedynie komplikuje normatywny kształt instytucji zasiedzenia służebności gruntowej. Sąd Najwyższy, powołując się na konieczność ścisłego wykładnia przepisów ograniczających własność, zastosował w gruncie rzeczy wykładnię zawężającą, a nie ścisłą art. 292 k.c. IV. Uchwała Sądu Najwyższego wzmacnia dotychczasową przeważającą linię orzeczniczą i usuwa w ten sposób pojawiające się w praktyce wątpliwości związane z przesłanką wzniesienia urządzenia przez posiadacza służebności. Zasługuje to na ocenę pozytywną. Jednakże z teoretycznego punktu widzenia uzasadnienie komentowanego orzeczenia nie przekonuje, w szczególności dotyczy to argumentacji odwołującej się do wykładni historycznej oraz funkcjonalnej. Trafny jest zatem pogląd, w myśl którego wzniesienie trwałego i widocznego urządzenia przez posiadacza służebności nie ma znaczenia dla zasiedzenia służebności gruntowej.

7 PRZYPISY LexPolonica nr Por. wyroki SN: z 7 lutego 1972 r., III CRN 418/71, Informacja Prawnicza 1972, z. 3 4, poz. 3; z 24 maja 1974 r., III CRN 94/74, OSNC 1975, z. 6, poz. 94; z 8 maja 2001 r., IV CKN 235/00, LexPolonica nr ; postanowienia SN: z 29 maja 2000 r., III CKN 742/98, LexPolonica nr ; z 7 maja 2002 r., II CKN 160/00, LexPolonica nr ; z 9 marca 2004 r., I CK 434/03, niepubl. Por. postanowienie SN z 10 marca 1998 r., I CKN 543/97, LexPolonica nr oraz postanowienie SN z 24 kwietnia 2002 r., V CKN 972/00, LexPolonica nr Por. postanowienie SN z 27 stycznia 2006 r., III CSK 38/05, OSP 2006, z. 10, poz. 114; postanowienie SN z 9 lutego 2011 r., V CSK 218/10, LexPolonica Por. J. Szachułowicz, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, wyd. 4, Warszawa 2005, s. 759; B. Bladowski, A. Gola, Służebności gruntowe i osobiste, Warszawa 1988, s. 19; S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, wyd. 8, Warszawa 2007, s. 507; tenże, Glosa do postanowienia SN z 27 stycznia 2006 r., III CSK 38/05, OSP 2006, z. 10, poz. 114; J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2006, s. 232; S. Breyer, Orzecznictwo w sprawach o służebności gruntowe i inne dostępy do nieruchomości, Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości 1963, z. 5, s. 41; M. Godlewski, Zasiedzenie służebności przesyłu, Monitor Prawniczy 2010, z. 7, s Por. R. Czarnecki, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. Z. Resich, Warszawa 1972, s Por. B. Burian, w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 445; E. Gniewek, w: System Prawa Prywatnego. Prawo rzeczowe, t. IV, red. E. Gniewek, Warszawa 2005, s. 413; A. Wąsiewicz, w: System prawa cywilnego. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, t. II, red. J. Ignatowicz, Ossolineum 1977, s ; J. Winiarz, w: Kodeks cywilny z komentarzem, red. J. Winiarz, Warsza--wa 1989, s. 244; I. Polszakiewicz-Zabrzeska, Służebności gruntowe i osobiste, Waszawa Zielona Góra 1996, s. 47; E. Janeczko, Zasiedzenie, wyd. 3, Warszawa 2003, s. 44; K. Zaradkiewicz, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, wyd. 6, Warszawa 2011, s. 1048; D. Zawistowski, Problematyka zasiedzenia służebności gruntowych przez Skarb Państwa na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, w: Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, red. J. Gołaczyński, P. Machnikowski, Warszawa 2010, s. 705; B. Ziemianin, K. A., Dadańska, Prawo rzeczowe, wyd. 3, Warszawa 2012, s Por. M. Zieliński, w: System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne część ogólna, t. I, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s Por. E. Waśkowski, Teoria wykładni prawa cywilnego. Metodologia dogmatyki cywilistycznej w zarysie, Warszawa 1936, s. 18, 44; Z. Radwański, Prawo cywilne część ogólna, wyd. 10, Warszawa 2009, s. 67. Na takim stwierdzeniu można by właściwie poprzestać, pozostawiając ciężar udowodnienia omawianej tezy temu, kto ją stawia. Nie sposób bowiem dowodzić twierdzenia negatywnego, że omawiana przesłanka nie istniała. Co najwyżej można, i to też uczyniono, wymienić przesłanki zasiedzenia służebności znane dawnemu prawu i wyciągnąć ostrożnie wniosek, że inne nie istniały, w tym omawiana. Por. J. Zielonacki, Pandekta, cz. 1, wyd. 2, Kraków 1870, s. 262; F. Zoll, Rzymskie prawo prywatne (Pandekta). Prawo rzeczowe, t. II, Kraków 1913, s. 210; S. Wróblewski, Zarys wykładu prawa rzymskiego. Prawo rzeczowe, Kraków 1919, s. 135; W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1962, s Por. W. Osuchowski, Zarys, s Por. F. Zoll, Rzymskie, s Por. tamże, s Por. J. Zielonacki, Pandekta, s Por. P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. II, Lwów 1911, s Por. tamże, s Por. W. Dutkiewicz, Prawa cywilne jakie w Polsce od roku 1347 do wprowadzenia Kodeksu Napoleona obowiązywały, Warszawa 1869, s. 148, który uważał, że nie ma żadnych podstaw w źródłach dla

8 twierdzenia, że wolności można było nabyć przez zasiedzenie. Por. Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich, cz. I, t. II, Poznań 1826, s Por. K. Hube, Prawo cywilne obowiązujące w guberniach Królestwa Polskiego, Warszawa 1877, s Zasiedzenie służebności ciągłych niewidocznych oraz nieciągłych (przerywanych) widocznych lub niewidocznych było respektowane wyjątkowo wtedy, gdy służebność taka została już nabyta przez zasiedzenie w tych częściach kraju, gdzie było to możliwe (art. 691 zd. drugie k.c.fr.). Por. tamże, s ; H. Konic, Prawo rzeczowe, Warszawa 1927, s Por. J.K. Wołowski, Kurs kodeksu cywilnego, t. II, Warszawa 1868, s ; H. Konic, Prawo, s. 523, Por. E. Till, Wykład prawa rzeczowego austriackiego, Lwów 1892, s ; W.L. Jaworski, Nauka o służebnościach według prawa austriackiego, Kraków 1892, s Por. W.L. Jaworski, Nauka, s. 75 i cyt. tam orzecznictwo. Dz.U. z 1946 r. Nr 57, poz. 319 ze zm. Por. J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, Warszawa 1957, s Por. J. Wasilkowski, Prawa rzeczowe ograniczone. Poszczególne prawa, Przegląd Notarialny 1947, t. I, z. 2 3, s. 182; tenże, Prawo, s. 232; tenże, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963, s ; R. Czarnecki, Służebności gruntowe, Palestra 1962, z. 6, s. 18; M. Rafacz-Krzyżanowska, Nabycie służebności gruntowej w drodze zasiedzenia, Palestra 1961, z. 11, s ; taż, Spostrzeżenia z praktyki nadzwyczajno-rewizyjnej na odcinku służebności gruntowych, Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości 1961, z. 2, s ; taż, W sprawie ochrony posesoryjnej służebności gruntowych, Nowe Prawo 1958, z. 3, s Por. postanowienie SN z 7 marca 2002 r., II CKN 160/00, LexPolonica nr Por. J. Zielonacki, Nauka o posiadaniu i zasiedzeniu własności, Lwów 1862, s. 140; E. Till, Wykład, s. 242; A. Kunicki, Zasiedzenie w prawie polskim, Warszawa 1964, s. 6 7; J. Wasilkowski, Nabycie własności przez zasiedzenie, Nowe Prawo 1968, z. 7 8, s ; E. Skowrońska-Bocian, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, wyd. 6, Warszawa 2011, s. 611; J.St. Piątowski, w: System prawa cywilnego. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, t. II, red. J. Ignatowicz, Ossolineum 1977, s. 311; Zasiedzenie jako sposób nabycia praw podmiotowych (znaczenie oraz próba oceny niektórych uregulowań), w: Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, red. J. Błeszyński, J. Rajski, Warszawa 1985, s. 153; A. Stelmachowski, w: System Prawa Prywatnego. Prawo rzeczowe, t. III, red. T. Dybowski, wyd. 2, Warszawa 2007, s Kazuistyczny, ale dobrze obrazujący problematykę, jest także przykład, w którym właściciele sąsiadujących ze sobą gruntów wymienią się nimi, a posiadacz służebności korzysta z urządzenia, które wzniósł, będąc właścicielem nieruchomości potencjalnie obciążonej. Pojawia się pytanie o możliwość zasiedzenia w takiej sytuacji służebności gruntowej w świetle koncepcji prezentowanej w komentowanej uchwale. Por. M. Zieliński, w: System, s OTK 1999, z. 9, poz. 78. OTK-A 2003, z. 8, poz. 82. Por. S. Rudnicki, Glosa, passim.