MIEJSCA, MIESZKANIA, DZIELNICE. SZCZECIN I WYBRANE MIEJSCOWOCI WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO W BADANIACH MŁODYCH SOCJOLOGÓW

Transkrypt

1 MIEJSCA, MIESZKANIA, DZIELNICE. SZCZECIN I WYBRANE MIEJSCOWOCI WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO W BADANIACH MŁODYCH SOCJOLOGÓW pod redakcj MACIEJA KOWALEWSKIEGO Szczecin 2012

2 Recenzet Prof. dr hab. ROBERT B. WONIAK ISBN WYDAWNICTWO: PRZEDSIBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWE ZAPOL DMOCHOWSKI, SOBCZYK SP.J. al. Piastów 42, Szczecin, tel , Druk: PPH ZAPOL

3 Spis treci MACIEJ KOWALEWSKI Wstp. O poytkach z socjologicznych debiutów i bada czstkowych w socjologii miasta. 5 GRZEGORZ SADŁOWSKI Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. Próba analizy funkcjonalnej zamieszkania Dworca Głównego w Szczecinie... 9 MAGDALENA KOCIOŁ Poczucie bezpieczestwa mieszkaców Niebuszewa-Bolinko.. 27 AGATA CABAN Dzielnica Warszewo w Szczecinie jako przykład ewoluujcej społecznoci lokalnej.. 41 MAŁGORZATA CZECHOROWSKA Krajobraz i oferta szczeciskich osiedli grodzonych. 55 KLAUDIA KRZEMISKA SOS Wioska Dziecica w Karlinie. Oddzieleni czy zintegrowani? OLGA WONIAK Formy stosunków ssiedzkich w wiejskiej społecznoci lokalnej. Na przykładzie miejscowoci Trbki KAROLINA LEWANDOWSKA Nowe miejsca. Nowi ludzie. O budowaniu zaufania w relacjach uytkowników portalu CouchSurfing EWA CIA W poszukiwaniu (szczeciskich) legend miejskich MARTA WILKOCKA Mieszkanie w analizach socjologicznych Bibliografia. 179

4

5 MACIEJ KOWALEWSKI Wstp O poytkach z socjologicznych debiutów i bada czstkowych w socjologii miasta Od pocztku powstania pierwszej wielkiej tradycji bada nad miastem tak zwanej Szkoły Chicagowskiej pojawiły si wobec socjologów zarzuty nadmiernego pragmatyzmu. Uwaano, e czstkowe badania nad problemami codziennego ycia w miecie pozbawione s głbszej teoretycznej refleksji i maj wyłcznie charakter pracy dziennikarskiej, w najlepszym wypadku etnograficznej. Zdaniem wielu póniejszych komentatorów argument ten nie był jednak prawdziwy i jak twierdzi Lee Harvey, miał charakter mitu 1. Skupienie si na problemach miejskiego ycia nie oznacza przecie rezygnacji z tworzenia cennych uogólnie, poszukiwania praw, definiowania poj czy tworzenia teorii. Przeciwstawianie w potocznej wiadomoci praktyki i teorii odbywa si niestety ze szkod dla tej pierwszej, przez co wiedza socjologiczna rzadko przyczynia si do zmiany rzeczywistoci. Socjologia miasta jest t szczególn subdyscyplin, która daje moliwo praktycznego zastosowania gromadzonej wiedzy chocia nie zawsze władze miasta sigaj po opracowania socjologów, to jednak w dokumentach strategicznych, ustalanych celach polityki społecznej, załoeniach dotyczcych polityki mieszkaniowej itd. zwykle moemy znale lad pracy socjologa. Znajomo procesów społecznych, przewidywanie kierunków rozwoju, ocena skutecznoci przedsiwzi władz miejskich w rozpoznawaniu i zaspokajaniu potrzeb mieszkaców wymaga zarówno rzetelnej wiedzy, jak i stosowania racjonalnych działa. Socjologia miasta wydaje si by zobligowana do rozwizywania problemów praktyki ycia miejskiego. Tym bardziej e polskie miasta podlegaj intensywnym przemianom i uchwycenie istoty tych zmian wymaga naukowej refleksji. W sytuacji cigłych przeobrae ekonomicznych, politycznych, społecznych, przestrzennych itd. luka w zrozumieniu i wyjanianiu pogłbia si. Trudno orzeka, czy wynika to z ignorancji, czy niechci władz miejskich, czy nie tyle moe ze słaboci samej dyscypliny, ale z braku 1 L. Harvey, The myths of the Chicago School [w:] Quality & Quantity, Volume 20, Numbers 2 3 (1986), s

6 6 Maciej Kowalewski umiejtnoci sprzedania przez socjologów wiedzy, któr dysponuj. Z cał pewnoci socjologicznych bada nad miastem cigle jest za mało. Opracowania dotyczce Szczecina, takie jak Raport o stanie miasta, koncentruj si głównie na danych ilociowych i maj na celu syntetyczne przedstawienie problemów miejskich. Portrety dzielnic, zagadnienia dotyczce szczególnych sektorów mieszkalnictwa w takich opracowaniach s rzadziej obecne. Szczeciska socjologia take rozumie ten problem, dlatego jednym z waniejszych tematów badawczych podejmowanych przez pracowników Instytutu Socjologii US było i jest miasto 2. Postulat wyjcia z murów akademii na ulice miasta, by tam prowadzi badania ( to see life ), sformułowany przez jednego z twórców Szkoły Chicagowskiej Roberta E. Parka, wcale nie sprowadza przecie socjologów miejskich do roli dziennikarzy czy kronikarzy; przeciwnie, to włanie obserwacja jest imperatywem nauk społecznych. Metoda naukowa wymaga jednak wiadomoci miejsca, z którego prowadzi si obserwacje. Tym miejscem moe by, jak pisał Antoni Sułek, zarówno teren, jak i archiwum czy swoiste laboratorium. wiadomo pozycji obserwatora to przede wszystkim wiadomo kontekstu i relacji pomidzy badanym a przedmiotem bada. Std te badania prowadzone przez adeptów socjologii posiadaj swoj specyfik, chociaby ze wzgldu na właciwoci podmiotu obserwujcego. Studenci w swych pracach badawczych maj wiksz swobod wyboru tematu i moliwo (i ch) uchwycenia istoty problemów społecznych w mniejszej skali. 2 Lista publikacji z tego zakresu i autorów podejmujcych ten problem jest imponujca, wiadczy o tym choby pobieny przegld monografii zawierajcych wyniki bada nad miastem portowym (m.in. R.B. Woniak, Społeczno miasta portowego w procesie przemian, wyd. US, Szczecin 1991), badania przedsibiorczoci, gospodarki, bezrobocia (m.in. R. Czyszkiewicz, W. Durka, Topografia szczeciskiej przedsibiorczoci: szkic socjologiczno-ekonomiczny, Centrum Rozwoju Społeczno-Gospodarczego, Szczecin 2011; A. Terelak, S. Kołodziejczak, Zagraniczne emigracje zarobkowe mieszkaców województwa zachodniopomorskiego a regionalny rynek pracy: studium socjologiczne, wyd. Zapol, Szczecin 2012), badania miast pogranicza (m.in. A. Michalak, Społecznoci lokalne pogranicza niemiecko-polskiego: socjologiczne studium uczestnictwa wspólnotowego mieszkaców Nadodrza, wyd. US, Szczecin 2012), badania kategorii społeczno-zawodowych, w tym ludzi morza (U. Kozłowska, Stoczniowcy Szczecina w procesie zmian społecznych: studium socjologiczne stoczni szczeciskiej SA, wyd. US, Szczecin 2008;. Stasieniuk, Zbiorowo marynarzy w procesie zmian społecznych, Wyd. US, Szczecin 2009), badania osiedli mieszkaniowych, socjologiczne portrety dzielnic (m.in.. R. Bartłomiejski, J. Klimek, Badania socjologiczne w konsultacjach społecznych: aspekty postrzegania ryzyka studium przypadku, Economicus, Szczecin 2009; M. Kowalewski, rodowisko społeczne lokatorów TBS-ów, Wyd. Adam Marszałek, Toru 2010), badania nad rodowiskiem szczeciskich studentów (m.in. A.M. Królikowska, Zachowywanie, porzucanie, dekonstrukcja: religia w wiadomoci młodziey studenckiej, wyd. US, Szczecin 2009; H. Mrzygłód, A. Nowak, R. Thurow, Modele ycia rodzinnego w wiadomoci studentów, Pedagogium Wydawnictwo OR TWP, Szczecin 2010) i wreszcie badania miejskiej kultury, znacze, symboli w przestrzeni miejskiej (m.in.. M. Fiternicka-Gorzko, M. Gorzko, T. Czubara, Co z t kultur?: raport z badania eksploracyjnego stanu kultury w Szczecinie, wyd. Szczecin 2016, Szczecin 2010; M. Kowalewski, A.M. Królikowska (red.), Miasto i sacrum, Nomos, Kraków 2011) itd. Do tej skromnej i wybiórczej listy naley doda rzecz jasna kilkanacie innych monografii i kilkaset artykułów w czasopismach i pracach zbiorowych.

7 Wstp. O poytkach socjologicznych debiutów i bada czstkowych w socjologii miasta 7 Przygldanie si temu, co nieoczywiste dla okrzepłych badaczy, poszukiwanie własnej niszy, oryginalnego przedmiotu bada (czasem take oryginalnej metodologii), to niewtpliwe zalety studenckiej pracy naukowej. By moe studenci nie maj jeszcze w pełni ukształtowanej wiadomoci teoretycznej, nie s jeszcze wiadomi wagi poszczególnych stanowisk czy nurtów, ale na pewno nie mona im odmówi ciekawoci wiata, gotowoci do zbadania błahych z pozoru zjawisk, czy te wyczulenia na zmiany, które dotycz ich codziennej miejskiej rzeczywistoci. W ramach prowadzonych przedmiotów i seminarium dyplomowego staram si zachci studentów do wyboru takiego tematu, który ich naprawd interesuje, który z jakich powodów jest dla nich wany. Tym powodem moe by nawet blisko zamieszkania, codzienny kontakt z jakim problemem czy te najchtniej! pasja. Tym bardziej warto stwarza studentom okazj do debiutu naukowego: nie moemy pozwoli, aby pasja czy talent zmarnowały si przez brak okazji do wicze i wprawek w pracy z powanym tekstem naukowym. I chocia zdaj sobie spraw z niepełnej doskonałoci prezentowanych tutaj szkiców, to jak powiedział jeden z recenzentów tej pracy by moe wród młodych autorów jest jaka lub jaki przyszły doktor socjologii. Wikszo tekstów prezentowanych w tym tomie powstała w ramach prowadzonego przeze mnie seminarium dyplomowego na kierunku socjologia w Uniwersytecie Szczeciskim. Wyjtkiem jest tekst Małgorzaty Czechorowskiej powicony osiedlom strzeonym praca magisterska, na podstawie której powstał artykuł, została napisana pod kierunkiem dra hab. Marka Gorzko, prof. US. Ksik otwieraj cztery teksty powicone problemom Szczecina. Grzegorz Sadłowski próbuje odpowiedzie na wane pytania o funkcje nieformalnego osadnictwa na przykładzie bezdomnoci dworcowej na Dworcu Głównym w Szczecinie. Magdalena Kocioł, nawizujc do bogatej tradycji bada poczucia bezpieczestwa za pomoc map ewaluatywnych, przygldała si dzielnicy wci uznawanej za jedn z bardziej niebezpiecznych w Szczecinie (jak wynika z jej bada nie do koca słusznie). Z cał pewnoci Niebuszewo w ostatnich latach zmieniło swoje oblicze, podobnie jak wiele innych dzielnic w Szczecinie, które jak nauczylimy si z ich wieloletniej obserwacji sywymi, ewoluujcymi organizmami. Przykładem takich zmian moe by dzielnica Warszewo, opisywana w kolejnym tekcie przez Agat Caban. Zdaniem autorki Warszewo posiada wielowtkow tosamo i mimo intensywnej urbanizacji wci silne s tam elementy zwizane z wiejsk histori dzielnicy. To, jak zmienia si Szczecin, ukazuje take tekst Małgorzaty Czechorowskiej pt. Krajobraz i oferta szczeciskich osiedli grodzonych. Autorka zastanawia si w nim,

8 8 Maciej Kowalewski w jaki sposób to, co oferuj deweloperzy, jest odwołaniem si do istniejcych marze o enklawie spokoju i bezpieczestwa. W dalszej czci ksiki znalazły si prace powicone innym miejscowociom województwa zachodniopomorskiego. Klaudia Krzemiska przedstawia wyniki bada nad społecznym statusem enklawy stworzonej przez Wiosk Dziecic SOS w Karlinie. Autorka odwołała si do zrealizowanych przez siebie bada jakociowych i obserwacji jawnej, natomiast Olga Woniak w artykule pt. Formy stosunków ssiedzkich w wiejskiej społecznoci lokalnej. Na przykładzie miejscowoci Trbki przygldała si, w jaki sposób typologia ssiedzkich relacji Piotra Kryczki odpowiada interakcjom mieszkaców wsi współczesnej. Współczesny wiat rozdarty jest pomidzy tradycyjnymi społecznociami lokalnymi a globalnymi zjawiskami, takimi jak intensywne migracje czy nowe formy komunikacji. Do tego problemu odnosi si tekst Karoliny Lewandowskiej, który dotyczy miejsc, ale pojmowanych w sposób metaforyczny: autorka badała znaczenia zaufania w relacjach uytkowników portalu darmowych noclegów CouchSurfing. Ewa Cia natomiast poddała analizie znaczenie Internetu w budowaniu urban legends niesamowitych historii, które rozgrywaj si w rodowisku miejskim i coraz czciej rozpowszechniane s za pomoc sieci, take w przypadku szczeciskich legend miejskich. Ksik zamyka praca Marty Wilkockiej pt. Mieszkanie w analizach socjologicznych. Autorka dokonała krytycznego przegldu sposobów prowadzenia bada nad zamieszkiwaniem w rónych naukach społecznych, pokazujc jednoczenie, e teoretyzowanie o miecie i mieszkaniu ma take sens praktyczny.

9 GRZEGORZ SADŁOWSKI Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. Próba analizy funkcjonalnej zamieszkania Dworca Głównego w Szczecinie 1. Mieszkalnictwo w ujciu socjologicznym Mieszkanie, obok miejsca pracy, jest stałym polem aktywnoci człowieka, to w nim spdza on wikszo swojego ycia i to ono stanowi dla niego punkt odniesienia w zmieniajcym siwiecie. By zacz rozwaania nad zagadnieniem mieszkalnictwa nieformalnego, naley zastanowi si, co oznacza mieszka? W potocznym rozumieniu z terminem tym łczy si szereg znacze jak: dom, budynek, schronienie itp. W socjologii oraz psychologii rodowiskowej pierwsze pojcie dom zwykło si rozpatrywa na trzech płaszczyznach 1 : jako idei czyli abstrakcyjnego poczucia posiadania domu (ang. home), jako budynku rozumianego jako fizycznie schronienie (ang. house), oraz jako czynno zamieszkiwania (ang. dwelling). Podobne podejcie przyjmuje si w polityce społecznej, gdzie wyrónia si trzy domeny konstruujce dom : domen fizyczn, domen społeczn i domen prawn 2. Proponuj połczy oba te modele pojciowe i zastosowa je do opisu zjawiska mieszkania. Sdz, e pozwoli to pozna istot tego zjawiska, co z kolei jest niezbdne do prawidłowego zrozumienia jego nieformalnych przejawów. Dom rozumiany jako przestrze fizyczna odnosi si do dwóch kwestii: kulturowej i prawnej. Pierwsza dotyczy kultury mieszkaniowej danego społeczestwa, czyli ogólnie przyjtych norm standardu mieszkania (np. jego formy, wielkoci i wyposaenia) oraz sposobu jego uytkowania. Druga okrela, jak przestrze mona uzna za mieszkaln pod wzgldem formalnym oraz kto i na jakich warunkach ma prawo do jej zajmowania. Szerszym pojciem nieposiadajcym ogranicze przestrzennych jest mieszkanie jako czynno 3, a czasownik mieszka w wskim rozumieniu jest równoznaczny z długotrwałym przebywaniem 4, w odniesieniu za 1 A. Baka, Społeczna psychologia rodowiskowa, Warszawa 2002, s Takie podejcie zastosowano w Europejskiej Typologii Bezdomnoci i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS [dokument elektroniczny], [data dostpu: ]. 3 J. Goryski, Mieszkanie wczoraj, dzi i jutro, Warszawa 1973, s Ibidem, s. 7.

10 10 Grzegorz Sadłowski do lokalu mieszkalnego oznacza sum czynnoci, postaw, zachowa, obyczajów i odczu wystpujcych w zwizku z posiadaniem i uytkowaniem mieszkania 5. W pierwszym znaczeniu zamieszkiwanie sprowadza si po prostu do zajmowania miejsca, w drugim za wie si ze zjawiskiem uwłaszczenia 6 obejmujcego działanie, rozwijanie i modyfikowanie miejsca poprzez zmian, modyfikowanie i transformacj elementów wiata zewntrznego oraz elementów zwizanych z osobowoci jednostki 7. Dom jako idea odnosi si z kolei do identyfikacji jednostki z danym miejscem lub terytorium 8 i moe dotyczy bezporednio budynku (przestrzeni mieszkalnej) lub oznacza na przykład miejsce urodzenia. Kady z trzech wyej opisanych wymiarów mieszkania składa si na jego społeczn funkcjonalno. Aleksander Wallis wyrónia nastpujce funkcje mieszkania, słuce zaspokajaniu społecznych, kulturowych, biologicznych i psychicznych potrzeb: funkcje biologiczne i psychiczne mieszkanie jest to podstawowe miejsce schronienia zapewniajce bezpieczestwo fizyczne i psychiczne; to tu realizowane s elementarne potrzeby fizjologiczne i inne codzienne czynnoci, jest to take miejsce przechowywania przedmiotów ku temu niezbdnych; funkcje kulturowe jest to główne miejsce interakcji wewntrzrodzinnych opieki i kontroli członków oraz wychowania i socjalizacji dzieci; ponadto mieszkanie stanowi grunt do wyraania osobowoci oraz miejsce spotka z osobami spoza rodziny; funkcje ekonomiczne mieszkanie moe stanowi miejsce pracy zawodowej lub innych czynnoci amatorskich; jest to miejsce napraw i konserwacji sprztów i odziey; to tu gromadzi si dobra materialne 9. Podział ten jest czysto umowny, gdy nierzadko wystpuj czynnoci i praktyki spełniajce funkcje z dwóch zespołów 10. Niemniej jednak uzasadnione jest przypuszczenie, e wypaczenia w którym z trzech wymiarów mieszkania oddziałuj ujemnie na który z trzech obszarów funkcjonalnych. I tak na przykład niespełnianie podstawowych warunków technicznych wpływa negatywnie na funkcje biologiczne i psychiczne, ograniczenia w uwłaszczaniu przestrzeni mieszkalnej odbijaj si negatywnie na jego funkcjach kulturowych itp. Dysfunkcjonalno moe mie inne 5 Ibidem, s P. Korosec-Serfaty, Experience and use of the dwelling [w:] I. Altman, C.M. Werner (red.), Home environments, New York 1985, s [za] Augustyn Baka, op. cit., s A. Baka, op. cit., s Ibidem. 9 A. Wallis, Miasto i przestrze, Warszawa 1977, s Ibidem, s. 11.

11 Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. 11 ródło, na przykład w dezorganizacji rodziny lub w długotrwałym przebywaniu poza domem poszczególnych jej członków, co obecnie ma miejsce w przypadku tak zwanych miejskich sypialni. W takim wypadku mamy do czynienia z przenoszeniem funkcji mieszkania na inne przestrzenie społeczne, co szczególnie widoczne jest we współczesnym społeczestwie 11. Pozwala to podejrzewa, e w przypadku mieszkalnictwa nieformalnego zadziała podobny mechanizm. 2. Mieszkalnictwo nieformalne We współczesnym społeczestwie mamy do czynienia z trzema rodzajami mieszkalnictwa 12 : formalnym (formal housing), rozwijajcym si według obowizujcych reguł prawnych i bdcym pod kontrol i regulacj pastwa, nieformalnym (informal housing), rozwijanym nielegalnie, obejmujcym nieautoryzowane osady i mieszkania, naturalnym (organic housing), rozwijajcym si na przestrzeni lat bez adnych kryteriów formalnych i nieformalnych; przykładami tego typu mieszkalnictwa mog by stare wsie i miasta powstałe przed pojawieniem si nowoczesnego prawa budowlanego 13. Najwikszy wpływ na kształt i wizerunek obszarów mieszkalnych ma przede wszystkim sektor formalny, czyli właciciel gruntu oraz władze miejskie wyposaone w plan zagospodarowania przestrzennego 14. Rozwój mieszkalnictwa nieformalnego jest najczciej efektem kryzysu sektora formalnego 15 i najbardziej widoczny jest w krajach rozwijajcych si lub o nieustabilizowanej pozycji społeczno-gospodarczej. Mieszkalnictwo naturalne ma zanikajcy charakter, jest pozostałoci minionej epoki i nie bdzie tu szerzej omawiane. 11 Ibidem, s Por. R. Ahsan, J.M. Quamruzzaman, Informal Housing and Approaches towards the Low-income Society in Developing Countries [dokument elektroniczny], [data dostpu: ]. 13 A. Sivam, Housing supply in Delhi [w:] Cities 2003/2, s [za] R. Ahsan, J.M. Quamruzzaman, op. cit., s Por. M. Pyrek, Mieszkanie i jego przestrzenne przedłuenie. Kształtowanie rodowiska mieszkalnego Wrocławia na przełomie XX i XXI wieku w ogldzie socjologia [w:] Przemiany miast polskich po 1989, P. Kryczka, J. Bielecka-Prus (red.), Lublin 2010, s Por. np.: B. Jałowiecki, M.S. Szczepaski, Miasto i przestrze w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2009, s ; R. Ahsan, J.M. Quamruzzaman, op. cit., s. 5.

12 12 Grzegorz Sadłowski Jak zauwaa Maciej Kowalewski, w literaturze przedmiotu istniej dwa główne podejcia do zagadnienia mieszkalnictwa nieformalnego 16, w literaturze przedmiotu istniej dwa główne podejcia do zagadnienia mieszkalnictwa nieformalnego. Pierwsze (dominujce) skupia si na mieszkalnictwie nieformalnym jako procesie produkcji, wymiany i konsumpcji 17. Drugie skoncentrowane jest na fizycznym produkcie tego procesu, czyli mieszkaniach. W krajach u ustabilizowanej sytuacji społeczno-gospodarczej mieszkalnictwo nieformalne bdzie przyjmowało czsto subtelniejsze formy i bdzie oznacza po prostu tworzenie mieszka poza regułami legalizacji i oficjaln struktur mieszkalnictwa 18. Zwaywszy na nieautoryzowany i spontaniczny charakter mieszkalnictwa nieformalnego, istniej tendencje do definiowania go w kategoriach technicznych z wyliczaniem materiałów, które wykorzystano lub pominito podczas budowy. Ograniczanie si jedynie do kryteriów tego typu powoduje, e w krg problemów mieszkalnictwa nieformalnego moe wej przejaw kadej samowoli budowlanej lub, co mniej oczywiste, pozostałoci budownictwa naturalnego. Powoduje to, e istota mieszkalnictwa nieformalnego staje si niejasna. Podobnego zdania jest Deyan Sudjic, piszc: by moe prawd jest, e kwestie formalne maj marginalne znaczenie. Biedni s biedni, bo nie maj pienidzy, nie dlatego, e posiadaj kiepskie warunki mieszkalne 19. Podajc tym tokiem mylenia, mona przyj, e nie kady przejaw samowoli budowlanej bdzie przejawem mieszkalnictwa nieformalnego i odwrotnie. Wida to przede wszystkim na przykładzie polskich wsi. Gospodarczy niedobór, który cechował wikszo pastw bloku wschodniego, wymuszał uywanie rónorodnych, najczciej przypadkowych materiałów, co w połczeniu z nieznajomoci prawa oraz zasad sztuki budowlanej doprowadzało do powstawania wielu czsto irracjonalnych konstrukcji 20. Ten problem, chocia w innej skali, dotyczył równie budownictwa wielkomiejskiego 21, wic ograniczanie si jedynie do kryterium technicznego powoduje, e w przypadku Polski oraz innych krajów postkomunistycznych bardzo łatwo jest zaliczy du cz budownictwa mieszkalnego do obszaru nieformalnego 22. Oczywicie równie dzi 16 M. Kowalewski, Miejsce uytkowników i mieszkaców ogródków działkowych w grze o miasto [w:] Przemiany przestrzenne w duych miastach Polski i Europy rodkowo-wschodniej, M. Malikowski, S. Solecki (red.), Kraków s R. Ramirez, J. Fiori, H. Harms, K. Mathey, The Commodification of Self-Help Housing and State Intervention [dokument elektroniczny], htpp:// [data dostpu: ], s M. Kowalewski, Miejsce uytkowników..., op. cit., s D. Sudjic, The 100 Mile City, London 1992 [za] A. Walker, op. cit., s Por. A. Basista, Betonowe dziedzictwo: architektura w Polsce czasów komunizmu, Kraków Por. Ibidem. 22 Naleałoby si zastanowi, czy nie odpowiedniejsze byłoby potraktowanie dziedzictwa komunistycznego jako specyficznego przykładu mieszkalnictwa naturalnego.

13 Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. 13 zdarzaj si w Polsce przypadki spontanicznego budownictwa, które s interpretowane jako odpowied na kryzys mieszkaniowy. Czsto podaje si tu jako przykład samowol budowlan na wsi, gdzie nadal powstaj domy z małym udziałem pracy fachowej 23. Ponownie jednak naley si zastanowi, na ile jest to problem społeczny, a na ile prawny wynikajcy ze wzgldnie niszej kontroli urzdniczej na tych terenach lub po prostu z niewiedzy. Drugim istotnym aspektem uwzgldnianym w definicjach mieszkalnictwa nieformalnego jest trwałe zamieszkiwanie w miejscach do tego nieprzeznaczonych 24. Opierajc si na rozwaaniach z pierwszej czci niniejszego artykułu, mona przyj, e przestrze mieszkalna musi spełni co najmniej trzy warunki: a) musz istnie podstawy prawne do zajmowania i uytkowania danej przestrzeni, b) zajmowana przestrze nie moe stanowi zagroenia dla ycia i zdrowia mieszkaców, c) zamieszkiwana przestrze musi umoliwia prowadzenie gospodarstwa domowego. Jak wynika z powyszych rozwaa i definicji, mieszkalnictwo nieformalne sprowadza si przede wszystkim do samowoli budowlanej oraz zamieszkiwania miejsc do tego nieprzeznaczonych. S to kryteria zbyt szerokie i jak starałem si udowodni powyej nie zawsze jasne. By moe dlatego w literaturze rzadko spotyka si próby klasyfikacji przejawów mieszkalnictwa nieformalnego. Jedn z takich prób jest typologia zaproponowana przez Macieja Kowalewskiego w artykule Miejsce uytkowników i mieszkaców ogródków działkowych w grze o miasto, uwzgldniajca specyfik polskich procesów urbanizacyjnych 25. Przyjmujc ów model za punkt wyjcia oraz opierajc si na literaturze z pogranicza socjologii i polityki społecznej, proponuj własn typologi mieszkalnictwa nieformalnego: 1) Samowola budowlana ze wzgldu na to, e łamanie lub omijanie kryteriów formalnych 26 nie wyczerpuje istoty mieszkalnictwa nieformalnego, proponuj (opierajc si na koncepcji Kowalewskiego) zaliczy do mieszkalnictwa nieformalnego tylko ponisze przypadki samowoli budowlanej: a) Stawianie domów powyej 25 m 2 na terenach działkowych według ustawy z 2005 roku na terenie działek rekreacyjnych w miastach nie wolno wznosi domków powyej 25 m 2 (35 m 2 poza miastem) i o wysokoci przekraczajcej 5 metrów 27. W rzeczywistoci o czym donosi na przykład ostatni raport NIK 28 na 23 Na przykład B. Jałowiecki, M.S. Szczepaski, op. cit., s M. Kowalewski, Miejsce uytkowników..., op. cit., s Zob. Ibidem. 26 W Polsce to, co uznaje si za samowol budowlan, okrela ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o Prawie Budowlanym, DzU nr 89, poz Regulamin Rodzinnego Ogrodu Działkowego, Warszawa 2006.

14 14 Grzegorz Sadłowski terenie ogródków działkowych notorycznie wznosi si konstrukcje znacznie przekraczajce obowizujce normy prawne. b) Wznoszenie nielegalnych osad i schronie na terenach podmiejskich problem ten dotyczy co najmniej dwóch zjawisk. Pierwsze to, pojawiajce si na pocztku lat dziewidziesitych, nielegalne osiedla mniejszoci romskiej budowane z prowizorycznych materiałów w okolicach miast 29. Drugim s schronienia budowane przez osoby bezdomne. Konstrukcje te s wznoszone z przypadkowych materiałów i podobnie jak osiedla Romów wystpuj raczej na obrzeach miast, gdzie kontrola nad zagospodarowaniem przestrzennym jest wzgldnie mniejsza. 2) Zamieszkiwanie miejsc do tego nieprzeznaczonych jak starałem si wykaza, mieszka mona w zasadzie wszdzie, czy to w sposób prosty poprzez stałe zajmowanie danej przestrzeni, czy te w sposób złoony, modyfikujc t przestrze wedle własnych potrzeb i czynic j czci własnej osobowoci. Poniej przedstawiam główne typy i rodzaje przestrzeni zamieszkiwanych nieformalnie, które wyróniłem na podstawie literatury przedmiotu. a) Dzicy lokatorzy jest to zjawisko samowolnego zasiedlania domów przeznaczonych do rozbiórki, wszelkiego rodzaju pustostanów i niepilnowanych pomieszcze 30. Proponuj zastosowa jako kryterium podziału tego zjawiska zakładany czas pobytu, co pozwoli wyróni dwa jego typy. A zatem dzicy lokatorzy mog przebywa w jakim miejscu jedynie przez krótki czas dotyczy to przede wszystkim zamieszkiwania przez osoby bezdomne takich miejsc jak składy kolejowe, strychy, klatki i piwnice oraz sezonowo altany na terenach działkowych. Długotrwały czas pobytu dotyczy przede wszystkim zamieszkiwania pustostanów przez grupy bezdomnych, którzy czasowo czyni z nich swoje terytorium 31, oraz squattersów 32. b) Bezdomno uliczna dotyczy osób, które zmuszone s do ycia bezpo- rednio na ulicy. W literaturze zjawisko to nazywane jest równie bezdomnoci 28 Informacja o wynikach kontroli zapewnienia warunków dla prawidłowego funkcjonowania rodzinnych ogrodów działkowych [dokument elektroniczny], [data dostpu: ]. 29 M. Kowalewski, Miejsce uytkowników..., op. cit., s T. Kamiski, Wokół pojcia bezdomnoci [w:] T. Kamiski, W. Łazewski, H. Skorowski (red.), Bezdomno, Roczniki Naukowe Caritas, Warszawa 1997, s M. Nóka, Włóczgostwo: zjawisko społeczne i interwencja socjalna, Kraków 2006, s Wicej o ideologii squattersów zob. P. uk, Społeczestwo w działaniu. Anarchici, feministki, squattersi, Warszawa 2001; A. Biała-Walciuk, Squattersi mieszka bez haraczu [w:] Subkultury młodzieowe wczoraj i dzi, M. Filipiak (red.), Tyczyn 2001.

15 Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. 15 w sensie cisłym. Analizujc literatur z zakresu bezdomnoci absolutnej, wyróniam nastpujce miejsca zamieszkania w ramach bezdomnoci ulicznej: zamieszkiwanie budynków uytecznoci publicznej (np. dworce kolejowe), zamieszkiwanie kanałów i tuneli, nocleg pod chmurk (tzn. bez wznoszenia tymczasowych schronie takich jak szałasy czy namioty foliowe). c) Zamieszkiwanie lokali o niskim standardzie jest to zjawisko bezpo- rednio zwizane z tak zwan bezdomnoci ukryt i dotyczy to przypadku, gdy warunki mieszkaniowe, w jakich yj konkretne osoby, odbiegaj od przyjtych i akceptowalnych w danym społeczestwie standardów 33. Oznacza to egzystowanie w lokalach przeludnionych, pozbawionych urzdze sanitarnych i bez dostpu do podstawowych mediów 34. Bdzie zatem dotyczy to przede wszystkim: mieszka substandardowych, stałych mieszkaców ogrodów działkowych, stałych pensjonariuszy schronisk i noclegowni. W swojej próbie typologii skupiłem si przede wszystkim na legalnoci zamieszkiwania oraz na tym, czy zamieszkiwana przestrze spełnia minimalne warunki mieszkalne czy to pod wzgldem prawnym, czy te pod wzgldem ogólnie przyjtych norm społecznych. Warto take zwróci uwag, e w mojej typologii pominłem przypadki tak zwanego niezabezpieczonego mieszkania, czyli sytuacji, gdy mieszkacy s zagroeni przemoc domow lub wynajmuj mieszkanie w sposób nielegalny. Pomijam take przypadki bezdomnoci pensjonariuszy instytucji penitencjarnych czy medycznych. Taka perspektywa jest przyjmowana na przykład w Europejskiej Typologii Bezdomnoci i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS 35. Jednak zastosowanie jej w przypadku mieszkalnictwa nieformalnego nie wydaje si do koca uzasadnione. Przypadek przemocy domowej znacznie wykracza poza zagadnienie mieszkalnictwa, z kolei pensjonariusze wszelakich instytucji powinni przebywa tam zgodnie z prawem i z okrelonych pobudek. Przypadek nielegalnego wynajmowania mieszkania, podobnie jak niektóre przejawy samowoli budowlanej, wydaje si stanowi głównie problem prawny. Oczywicie jak w kadej typologii take i w mojej wyrónione typy nie s rozłczne, oznacza to, e konkretny przejaw mieszkalnictwa nieformalnego moe nosi cechy wicej ni jednego rodzaju. Na przykład stałe zamieszkiwanie ogródków działkowych moe, obok niskiego standardu warunków mieszkaniowych, stanowi równie przypadek samowoli budowlanej. 33 T. Kamiski, op. cit., s Ibidem, s Europejska Typologia Bezdomnoci i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS [dokument elektroniczny], http// [data dostpu: ].

16 16 Grzegorz Sadłowski 3. Analiza funkcjonalna mieszkalnictwa nieformalnego na przykładzie bezdomnoci dworcowej 3.1. Załoenia metodologiczne Podstawowym załoeniem mojej pracy badawczej było przekonanie, e wyrónione przez A. Wallisa społeczne funkcje mieszkania pełni swoj rol take w przypadku mieszkalnictwa nieformalnego. Komplementarno funkcjonalna w takim wypadku zalena jest od typu zamieszkiwanej przestrzeni, która w rónym stopniu pozwala zaspokoi poszczególne potrzeby mieszkaniowe. Podejrzewam, e w przypadku, gdy przestrze mieszkalna nie umoliwia wypełnienia pewnych funkcji, przenoszone s one na inne przestrzenie społeczne lub (w ekstremalnym wypadku) pozostaj niezaspokojone. By to sprawdzi, zdecydowałem si na badanie bezdomnoci ulicznej, gdy jest ona najbardziej jaskrawym przejawem mieszkalnictwa nieformalnego. W swojej pracy badawczej starałem si odpowiedzie na pytanie, na spełnienie jakich funkcji pozwala bezdomno dworcowa oraz czy funkcje niemoliwe do realizacji pełnione s w innych przestrzeniach społecznych. Dane zdobyte w toku badania mog posłuy jako punkt wyjcia do analizy innych porednich form mieszkalnictwa nieformalnego, stajc siródłem przyszłych hipotez i problemów badawczych. Sporód wszystkich przejawów bezdomnoci ulicznej postanowiłem skupi si na przypadku bezdomnoci dworcowej na Dworcu Głównym w Szczecinie. Dobór ten był celowy i podyktowany nastpujcymi powodami: przypadek bezdomnoci dworcowej, w przeciwiestwie do innych odmian bezdomnoci ulicznej, posiada jasne granice i zachodzi w konkretnej przestrzeni, co znacznie ułatwia odnalezienie respondentów, przypadek ten wystpuje w wikszoci miast Polski, co ułatwia uogólnienia oraz umoliwia badania porównawcze, zamieszkiwanie na dworcu jest jedn z czstszych odmian bezdomnoci ulicznej 36, zamieszkiwanie na dworcu jest istotnym i czsto poruszanym w mediach problemem społecznym 37, 36 Por. np.: M. Dbski, P. Olech, Socjodemograficzny portret zbiorowoci ludzi bezdomnych województwa pomorskiego [dokument elektroniczny], [data dostpu: ]. 37 Zob. R. Domał, PKP Dworzec. Przytulisko ludzi bezdomnych [dokument elektroniczny], [data dostpu: ]; S. Liposki, Dworzec zamknity, bezdomni si wynieli [dokument elektroniczny], bezdomni_sie_wyniesli.html [data dostpu: ].

17 Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. 17 Dworzec Główny w Szczecinie jest miejscem ogólnie dostpnym, co znacznie ułatwia prowadzenie bada. Jednostk analizy były warunki i praktyki mieszkaniowe bezdomnych zamieszkujcych Dworzec Główny w Szczecinie. Obejmuje to zarówno fizyczne warunki bytowania na dworcu, jak te konkretne czynnoci zwizane z zamieszkiwaniem podejmowane przez bezdomnych. Interesowała mnie przede wszystkim funkcjonalno warunków i praktyk mieszkaniowych w zaspokajaniu społecznych potrzeb mieszkaniowych, dlatego te w pytaniach i hipotezach szczegółowych koncentrowałem si na problemie funkcjonalnoci bezdomnoci dworcowej w tym kontekcie. Jak ju wspomniałem, opieram si na społecznych funkcjach mieszkania wyszczególnionych przez A. Wallisa, trzeba jednak zaznaczy, e model ten uwzgldnia jedynie normaln sytuacj mieszkaniow. W przypadku sytuacji yciowej osób mieszkajcych na dworcu nie bd moliwe ani te potrzebne wszystkie funkcje społeczne mieszkania wyrónione przez Wallisa. Na przykład takie funkcje biologiczne jak reprodukcja, która chocia moliwa wydaje si by trudno osigalna w warunkach bezdomnoci dworcowej. Funkcje kulturowe jak socjalizacja i wychowanie potomstwa równie nie maj zastosowania. Dlatego te ograniczam si do podstawowych funkcji moliwych do realizacji w specyficznej sytuacji yciowej, jak jest bezdomno dworcowa. Poniej przedstawiam wachlarz funkcji, które posłuyły jako ródło problemów szczegółowych. Funkcje biologiczne: ochrona przed warunkami atmosferycznymi, ochrona przed innymi osobami, moliwo realizacji potrzeb fizjologicznych, moliwo wykonywania codziennych czynnoci. Funkcje psychiczne: poczucie bezpieczestwa, pewno pobytu. Funkcje kulturowe: interakcje z innymi mieszkacami, przyswajanie przestrzeni. Funkcje ekonomiczne: moliwo wykonywania czynnoci o charakterze ekonomicznym (np. ebranie lub zdobywanie poywienia i papierosów z okolicznych mietników).

18 18 Grzegorz Sadłowski Obserwacja ukryta przeprowadzona była na terenie Dworca Głównego w Szczecinie w dniach sierpnia 2011 roku. Naley podkreli, e okres letni jest czasem migracji pewnej czci populacji bezdomnych 38 np. w celu zatrudnienia si przy pracach sezonowych, co mogło wpłyn na pomiar. Literatura przedmiotu sugeruje, e osoby bezdomne zbieraj si na dworcach szczególnie noc, dlatego te obserwacja obejmowała dwa pomiary nocne w godzinach od 23:00 do 1:30 oraz nastpujco bezporednio po nich pomiary dzienne w godzinach od 13:00 do 14:30. Miało to na celu zaobserwowanie zachowa osób bezdomnych ze wzgldu na por dnia oraz pozwoliło zidentyfikowa osoby przebywajce tam stale. Podczas obserwacji panowała dobra pogoda, co równie mogło wpłyn na liczb bezdomnych na dworcu. Dla kontroli przeprowadzona została dodatkowa obserwacja przy deszczowej i zimnej pogodzie. By unikn zmiany zachowa mieszkaców dworca podczas pomiaru, nie rozmawiano z nimi, pierwsze wywiady zostały przeprowadzone po zakoczeniu obserwacji. W celu uzyskania szerszego spojrzenia oraz wiedzy eksperckiej zostały zrealizowane wywiady czciowo ustrukturyzowane z pracownikami stowarzyszenia Feniks zajmujcego si osobami bezdomnymi w Szczecinie. Przeprowadzono dwa wywiady z wolontariuszami pracujcymi w schronisku dla bezdomnych bdcymi jednoczenie jego mieszkacami, którzy maj za sob epizod bezdomnoci dworcowej, oraz z prezesem stowarzyszenia zajmujcym si bezdomnymi od 2002 roku Mieszkacy dworca i funkcja zamieszkiwanej przez nich przestrzeni Mieszkacy dworca rekrutuj si głównie z osób, które z pewnych przyczyn nie chc lub nie mog przebywa aktualnie w placówkach pomocy społecznej. Jak podkrelaj informatorzy, wród bezdomnych funkcjonuje negatywny stereotyp mieszkania w schronisku. Badanym wydaje si, e ogranicza to ich wolno i swobod yciow; oczywicie nie bez znaczenia jest zakaz spoywania alkoholu. Mieszkacy dworca to osoby nieufne i zamknite w sobie, dlatego te czsto odmawiaj pomocy i trudno namówi ich do współpracy. Wreszcie zdarzaj si przypadki, e rejonizacja nie pozwala im na uzyskanie pomocy społecznej, bd nie ma aktualnie dla nich miejsca w placówkach tego typu. 38 Wicej o mechanizmach migracyjnych osób bezdomnych zob. A. Przymeski, Geografia i skala zjawiska bezdomnoci w Polsce [w:] T. Kamiski, W. Łazewski, H. Skorowski (red.), Bezdomno, Roczniki Naukowe Caritas, Warszawa 1997.

19 Bezdomno dworcowa jako typ mieszkalnictwa nieformalnego. 19 Obserwacja oraz przeprowadzone wywiady pozwoliły wyróni dwie kategorie osób zamieszkujcych Dworzec Główny w Szczecinie, które dla potrzeb badania nazwałem stałymi oraz tymczasowymi mieszkacami. Obie kategorie róni si znacznie pod wzgldem zachowania i praktyk mieszkaniowych, dlatego te zostan omówione osobno. Stali mieszkacy to osoby przebywajce regularnie w okresie wiosenno- -letnim na terenie dworca oraz w jego najbliszej okolicy. Jest to stała grupa, która po zamkniciu Pogotowia Zimowego (1.04.) opuszcza schronisko i wybiera ycie na dworcu. Jak zauwaa jeden z informatorów, tworz oni pewn subkultur bezdomnych dworcowych. Aktualnie przebywaj tam w sposób stały trzy kobiety mieszkajce razem oraz dwóch mczyzn mieszkajcych tam samotnie. S to osoby bardzo dobrze znane zarówno pracownikom opieki społecznej, jak i Stray Ochrony Kolei. Informatorzy podkrelaj, e wród stałych mieszkaców dworca dominuj osoby naduywajce alkoholu, a przypadki sporadycznego picia lub abstynencji zdarzaj si niezwykle rzadko. Potwierdzaj to obserwacje bezdomni czsto spoywali alkohol lub byli pod jego wpływem, a tryb ycia odzwierciedlał ich wygld. S to osoby zaniedbane i brudne, czsto noszce lady pobicia, przez co wyróniaj si sporód osób odwiedzajcych dworzec. Odznaczaj si take z powodu swojego zachowania nierzadko ebrz i zaczepiaj pasaerów, grzebi w pobliskich mietnikach, na przykład w poszukiwaniu papierosów. Wygld i zachowanie powoduj, e rzucaj si w oczy, dlatego te Słuba Ochrony Kolei szybko reaguje na ich obecno. Jak zapewniaj informatorzy, wszyscy stali mieszkacy dworca na sezon zimowy przenosz si do schronisk. Jest to sytuacja wyjtkowa w skali kraju, spowodowana niezwykł skutecznoci lokalnych orodków pomocy społecznej, a przede wszystkim Pogotowia Zimowego, którego wolontariusze rekrutuj si z bezdomnych aktualnie zamieszkujcych schronisko. S to osoby, które nierzadko same mieszkały na dworcu, dziki czemu znacznie łatwiej skłaniaj innych bezdomnych do współpracy. Naley tu doda, e niektórzy respondenci deklarowali ju teraz ch zamieszkania w schronisku, lecz przed rozpoczciem akcji Pogotowia Zimowego nie ma tam dla nich miejsc. Tymczasowi mieszkacy to grupa, któr tworz oprócz np. osób pijanych przypadkowo picych na dworcu głównie bezdomni przejezdni, tak zwani turyci. Osoby te w sezonie letnim podróuj od dworca do dworca, nie spdzajc wicej ni 3-4 dni w jednym miejscu, czasowo dołczajc do grona stałych mieszkaców dworca. Osobom tym ze wzgldu na organizacj prawn nie przysługuje pomoc społeczna poza miejscem ich ostatniego zameldowania, dlatego te po uzyskaniu doranej pomocy zmieniaj miejsce bytowania. Informatorzy zwracaj

20 20 Grzegorz Sadłowski uwag, e osoby tego typu czsto maskuj si, podszywajc si pod zwykłych pasaerów s czyci i schludni, maj torby podróne, jak mówi jeden z responsdentów: s i tacy, którzy si w miar maskuj, jak ma plecak czy torb, to si ju tak nie rzuca w oczy jak z reklamówk, brudny jeszcze do tego, nieogolony, brudne ciuchy, mierdzcy przy tym, to nie jest mile widziany nigdzie. Taki wygld i zachowanie pozwala im unikn stygmatyzacji oraz represji ze strony pracowników SOK. Potwierdzaj to obserwacje pracownicy ochrony kolei reagowali wyłcznie w przypadku osób, które bezsprzecznie wygldały na bezdomne, lub które były ju pracownikom znane. Osoby do schludne i czyste czsto bez bagau nie miały problemu z przebywaniem czy spaniem na terenie dworca, mimo e do najbliszego pocigu pozostawało jeszcze wiele godzin Funkcje biologiczne Podstawow funkcj biologiczn Dworca Głównego w Szczecinie jest zapewnienie fizycznego schronienia osobom bezdomnym. Wida to szczególnie w nocy i podczas złej pogody, kiedy to bezdomni chtniej i w wikszej liczbie zajmuj przestrzenie wewntrz budynku. W dzie, przy słonecznej pogodzie, nie zaobserwowałem adnej osoby jawnie bezdomnej przebywajcej wewntrz. Mona by przypuszcza, e dworzec bdzie te miejscem noclegu wikszoci przebywajcych tam bezdomnych, lecz stali mieszkacy z reguły nie maj szansy przespa si w poczekalni całej nocy, mimo e jest otwarta cał dob. Sokici, którzy ich znaj, wypraszaj ich przy kadej okazji. Dlatego mona podejrzewa, e swobodny nocleg udaje si jedynie osobom nieznanym pracownikom dworca. Nocleg w poczekalni, mimo e podany, nie naley do wygodnych. Ławki skonstruowane s tak, e nie sposób jest si na nich połoy, dlatego z reguły bezdomni pi tam w pozycji siedzcej lub czciowo na ziemi. Brak drzwi powoduje, e szczególnie przy złej pogodzie jest tam bardzo zimno. Te niedogodnoci powoduj, e bezdomni nierzadko szukaj sobie innych miejsc do spania w najbliszej okolicy. Podczas obserwacji niektóre z osób stale zamieszkujcych dworzec nie podejmowało nawet próby nocowania w poczekalni, od razu znajdujc sobie miejsce na schodach wejciowych lub na pobliskich przystankach komunikacji miejskiej. Z relacji ekspertów wynika, e do popularnych miejsc nale równie pobliskie pustostany, klatki schodowe, a niekiedy wagony kolejowe odstawione na bocznic. Dworzec Główny jest za to przestrzeni wykonywania przez jego mieszkaców codziennych czynnoci jak ogldanie telewizji lub spoywanie alkoholu. Telewizja była chtnie ogldana w zasadzie przez wszystkie osoby przebywajce noc